Қазақстан Республикасының газ саласын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасын бекiту туралы

Күшін жойған

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 18 маусымдағы N 669 қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 сәуірдегі № 302 Қаулысымен

      Ескерту. Күші жойылды - ҚР Үкіметінің 2010.04.14 № 302 Қаулысымен.

      Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 11 қаңтардағы N 25 қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасының газ саласын 2015 жылға дейiн дамытудың тұжырымдамасының негiзгi бағыттары мен ережелерiн тиiмдi iске асыруды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулы етеді:

      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының газ саласын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрi -  Бағдарлама) бекiтiлсiн.

      2. Қазақстан Республикасының орталық және жергiлiктi атқарушы органдары мен мүдделi ұйымдары Бағдарламада көзделген iс-шаралардың орындалуын қамтамасыз етсiн.

      3. Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі жыл сайын жарты жылдық пен жылдың қорытындылары бойынша Бағдарламаның iске асырылу барысы туралы ақпаратты Қазақстан Республикасының Үкiметiне ұсынсын.

      4. Бағдарламаның орындалуын қамтамасыз ету жөніндегі бақылау Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрi В.С.Школьникке жүктелсiн.

      5. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап күшiне енедi.

      Қазақстан Республикасының
      Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы   
Үкіметінің         
2004 жылғы 18 маусымдағы 
N 669 қаулысымен     
бекітілген       

  Қазақстан Республикасының газ саласын
дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған
Бағдарламасы

  Бағдарламаның паспорты

Бағдарламаның           Қазақстан Республикасының газ саласын
атауы                   дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған
                        бағдарламасы (бұдан әрі - Бағдарлама).

Бағдарламаны әзiрлеу    Қазақстан Республикасының Энергетика және
үшiн негіздеме          минералдық ресурстар министрлігі әзiрлеген
                        және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002
                        жылғы 11 қаңтардағы N 25  қаулысымен
                        бекiтiлген Қазақстан Республикасының газ
                        саласын дамытудың 2015 жылға дейiнгi
                        тұжырымдамасы;
                        Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003
                        жылғы 5 қыркүйектегi N 903  қаулысымен
                        бекiткен Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
                        2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасын
                        iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспарының
                        2.1.1-тармағы.

Негiзгi әзiрлеушiлер    Қазақстан Республикасының Энергетика және
                        минералдық ресурстар министрлігі

Iске асыру мерзiмi      2004-2010 жылдар:
                        I кезең - 2004-2006 жылдар
                        II кезең - 2007-2010 жылдар

Бағдарламаның мақсаты   Газ жөнiнде iшкi рыноктың сұранымдарын
                        анағұрлым толық қамтамасыз ету үшiн iлеспе
                        газды тасымалдау мен өңдеу жөнiндегі
                        қуаттылықтарды дамыту есебiнен халықаралық
                        транзиттің көлемiн ұлғайтудан және газдың
                        ішкі ресурстарын үнемдi пайдаланудан
                        әлеуметтiк-экономикалық тиiмдiлiктi арттыру
                        және энергетикалық тәуелсiздiкке қол
                        жеткiзу, табиғи және сұйытылған газды,
                        сондай-ақ олардан өңделген өнiмдерiн сатудан
                        экспорттың әлеуетті өсiру.

Бағдарламаның           Газ қорлары бойынша ресурстық әлеуеттi өсiру
мiндеттерi              және iлеспе газды кәдеге жарату жөнiндегi
                        iс-шараларды енгiзе отырып, жаңа газ және
                        мұнай-газ кен орындарын өңдеумен оны өндiру
                        бойынша қуаттылықтарды дамыту.
                        Импорт алмастыру бағдарламасының
                        шеңберінде сұйытылған газ шығару және
                        мұнай-химия өнiмдерiнiң көлемiн арттырумен
                        өндiрiлетiн газды өңдеу және кәдеге жарату
                        бойынша жұмыс iстеп тұрғандарын қайта
                        жаңарту және жаңа қуаттылықтар жасау.
                        Жаңа аумақтарды газдандырудың және
                        коммуналдық шаруашылықта, электр
                        энергетикасында, автокөлiктерде және т.б.
                        газды пайдалану аясын кеңейтудің өңiрлiк
                        бағдарламасын әзірлеу және іске асыру.
                        Олардың пайдаланылуы кезiндегі техникалық
                        және экологиялық қауiпсіздіктi қамтамасыз
                        ету үшiн газ-көлік жүйесi объектiлерiн
                        техникалық қайта жаңарту жөнiндегi
                        шараларды iске асыру, сондай-ақ жаңа газ
                        құбырларын салу және табиғи газды сыртқы
                        рыноктарға тасымалдау жөнiндегi экспорттық
                        бағыттарды пысықтау.
                        Газ саласының нормативтiк базасын қайта
                        қарау, газ-көлiк жүйесi субъектiлерiнiң
                        ұйымдастыру құрылымын оңтайландыру және
                        табиғи газды тасымалдау кезiндегi тариф
                        құрау жүйесiн жетiлдiру.

Күтiлетiн нәтижелер      Табиғи және сұйытылған газды тұтынуды
                        2010 жылға 2 еседен астамға ұлғайту және
                        табиғи газ абоненттерiнiң санын 1,4 eceгe
                        кеңейту.
                         Саланың экспорттық әлеуетін 2010 жылға
                        таман осы кезеңге табиғи газдың халықаралық
                        транзитi көлемдерiн 1,5 есеге және
                        қазақстандық табиғи газ экспорты өсiмiн
                        2 еседен артыққа және сұйытылған газды
                        3,4 есеге дерлік өсiру есебiнен 110,6 млрд.
                        теңге дейiн қосымша арттыру.
                        Газды өндiру, қайта өңдеу және тасымалдау
                        жөнiнде жұмыс iстеп тұрған өндiрiстерді
                        қайта жаңартуға және жаңа қуаттылықтарды
                        дамытуға 2004-2010 жылдарғы кезең үшiн
                        инвестицияның көлемiн 1 трлн. теңге дейiн
                        ұлғайту.
                         Жаңа объектiлердi пайдалануға енгізу және
                        алдыңғы қатарлы технологияны дамыту
                        көрсетiлген кезең үшiн 3,7 мың адам үшiн
                        қосымша жұмыс орындарын құрумен жобалық
                        және басқа да сервистiк орталықтардың
                        жұмыстарын ынталандыру.
                         Өндiрiлетiн газды толық кәдеге жарату
                        және көлiктiк қуаттарды мейлiнше толығырақ
                        техникалық жарақтау есебiнен газ жүйесi
                        объектiлерiнiң жұмысынан болатын
                        экологиялық жүктеменi төмендету.

