Соттардың бандитизм және қылмыстық құқық бұзушылықтарға қатыса отырып, басқа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасағаны үшін жауапкершілік туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы 2001 жылғы 21 маусым N 2.

Ескерту. Нормативтік қаулының тақырыбына өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

Сот тәжiрибесiнде адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы, банда немесе басқа қылмыстық топ жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтар үшiн жауапкершiлiк көздейтiн заңнаманы қолдану кезiнде пайда болатын мәселелерге байланысты Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты қаулы етедi:

Ескерту. Кіріспеге өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

1. Адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы, банда немесе басқа қылмыстық топ жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтардың ерекше қауіптiлiгiне соттардың назары аударылсын.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

2. Қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысу тек қасақана қылмыстық құқық бұзушылық жасау кезiнде орын алуы мүмкiн. Сондықтан бiрнеше адамның абайсыздықтан қылмыстық құқық бұзушылық жасауы адамдар тобы жасаған қылмыстық құқық бұзушылық ретiнде қарастырылмайды.

Ескерту. 2-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

3. Кінәлі адамдардың әрекеттеріне "топ болып", "топ болып алдын ала сөз байласып", "қылмыстық топ" қылмыстық құқық бұзушылық жасау белгілері бойынша құқықтық баға бергенде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК) 31-бабында қарастырылған талаптарды негізге алу қажет.

Қылмыстық құқық бұзушылық екі және одан да көп адамдардың қатысуымен жасалған жағдайларда "топ болып", "топ болып алдын ала сөз байласып" қылмыстық құқық бұзушылық жасау белгілері бойынша саралануы мүмкін.

Кінәлі адамдардың әрекеттерін "топ болып алдын ала сөз байласып" қылмыстық құқық бұзушылық жасау белгісі бойынша саралаған кезде екі және одан да көп адамның қылмыстық құқық бұзушылық жасауға бағытталған кез келген түрдегі уәделесуінің болғанын, яғни осы адамдардың тікелей қылмыстық құқық бұзушылық жасауға бағытталған әрекеттер басталғанға дейін, ең болмаса орындаушылардың бірі қылмыстық құқық бұзушылық құрамының объективті жағын орындағанға дейін сөз байласуының болғанын анықтау қажет.

Қылмысты жасау үшін екі немесе одан да көп адамның жалпы күші біріктірілген және бірге қатысушылардың әрқайсының әрекеті басқа бірге қатысушылардың әрекет жасауы үшін қажетті шарт болып табылған және рөлдердің алдын ала бөлінуіне сәйкес барлық бірге қатысушылардың әрекетінен туындаған ортақ қылмыстық нәтижемен себепті байланыста болған жағдайларда ""топ болып алдын ала сөз байласып" қылмыстық құқық бұзушылық жасау белгісі бойынша сараланады. Мұндай жағдайларда қылмыстық құқық бұзушылыққа екі және одан да көп орындаушылардың қатысуы міндетті емес, басқа түрдегі бірдей қатысушылар болғанда бір орындаушы жеткілікті.

Ұйымдастырушының, айдап салушының немесе көмектесушінің жауаптылығы, олар бір мезгілде қылмысты орындаушылар болған жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК) 28-бабына сілтеме жасалып, осы қылмыстық құқық бұзушылық үшін жазаны көздейтін Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК) тиісті бабы бойынша туындайды.

Қылмысты бірге жасаушылармен алдын ала сөз байласпаған, алайда оны басқа адамдар жасауы барысында соларға қосылған және тікелей қатысқан адам өзі жасаған нақты әрекеттер үшін қылмысты орындаушы ретінде жауапты болуға тиіс.

Қылмыстық құқық бұзушылық, егер оны ұйымдасқан топ, қылмыстық ұйым, қылмыстық қоғамдастық, трансұлттық қылмыстық ұйым, трансұлттық қылмыстық қоғамдастық, террористік топ, экстремистік топ, банда немесе заңсыз әскерилендірілген құралым жасаса, қылмыстық топ жасаған белгі бойынша саралануы мүмкін.

Ескерту. 3-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 15 нормативтік қаулысымен; өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

4. Орындаушының жеке басына қатысты қылмыстық құқық бұзушылық дәрежелеушi белгiлер, басқа қылмысқа қатысушыларға (ұйымдастырушыға, айдап салушыға немесе көмектесушiге) тек олар орындаушыда аталған дәрежеленушi белгiлердiң бар екендiгiн бiлген және олар өздерiнiң iс-әрекеттерiмен осы орындаушылардың қылмыстық құқық бұзушылықтарды жасауына мүмкiндiк туғызған жағдайларда ғана таңылуы мүмкiн екенiн есте ұстау қажет.

