Қазақстан Республикасындағы адамгершілiк-жыныстық тәрбие жөнiндегі тұжырымдама туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2001 жылғы 21 қараша N 1500.

Балалардың, жасөспiрiмдердiң және жастардың адамгершілігiнiң берiк

негiзiн, өсiмтал және сексуалдық саулығын қалыптастыру мақсатында

Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулы етеді:

1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасындағы

адамгершiлiк-жыныстық тәрбие жөнiндегi тұжырымдама мақұлдансын.

2.

Ескерту. 2-тармақ алып тасталды - ҚР Үкіметінің 2002.07.19. N 808

қаулысымен.

P020808_

3. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.

Қазақстан Республикасының

Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы

Үкiметiнiң

2001 жылғы 21 қарашадағы

N 1500 қаулысымен

мақұлданған

Қазақстан Республикасындағы

адамгершілiк-жыныстық тәрбие жөнiндегi тұжырымдама

1. Кiрiспе

Қоғамның басым мiндеттерiнiң бiрi - балалардың, жасөспiрiмдердiң және жастардың өмiрi мен оқуы үшiн салауатты да қауiпсiз жағдай жасау, санаткерлiк, рухани және дене күшiн дамытуды қамтамасыз ету, адамгершiлiктiң берiк негiзiн әрi салауатты өмiр салтын қалыптастыру болып табылады.
Қазiргi уақытта республикада балалардың, жасөспiрiмдердiң және жастардың денсаулығына және адамгершiлiк мiнез-құлқына байланысты қолайсыз жағдай қалыптасты, олардың негiзгi себептерi мыналар:
жыныстық қарым-қатынас аясында адамгершiлiктiң аяққа басылуы;
денсаулықты сақтау мен нығайту жөнiндегi қажеттi бiлiмнiң болмауы;
үлкендердiң көмек көрсетуге қабiлетсiздiгi және әрбiр жасөспiрiмнің, жастың алдында туындаған сұрақтарға жауап бере алмауы;
жыныстық жолмен берiлетiн аурулар санының көбеюi;
кәмелетке толмағандар жүктілiгiнiң өсуi, оның салдары-аборт немесе көбiнесе баладан безiну мен әлеуметтiк жетiмдiкке, әкелiп соқтыратын жастай ана болу;
кәмелетке толмағандардың жезөкшелiгiнiң өсуi.
Соңғы он жылда жыныстық жолмен берiлетiн аурулармен (бұдан әрi - ЖЖБА) ауру күрт өстi және індет сипатына ие болды. Бұған бiр саяси, экономикалық жүйеден екiншiсiне көшу кезеңi, қоғамды басқарудың идеологиялық тетiктерiнiң әлсiреуi, жұмыссыздық деңгейiнiң өсуi, бұрыннан бар мұраттар мен моральдық қағидаттардың бұзылуы, жыныстық мiнез-құлық нормаларының өзгеруi ықпал еттi.
Ең алдымен өскелең ұрпаққа адамгершiлiк-жыныстық тәрбие беру жөнiнде мемлекеттiк және қоғамдық сипатта шұғыл шаралар қолдану олардың бойында жағымды-белсендi тұлғаны қалыптастыру, жасөспiрiмдерде болашақта берiк отбасылық қарым-қатынасқа бағытталған белсендi жеке ұстанымды орнықтыру, тәндiк және психикалық саулыққа ұмтылу қажеттігi туындайды. ЖҚТБ-ны қоса алғанда, ЖЖБА-ның алдын-алу, жөнсiз жүктілiк, жыныстық қылмыстар мәселелерi қоса шешілуi тиiс.
Бұл бағыттағы қызмет мемлекеттiң өз азаматтарының денсаулығын қорғау саласындағы басты басымдықтарының бiрi болып табылады.
Адамгершілік-жыныстық тәрбие тұжырымдамасы жастарға бiлiм берумен байланысты мәселелердi реттеуге ықпал етуi тиiс.