Қажеттi ресурстар және  Бағдарламаны қамтамасыз ету мен iс-
қаржыландыру көздерi    шараларды жүзеге асырудың негiзгi көздерi
                        мен қаржылық ресурстары мыналар болып
                        табылады:
                        - сыртқы инвестициялар, жер қойнауын
                        пайдаланушылардың қаражаты, гранттар;
                        - республикалық және жергiлiктi
                        бюджеттерден қаржыландыру;
                        - жеке компаниялардың қаржылары арқылы
                        iшкi инвестициялар, банк несиелерi.
                        Газ жобаларын қаржыландыру қажеттiлiктерi
                        кезеңдер бойынша 2004 жылы - 179,8; 2005
                        жылы - 221,3; 2006 жылы - 110,6 және
                        2007-2010 жылдарғы кезеңде - 497,9 млрд.
                        теңге құрайды деп болжанады. Соның iшiнде
                        Бағдарламаның iс-шараларын iске асыруға
                        2004 жылға арналған республикалық бюджеттен
                        қаржыландыру 3000,0 млн. теңгенi құрайды.
                        Келесi жылдарға арналған бюджеттiк
                        қаржыландыру мен доллардың бағамы тиiстi
                        қаржылық жылға "Республикалық бюджет
                        туралы" Заңға сәйкес анықталатын болады.
                        Бұл жағдайда АҚШ долларымен көрсетiлген
                        сомалар доллардың 2004 жылғы бағамы бойынша
                        алынды (138,3 теңге).

  Кіріспе

      Соңғы жылдары дүниежүзiлiк мұнай-газ рыногының талдауы энергия тасымалдаушылардың басқа түрлерiн өндiру мен тұтынуға қатысты газ өнеркәсiбiнiң озыңқы дамуын көрсетiп отыр. Дүниежүзiлiк энергия балансындағы көмiрсутектi газ тәрiздес отынның үлесi XXI ғасырдың орта тұсына қарай 30% -дейiндi құрауы мүмкiн деп болжанады. Осының нәтижесiнде энергетиканың дамуындағы алдағы кезең сарапшылар "метан" дәуiрi деп сипатталып отыр.
      Қазақстан үшiн, сондай-ақ энергия тасымалдаушы табиғи газ мейлiнше перспективалы болып келедi, оның барланған және (Каспий қайраңындағы ашылған жаңа кен орындарын ескерумен) бағаланған қоры 3,3 трлн. текше метрдi құрайды, ал ықтимал ресурстары тағы 6-8 трлн. текше метрге жетедi.
      Бұл ретте, республикада барланған газ қорының ерекшелiгi, iс жүзiнде барлық кен орындарында және әсiресе жаңадан әзiрленiп жатқан аса iрi кен орындарында газды өндiру мұнай мен конденсатты өндiрумен iлесе жүргiзiлетiндiгi болып табылады. Сондықтан осы кен орындарын белсендi игеру және мұнай өндiру көлемiнiң күрт өсiп кетуi соңғы жылдары қалыптасқан үрдiсi өндiрiлуi одан сайын арта түсетiн iлеспе газдың көлемдерiн кәдеге жарату қажеттiлiгiн туындатып отыр.
      Соңғы жылдары газ саласын қайта қалыптастыру жөнiндегi қабылданылған iс-шаралар, сондай-ақ халықаралық транзиттiң және табиғи газды iшкi тұтынудың көлемдерiнiң өсуi, газ-көлiк компанияларының қатысты қаржылық тұрақтылыққа қол жеткiзуiне, магистральды және жергiлiктi газ құбыры жүйелерiн техникалық қайта жаңарту жөнiндегi жұмыс көлемдерiнiң ұлғаюына қол жеткiзуге мүмкiндiк бердi.
      Бiрақ, мұнайгаз кешенiнiң газдық құрамдаушысы салалық жүйеге қарағанда көбiне жекелеген буындардың технологиялық және аймақтық бытыраңқы жиынтығы болып қала беруде. Нәтижесiнде өндiрiлетiн газды өңдеу толық шамада жүзеге асырылмайды, елдiң қажеттерiн өз ресурстары есебiнен өтеу үшiн табиғи газды оның өндiру орнынан негiзгi тұтыну аймақтарына қайта бөлу мүмкiндiгi болмай отыр.
      Осының барлығы өндiрiлетiн iлеспе газды кәдеге жаратудың жаңа жолдарын iздеумен, газ өңдеу мен тасымалдау жөнiндегi жаңа қуаттылықтарды енгiзумен, сондай-ақ сатудың дәстүрлi рыногын кеңейтумен байланысты бiрқатар мiндеттердi шешу қажеттiлiгiмен шарттасады.
      Бағдарламаның шеңберiнде жүзеге асырылуы мемлекеттiк органдар мен шаруашылық субъектiлерi деңгейiнде тiкелей инвестициялар мен iшкi қаржыландыруды тартумен газ саласының базалық жобаларын iске асыру үшiн жағдай жасауға мүмкiндiк беретiн аймақтық бағдарламалар әзiрленетiн болады деп күтiлуде.