Ескерту. 4-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

5. Алдын ала сөз байласқан адамдар тобының қылмыстық құқық бұзушылық жасауы деп нақты бiр қылмыстық құқық бұзушылықты жасауға екi және одан да көп адамдардың қылмыстық құқық бұзушылықтың объективтiк жағын құрайтын iс-әрекеттердi жасағанға дейiн келiсуiн түсiну қажет.

Қылмысқа қатысушылардың бiрi алдын ала сөз байласып қылмыс жасаған және қылмыстық құқық бұзушылықтың объективтi жағын орындау аяқталғанға дейiн оларға алдын ала сөз байласқан басқа адамдар қосылған жағдайларда, онда бастапқылардың да және соңғылардың да iс-әрекеттерiн бiр топ адамның алдын ала сөз байласып қылмыстық құқық бұзушылық жасауы деп дәрежелеу қажет.

Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

6. ҚК-нің 31-бабының үшінші бөлігіне сәйкес қылмыстық топ деп ҚК-нің 262, 263, 264, 265-баптарының бірінші бөліктері оларды құру үшін жауаптылық көзделген ұйымдасқан топ, қылмыстық ұйым, қылмыстық қоғамдастық, трансұлттық қылмыстық ұйым, трансұлттық қылмыстық қоғамдастық қана емес, ҚК-нің 257, 268 және 267-баптарының бірінші бөліктері оларды құру үшін жауаптылық көзделген террористік топ, экстремистік топ, тұрақты қарулы топ (банда) және заңсыз әскерилендірілген құралым да түсініледі.

Бұл ретте банда, қылмыстық топтан қарулануымен және қылмыстық мақсаты - азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасауымен ерекшеленедi.

Ескерту. 6-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

7. Банданы құрудың мақсаты ҚК-нiң 268-бабының бірінші бөлiгiне сәйкес азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасау болып табылады. Бұл ретте заң, шабуыл барысында банданың қандай қылмыстық құқық бұзушылықтарды жасайтынын көрсетпейдi, ол азаматтың не ұйымның мүлкін, ақшалары мен өзге құндылықтарын тiкелей алып қою ғана емес, сонымен бiрге кiсi өлтiру, зорлау, қорқытып алу, бөтеннiң мүлкiн жою не бүлдiру және т.б. болуы мүмкін.

Ескерту. 7-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

8. Жәбiрленушiге күш қолдану не оны дереу қолданамын деп шынайы қауiп туғызу арқылы қылмыстық нәтижеге қол жеткiзуге бағытталған әрекеттi бандитизм кезiнде шабуыл жасау деп түсiну қажет.

Осы қылмыс құрамының басқа да мiндеттi белгiлерi болған жағдайда, iшiнде адамдары жоқ мекемелерге, кәсiпорындарға, ұйымдарға шабуыл жасау және оларға күш қолданбау жағдайларында және шабуыл жасау үрдiсi кезiнде адамдар зардап шекпей, мүлiктiң жойылу (кеңсенi қопару, пәтердi, автомашиналарды өртеу) фактiлерiн бандитизм деп қарастыру қажет. Бұл ретте банданың құрамындағы шабуыл жасаушылардың олардың қылмыстық мақсаттарына жетуiне кедергi жасайтын кез келген адамға қарсы күш қолдануға дайын екенiн назарда ұстау қажет.

Банда мүшелерiнiң қолындағы қару қолданылмаған жағдайларда да қарулы банданың шабуыл жасауы орын алды деп есептеледi.

9. Банданың мiндеттi белгiсi - оның қарулануы болып табылады, демек бандаға қатысушылардың қолында зауытта әзiрленген немесе қолдан жасалған атылатын немесе суық қару, қопарғыш құралдар, сондай-ақ газ шығаратын және пневматикалық қарулардың болуы шарт.

Банда мүшелерінің шабуыл кезiнде қолданған заттарын қару деп тану туралы мәселенi шешу барысында "Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы" Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 желтоқсандағы № 339 Заңының ережелерiн басшылыққа алған жөн.

Мүшелерінің ең болмағанда бiреуiнiң қолында қару болған және бұл жөнiнде банданың басқа мүшелерiне белгiлi болған кез келген жағдайда - банда қаруланған деп танылады.

Қылмысқа қатысушылардың пайдалануға жарамсыз қаруды немесе оның нобайын қолдануы оларды қаруланған деп тануға негiз болып табылмайды.

Қажет болған жағдайда қолданылған заттардың қару болып табылатынын анықтау үшiн сараптама тағайындау қажет.