2. Проблеманың қазiргi жай-күйін талдау

Барлық халықтың өсiмтал және сексуалдық саулығын бағалау жөнiндегі көрсеткiш топтардың бiрi балалар, жасөспірiмдер және жастар болып табылады.
15-17 жасар жасөспiрiмдер, Алматы қаласының 20 мектебi мен лицейiнiң 9-11-сынып оқушылары арасында жүргiзiлген жасырын сауалдаманы талдау сұрау салынған жасөспiрiмдердiң 33,6%-ның жыныстық байланыстан тәжiрибесi бар екенiн, олардың 61,2%-ның тұрақты жыныстық қатынас жасайтынын көрсеттi. Сұралғандардың 0,8%-ның 12 жасқа дейiн жыныстық байланыстарда тәжiрибесi болса, жасөспiрiмдердiң 12,6%-ы оған 15 жасқа дейiн ие болған.
Жасөспiрiмдер жезөкшелiгi едәуiр етек алды, жыныстық қатынас жасайтын сұрау салынғандардың 40%-ы сексуалдық қызметi үшiн сыйақы алған немесе алады.
Сұрау салынғандардың 0,5%-ы өздерiнiң қалыптасқан гомосексуалдық бағдарларын хабарласа, 1,3%-ы өздерiнiң бағдарларын бисексуалдық деп бағалайды, 7,3%-ы жыныстық құштарлығының бағытын белгiлей алмаған. Сұралған жасөспiрiмдердiң 23,3%-ы айына 2-3 рет және одан да жиi iшiмдiктi, 4,3%-ы есiрткiнi пайдаланады.
Жасөспiрiмдердiң 24,8%-ы өздерiнiң мерезбен ауырғандарын зорлаумен байланыстырады, сонымен бiрге сұрау салынғандардың 10%-ы алғашқы жыныстық қатынасының зорлау арқылы жасалғанын айтады.
Жыныстық қатынасқа түскен жасөспiрiмдердiң 14%-ы венерологиялық аурулармен ауырған. Мұндай жағдайда олардың бiреуi ғана арнаулы мекемеде емделген, ал 9-ы (64%) медициналық емес құрылымдардың қызметiн пайдалануды немесе өзiне-өзi ем қолдануды артық көрген.
Қазiргi уақытта ЖЖБА-мен ауру республикада күрделi, үдемелi сипатқа ие болып отыр.
ДДҰ-ның ұсынымдары бойынша мерезбен ауру ЖЖБА-ның барлық тобы бойынша алдыңғы орын алатындығы мойындалды және ол ЖЖБА iндетiне бара-бар сипатқа ие болуда.
Республикада ауру проблемаларының сақталуы мен күшеюiне және оның сипаттарының нашарлауына байланысты мерезбен аурудың деңгейi жоғарылағаны: өз еркiмен медициналық көмекке жүгiнушiлердiң аз үлесi; қатысты адамдарды табу мен жауапқа тартудың азаюы; туа бiткен мерездiң өсуi; қаладағы сияқты ауылда да 14 жасқа дейiнгi балалар арасында мерезбен ауру деңгейiнің бiртiндеп өсуi байқалады.
Жасөспірiмдердің мерезбен ауруы Ақмола, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Солтүстiк Қазақстан облыстарында және Астана мен Алматы қалаларында жиi байқалады.
0-ден 14 жасқа дейiнгi топта туа бiткен мерездің барлық жағдайы тiркелетiнiн, ал клиникаға негiзiнен 10-нан 14 жасқа дейiнгi мерезбен ауырған балалар түсетiнiн, олардың тек 12%-ы ғана сексуалдық жағынан белсендi екенiн ескерсек, 10-14 жастағылардың ауру деңгейiн сипаттайтын қарқынды көрсеткiштер бұдан да ұлғая түседi. Былайша айтқанда, 10-нан 14 жасқа дейiнгi балалардың саны 1620,6 мыңды құрайды, олардың 12%-ы сексуалдық жағынан белсендi немесе 194,5 мың, ал аурудың қарқынды көрсеткiшi 100 мың халыққа 239,6-дан келедi. Осы есептен алғанда сексуалдық жағынан белсендi мың баланың әрбiр екiншiсi мерезбен ауырған.
Ер балалардан гөрi қыз балалар ауруының өсуi алаңдатады, бұл әсiресе 15-17 жасар жасөспiрiмдер топтарынан байқалады. Шын мәнiнде жасөспiрiм қыздардың ауруы жасөспiрiм ер балалардың осындай көрсеткiштерiнен 2 есе асып түседi. 14 жастан жоғары жасөспiрiмдер тобындағы қыз балалардың тiркелген мерез аурулары санының бел алуы сексуалдық қарым-қатынастың коммерциялануымен байланысты.
Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар және Солтүстiк Қазақстан облыстарында гонореямен аурудың деңгейi күрт көтерiлгендiгi байқалды. Урогениталдық трихомониазбен және хламидиялық инфекциямен аурудың етек алуы алаңдаушылық туғызады. Жасөспiрiмдер арасында трихомониаздың таралу көрсеткiшiнiң жоғарылығы осы аурудың сол аймаққа тән болып отырғандығын көрсетедi. Осындай көрiнiс Атырау, Ақмола, Солтүстiк Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарында байқалатынын айту қажет.
Қаралған топтарда ЖЖБА бойынша аурудың көбеюiне балалардың сексуалдық белсендiлiгiнiң күшеюi әсер етедi. 14 жасқа дейiнгi балалармен салыстырғанда жасөспiрiмдерде ауру абсолюттық мәнiндегi сияқты оның өсу коэффициентiнде де көбiрек бiлiнедi.
Сөйтiп, өтпелi кезеңде қоғамды қайта құрушы экономикалық және әлеуметтiк алға басулар сексуалдық саулық жағдайында ең бiрiншi кезекте балаларға, жасөспiрiмдер мен жастарға салқынын тигiздi.