  1. Газ саласының қазіргі жай-күйін талдау

      Саланы дамытудың негiзгi бағыттарын түсiну және қойылған мақсаттарға қол жеткiзудiң тетiктерiн жасау үшiн, газ-көлiк кәсiпорындарының жұмысында орын алып отырған проблемалар мен кедергi келтiретiн факторларды егжей-тегжейлi талдау, сондай-ақ саланы дамытудың серпiнiн анықтау қажет болады. Соңғы уақытта, әсiресе Тұжырымдама Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң тарапынан мақұлданғаннан кейiн қалай да табиғи және сұйытылған газды өндiру, өңдеу және сатумен байланысты бiрқатар жобаларды түзетумен, тұтастай алғанда саланың қызметiн көп көрiм жақсартқан, ұйымдастыру шаралары қабылданған болатын.
      Мысалы, газ саласын қалыптастыру үшiн Теңiз кен орындарында мұнай-газ кешенiнiң екiншi буынын дамыту жөнiнде қабылданған шешiм маңызды болып табылады. Қарашығанақ газ өңдеу зауытының (бұдан әрi - ГӨЗ) техникалық-экономикалық негiздемесiн әзiрлеуден бастап iс жүзiнде осы кен орнында "Газ жобасын" iске асыру басталды. 2002 жылғы қазанда "Қашаған" теңiз кен орнының бағаланған запасы қабылданды, бұл газ ресурстарын 1,5 есеге дейiн дерлiк өсiрдi.
      2002 жылы республикалық бюджеттiң қолдауы кезiнде, оңтүстiк аймақты газбен қамтамасыз етудi тұрақтандыру үшiн маңызды әлеуметтiк мәнi бар Амангелдi газ кен орнын тәжiрибелiк-өнеркәсiптiк игеру жөнiндегi жұмыстар басталды. Сондай-ақ, мемлекеттiк қаржыландыруды қатыстырумен Оңтүстiк Торғай ойысындағы кен орындарында iлеспе газды кәдеге жарату жөнiндегi жобаны iске асыру басталды. Жобамен кен орындарында және Қызылорда қаласында электр энергиясын өндiру жөнiндегi қуаттылықтарды енгiзу, сондай-ақ қаланы iшiнара газдандыру көзделедi.
      Табиғи газдың экспорты мәселелерiн шешу үшiн көршi елдердiң үкiметтерiмен Газ альянсын құру жөнiндегi және атап айтқанда, Ресей Федерациясы Үкiметiмен газдың экспорттық жеткiзiлiмiн жүзеге асыру үшiн "ҚазРосГаз" бiрлескен компаниясын құру жөнiндегi ынтымақтастық туралы принциптi уағдаластықтар маңызды болды.
      Жергiлiктi газ құбырлары операторларының кәсiпорындарын дағдарыстық жағдайдан алып шығу үшiн, оған аймақтық газ-көлiк жүйесiн берумен, жаңа "Аймақтық газ-көлiк жүйесi" (АГЖ) акционерлiк қоғамы құрылды. Газ жүйесi қызметiн одан әрi тәртiпке келтiруге Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 14 маусымдағы Газ-көлiк жүйесiне концессия шартының шектерiнде цеденттер болып табылатын газ жүйесiнiң бұрынғы құрылымдарын банкроттау туралы қабылдаған шешiмi, сондай-ақ Қарашығанақ кен орны бойынша Өнiмдердi бөлу туралы келiсiмнiң шеңберiнде мемлекеттiк мүлiктi басқару үшiн "КапиталМұнайГаз" ЖАҚ-ын құруы ықпал ететiн болады.
      Саланың нормативтiк базасын жетiлдiру, атап айтқанда Табиғи газды тасымалдау жөнiндегi ережелерді бекіту жөнiндегi қабылданған шараларға қарамастан көп жағдайда жаңадан қалыптасып келе жатқан рыноктық жағдайларға газ саласының совет көздерiнен қолданыста келе жатқан құқықтық базаларының сәйкеспеуі мәселесі мейлiнше өткiр күйінде қалуда. Сонымен iс жүзінде табиғи газ шығарылатын және тұтынылатын барлық елдерде газбен жабдықтау мәселелерi арнайы заңдармен және басқа да заңға тәуелдi актiлермен реттеледi. Мәселен, Ұлыбританияда "Бритш Газ" компаниясының монополиялық қызметi 1986 жылдан бастап, "Бритш Газ" газ-көлiк жүйесiне кіруге қол жеткiзу тәртiбi анықталған, газбен жабдықтау жүйесiндегi компанияның өкiлеттiлiгi, газға бағаны реттеудегi мемлекеттік органдардың ролi белгіленген мен газ тасымалдау тарифтерi белгіленген "Газ туралы" заңға сәйкес анықталған және реттеледі.
      АҚШ-та газбен жабдықтаудың әрбiр секторында мемлекеттiк реттеудi жүзеге асыру бойынша Жоғарғы соттың бiрқатар арнайы заңнамалық актiлерi мен шешiмдерi қабылданған. Анағұрлым маңызды заңдардың қатарына 1938 жылы қабылданған "Табиғи газ туралы" заң жатады. Заңмен штат аралық газ-көлiк компанияларының табиғи газдың экспорты мен импортын, көлiктiк тарифтерді бақылауды, осы компаниялардың негізгі қорларының құндық бағалауын қоса алғанда, газ құбырларын салуға рұқсат беруді қызметiн реттеу тәртiбi көзделедi.
      Мұндай заңдар Норвегия мен Францияда да қолданылады және барлау мен өндiру саласында да, сол сияқты газды тұрба құбырлары бойынша тасымалдаудағы операторлардың қызметiн де реттейдi. Ресейде магистралды газ құбырын пайдаланушы шаруашылық субъектiлердiң көптеген мәселелерiн реттейтiн "Мұнай және газ туралы" қолданыстағы заңға қосымша 1999 жылы "Ресей Федерациясындағы газбен жабдықтау туралы" Федералдық заң қабылданды.