Ескерту. 9-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

10. Банданың ұйымдастырушысының, басшысының немесе қатысушысының қару, оқ-дәрiлер, қопарғыш заттар және қопару құралдарын заңсыз айналымға түсiру әрекеттерi банданы ұйымдастыруға және оның жұмыс iстеуiне байланысты болса ҚК-нiң 287-бабы бойынша қосымша дәрежелеуге жатпайды, өйткенi осы әрекеттер банданың мiндеттi белгiсi - оның қарулануымен толық қамтылады.

Бандаға қатысушылардың қаруды өзге мақсаттар үшiн заңсыз айналымға түсiруiне (мысалы, қарумен сауда жасауға, қаруды ұрлауға және т.б.) байланысты әрекет жасауы қылмыстық құқық бұзушылықтардың жиынтығы бойынша ҚК-нiң 268-бабы және Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптары бойынша дәрежеленуi қажет.

Ескерту. 10-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

11. Алдын ала сөз байласып адамдар тобының бірқатар қылмыстарды белгілі бір уақыт бойы келісілген әрекеттер, қылмыстық әрекеттің тұрақты нысандары мен әдістері арқылы жасау фактісі қылмыстық топтың болуын тану үшін жеткілікті негіз болып табылмайды.

Қылмыстық топ неғұрлым жоғары ұйымдасуымен және орнықтылығымен алдын ала сөз байласқан адамдар тобынан ерекшеленеді. Оның белгілері ретінде, атап айтқанда: басшының (басшылардың) болуы және оған (оларға) басқа мүшелердің бағынуы, басқа қатысушылардың оған өзінің мүше екенін мойындауы, белгілі бір иерархияның және ортақ материалдық және қаржылай қаражаттың болуы, қылмыстық топта белгіленген қағидалардың (тәртіптің) сақталуы және т.б. болуы мүмкін.

Қылмыстық топтың белгілері Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 113-бабының талаптарына сәйкес қылмыс құрамының басқа да белгілерімен қатар дәлелденуге жатады.

Ескерту. 11-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

12. Банданы немесе басқа қылмыстық топты құру деп кез келген белсендi де мақсатты iс-әрекеттердi жасаудың нәтижесiнде аталған ұйымдасқан топтар мен сыбайластықтың шын мәнiсiнде құрылуын түсiну қажет. Бұл әрекеттер қатысушыларды, қаруларды, оқ-дәрiлердi, байланыс құралдарын, құжаттарды, көлiк құралдары мен өзге де материалдық құралдарды iздеу, құрылымдар мен қылмыстық жоспарларды дайындау, адамдарды арбау және т.б. түрде болуы мүмкiн.

Банданы немесе басқа қылмыстық топты құру қандай да бiр қылмыстың жоспарланғанына немесе жасалғанына қарамастан қылмыстың аяқталған құрамы болып табылады. Аталған қылмыстық құрылымдарды құру үрдiсiнiң өзiн оларды құруға дайындалу деп қарастыру қажет.

Егер де осы құрылымдарды ауыр немесе ерекше ауыр нақтылы қылмысты (мысалы, кiсi өлтiру) жасау үшiн құрудың ойластырылғаны анықталған болса, онда адамдардың iс-әрекеттерi осы қылмысты жасау үшiн де дайындалу деп дәрежелеу қажет.

Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

13. Бандаға немесе басқа қылмыстық топқа басшылық жасау деп олардың қылмыстық iс-әрекеттерiн жоспарлауға, материалдық қамтамасыз етуге және ұйымдастыруға байланысты, сондай-ақ аталған құрылымдардың нақтылы қылмыстық құқық бұзушылықтарға дайындалуға және оларды жасауға байланысты шешiмдердi қабылдауы деп түсiну қажет.

Бандаға немесе басқа қылмыстық топқа бiр немесе бiрнеше адам басшылық жасауы мүмкiн.

Банда немесе ұйымдасқан қылмыстық топ басшысыз да болуы мүмкiн. Адам саны аз ұйымдасқан қылмыстық топтың немесе банданың өз орталарынан басшы шығармай-ақ қылмыстық әрекеттерге қатысты мәселелердi бiрлесе шешуiн және, әдетте, олардың қылмыстарды бiрлесе жасауын осындай жағдайларға жатқызған жөн.

Ескерту. 13-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

14. Бандаға немесе басқа қылмыстық топқа қатысу - аталған қылмыстық құрылымдардың құрамына кiрудi және жоспарланған қылмыстық құқық бұзушылықтарды қаржыландыруға, қарумен, көлiкпен қамтамасыз етуге, нысандарды iздестiруге, ақпараттарды жинастыруға және т.б., сондай-ақ осы қылмыстық құқық бұзушылықтарға тiкелей қатысуға бағытталған iс-әрекеттердi жасауды бiлдiредi.