3. Адамгершiлiк-жыныстық тәрбие
саясатының қағидаттары

Қазiргi кезде, мектепке дейiнгі бiлiмдi қоса алғанда, бiлiм беру ұйымдарының жүйесiнде адамгершiлiк-жыныстық тәрбиенің элементтерi енгiзiлiп отыр. Бiлiмнiң едәуiр көлемi жасөспiрiмдерге жоғары сыныптарда валеология сабақтарында, колледждер мен жоғары оқу орындарының оқушылары мен студенттерiне арнайы курстарда берiледi. Сонымен бiрге адамгершілiк-жыныстық тәрбие саласында бiрыңғай нысаналы саясат, осы пәннiң мәнi не және әлеуметтiк әрi медициналық тұрғыдан қалай оқытылуы тиiс екенiн бiлдiретiн нақты айқындама жоқ.
Халықаралық тәжiрибе адамгершiлiк-жыныстық тәрбие мәселелерiмен тәрбиешiлер және педагогтар айналысатындығын көрсетедi. Дәрiгер тәрбие процесiне адамгершiлiк-жыныстық тәрбие мақсатына өзiнiң көмегi арқылы жететiн болғанда ғана араласуы керек. Медиктердiң мiндетi барлық сатыдағы педагогтарды балалардың, жасөспiрiмдердiң, жастардың психикалық-физиологиялық даму ерекшелiктерiмен және "акселерация" сияқты ұғымдармен таныстыру болып табылады. Адамгершiлiк-жыныстық тәрбие негiзiне салауатты өмiр салты жатады, сондықтан адамгершілік-жыныстық тәрбие қалыпты адамгершiлiк қарым-қатынастардан нәр алады. Ұрпақ тарату жөнiндегi ағартушылық iсi сексуалдық саулық мәселелерiнде қосалқы рөл атқаруға тиiс. Бiрақ ата-аналар мен педагогтардың бәрi бiрдей балалардың сұрақтарына дұрыс әрi ашық жауап бере алмайтындықтан, балалардың, жасөспiрiмдердiң және жастардың ұрпақ жалғастырудың биологиялық астарларын бiлуi қажет.
Осы айтылғандарды негiзге алғанда, адамгершiлiк-жыныстық тәрбиенiң мақсаты жас ұрпақтың бойына жынысаралық қарым-қатынастарда адамгершілiк құндылықтарды, өзiнiң тәндiк және психикалық саулығы мен жыныстық мiнез-құлқы үшiн жауаптылықты нысаналы түрде сiңiру жолымен жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады.
Адамгершілік-жыныстық тәрбие мiндеттерiне мыналар жатады:
Қазақстан Республикасы азаматы жалпы тәрбиесiнiң бiр бөлiгi екенiне негiзделген адамгершілiк-жыныстық тәрбие саясатын қалыптастыру және оның денсаулығын сақтауына, неке мен отбасын мемлекеттiң қорғауына конституциялық құқығын қамтамасыз ету;
ата-аналарды, мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдарды қоса алғанда, адамгершiлiк-жыныстық тәрбиенiң қатысушыларын және олардың мiндеттерiн анықтау;
бiлiм беру ұйымдарында адамгершiлiк-жыныстық тәрбиенiң кезеңдерiн әзiрлеу;
осы жастағы топтың және бүкiл қоғамның арнайы бiлiмдi неғұрлым қолайлы, демек тиiмдi қабылдауына жағдай жасау;
адамгершiлiк-жыныстық тәрбиенің сапасына бақылау ұйымдастыру.
Адамгершiлiк-жыныстық тәрбие қағидаттарына мыналар кiредi:
өзiн және басқаларды құрметтеуге, өз өмiрiнiң балалық шағынан балғын жастық арқылы ересек кезеңiне ауысу сенiмдiлiгiне, болашақта салауатты отбасын құруға бағытталған мемлекеттiк бағдарлама шеңберiнде оқыту өткiзу;
жасөспiрiмдер мен жастардың бойына оң бағдарларды дарыту үшiн барлық оңтайлы жағдайды немесе олардың үлгiлерiн пайдалану арқылы бағдарламаны тез меңгеру мүмкiндiгi;
өскелең ұрпақты даярлау кезеңдiлiгімен үйлесiмдегi нысаналылық және төте әрi керi байланыстар тетiгi;
берiлетiн ақпараттың соқыр сенiмнен және "қажетсiз сексуалдықтан" ада дұрыстығы;
ерте басталатын сексуалдық тәжiрибелердi көтермелемеу, өзiн және өзгелердi құрметтеу, адам сексуалдылығын, сексуалдық белсендiлiктi қоя тұрудың себептерiн түсiну;
рухани, моральдық және сезiмдiк даму мәселелерiн қоса алғанда, жыныстық мiнез-құлықты, жөнсiз тәуекел мен тиiстi бастапқы алдын алу шараларын нақты бiлу арқылы тәрбиеге бiрыңғай тұрғыдан келу;
оқытушы кадрлар даярлау тәрбиешiнiң баланың мiнез-құлқын еппен бағыттауға, оның туындаған мәселелерi мен проблемаларын абаймен және сыпайы шешуге көмектесуге деген ықыласын оятатын бiлiм берудi басқару үлгiсiн әзiрлеу;
бала даралығы мен оның дүниетанымының қалыптасу кезеңiне жатқызылатын пәннiң ақпараттылығы, қол жетiмділігі және айқындығы;
өсiмталдық проблемаларын шынайылықпен баяндау кезiнде сексуалдық құштарлықты қоздырмау, керiсiнше, осы процестiң артында тұрған моральдық астарларды, отбасын құру мен бала туудың маңыздылығын көре бiлуге икемдеу;
жөнсiз тәуекелдiң (жүктiлiк, ЖЖБА және т.б.) алдын алу.
Аталған қағидаттарды iске асырудың маңызды нәтижесi жасөспiрiмдер бойында жынысаралық өзара қарым-қатынастарда адамгершiлiк дағдыға айналатындай моральдық қасиеттердi тәрбиелеу болуы тиiс.

4. Негiзгi бағыттар

Бiлiм берудің әр кезеңi - бастауыш, негiзгi және орта мектептерде немесе кәсiптiк бастауыш, орта және жоғары бiлiм алған кезде - адамгершiлiк-жыныстық тәрбие жөнiндегi бiлiмдi меңгеруге және жетiлдiруге өз үлесiн қосуы тиiс.
Бiлiм беру ұйымдарында оқитындар:
сезiмге және өзара қарым-қатынасқа байланысты естiгендерiн талқылау кезiнде өзiне сенiмдi болуға;
жыныстық жетiлу кезеңiне дайын болуға;
зорлық қатерi төнген кезде үлкендердiң көмегi мен қолдауын сұрауға дайын болуға;
жасөспiрiмдердiң шешiмдерiн, пайымдауларын және мiнез-құлқын

айқындайтын оң құндылықтар мен моральдық шеңберлер қалыптастыруға тиiстi.

Бiлiм беру ұйымдары:

жасөспiрiмдердi жыныстық мiнез-құлықты ұғынуға, кездейсоқ жыныстық

байланыстан тартынудың пайдасын және қауiпсiз секстiң артықшылығын

түсiнуге үйретуге;

отбасын құрудағы өз рөлiн тануды үйретуге;

тәуекелге барудың (жөнсiз жүктiлiк, АҚТҚ/ЖҚТБ-ны қоса) алдын алу

жөнiнде ақпарат беруге және дағдыларды дарытуға;

жөнсiз немесе қауiптi секске қарсы тұра білудi үйретуге;

сексуалдық саулық мәселелерiнде қолдау мен көмек беретiн қызметтер

мен ұйымдар туралы бiлiм беруге;

қауiпсiз жыныстық мінез-құлықтың құқықтық мәселелері бойынша білiм

беруге;

адам өсiмталдығының негiздерi жөнiнде бiлiм беруге;

адам ағзасына жыныстық жолмен берiлетiн микробтар мен вирустардың

қандай зиян тигiзетiнi туралы бiлiм беруге;

өсiмталдық үрдiсiне гормональдық қатысу туралы бiлiм беруге;

ағзаның қорғану қуаты туралы бiлiм беруге тиiстi.