       1.1. Жұмыс істеп тұрған және перспективалы газ кен орындары

      Газ саласын 2015 жылға дейiн дамыту тұжырымдамасында ескерілген барланған газдың көлемдері 1.8 трлн. шаршы м. құраған болатын. Бiрақ жаңартылған деректердiң және Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторының кен орындары бойынша газдың бағаланған қорын ескерумен 2002 жылғы 1 қаңтардағы жай-күйi бойынша пайдалы қазбалардың мемлекеттік теңгерiмiнiң негіздерiнде жиынтық қорлар 3,3 трлн. текше м. құрайды. Мысалы, тек "Қашаған" кен орны бойынша ғана Қорлар жөнiндегi мемлекеттiк Комиссияның 2002 жылғы 20 қазандағы қорлар жөнiндегi отырысының хаттамасына сәйкес газ қорлары 969.0 млрд. текше м. құрады. Бұл ретте газдың перспективалы және болжамдық ресурстары 6.0-8.0 трлн. текше м. дейінгі деңгейде бағаланады, бұл негiзiнен, Каспий теңiзi ресурстарын игерумен байланысты (1.1-сурет).
      Газдың саланы дамыту үшiн негiздiк мәнi бар болжамдалатын ресурстарының басты ерекшелiгi iс жүзiнде газдың барлық осы қорлары аса тереңдiгінен (5 мың метрден астам), көп құрамдылығынан және ең бастысы күкiртсутек қосылыстарының жоғарылығынан алудың қиындығымен сипатталатын Каспий маңы ойпатының қабаттарындағы тұзасты түзiлiмдерде орналасқандығы болып табылады. Сонымен бiр уақытта тереңдiгi аса үлкен емес және құрамында күкiрттi қосылыстар жоқ кен орындарында жергiлiктi аймақтарды газдандыру үшін, мысалы Қызылорда, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан жергілiктi маңызы үлкен бар газдың қоры онша көп емес.
      Халықаралық сарапшылардың соңғы бағалары бойынша табиғи газдың дәлелденген әлемдік қорының 37,6% (147,5 трлн. текше м.) бұрынғы Советтер Одағының аумағында шоғырланған. Бұл ретте Қазақстан табиғи газдың барланған қоры мен болжамдық ресурстары бойынша Тәуелсiз Елдер Достастығының жетекшi төрт елiнiң қатарында тұр.

1.1-сурет - Қазақстан бойынша газдың болжамдық
ресурстары мен қорлары (трлн. текше м)
(қағаз мәтінінен қараңыз)

      Қазiргі уақытта кен орындарының барлық санаттары бойынша шамамен газдың әзiрленiп жатқан және алдын ала бағаланған қорымен 130-дай кен орны тiркелген, оның: 21-газдық, 9-газконденсатты, 23-мұнай-газконденсатты, 31-мұнай-газды және құрамында аз-мұз газы бар тағы басқалары. Бұл ретте құрамында алынатын 80% астам көмiрсутек газ қорлары бар 44 кен орны әзiрлену үстiнде (1.2-кесте және 1.2-cурет).

1.2-сурет. Негiзгi көмiрсутек кен орындары
қабатындағы табиғи газ қорлары млрд. текше м.
(қағаз мәтінінен қараңыз)

      Іс жүзiнде Қазақстан Республикасының барлық әзiрлену үстiндегi iрi мұнай кен орындарында өндiрiлетiн мұнайдың құрамында күкiртсутегi мен басқа да күкiрттi қосылыстарда жоғары ерiтiлген газ бар. Мысалы Жаңажол-Өрiктау кен орындары тобы бойынша осы улы газдың құрамы 2 ден 6% дейiн, Қарашығанақ кен орнында - 3-тен 5% дейiн ауытқиды, ал Теңiз кен орнында күкiртсутегiнiң концентраты 19% дейiн жетедi.
      Сондықтан газ саласын одан әрi дамытудың басты бiр проблемасы өндiрiлетiн мұнай мен газды күкiрттi одан алынған күкiрттi одан әрi пайдаға жаратумен, қайта өңделген осы өнiмдi тауарлық күйге жеткiзу және оны сыртқы рынокқа сатуға қосылыстардан тазарту болып табылады. Осы мәселенi шешудiң бiр нұсқасы қабаттық қысымды ұстап тұру және көмiрсутегiнiң сұйық компонентiн алудың тиiмдiлiгiн көтеру үшiн кен орындарының өнiмдi қабатына күкiрттi газды керi айдау шараларын жүзеге асыру болып табылады.

                  1.2-кесте. Кен орындарын табиғи газ
                     қорының деңгейi бойынша бөлу 1
___________________________________________________________________
   |Қорлардың ша.|Кен орын.|   Кен орындары   |Газдың теңгерімдiк
   |масы бойынша |дарының  |                  |қорлары А+В+СІ
   |кен орындары |  саны   |                  |--------------------
   | топтарының  |         |                  |Барлығы: |ҚР бойынша
   | сипаттамасы |         |                  |дәлел.   |  қор %
   |             |         |                  |денгендер|
___________________________________________________________________
    Қазақстан
    Республикасы   130                          3011      100
1.  Алыптары         3     Қарашығанақ-МГК      1370      45,5
    (300 млрд.м 3            Теңiз-М               569      18,9
    астам)                 Қашаған-М             227       7,5

2.  Аса iрiлерi      2     Жаңажол-МГК           133       4,4
    (100,1-300             Имашев-ГК             129       4,3
    млрд.м 3 )

3.  Ірiлер (30,1-    4     Жетібай-МГК            99       3,3
    100 млрд.м 3 )           Теңге-МГК              45       1,5
                           Өзен-ГК                43       1,4
                           Ұрықтау-ГМК            40       1,3

4.  Орташасы         8     Прорва-МГК             28       0,9
    (10,1-30               Қаламқас-ГМ            27       0,9
    млрд.м 3 )               Амангелді-Г            25       0,8
                           Тепловск-
                           Токаревск-Гм           25       0,8
                           Оңтүстiк
                           Жетiбай-МГК            23       0,8
                           Шағырлы-Шөміштi-Г      20       0,7
                           Шынарлы-МГК            17       0,6
                           Королевское-М          16       0,5
                           Тасболат-мГк           13       0,4

5.  Шағындары       17                            99       3,3
    3,1-10
    млрд.м 3 )                Көмiрсутек.
6.  Ұсақтары        25      терiнiң фазалық       44       1,5
    (1-3                    тұрпаттары
    млрд.м 3 )                бойынша 113 кен
7.  Өте ұсақтары    71      орындары              20       0,7
    (1 дейін
    млрд.м 3 )
___________________________________________________________________

      Ескерту: МГК-мұнай-газ конденсаты, ГМК-газ-мұнай конденсаты, М-мұнайлы, Г-газды, ГМ-газ-мұнайлы

      Құрамында газ бар кен орындарының ұсынылып отырған талдауы Қазақстан Республикасының газ ресурстарын - қолда бар қорлар өндiру көлемдерi және оларды алу пайдалылығы бойынша шартты түрде үш топқа бөлуге мүмкiндiк бередi:
      - күрделi коллекторлық қасиетiмен және әдеттегiдей құрамында күкiртсутек қосылыстары жоғары болып келетiн табиғи газдың стратегиялық қорлары аса iрi мұнай-газды кен орындарындағы Каспий ойпаты қабаттарының түзiлiмiнде тереңде орналасқан;
      - шығару тереңдiгі аса үлкен емес және күкiртсутегi қосылыстары жоқ өнiм сатысындағы газы орташа қорлы болып келетiн кен орындарының өндiрiлiмi кему сатысында;
      - құрамындағы табиғи газдары еркiн болып келетiн кен орындары негiзiнен ұсақ санаттарға жатады, жиынтық қорлары газдың жалпы қорларынан 1,5% аспайтын таза газ кен орындары, бұл осы кен орындарының әзiрленiмiн iс жүзiнде пайдасыз етедi.