Бандаға немесе басқа қылмыстық топқа қатысу - адам банданың немесе қылмыстық сыбайластықтың (қылмыстық ұйымның) қызметiнiң қылмыстық сипаты туралы бiлгенiне, оған өзiнiң қатысуына (мүшелiгiне) келiсiм берген сәттен бастап оның жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтарға қатысқан немесе қатыспағанына қарамастан, аяқталған қылмыс құрамы болып табылады.

Ескерту. 14-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

15. Банданы немесе басқа қылмыстық топты құрған не оларға басшылық жасаған адамның iс-әрекеттерi ҚК-нiң 31-бабы төртінші бөлiгiнiң талаптарының негізінде ҚК-нiң 257, 262, 263, 264, 265, 267 және 268-баптарының бірінші бөлiктері бойынша, сонымен қатар, егер олар оның пиғылында болса, банда немесе басқа қылмыстық топ жасаған қылмыстық құқық бұзушылық үшiн жауаптылықты көздейтiн ҚК-нiң Ерекше бөлiгiнiң тиiстi баптары бойынша тиiсiнше саралануға жатады. Бұл ретте ұйымдастырушы (басшы) бір мезгілде қылмыстық құқық бұзушылықты бірге орындаушы болып табылатын жағдайларды қоспағанда, ҚК-нiң Ерекше бөлiгiнің тиісті бабы бойынша саралау ҚК-нiң 28-бабына сiлтеме жасалып жүзеге асырылады.

Банда немесе қылмыстық топ жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтарға тiкелей қатысқан банданың немесе басқа қылмыстық топтың ұйымдастырушысының не басшысының әрекеттерi ҚК-нің 257, 262, 263, 264, 265, 267 және 268-баптарының екінші бөлiктері бойынша қосымша саралануға жатпайды.

Бандаға немесе басқа қылмыстық топқа қатысушылардың (мүшелердiң) әрекеттерiн тиiсiнше ҚК-нің 257, 262, 263, 264, 265, 267 және 268-баптарының екінші бөлiктері бойынша, сондай-ақ олар дайындауға немесе жасауға қатысқан құқық бұзушылықтар үшiн ҚК-нің Ерекше бөлігінің тиiстi баптары бойынша саралау қажет.

Ескерту. 15-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

16. Банда немесе басқа қылмыстық топ жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтарға қатысқан адам, ол банда жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтарға сыбайлас қатысушы екендiгiн бiлген жағдайларда ғана тиiсiнше ҚК-нің 257, 262, 263, 264, 265, 267 және 268-баптарының екінші бөлiктері бойынша жауапты болады. Адам қылмыстық құрылым жөнінде бiлмеген жағдайда, ол өзi бiлiп бiрге қатысқан қылмыс үшiн ғана жауапты болады.

Ескерту. 16-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

17. Банданың немесе басқа қылмыстық топтың құрамында жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтарды дәрежелеу кезiнде соттар ҚК-нiң 13-бабының бірінші бөлігінде көрсетiлгендей қылмыстық құқық бұзушылықтар жиынтығы бойынша, егер қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамның әрекеттерi ҚК-нiң әлдеқайда қатаң жаза берудi көздейтiн бiр бабының немесе бабының бiр бөлiгiнiң нормасымен қамтылмаса, ол жасаған әрбiр қылмыстық құқық бұзушылығы үшiн ҚК-нiң тиiстi бабы немесе бөлiгi бойынша қылмыстық жауапкершiлiкке тартылатыны туралы талабын қатаң сақтауға тиiс.

Ескерту. 17-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

18. Бандитизмдi басқа қылмыстық құқық бұзушылықтардан ажырату кезiнде бандитизмдi құрайтын мән-жайларға ерекше назар аудару қажет.

Бандитизм және бiр топ адамның алдын ала сөз байласу арқылы қару қолданып, қарақшылық шабуыл жасау қылмыстары бiр-бiрiнен осы қылмыстық құқық бұзушылықтарды сипаттайтын белгiлер жиынтығымен ерекшеленедi. Бұл ретте бандитизм үшiн бандаға қатысушылардың арасындағы тұрақты байланыстың, олардың iс-әрекеттерінiң ұйымшылдығының, қылмыстарға дайындалу мен жоспарлаудың, сондай-ақ қарулануының болуы мiндеттi. Аталған құрамдарды сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылықтарды жасаудың мақсаты бойынша да ажырату қажет: бандитизм кезiндегi мақсат - азаматтарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау болып табылады, ал қарақшылық кезiнде пайдакүнемдiк мақсат - ашық ұрлау мiндеттi түрде қоса жүредi.