Колледждер мен жоғары оқу орындарының оқушылары мен студенттерiне адамгершiлiк-жыныстық тәрбие беру, болашақ ерлi-зайыптылардың психологиялық және физиологиялық үйлесiмдiлiктерiнiң әр түрлi астарларын, отбасын құруға дайындықтың тiкелей мәселелерiн, сондай-ақ адамның биологиялық, физиологиялық, психосексуалдық қасиеттерiн қоғамдық өмiрдiң белгiлi бiр құбылыстарымен қатынасын қоса алғанда, неғұрлым өзiне тән мәселелердi қозғауы тиiс.
Бiлiм беру ұйымдарында адамгершiлiк-жыныстық тәрбие жөнiндегi факультативтiк курсты, арнайы пәндi оқыту стратегиясы мына қағидаттарға құрылады:
бiлiм алушылармен (тәрбиеленушілермен) өзара қарым-қатынаста нақты ережелердi орнықтыру;
білiм алушылардың (тәрбиеленушiлердiң) тосын сұрақтары мен түсiндiрмелерiне дұрыс ден қоя бiлу;
пiкiрталастарды, рөлдiк ойындарды және т.б. пайдалану;
тақырыпты әзiрлеу кезiнде бiлiм алушылардың (тәрбиеленушілердiң) дербестiгiн көтермелеу.
Бiлiм беру ұйымдары балаларға, жасөспiрiмдерге және жастарға сексуалдық саулықпен жынысаралық өзара қарым-қатынасқа байланысты мәселелердi талқылауда, тыңдауда және ойластыруда сенiмдiлiктерiн дамытуға көмек беруi тиiс.
Бұл орайда жеке басқа тиiсуге, бiлiм алушыларды (тәрбиеленушiлердi) пiкiрталасқа мәжбүрлеп қатыстыруға болмайды.
Адамгершiлiк-жыныстық тәрбие саласындағы бiлiм беру және денсаулық сақтау ұйымдарының негiзгi мiндетi өскелең ұрпақтың бойында адамгершiлiктi, салауатты өмiр салтын, отбасын құруға негiзделген салауатты жыныстық мiнез-құлықты қалыптастыруға бағытталған оқытудың бекiтiлген бағдарламаларын iске асыру болып табылады.
Адамгершiлiк-жыныстық тәрбие мәселесi жөнiнде iргелi және қолданбалы зерттеулер жүргiзу педагогикалық және медициналық кадрлардың бiлiктiлiгiн арттыру бағдарламасын жетiлдiру қажет.
Бiлiм беру жағдайы тәрбиенiң әрбiр кезеңiнде материал қабылдаудың жастық ерекшелiктерiнен туындауы тиiс. Бұл орайда оқытудың барлық нысаны мен әдiсi: безендiру қолданатын сабақтар, "ой-зерде шабуылы", топтық пiкiрталастар, аудиокөру құралдары (плакаттар, бейнефильмдер және т.с.с.), рөлдiк ойындар, шытырман есептер және басқалар пайдаланылуы тиiс.
Адамгершілік-жыныстық тәрбиенiң негiзгi ұйымдастыру нысандары мыналар:
жаратылыстану-ғылыми пәндер шеңберiндегi сабақтардың (жаттығулардың) фрагменттерi және жеке сабақтар (жаттығулар);
факультативтiк сабақтар;
білім алушыларға (тәрбиеленушiлерге), педагогикалық және медициналық қызметкерлерге, ата-аналарға арналған семинарлар, тренингтер;
бiлiм алушылар (тәрбиеленушiлер), педагогикалық және медициналық қызметкерлер, ата-аналар үшiн арнайы орталықтарда өткiзiлетiн консультациялар және басқалар.
Педагог, медициналық қызметкер, ата-ана білім алушылардың (тәрбиеленушiлердiң) сұрақтарына нақты және анық жауап беруге дайын болуға, сондай-ақ әртүрлi жынысты білім алушылардың (тәрбиеленушілердiң) оқудың барлық кезеңiнде олардың өзара қарым-қатынастарындағы кез келген нақты көрiнiстерге дер кезiнде және дұрыс ден қоя бiлуi тиiс. Педагогикалық, профессорлық-оқытушылық ұжымның тiкелей бiлiм беру ұйымдарында жынысаралық қарым-қатынастың сипатына еппен ықпал етiп отыруы - жыныстық тәрбие жүйесiндегi маңызды әрi қажеттi элемент.
Жыныстық тәрбиенi жүзеге асыру кезiнде ұлттық-дiни және аймақтық ерекшелiктердi ескерiп отыру қажет.
Жынысаралық қатынастар денсаулық мәселелерiмен тығыз байланыста қарастырылады. Денсаулықты, оның iшiнде өсiмтал саулықты сақтау және нығайту үшiн жеке бастық өмiрдiң және дененi күтудiң жетiстiктерiн пайдалану қажет.
Республикалық және жергіліктi білім беру, денсаулық сақтау, iшкi iстер, қорғаныс басқару органдары бiлiм алушыларды (тәрбиеленушiлердi) даярлау сапасын бақылауды қамтамасыз етуге тиiс.
Тұтастай алғанда, адамгершiлiк-жыныстық тәрбие процесi:
білім алушылар (тәрбиеленушілер), педагогикалық және медициналық қызметкерлер, ата-аналар үшiн оқытудың бiрiздендiрiлген бағдарламаларын әзiрлеудi;
АҚТҚ/ЖҚТБ-ны қоса алғанда ЖЖБА-ның алдын алу саласында дәрiгерлердiң, психологтардың және мұғалiмдердiң қатарынан мамандар мен көмекшi мамандар даярлауды;
жасөспiрiмдердi, жастарды және ата-аналарды: өтпелi жас, қоғамдағы мiнез-құлық, жыныстық айырмашылықтар, биологиялық астар, өсiмталдық, сексуалдық саулық, ЖЖБА, АҚТҚ/ЖҚТБ-ның алдын алу проблемаларын қарастыратын базалық бағдарлама бойынша оқытуды;
ата-аналарды өздерiнiң үйлесiмдi жыныстық мiнез-құлқын дамыту дағдыларына және осы дағдыларды өз балаларының бойына дарыта бiлуге үйретудi қамтитын бiрнеше кезеңде жүзеге асырылуы тиiс.