       1.2. Газ өндiру бойынша жұмыс iстеп тұрған өңдеу қуаттары

      Республикада табиғи газдың едәуiр дәлелденген қоры барына қарамастан, республикада газ өндiру әлi де болса мұнайгаз компанияларының iлеспелi қызметi болып қалуда. Қалыптасқан тәжірибе бойынша мұнаймен iлесе өндiрiлетiн газ әдеттегідей кен орындарында жағылады немесе тәуiр деген жағдайда алдын ала дайындықтан кейiн меншiктi қажеттерге қолданылады. Мәселен, 2002 жылдың қорытындысы бойынша 2 млрд. текше м. астамы жағылды, меншiктi қажеттерге 1,7 млрд. текше м. пайдаланылды және технологиялық жоғалтулар шамамен 0,7 млрд. текше м. құрады.
      "Теңiз" және "Королевское" мұнай кәсiпшiлiгiнде Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау министрлiгiнiң жүргiзген кешендi тексеруi барысында 127 зиянды шығарындылары бар көздер табылған болатын және зиянды заттарды ауаға нақты шығарындыларын талдаудың толық емес деректері бойынша 2003 жылғы 8 айда ғана кен орындарында 600 млн. текше м., соның iшiнде қауiптiлiгi жоғары сыныпты 6 млн. текше м. жуық күкiртті қосылыстары алдын ала тазаланбаған газды тiкелей жағуға жол берiлген. Алдын ала есептеулер осы кезеңде атмосфераға 27 млн. шартты тонна зиянды заттар тасталуы мүмкiн екендiгiн көрсеттi.
      Талдау мұндай жағдайлардың нормативтiк құжаттарда кен орындарында әсiресе құрамында зиянды компоненттерi бар газды жағу мәселелерi толық шамада реттелмегеннен орын алып отырғанын көрсетедi. Мысалы "Қазақстан Республикасының мұнайлы және газды кен орындарын әзiрлеудiң бiрыңғай ережесiндегi" 6.2.26-тармағы жағу кезiндегi шектеулер күкiрттiсутектерi бар қабатты өнiмдi (газды) олардың халық қоныстанған немесе халық шаруашылық объектiлерiндегi әуенiң жер үстi қабаттарындағы концентраты санитарлық нормалардан аспайтын шарттар қамтамасыз етiледi". Сайып келгенде, осы мәселеде мейлiнше анық регламенттеудiң болмауы, "Петро Қазақстан Құмкөл Мұнай" және Қызылорда облысының басқа да жер қойнауын пайдаланушыларының ұзақ уақыт бойы iлеспе газды үлкен көлемде жағуына мүмкiндiк бередi.
      Газды өндiруге одан әрi шектеу қою мұнай өндiрудi арттыруды тым кедергiлейтiн фактор болатындықтан, осының бәрi өндiрiлетiн газды кәдеге жарату мәселесiн жылдамырақ құқықтық реттеудi талап етедi. Бұл газ өңдеу қуаттылықтарын кеңейту және жаңа газ өңдеу қуаттылықтарын салу жөнiндегi шараларды қабылдау қажеттігін негіздейдi.
      Қазiргi уақытта республикада, жылына 6,85 млрд. текше м. дейiн жалпы жобалық газ өңдеу қуаттылығымен үш газ өңдеу зауыттары (ГӨЗ) жұмыс iстейдi (1.3-кесте).

            1.3-кесте. ҚР жұмыс iстеп тұрған газ өңдеу
                  зауыттарының сипаттамасы
___________________________________________________________________
ГӨЗ атауы|Пайдалануға|жобалық қуаты |  2002 жылы   |Қайта құрыл.
         |енгізілген |              |  іс жүзiнде  |ғаннан кейiн
         |    жылы   |              |  өндірілгені |2010 жылға күті.
         |           |              |              |летiн қуаттар
         |           |--------------|--------------|----------------
         |           |Таби. |Сұйы.  |Таби. |Сұйы.  |Таби. |Сұйытыл.
         |           |ғи газ|тылған |ғи газ|тылған |ғи газ|ған газ
         |           |бойын.|газ    |бойын.|газ    |бойын.|бойынша,
         |           |ша,   |бойын. |ша,   |бойын. |ша,   |мың тонна
         |           |млн.  |ша, мың|млн.  |ша, мың|млн.  |
         |           |м 3     |тонна  |м 3     |тонна  |м 3     |
___________________________________________________________________
Қазақ ГӨЗ 1973 жыл -  2900    80     940    77,3   Өңдеу қуаттарын
          1-кезек                                  кеңейтпей зауытты
          1997 жыл -                               технологиялық
          2-кезек                                  жаңғырту
                                                   көзделедi

Теңiз ГӨЗ 1995-1999   2550  1 желiде 2550   684    6439    1330
          кезең-            90 про.         про.   дейiн   пропан,
          кезеңмен          пан,            пан,           бутан
          үш техноло.       бутан           бутан
          гиялық
          желiлер
          (КТЛ)

Жаңажол   2003 жыл    1400    60     920      -    4400    150
ГӨЗ
___________________________________________________________________