Егер iс бойынша адамдардың тұрақты ұйымдасқан қылмыстық топты құру туралы арнайы уағдаласқаны, қарулану туралы мәселе талқылағаны және қаруды сатып алғаны, азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасау мақсаттарын белгiлегенi, осындай қылмыстық құқық бұзушылықтарды жасағаны анықталса, онда мұндай жағдайларда кiнәлi адамдардың iс-әрекеттерiн ҚК-нің 268-бабының тиiстi бөлiгi бойынша, сондай-ақ қылмыстық кодекстiң жасалған қылмыс үшiн жауапкершiлiк белгiлеген тиiстi баптары бойынша дәрежелеген жөн. Тұрақты қарулы қылмыстық топтың құрылғаны туралы мәлiметтер болмаған өзге жағдайларда, азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасауды, бiр топ адамның күнi бұрын сөз байласу арқылы қару қолданып, қарақшылық шабуыл жасауын қылмыстық кодекстің тек осы қылмыстар үшiн жауапкершiлiк белгілеген баптары бойынша дәрежелеу қажет.

Бандитизмнiң бiр топ адамның алдын ала сөз байласу арқылы қорқытып алудан ара жiгiн ажыратуда, бандитизм кезiнде зорлық-зомбылық қылмысты жасаудың құралына айналатынын, атап айтқанда, шабуыл кезiнде қарақшылардың бiрден жәбiрленушiнің мүлкiн алатынын, ал қорқыту кезiнде зорлық-зомбылық тек әсер ету нысаны болып табылатынын және ол күш көрсетушiлердiң талабын орындаудан бас тартқаны үшiн жәбiрленушiге алдағы уақытта күш қолданылады деп қорқыту мақсатында жүзеге асырылатынын әрi мұның өзi тек жәбiрленушiге ғана емес, сонымен бiрге оның жақын адамдарына қатысты орын алуы мүмкiн екендiгiн назарда ұстау қажет.

Ескерту. 18-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

19. Соттардың назары банданың немесе басқа қылмыстық топтың құрамында жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтары үшiн кiнәлi адамдарға жаза тағайындау кезiнде жауаптылықты даралау қағидатын бұлжытпай сақтаудың маңыздылығына аударылсын.

Соттар iстiң барлық мән-жайы мен сотталушы адам туралы мәлiметтердi, олардың қылмыстық топты ұйымдастырудағы рөлі мен оның қылмыстық қызметіне қатысу дәрежесін, банданың шабуыл жасауының нәтижесінде туындаған салдардың ауырлығын және жазаны тағайындау кезінде мәні бар басқа да мән-жайларды мұқият анықтап және ескеріп отырулары қажет.

Ескерту. 19-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

20. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданылатын құқықтың құрамына кіреді, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады және ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Ескерту. Нормативтік қаулы 20-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

Қазақстан Республикасы

Жоғарғы Сотының Төрағасы

Пленум хатшысы

Қазақстан Республикасы

Жоғарғы Сотының судьясы

О некоторых вопросах применения судами законодательства об ответственности за бандитизм и другие уголовные правонарушения, совершенные в соучастии

Нормативное Постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 21 июня 2001 года N 2.

Сноска. Заголовок с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

В связи с вопросами, возникающими у судов при применении законодательства, предусматривающего ответственность за совершение уголовного правонарушения группой лиц, группой лиц по предварительному сговору, бандой или другой преступной группой, Верховный Суд Республики Казахстан постановляет:

Сноска. Преамбула с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

1. Обратить внимание судов на повышенную опасность уголовных правонарушений, совершенных группой лиц, группой лиц по предварительному сговору, бандой или другой преступной группой.

Сноска. Пункт 1 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

2. Соучастие в уголовном правонарушении может иметь место только при совершении умышленного уголовного правонарушения, поэтому совершение уголовного правонарушения несколькими лицами по неосторожности не может рассматриваться как совершение уголовного правонарушения группой лиц.

Сноска. Пункт 2 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

3. Давая правовую оценку действиям виновных, как уголовному правонарушению, совершенному при наличии квалифицирующих признаков "группой лиц", "группой лиц по предварительному сговору", "преступной группой", необходимо исходить из требований, предусмотренных статьей 31 Уголовного кодекса Республики Казахстан (далее – УК).

Квалифицирующие признаки совершение уголовного правонарушения "группой лиц", "группой лиц по предварительному сговору" могут быть вменены в тех случаях, когда уголовное правонарушение совершено двумя и более соучастниками уголовного правонарушения.