5. Бiлiм беру процесiне қатысушылар

Адамгершiлiк-жыныстық тәрбие процесiне ата-аналар, мемлекеттiк және мемлекеттiк емес бiлiм беру мен денсаулық сақтау ұйымдары, жастар бiрлестiктерi және т.б. қатысуға тиiс.
Баланың дүниеге келгенiнен бастап азамат ретiнде қалыптасуына дейiнгі бүкiл кезеңде адамгершiлiк-жыныстық тәрбие мәселесiнде ата-ана, отбасы негiзгi болып табылады. Ата-ана өнеге көрсетедi, сондықтан адамгершiлiк-жыныстық тәрбие беруде негiзгi талаптар отбасына қойылуы тиiс. Жақын туыстық, достық, ыстық ықыласты қатынастардан туындайтын, өзара сыйластыққа негiзделген терең бауырмалдық, шексiз берiлгендiк, басқа жынысты адамға қызығу - осының бәрi балаларға отбасында сiңедi.
Ата-аналар өз балаларының адамгершiлiк-жыныстық тәрбиесiн жоспарлау және жүзеге асыру мәселелерiнде бiлiм беру ұйымдарымен тығыз ынтымақтастықта болуға тиiс. Балаларды жыныстық қарым-қатынас мәселелерiне үйретуде, өсудiң сезiмдiк және тәндiк астарларымен байланысты қиыншылықтарды шешу кезiнде, баланың сексуалдық тұрғыдан есеюiне байланысты мәселелерге балалардың жауапкершiлiк және дайындық сезiмiн тәрбиелеуде ата-аналардың рөлi аса маңызды.
Өз кезегiнде, ата-аналарға анатомия, физиология, психология, АҚТҚ/ЖҚТБ-ны қоса алғанда ЖЖБА-ның алдын алу мәселелерiнде қолдау және бiлiм керек.
Барлық ұйымның осы проблема бойынша қызметi өскелең ұрпаққа жоғары адамгершiлiк қасиетi бар азаматтар ретiнде қойылатын қазiргi талаптарға жауап бере алатын адамгершiлiк-жыныстық тәрбие беру бiрыңғай жалпы мемлекеттiк саясатын iске асыруға бағындырылуы тиiс.
Адамгершiлiк-жыныстық тәрбие саласындағы саясат ата-аналардың және жұртшылықтың мейлiнше барша қауымының пiкiрiн ескерiп отыруы тиiс.
Адамгершiлiк-жыныстық тәрбие барлық оқушылар мен студенттер қауымын қамтуы тиiс.
Адамгершiлiк-жыныстық тәрбиенiң бiлiм беру бағдарламалары бiрiздi әрi жұртқа ұғынықты болуға тиiс.
Бiлiм беру ұйымдары адамгершiлiк-жыныстық тәрбие жөнiндегi жұмысты кiм және қалай жүзеге асыруға тиiстiгiн және ерекшелiгi бар мәселелердi қалай жариялау керектiгiн бiлiп отыруы тиiс.
Бiлiм беру ұйымдары жыныстық тәрбие мәселесiнде бiлiм алушылардың (тәрбиеленушiлердiң) қауiпсiздiгi мен амансаулығына жауап бередi. Бiлiм беру ұйымының басты мiндетi - негiз қалау, әдепсiздiк пен үйiрсектiктен жалтара отырып, тәрбиенiң осы саласына шектен тыс асығыстық сипат берместен, бiрақ сонымен қатар бiлiм алушылардың (тәрбиеленушiлердiң) ағзасындағы жас ерекшелiктерi мен физиологиялық өзгерiстер сипатын ескере отырып, жалпы мәнi бар бағдарларды орын-орнына қою.
Бiлiм беру ұйымдары адамгершiлiк-жыныстық тәрбие саласындағы өз қызметiн денсаулық сақтау органдарымен, жергiлiктi атқарушы билiк органының жанындағы кәмелетке толмағандар құқығын қорғау жөнiндегi комиссиямен, ата-аналармен және қоғамдық ұйымдармен бiрлесе отырып iске асырады.
Білiм беру ұйымдарының негiзгi мiндеттерiнiң бiрi бiлiм алушылардың (тәрбиеленушiлердiң) арасында АҚТҚ/ЖҚТБ-ны қоса алғанда ЖЖБА-ны бастапқы алдын алу тетiгiнiң iске асырылуы болып табылады.
Жоғары кәсiптiк бiлiм беру жүйесi адамгершiлiк-жыныстық тәрбие жөнiнде балалармен жұмыс iстейтiн педагог кадрлар даярлауды қамтамасыз етуге тиiс.
Кәсiби медиктердiң адамгершiлiк-жыныстық тәрбие жұмысына қатысуы мектептерге көмек көрсетуден, оқытушылардың рөлiн толықтырудан көрiнуi тиiс. Олар оқушылардың жыныстық тәрбиесiнiң өсiмталдық, сақтану мәселелерi, АҚТҚ/ЖҚТБ және ЖЖБА-ның асқынуы, консультативтiк және мамандандырылған көмек көрсету қызметi туралы оқушылардың медициналық бiлiмiн толықтырады.
Салауатты өмiр салты орталықтары балалар мен жастарға гигиеналық бiлiм және тәрбие бередi, салауатты өмiр салтын белсенділiкпен насихаттайды және ағзаға темекi шегуден, iшiмдiк, есiрткi пайдаланудан келетiн зиян туралы ескертедi, әрi бiлiм беру ұйымдарында осы бағыттар бойынша балалармен және жастармен жұмыс iстеудiң бағдарламалары мен жоспарларын құруға қатысады.
Iс-шараларды қаржыландыруды көзделген қаражат шегiнде республикалық

және жергiлiкті бюджеттердiң қаражаты, сондай-ақ халықаралық ұйымдардың

көмек қаражаты, ұйымдардың және халықтың демеушiлiк көмегi, білiм беру

ұйымдарының өз қаражаты және Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы

келмейтін басқа да көздердің есебінен жүзеге асыру көзделеді.

Осы Тұжырымдаманың іске асырылуы балалардың, жасөспірімдердің және

жастардың адамгершілігі мен салауатты өмір салтының берік негізін

қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

Мамандар:

Багарова Ж.А.,

Жұманазарова А.Б.

О Концепции по нравственно-половому воспитанию в Республике Казахстан

Постановление Правительства Республики Казахстан от 21 ноября 2001 года N 1500

В целях формирования прочных основ нравственности, репродуктивного и

сексуального здоровья у детей, подростков и молодежи Правительство

Республики Казахстан постановляет:

1. Одобрить прилагаемую Концепцию по нравственно-половому воспитанию

в Республике Казахстан.

2.

(Пункт 2 исключен - постановлением Правительства Республики

Казахстан от 19 июля 2002 года № 808

P020808_

.

3. Настоящее постановление вступает в силу со дня подписания.