      Жаңаөзен қаласында орналасқан Қазақ газ өңдеу зауыты (ҚазГӨЗ) 1973 жылы (бiрiншi кезең) салынған. Зауыт жергiлiктi жақын маңдағы, Өзен шоғы (Шығыс Өзен, Батыс Теңге, Қарамыңдыбас), Жетiбай шоғы (Оңтүстiк Жетiбай, Тасболат, Ақтас, Шығыс Нормаул) деп аталатын қайта өңдеу қуаттылығы 2,9 млрд. текше м. мұнай кен орындарының iлеспе газдарын қайта өңдеуге арналған. 1979 жылы Ақтау қаласындағы этан тасымалдау үшiн труба құбырларын салумен полиэтилен өндiрiсi үшiн мұнайхимия зауытын шикiзатпен қамтамасыз ету мақсатында зауыт жаңғыртылған болатын. Бiрақ өндiрiлетiн газдың құрамында этан аз болғандықтан және химиялық кешенде апатқа жол берiлгендiктен бұл труба құбыры сол күйiнше пайдалануға берiлмей қалды.
      "Теңiз" мұнай газ кен ауданында орналасқан Теңiз газ өңдеу зауыты (Теңiз ГӨЗ) жылына 2,5 млрд. текше м. тазаланған газ өндiрудiң жылдық өнiмдiлiгiне қол жеткiздi. Келесi жылдары мұнай өндiру көлемiнiң артуы және соның салдары ретiнде алынатын газ көлемiнiң өсуi зауыттың екiншi кезегiн салуды талап етедi. Теңiз кен орнынан алынатын iлеспе газ құрамында бутан-пропан фракциясы қор болуымен сипатталады және әсiресе құрамында күкiртсутектiң жоғары болуымен, сондай-ақ құрамында тазалау мен қайта өңдеудi талап ететін көмiрқышқыл газы мен iлеспе құрамдары болуымен айрықшаланады.
      Жаңажол газ өңдеу зауыты (ЖГӨЗ) әуел баста жылына 710,0 млн. текше м. өңдеуге есептелген болатын. "CNPC - Ақтөбемұнайгаз" компаниясы қайта жаңартқаннан кейiн зауыттың қуаттылығы жылына 800,0 млн. текше метрге жеттi. Бiрақ тазаланудан кейiн алынатын газ, құрамында күкiрттi қосындылары болуы бойынша стандарттық талапқа сәйкес келмейдi және МемСТ бойынша 0,036 г/ текше м. талап етiлетiн деңгейден 5-8 есе жоғары. Қытай мамандарының пiкiрi бойынша ГӨЗ-ын одан әрi қайта жаңарту зауыттың жұмысын жақсарта алмайды.
      2003 жылдың қыркүйегiнде қуаты жылына 1,4 млрд. текше м. табиғи газ өңдейтiн екiншi Жаңажол ГӨЗ қатарға қосылды және 2004 жылы үшiншi зауыттың оны пайдалануға 2005 жылы енгiзумен құрылысын бастау белгiленiп отыр. Бұл iлеспе газ өндiрудiң барған сайын өсiп келе жатқан көлемiн оны кейiн экспортқа жеткiзумен бірге толық кәдеге жаратуды қамтамасыз етедi. Соңғы жылдары өндiрiлетiн газ негiзінен "CNPC - Ақтөбемұнайгаз" компаниясының меншiктi мұқтаждықтарына электр энергиясын өндiру үшiн және тек iшiнара 360,0 млн. текше м. көлемiнде төмендетiлген баға бойынша (оның стандарттық талаптарға сәйкес келмеуiнен) газ Ақтөбе облысының тұрғындарына сатылды.
      Сайып келгенде, үш газ өңдеушi зауыттың қуаттылығы елде өндiрiлетiн газдың толық өңделуiн көпе-көрнеу қамтамасыз ете алмайды. Теңіз кен орнының дамуы келешекте 8-10 млрд. текше м. дейiн өңдеуді талап етiлдi, Қарашаған - өндiрiлетiн көлемге қосымша 10 млрд. текше м. дейiн және Қашаған кен орындарын игеру кемiнде жылына 5-6 млрд. текше м. газды қайта өңдеудi талап етедi. Осының бәрi келешекте газ өңдеу зауыттарының жұмыс iстеп тұрғандарын кеңейтудi және сонымен бiр мезгiлде шағын мұнайгаз кен орындарының әзiрленiмi кезiнде газ тазалау жөнiнде арнайы қондырғыларды салуды талап етедi.