При квалификации действий виновных по признаку совершения уголовного правонарушения "группой лиц по предварительному сговору" необходимо выяснять, имелась ли выраженная в любой форме договоренность двух или более лиц на совершение уголовного правонарушения, состоялся ли сговор этих лиц до начала действий, непосредственно направленных на совершение уголовного правонарушения, то есть до выполнения объективной стороны состава уголовного правонарушения хотя бы одним исполнителем.

Уголовное правонарушение квалифицируется по признаку "группой лиц по предварительному сговору" и в тех случаях, когда для его совершения объединены общие усилия двух или более лиц и действия каждого из соучастников являются необходимым условием для совершения действий других соучастников, согласно предварительному распределению ролей, и находятся в причинной связи с общим, наступившим от деятельности всех соучастников, преступным результатом. В таких случаях не обязательно участие в уголовном правонарушении двух и более исполнителей, достаточно одного исполнителя при наличии других видов соучастников.

Ответственность организатора, подстрекателя или пособника наступает по соответствующей статье Уголовного кодекса Республики Казахстан (далее – УК), предусматривающей ответственность за конкретное уголовное правонарушение, со ссылкой на статью 28 Уголовного кодекса Республики Казахстан (далее – УК), за исключением случаев, когда они одновременно являлись соисполнителями уголовного правонарушения.

Лицо, которое не состояло в предварительном сговоре с другими соучастниками уголовного правонарушения, но в ходе его совершения другими лицами присоединилось к ним и приняло непосредственное участие, должно нести ответственность за фактически совершенные им конкретные действия как соисполнитель уголовного правонарушения.

Уголовное правонарушение может квалифицироваться по признаку совершения преступной группой, если оно совершено организованной группой, преступной организацией, преступным сообществом, транснациональной преступной организацией, транснациональным преступным сообществом, террористической группой, экстремистской группой, бандой или незаконным военизированным формированием.

Сноска. Пункт 3 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 15 (порядок введения в действие см. п. 2); с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

4. Следует иметь в виду, что квалифицирующие признаки уголовного правонарушения, относящиеся к личности исполнителя, могут быть вменены другим соучастникам (организатору, подстрекателю и пособнику), если они были осведомлены о том, что исполнитель обладает указанными квалифицирующими признаками, и они своими действиями способствовали совершению уголовных правонарушений именно этим исполнителем.

Сноска. Пункт 4 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

5. Под предварительным сговором группы лиц на совершение уголовных правонарушений, следует понимать договоренность двух и более лиц о совершении конкретного уголовного правонарушения до совершения ими действий, образующих объективную сторону уголовного правонарушения.

В случаях, когда одними участниками уголовного правонарушения по предварительному сговору совершается уголовное правонарушение и до окончания выполнения объективной стороны к ним по предварительному сговору присоединяются другие лица, то действия как тех, так и других следует квалифицировать как совершение уголовного правонарушения группой лиц по предварительному сговору.

Сноска. Пункт 5 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

6. Под преступной группой в соответствии с частью третьей статьи 31 УК следует понимать не только организованную группу, преступную организацию, преступное сообщество, транснациональную преступную организацию, транснациональное преступное сообщество, ответственность за создание которых предусмотрена частями первыми статей 262, 263, 264, 265 УК, но и террористическую группу, экстремистскую группу, устойчивую вооруженную группу (банду) и незаконное военизированное формирование, ответственность за создание которых предусмотрена частями первыми статей 257, 268 и 267 УК.

При этом банда отличается от преступной группы вооруженностью и наличием преступной цели - совершение нападения на граждан и организации.

Сноска. Пункт 6 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

7. Целью создания банды согласно части первой статьи 268 УК является совершение нападений на граждан и организации. При этом закон не указывает, какие уголовные правонарушения в ходе нападений совершаются бандой, это может быть не только непосредственное завладение имуществом, деньгами или иными ценностями гражданина либо организации, но и убийство, изнасилование, вымогательство, уничтожение либо повреждение чужого имущества и т.д.

Сноска. Пункт 7 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

8. Под нападением при бандитизме следует понимать действия, направленные на достижение преступного результата путем применения насилия над потерпевшим, либо создания реальной угрозы его немедленного применения.

Как бандитизм, при условии наличия других обязательных признаков данного состава преступления, следует рассматривать и случаи нападения на учреждения, предприятия, организации, в которых не оказалось людей и насилие к ним не применялось, факты уничтожения имущества в процессе нападения, при которых граждане не пострадали (взрыв офиса, поджог квартиры, автомашины и т.п.). При этом следует исходить из того, что нападающие из состава банды готовы применить насилие к любому лицу, которое будет препятствовать достижению ими преступных целей.