Премьер-Министр

Республики Казахстан

Одобрена

постановлением Правительства

Республики Казахстан

от 21 ноября 2001 г. N 1500

Концепция

по нравственно-половому воспитанию

в Республике Казахстан

1. Введение

Одной из приоритетных задач общества является создание здоровых и безопасных условий для жизни и учебы детей, подростков и молодежи, обеспечение развития интеллектуальных, духовных и физических сил, формирование прочных основ нравственности и здорового образа жизни.
В настоящее время в республике сложилась неблагоприятная ситуация со здоровьем и нравственным поведением детей, подростков и молодежи, основными причинами которой являются:
безнравственность в сфере межполовых отношений;
отсутствие необходимых знаний по сохранению и укреплению здоровья;
неспособность взрослых оказать помощь и ответить на вопросы, которые встают перед каждым подростком, молодежью;
увеличение числа болезней, передаваемых половым путем;
рост беременности несовершеннолетних, исходом которой являются аборты или юное материнство, нередко приводящее к отказу от детей и социальному сиротству;
рост проституции несовершеннолетних.
За последние десять лет заболеваемость болезнями, передаваемыми половым путем (далее - БППП), резко увеличилась и приняла характер эпидемии. Этому способствовали в период перехода от одной политической, экономической системы к другой, ослабление идеологических механизмов управления обществом, увеличение уровня безработицы, разрушение ранее существовавших идеалов и моральных принципов, изменение норм полового поведения.
Возникает необходимость принятия экстренных мер государственного и общественного характера по нравственно-половому воспитанию, прежде всего подрастающего поколения, формирования в нем позитивно-активной личности, у подростков активной личностной позиции, стремление к физическому и психическому здоровью, нацеленным на прочные семейные отношения в будущем. Параллельно должны решаться вопросы профилактики БППП, включая СПИД, нежелательной беременности, половых преступлений.
Деятельность в этом направлении является одним из главных приоритетов государства в области охраны здоровья своих граждан.
Концепция нравственно-полового воспитания должна способствовать урегулированию вопросов, связанных с образованием молодежи.

2. Анализ современного состояния проблемы

Одной из индикаторных групп по оценке репродуктивного и сексуального здоровья всего населения являются дети, подростки и молодежь.
Анализ проведенного анонимного анкетирования среди подростков 15-17 лет, учащихся 9-11 классов 20 школ и лицеев г. Алматы показал, что 33,6% респондентов-подростков имеют опыт половых связей, 61,2% из них ведут регулярную половую жизнь. К 12 годам опыт половых контактов имели 0,8% опрошенных, к 15 годам его приобрели уже 12,6% подростков.
Заметную распространенность получила подростковая проституция, 40% респонденток, живущих половой жизнью, получали или получают вознаграждение за сексуальные действия.
Среди респондентов 0,5% сообщили о сформировавшейся гомосексуальной ориентации, 1,3% оценили свою ориентацию как бисексуальную, 7,3% не смогли определить направление своего полового влечения. 23,3% опрошенных подростков употребляют алкоголь 2-3 раза в месяц и чаще, 4,3% употребляют наркотики.
Свое заболевание сифилисом 24,8% подростков связали с изнасилованием, при этом 10% респонденток сообщили, что первый половой акт у них произошел насильственным путем.
Среди подростков, вступивших в половые контакты, 14% уже переболели венерологическими заболеваниями. При этом только один из них лечился в специальном учреждении, а 9 (64%) предпочли воспользоваться услугами немедицинских структур или применить самолечение.
В настоящее время заболеваемость БППП в республике приобретает сложный, прогрессирующий характер.
По рекомендациям ВОЗ заболеваемость сифилисом признана лидером по всей группе БППП, и она наиболее адекватно характеризует эпидемию БППП.
В республике наблюдается подъем уровня заболеваемости сифилисом с сохранением и усилением проблем и ухудшением характеристик заболеваемости: малая доля лиц, обращающихся за медицинской помощью самостоятельно; уменьшение выявляемости привлечения контактных лиц; рост врожденного сифилиса; постепенный рост уровня сифилиса у детей до 14 лет как в городе, так и на селе.
Высокая заболеваемость подростков сифилисом наблюдается в Акмолинской, Восточно-Казахстанской, Западно-Казахстанской, Карагандинской, Павлодарской, Северо-Казахстанской областях и городах Астане и Алматы.
Учитывая, что в группе от 0 до 14 лет фиксируются все случаи врожденного сифилиса, а в клинику поступают дети, зараженные сифилисом в основном в возрасте от 10 до 14 лет, из которых только 12% сексуально активны, то интенсивные показатели, характеризующие уровень заболеваемости 10-14-летних, еще более увеличиваются. Так, численность детей от 10 до 14 лет составляет 1620,6 тысяч, из них 12% сексуально активны или 194,5 тысяч, а интенсивный показатель заболеваемости - 239,6 на 100 тысяч населения. Исходя из этого расчета, каждые второй из тысячи сексуально активных детей перенесли сифилис.
Настораживает рост заболеваемости у девочек, чем у мальчиков, особенно это заметно в группе подростков 15-17-летних. Практически заболеваемость девочек-подростков в 2 с лишним раза превышает аналогичные показатели у мальчиков-подростков. Преобладание количества регистрируемой заболеваемости сифилисом у девочек в подростковой группе свыше 14 лет связано с коммерциализацией сексуальных отношений.
Отмечен резкий подъем уровня заболеваемости гонореей в Акмолинской, Восточно-Казахстанской, Костанайской, Павлодарской и Северо-Казахстанской областях. Вызывает беспокойство распространение заболеваемости урогенитальным трихомониазом и хламидийной инфекцией. Высокие показатели распространенности трихомониаза среди подростков указывают на то, что данная патология является краевой для данного региона. Необходимо заметить, что подобная картина наблюдается в Атырауской, Акмолинской, Северо-Казахстанской, Восточно-Казахстанской областях.
На рост заболеваемости по БППП в рассматриваемых группах влияет усиление сексуальной активности ребят. У подростков по сравнению с детьми до 14 лет более выражена заболеваемость как в абсолютных значениях, так и в коэффициентах ее прироста.
Таким образом экономические и социальные сдвиги, преобразующие общество на переходном этапе в плане сексуального здоровья, в первую очередь отразились на детях, подростках и молодежи.