       1.3. Қазақстан Республикасында табиғи және сұйытылған газды тұтынудың талдауы

      Газ жүйесiн дамыту жөнiндегi нақты жобаларды iске асыру, сондай-ақ газ саласын реформалау жөнiндегi шараларды қарастыру үшiн негiзгi проблемалар мен бәсеке рынок жағдайындағы энергия ресурстарының басқа түрлерi бойынша қалыптасатын табиғи және сұйытылған газды жеткiзу мен тұтынуды ұйымдастырудың қарама-қайшы үрдiстерiн түсiну қажет.
      Мұндай қарама-қайшылықтарға отынның басқа түрлерiмен салыстырғанда совет кезеңiнен кейiн күрт түсiп кеткен және осы уақытқа дейiн сақталып отырған табиғи және сұйытылған газды тұтынудың төмен деңгейiн жатқызуға болады. Бұл ретте әлемдiк үрдiс тiптi газдың меншiк ресурсы жоқ елдердiң өзiнде энергия тасымалдаудың осы түрлерін тұтынудың өсуi байқалатынында.
      Елдiң газ тарату жүйесiнiң деңгейiнде газды ұжымдық тарату принципi (әсiресе газ жеткiзу кезiнде) қолданылуы жалғасуда, жеткiзiлген газ үшiн есеп жүргiзу мен төлем төлеу проблемасы шешiмiн тапқан жоқ. Дебиторлық берешектiң өсуi жалғасуының нәтижесiнде тұтынушыларды тобымен газ жеткiзуден айыру жиi болып тұрады. Осының бәрi газ жеткiзуде тұрақсыздықты тудырады, қорытындысында табиғи газ рыногының одан әрi тарылуына және бұрынғы абоненттердiң отынның басқа түрiне көшуiне соқтырады.
      Егер 1990 жылдың басында энергия ресурстарының басқа түрлерiмен салыстыра қарағанда табиғи газды тұтыну үлесi (отынның шартты бiрлiктеріне аударғанда) 14,5% құрады, ал сұйық газ 1,0% болса, кейiнгi жылдары бұл көрсеткiштер сәйкесiнше 7,3 және 0,4%-ға, екi есеге түсiп кеттi. Бiрiншi кезекте бұл республикадағы тұтастай алғанда газды тұтыну саласындағы абсолюттiк көрсеткiштердiң төмендеуiнен болды, мәселен, табиғи газ бойынша 1991 жылы 13,0 млрд. текше метр деңгейiнен 2002 жыл қорытындылары бойынша 1991 жылы 5,7 млрд. текше м. дейiн.
      Қалыптасқан жағдайдың бiр себебi, ауыспалы экономика мен дағдарыс құбылыстары кезеңiнде аралас нысанды меншiктегi жергiлiктi газ тарату ұйымдары iс жүзiнде жалпы газ тасымалдау жүйесiнен шығарылып тасталды.
      Бұның бәрi жергiлiктi газ таратушы компаниялардың қаржылық жай-күйiнiң күрт нашарлауына, көп ретте олардың банкроттығына алып келдi. Жекешелендiру бойынша қабылданған шаралар жағдайды айтарлықтай түзете алмады, соның салдарынан, өңiрлерде жаңа газ құбырларының құрылысы тоқтап қалды. Өз кезегiнде жергiлiктi органдар да бұрынғы жылдарғы тәжiрибемен салыстырғанда, жекелеген елдi мекендерге газ берудiң коммерциялық емес жобаларын қаржыландырудағы өз белсендiлiктерiн төмендеттi. Сол мезгiлде облыстарда бұрынғы қабылданған газдандыру бағдарламалары шектерiнде жалпы ұзындығы 3800 шақырымдай жергiлiктi газ құбырлары құрылысының жобалық-сметалық құжаттамасы жинақталып қалды. Бұл ретте республиканың тек үш облысында ғана (Батыс Қазақстан, Ақтөбе және Атырау) облыстарды газдандыру бағдарламалары әзiрленiп, сондай-ақ, жыл сайын жаңа газ құбырларын iске қосу жүзеге асырылуда.
      Соңғы жылдары газ өндiрудiң жыл сайынғы өсуi 10-12% кезiнде республика бойынша газдың тұтынылуы көлемiнiң орташа өсуi бойынша 3%-тен аспай отыр. Осыдан келiп экспорттық бағыттардың iс жүзiнде болмауынан өндiрiлген газдың артылған көлемдерiн сату проблемасы шиеленiсе түседi.
      Газды өңдеуде оны одан әрi коммерциялық сатып өткiзу үшiн ынталандырудың болмауы газ өңдеу қуаттарын дамытуды кiдiртiп тұр. Осындай жағдай көп ретте өндiрiлген iлеспе газдың жартысын амалсыздан жағып жіберудiң себебi болып, ол мұнай мен газ өндiру өңiрлерiндегi экологиялық проблеманы одан әрi шиеленiстiредi. Республикадағы соңғы жылдары жағылған газдың үлесi жылына 3 млрд. текше метрге жетiп отыр және де оның көп үлесi Теңiз кен орнына тиедi. Осымен бiр мезгiлде, Қарашығанақ кен орнындағы өндiрiлiп 5 млрд. текше м. астам газ Орынбор МӨЗ-на Батыс Қазақстан облысының тұтынушыларына жеткiзiлетiн сол газ 1.5-2 есе төмен бағамен қайта өңдеу үшiн өткiзiледi.
      Осылайша, шығарылатын газдың өткiзу шектеулiгi, сондай-ақ бүгiнде оның пайдаланылуының өте тиiмсiздiгi газ саласын дамытуды ынталандырмайды, және де, оның үстiне мұнайды өндiрудiң одан әрi өсуiн, яғни сайып келгенде, Қазақстан Республикасының барлық мұнай-газ кешендерiнiң дамытылуын кiдiртедi.
      Сонымен бiрге Қазақстандағы сұйытылған газдың өндiрiсi дағдарыс жағдайынан шығып келе жатыр, сөйтiп, республика көптеген жылдардан соң алғаш рет өз өндiрiсi есебінен қалыптасқан тұтыну рыногын жабу мүмкiндiгiне ие болып отыр. Айталық, егер 2001 жылы 941,7 мың тонна сұйытылған газ шығарылса, тұтынуының нақты көлемi өткен жылдың қорытындысы бойынша 430 мың тоннадай деңгейiнде болғанда онда 2003 жылы - 1040,5 мың тонна сұйытылған газ өндiрiлдi.
      Осы кезеңде сұйытылған газды шығарудың негiзгі өсуi газ конденсатын анағұрлым терең өңдеудi көздейтiн сұйытылған газ өңдейтiн жаңа қондырғыны iске қосумен Теңiз кен орнының өңдеу жүргізiлген қайта құру есебiнен қол жеткізiлді. Тек соның есебiнен сұйытылған газдың өндiрiсi 2001 жылы 6,6 eceгe ұлғайтылған болатын. Мұнайдың iшкi жеткiзiлiмдерi тұрақтануымен бiрге барлық дерлік мұнай және газ өңдеу заводтарында сұйытылған газды шығару көлемдерiнiң артуы байқалуда.
      Сұйытылған газ энергия көздерiнiң iшiнде ең бiр қымбаты болып табылатыны сөзсiз (құны тұтынушыға жеткiзудi қоса есептегенде тоннасы 280-300 АҚШ долларына дейін жетедi), бiрақ, көбiне көп тұрмыста, әсiресе, табиғи газдың жеткiзiлiмi жоқ өңiрлерде табиғи отынмен салыстырғанда бұл отын түрiнiң тасымалдау мен пайдаланудағы артықшылығын ескере отырып, сұйытылған газдың өндiрiсi мен рыногын реттеу мәселесi барлық газ саласының дамуындағы маңызды бағытты құрайды.
      Бәсекешiл ортаға икемделген газ саласының осы секторының қызмет ету ерекшелiгiн және сұйытылған газдың экспортқа шығарыла бастауымен iшкi бағалардың халықаралық бағалармен теңесуін ескере отырып, сұйытылған газдың бағасының тұрақтануын және ел iшiнде энергия көзiнiң осы түрiнiң жеткiзiлу көлемдерінің одан әрi артуын болжамдауға болар еді.
      Оның үстiне жұмыс iстеп тұрған зауыттардың жоспарланған жаңғыртылуы және жаңаларының құрылысы мен сұйық газды шығаратын қондырғыларды салу есебiнен оның өндiрiс көлемдерiнiң күтiлетiн ұлғаюын ескере отырып республикада сұйытылған газдың бағасын төмендету үшін жағдайлар жасалады. Бұның бәрi сұйытылған газды халықаралық рынокқа жеткiзудiң экспорттық әлеуетiн ұлғайту үшiн жаңа мүмкiндiктер жасауға және сұйытылған газдың бұрынғы тұтыну деңгейiн қалпына келтiруге мүмкiншiлiк бередi.