Нападение вооруженной банды считается состоявшимся и в тех случаях, когда имевшееся у членов банды оружие не применялось.

9. Обязательным признаком банды является ее вооруженность, предполагающая наличие у участников банды огнестрельного или холодного оружия как заводского изготовления, так и самодельного, взрывных устройств, а также газового и пневматического оружия.

При решении вопроса о признании оружием предметов, используемых членами банды при нападении, следует руководствоваться положениями Закона Республики Казахстан от 30 декабря 1998 года № 339 "О государственном контроле за оборотом отдельных видов оружия".

Вооруженность определяется наличием оружия хотя бы у одного из членов банды и осведомленности об этом других членов банды.

Использование участниками преступления непригодного к целевому применению оружия или его макетов не может рассматриваться в качестве признака их вооруженности.

В случае необходимости следует назначать экспертизу для установления, являются ли используемые предметы оружием.

Сноска. Пункт 9 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

10. Поскольку вооруженность является одним из обязательных признаков банды, то действия организатора, руководителя или участника банды по незаконному обороту оружия, боеприпасов, взрывчатых веществ и взрывных устройств, связанные с организацией банды и ее функционированием не подлежат дополнительной квалификации по статье 287 УК, так как эти действия полностью охватываются обязательным признаком банды — его вооруженностью.

Совершение участниками банды действий, связанных с незаконным оборотом оружия в иных целях (например, торговля оружием, кража оружия и т.п.) следует квалифицировать по совокупности уголовных правонарушений, предусмотренным статьей 268 УК и соответствующим статьям Особенной части УК.

Сноска. Пункт 10 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

11. Факт совершения группой лиц по предварительному сговору ряда преступлений в течение определенного времени путем согласованных действий, постоянных форм и методов преступной деятельности не является достаточным основанием для признания наличия преступной группы.

Преступная группа отличается от группы лиц по предварительному сговору более высокой организованностью и устойчивостью. Ее признаками, в частности, могут являться: наличие руководителя (руководителей) и подчиненность ему (им) других членов, осознание другими участниками своего членства в ней, наличие определенной иерархии и общих материальных и финансовых средств, соблюдение установленных в преступной группе правил (дисциплины) и т.п.

Признаки преступной группы в соответствии с требованиями статьи 113 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан подлежат доказыванию наряду с другими признаками состава преступления.

Сноска. Пункт 11 - в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

12. Под созданием банды или другой преступной группы следует понимать совершение любых активных целенаправленных действий, результатом которых стало фактическое образование названных организованных групп или сообщества. Эти действия могут выражаться в приискании участников, оружия, боеприпасов, средств связи, документов, транспортных и иных материальных средств, разработке структуры и преступных планов, вербовке людей.

Создание банды или другой преступной группы является оконченным составом преступления независимо от того, были ли запланированы или совершены какие-либо преступления. Сам процесс формирования указанных преступных образований следует рассматривать как приготовление на их создание.

Если будет установлено, что данные формирования предполагалось создать для совершения конкретного тяжкого или особо тяжкого преступления (например, убийство), то действия лиц следует также квалифицировать и как приготовление к совершению этого преступления.

Сноска. Пункт 12 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

13. Под руководством бандой или другой преступной группой понимается принятие решений, связанных как с планированием, материальным обеспечением и организацией преступной деятельности банды, так и с подготовкой и совершением ею конкретных уголовных правонарушений.

Руководство бандой или другой преступной группой может осуществляться как одним, так и несколькими лицами.

Банда или другая преступная группа может существовать и без руководителя. К таковым следует отнести случаи, когда участники малочисленной организованной преступной группы или банды, не выделяя из своей среды лидера, решают вопросы преступной деятельности сообща и выступают, как правило, соисполнителями совершаемых ими уголовных правонарушений.

Сноска. Пункт 13 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

14. Участие в банде или другой преступной группе может выражаться вхождением в состав указанных преступных образований, совершением действий, направленных на финансирование, обеспечение оружием, транспортом, подысканием объектов, снабжением информацией и т.п., а также непосредственным совершением запланированных уголовных правонарушений.

Участие в банде или другой преступной группе является оконченным составом преступления с момента, когда лицо узнало о преступном характере деятельности банды или преступного сообщества и дало согласие на свое участие (членство), независимо от того, участвовало ли оно в совершенных уголовных правонарушениях.