3. Принципы политики нравственно-полового воспитания

В настоящее время в системе организаций образования, включая дошкольное, внедрены элементы нравственно-полового воспитания. Значительный объем знаний преподносится подросткам в старших классах на уроках валеологии, учащимся и студентам колледжей и вузов на спецкурсах. Вместе с тем нет единой, целенаправленной политики в области нравственно-полового воспитания, четкого определения, что собой представляет этот предмет, и как он должен преподаваться в социальном и медицинском плане.
Международный опыт показывает, что вопросами нравственно-полового воспитания занимаются воспитатели и педагоги. Врач должен принимать участие в воспитательном процессе тогда, когда цель нравственно-полового воспитания может быть достигнута с его помощью. Задача медиков состоит в том, чтобы познакомить педагогов всех ступеней с особенностями психо-физиологического развития детей, подростков, молодежи и с такими понятиями, как "акселерация". В основе нравственно-полового воспитания заложен здоровый образ жизни, поэтому нравственно-половое воспитание исходит из нормальных человеческих отношений. Просвещение по вопросам размножения должно играть второстепенную роль в вопросах сексуального здоровья. Но знания детьми, подростками и молодежью биологических аспектов продолжения рода необходимы, поскольку не все родители и педагоги в состоянии правильно и открыто отвечать на вопросы детей.
Исходя из изложенного целью нравственно-полового воспитания является формирование личности путем целенаправленного привития подрастающему поколению нравственных ценностей во взаимоотношениях полов, ответственности за свое физическое и психическое здоровье и половое поведение.
Задачами нравственно-полового воспитания являются:
формирование политики нравственно-полового воспитания, основанной на том, что оно является частью общего воспитания гражданина Республики Казахстан и обеспечении его конституционных прав на охрану здоровья, защиту государством брака и семьи;
определение участников нравственно-полового воспитания и их функций, включая родителей, государственные и негосударственные структуры;
разработка этапов нравственно-полового воспитания в организациях образования;
создание условий для наиболее приемлемого, а значит и эффективного восприятия специальных знаний данной возрастной группой и всем обществом;
организация контроля за качеством нравственно-полового воспитания.
Принципы нравственно-полового воспитания включают:
проведение обучения в рамках государственной программы, направленной на уважение себя и других, на уверенность перехода из детства через юность к взрослому этапу своей жизни, создание здоровой семьи в будущем;
возможность быстрого освоения программы с использованием всех подходящих ситуаций или их моделей для привития подросткам и молодежи позитивных установок;
адресность в сочетании с этапностью подготовки подрастающего поколения и механизм прямой и обратной связи;
правильность подаваемой информации, избавленной от предрассудков и "ненужной сексуальности";
непоощрение ранних сексуальных экспериментов, уважение себя и других, понимание человеческой сексуальности, причин, по которым надо откладывать сексуальную активность;
единый подход к воспитанию, включающий вопросы духовного, морального и эмоционального развития с конкретным знанием полового поведения, нежелательных рисков и конкретных мер первичной профилактики;
подготовку кадров преподавателей, разработку модели управления образованием, побуждающей воспитателя к ненавязчивому направлению поведения ребенка, осторожной и деликатной помощи ему в возникающих вопросах и проблемах;
информативность, доступность и ясность преподносимого предмета, соотнесенные с этапом формирования личности ребенка и его мировосприятием;
невозбуждение сексуального влечения при реалистичности освещаемых проблем репродукции, а выработка умения видеть стоящие за этим процессом моральные аспекты, важность создания семьи и рождения детей;
профилактику нежелательных рисков (беременность, БППП и др.).
Важнейшим эффектом реализации названных принципов должно стать воспитание у подростков таких моральных качеств, когда нравственное взаимоотношениях полов становится привычкой.

4. Основные направления

Каждый этап образования в начальной, основной и средней общеобразовательных школах или при получении начального, среднего и высшего профессионального образования должен вносить свой вклад в освоение и совершенствование знаний по нравственно-половому воспитанию.
В организациях образования обучающиеся должны:
приобретать уверенность в обсуждениях прослушанного, связанного с чувствами и взаимоотношениями;
быть подготовленными к периоду полового созревания;
быть готовыми просить о помощи и поддержке взрослых при угрозе насилия;
формировать позитивные ценности и моральные рамки, которые будут определять решения, суждения и поведение подростков.
Организации образования должны:
научить подростков осознавать половое поведение, понимать пользу воздержания от случайных половых контактов и доводы в пользу безопасного секса;
научить осознавать свою роль в создаваемой семье;
дать информацию и привить навыки по профилактике рисков (нежелательная беременность, БППП, включая ВИЧ/СПИД);
научить противостоять нежелательному или небезопасному сексу;
дать знания о службах и организациях, оказывающих поддержку и помощь в вопросах сексуального здоровья;
дать знания по правовым вопросам безопасного полового поведения;
дать знания по основам репродукции человека;
дать знания о том, какой вред наносят микробы и вирусы, передаваемые половым путем, организму человека;
дать знания о гормональном участии в процессе репродукции;
дать знания о защитных силах организма.
Нравственно-половое воспитание учащихся и студентов колледжей и вузов должно затрагивать более специфические вопросы, включая различные аспекты психологической и физиологической совместимости будущих супругов, непосредственные вопросы подготовки к созданию семьи, а также соотнесение биологических, физиологических, психосексуальных качеств человека с определенными явлениями общественной жизни.
Стратегия преподавания в организациях образования факультативного курса, специального предмета по нравственно-половому воспитанию строится на следующих принципах:
установление четких правил во взаимоотношениях с обучающимися (воспитанниками);
умение правильно реагировать на неожиданные вопросы и комментарии обучающихся (воспитанников);
использование дискуссий, ролевых игр и др;
поощрение самостоятельности обучающихся (воспитанников) при разработке темы.
Организации образования должны помочь детям, подросткам и молодежи развивать уверенность в обсуждений, выслушивании и обдумывании вопросов, связанных с сексуальным здоровьем и взаимоотношением полов.
При этом нельзя переходить на личное, заставлять обучающихся (воспитанников) участвовать в дискуссии.
Основной задачей организаций образования и здравоохранения в области нравственно-полового воспитания является реализация утвержденных программ обучения, направленных на формирование у подрастающего поколения нравственности, здорового образа жизни, здорового полового поведения, нацеленного на создание семьи.
Необходимо проводить фундаментальные и прикладные исследования по проблеме нравственно-полового воспитания, совершенствовать программу повышения квалификации педагогических и медицинских кадров.
Условия образования на каждом этапе воспитания должны исходить из возрастных особенностей восприятия материала. При этом должны использоваться все формы и методы обучения: занятия с применением иллюстраций, "мозговая атака", групповые дискуссии, аудиовизуальные средства (плакаты, видеофильмы и т.п.), ролевые игры, ситуационные задачи и др.
Основными организационными формами нравственно-полового воспитания являются:
фрагменты уроков (занятий) в рамках естественнонаучных дисциплин и отдельные уроки (занятия);
факультативные занятия;
семинары, тренинги для обучающихся (воспитанников), педагогических и медицинских работников, родителей;
консультации для обучающихся (воспитанников), педагогических и медицинских работников и родителей в специальных центрах и др.
Педагог, медицинский работник, родитель должен быть подготовлен к тому, чтобы давать точные и ясные ответы на вопросы обучающихся (воспитанников), а также обладать умением своевременно и правильно реагировать на любые конкретные проявления взаимоотношений обучающихся (воспитанников) разного пола в течение всего периода их обучения. Умелое воздействие педагогического, профессорско-преподавательского коллектива на характер межполовых отношений непосредственно в организациях образования - важный и необходимый элемент системы полового воспитания.
При осуществлении полового воспитания необходимо учитывать национально-религиозную и региональную специфику.
Межполовые отношения рассматриваются в тесной связи с проблемами здоровья. Необходимо использовать современные достижения личной жизни и ухода за телом для сохранения и укрепления здоровья, в том числе и репродуктивного.
Республиканские и местные органы управления образованием, здравоохранением, внутренних дел, обороны должны обеспечить контроль за качеством подготовки обучающихся (воспитанников).
В целом процесс нравственно-полового воспитания должен осуществляться в несколько этапов, включающих:
разработку унифицированных программ обучения для обучающихся (воспитанников), педагогических и медицинских работников, родителей;
подготовку специалистов и субспециалистов из числа врачей, психологов и учителей в области профилактики БППП, включая ВИЧ/СПИД;
обучение подростков, молодежи и родителей по программам, рассматривающим следующие проблемы: переходный возраст, поведение в обществе, половые различия, биологический аспект, репродукция, сексуальное здоровье, профилактика БППП, ВИЧ/СПИД;
обучение родителей навыкам развития собственного гармоничного полового поведения и умению привить эти навыки своим детям.