Сноска. Пункт 14 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

15. Исходя из требований части четвертой статьи 31 УК действия лица, создавшего банду или другую преступную группу, либо руководившего ими, подлежат квалификации соответственно по частям первым статей 257, 262, 263, 264, 265, 267 и 268 УК, а также по соответствующим статьям Особенной части УК, предусматривающим ответственность за совершенные бандой или другой преступной группой уголовные правонарушения, если они охватывались его умыслом. При этом квалификация по соответствующей статье Особенной части УК осуществляется со ссылкой на статью 28 УК, за исключением случаев, когда организатор (руководитель) одновременно является соисполнителем уголовного правонарушения.

Действия организатора либо руководителя банды или другой преступной группы, непосредственно участвовавшего в совершенных бандой или преступной группой уголовных правонарушений, дополнительной квалификации по частям вторым статей 257, 262, 263, 264, 265, 267 и 268 УК не подлежат.

Действия участников (членов) банды или другой преступной группы следует квалифицировать соответственно по частям вторым статей 257, 262, 263, 264, 265, 267 и 268 УК, а также по соответствующим статьям Особенной части УК за уголовные правонарушения, в подготовке или совершении которых они участвовали.

Сноска. Пункт 15 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

16. Лицо, участвовавшее в уголовных правонарушениях, совершенных бандой или другой преступной группой, несет ответственность соответственно по частям вторым статей 257, 262, 263, 264, 265, 267 и 268 УК в тех случаях, когда оно сознавало, что является соучастником уголовного правонарушения, совершаемого бандой. При неосведомленности лица о существовании преступного образования оно несет ответственность лишь за то уголовное правонарушение, в котором оно участвовало.

Сноска. Пункт 16 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

17. При квалификации уголовных правонарушений, совершенных в составе банды или другой преступной группы, следует строго соблюдать требования части первой статьи 13 УК о том, что при совокупности уголовных правонарушений лицо несет уголовную ответственность за каждое совершенное уголовное правонарушение по соответствующей статье или части УК, если признаки совершенных деяний не охватываются нормой одной статьи или части статьи УК, предусматривающей более строгое наказание.

Сноска. Пункт 17 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

18. При разграничении бандитизма от других уголовных правонарушений, следует особо обратить внимание на обстоятельства, образующие признаки бандитизма.

Бандитизм и разбойное нападение, совершенное по предварительному сговору группой лиц с применением оружия, отличаются между собой совокупностью признаков, характеризующих эти уголовные правонарушения. При этом для бандитизма обязательным является наличие устойчивой связи между участниками банды, организованности их действий, подготовка и планирование уголовных правонарушений, а также вооруженность. Разграничивать указанные составы следует также и по цели совершения уголовных правонарушений: при бандитизме целью является нападение на граждан или организации, при разбое обязательно присутствует корыстный мотив и целью является хищение чужого имущества.

Если по делу установлено, что лица специально договаривались о создании устойчивой организованной преступной группы, обсуждали вопрос о вооруженности и приобретали оружие, намечали цели нападения на граждан и организации, совершали такие уголовные правонарушения, то в таких случаях действия виновных следует квалифицировать как по соответствующей части статьи 268 УК, так и по соответствующим статьям Уголовного кодекса, предусматривающим ответственность за совершенные уголовные правонарушения. В иных случаях, при отсутствии данных о создании устойчивой вооруженной преступной группы, нападение на граждан и организации, совершение других уголовных правонарушений группой лиц по предварительному сговору и с применением оружия следует квалифицировать только по статьям Уголовного кодекса, предусматривающим ответственность за эти уголовные правонарушения.

При разграничении бандитизма от вымогательства, совершенного по предварительному сговору группой лиц, следует иметь в виду, что при бандитизме насилие выступает средством совершения уголовные правонарушения, в частности нападение сопровождается немедленным завладением имуществом потерпевшего, а при вымогательстве насилие является лишь формой воздействия и служит для подкрепления угрозы применить насилие в будущем на потерпевшего, как месть за отказ выполнить требование вымогателей, и может иметь место не только в отношении самого потерпевшего, но и в отношении его близких.

Сноска. Пункт 18 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

19. Обратить внимание судов на важность неукоснительного соблюдения принципа индивидуализации ответственности при назначении наказания лицам, виновным в совершении уголовных правонарушений в составе банды или другой преступной группы.

Судам следует тщательно выяснять и учитывать все обстоятельства дела и данные о личности подсудимых, их роль и степень участия в организации и деятельности преступной группы, тяжесть последствий, наступивших в результате совершенных ими действий и другие, имеющие значение при назначении наказания.

Сноска. Пункт 19 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

20. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, а также является общеобязательным и вводится в действие со дня официального опубликования.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 20 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

Председатель Верховного Суда
Республики Казахстан
Секретарь Пленума, судья Верховного Суда
Республики Казахстан

(Специалисты: Умбетова А.М., Склярова И.В.)