5. Участники образовательного процесса

В процессе нравственно-полового воспитания должны быть задействованы родители, государственные и негосударственные организации образования и здравоохранения, молодежные объединения и т.д.
Родители, семья являются главными в вопросах нравственно-полового воспитания от рождения на весь период становления ребенка как личности. Родители служат примером для подражания, поэтому главные требования в нравственно-половом воспитании должны предъявляться к семье. Чувства глубокой привязанности, преданности, основанные на взаимном уважении, вытекающие из отношений близкого родства, дружбы, горячей сердечной склонности, влечение к лицу другого пола - все это закладывается в детях в семье.
Родители должны тесно сотрудничать с организациями образования в вопросах планирования и осуществления нравственно-полового воспитания своих детей. Роль родителей важна при обучении детей вопросам взаимоотношений полов, при разрешении трудностей, связанных с эмоциональными и физическими аспектами роста; воспитания чувства ответственности и подготовки детей к проблемам, которые связаны с сексуальным взрослением ребенка.
В свою очередь родителям нужна поддержка и знания в вопросах анатомии, физиологии, психологии, профилактики БППП, в т.ч. ВИЧ/СПИД.
Деятельность всех организаций по этой проблеме должна быть подчинена реализации единой общегосударственной политики нравственно-полового воспитания, отвечающей современным требованиям к подрастающему поколению как к гражданам с высокими нравственными качествами.
Политика в области нравственно-полового воспитания должна учитывать мнение родителей и более широких слоев общественности.
Нравственно-половым воспитанием должны быть охвачены все учащиеся и студенты.
Образовательные программы нравственно-полового воспитания должны быть унифицированы и доступны.
Организация образования должна иметь представление, кто и как должен осуществлять работу по нравственно-половому воспитанию и освещать специфические вопросы.
Организация образования несет ответственность за безопасность и благополучие обучающихся (воспитанников) в вопросах полового воспитания. Главная задача организации образования - заложить основы, расставить общезначимые ориентиры, избегая бестактности и навязчивости, не придавая этой сфере воспитания чрезмерно опережающего характера, но вместе с тем учитывая особенности возраста и характер физиологических сдвигов в организме обучающихся (воспитанников).
Свою деятельность в области нравственно-полового воспитания организации образования осуществляют во взаимодействии с органами здравоохранения, комиссией по защите прав несовершеннолетних при местном исполнительном органе власти, родителями и общественными организациями.
Одной из основных задач организаций образования является реализация механизмов первичной профилактики БППП, ВИЧ/СПИДа среди обучающихся (воспитанников).
Система высшего профессионального образования должна обеспечить подготовку педагогических кадров для работы с детьми по нравственно-половому воспитанию.
Участие профессионалов-медиков в нравственно-половом воспитании должно выражаться в оказании помощи школам, дополнении роли преподавателей. Они дополняют знания учеников медицинской стороной полового воспитания, вопросами репродукции, контрацепции, знаниями о ВИЧ/СПИД и осложнениях БППП, службах, оказывающих консультативную и специализированную помощь.
Центры здорового образа жизни проводят гигиеническое обучение и воспитание детей и молодежи, ведут активную пропаганду здорового образа жизни и предупреждают о вреде, наносимом организму табакокурением, употреблением алкоголя, наркотиков и участвуют в формировании программ и планов работы с детьми и молодежью в организациях образования по этим направлениям.
Финансирование мероприятий предполагается осуществлять за счет средств республиканского и местных бюджетов в пределах предусмотренных ассигнований, а также средств помощи международных организаций, спонсорской помощи организаций и населения, собственных средств организаций образования и других источников, не противоречащих законам Республики Казахстан.
Реализация данной Концепции позволит обеспечить формирование прочных основ нравственности и здорового образа жизни детей, подростков и молодежи.

(Специалисты: Умбетова А.М.,

Мартина Н.А.)