       1.4. Магистралды және таратушы газ құбырларының техникалық жай-күйi

      Табиғи газдың тасымалдау Қазақстанның сегiз облысының аумағымен өтетін магистралды газ құбырларының жүйесi бойынша жүзеге асырылады. Қазақстан аумағындағы әкетушi және әкелушi газ құбырларын есептегенде магистралды газ құбырларының жалпы ұзындығы 10 мың шақырымды құрайды. Қазақстанның магистралды газ құбырлар жүйесi бұрын жалпы одақтық газ тасымалдау жүйесiнiң бөлiгi ретiнде құрылды және сондықтан, оның қызметi табиғи газды Орта Азиядан Ресейдiң солтүстiк облыстарына, Украина және Закавказье республикаларына жеткiзуге бағытталған. Газ құбырлары қала өнеркәсiбi мен халықтың сұранысын тек транзит газ құбырларының трассаларына жапсарлас қалалар мен елдi мекендердi қамтамасыз ететіндей етiп жоспарланған.
      Бұл ретте, Қазақстан Республикасы аумағы арқылы өтетiн магистралды газ құбырларының бiрде бiрiнiң республика аумағында өзара жалғаныстары жоқ, сол себептi мысалы, батыс өңiрiнде өндiрiлетiн арзан газды елдiң оңтүстiк және солтүстiк облыстарына жеткiзу секiлдi, артық мөлшердегі газды өңiрлер арасында қайта бөлу мақсатында газ құбырларын пайдалану мүмкiндiгiн бермейдi. Бұл оңтүстiк облыстар мен Алматы қаласының табиғи газды тұтынушылары үшiн аса зәру проблема. Батыс облыстардағы газдың бағасынан 2-3 есе асып түсетiн өзбек газының жеткiзiлiмiне қатаң тәуелдiлiк осы өңiрдегi газ рыногының тарылуына әкелiп соқты. Қостанай облысының тұтынушылары Ресей газ импортына аз тәуелдi болып отырған жоқ.
      Газдың халықаралық транзитi жүзеге асырылатын iрi магистралды газ құбырлары:
      Түркiменстан және Солтүстiк Кавказға қосымша тармақталған - газ құбырларымен Өзбекстан шекарасынан Ресей Федерациясының шекарасына "Александров Гай" КС-не дейiнгi газ құбырының төрт, бес тармағынан тұратын базалық "Орта Азия - Орталық" газ магистралы. Осы газ магистралы бойынша бастапқы жобалық қуаттылығы 60 млрд. текше м. болған кезде жылына 35-40 млрд. текше м. дейiн газ тасымалданады;
      соңғы жылдары нақтылы транзитi 26-29 млрд. текше.м. көлемiнде болған жылына 42 млрд. текше м. газ транзиттелiнген техникалық параметрлерi бар Батыс Қазақстан облысы аумағы бойынша Орынбор ГӨЗ- ден "Александров Гай" КС-не дейiн өтетiн екi КС бар - "Союз" және "Орынбор - Жаңа Псков" газ құбыры;
      бұрын Өзбекстан және Түркiменстаннан Ресейдiң өнеркәсiп аудандарына газ тасымалдауға арналған, ал қазiр көбiне Ақтөбе облысына газ жеткiзу үшiн пайдаланылатын қос тармақты "Бұқара - Орал" газ құбыры;
      "Қазалы-Шымкент-Бiшкек-Алматы", "Қарталы -Қостанай" және "Өзен - Ақтау" газ құбырлары табиғи газды Қазақстан Республикасының iшкi рыногына оңтүстiк облыстарына және Маңғыстау мен Қостанай облыстарына тасымалдау үшiн пайдаланылады. Бұл ретте "Қазалы - Бiшкек газ құбыры бойынша қосымша 0,5-тен 1,0 млрд. текше м. дейiн көлемде Қырғызстан тұтынушылары үшін газ транзитi жүзеге асырылады.
      2002 жылы Қазақстанның магистралды газ құбырларының жүйесi бойынша транзит режимiнде 97,5 млрд. текше м. табиғи газ айдалды, ал 2003 жылы оның көлемi 105,7 млрд. текше м. табиғи газды құрауы мүмкiн. Сонымен бiрге, анықсыздық және тәуелдiлiктен, әсiресе өткен кезеңде үшiншi елдерге, мәселен, Түркiменстанның Ресеймен немесе Украина, Өзбекстан, Қырғызстанмен және т.т. келiсiмдерi бойынша негiзгi транзиттiк магистралды газ құбырларының жүктемелерi газ тасымалдау жұмыстарының көлемiнде шұғыл ауытқуларға ие болды. Мысалы 1997-1998 жылдары түркiмен газы транзитiнiң толықтай дерлiк жоқтығы "Орта Азия - Орталық" басты газ магистралының жұмыс iстеуiн пайдалануға жарамсыз шегiне қойса, ендi таяу жылдардағы күтiлетiн жылына 50-80 млрд. текше м. газ транзитiн ескерумен жүйенiң толық қайта құрылымдауды жүргiзудi және газ құбырының қосымша тармағының құрылысын салуды талап етiп отыр.
      Қолданыстағы нормативтер бойынша магистралды газ құбырларының амортизациялық мерзiмi шамамен 30 жылды құрайды. Алайда, Қазақстан Республикасының аумағында газ құбырларын пайдалану ерекшелiгі сол - құбырлар олардың ерекше қатал, сорлы жерлермен өтуi нәтижесiнде әсiре жарамсыздыққа ұшырағандығы болып табылады. Осыған байланысты, жұмыс iстеу мерзiмi бойынша газ құбырлары құрылымын талдау көрсеткендей, 30 жылға дейiн қызмет ету мерзiмi бар 30-дан астам газ құбырларының үлес салмағы 30,4-ке жетедi, ал газ құбырларының 51%-ы 20 жылдан 30 жылға дейiн пайдаланылады.
      Алдағы жұмыстардың көлемiн елестету үшiн 2001-2002 жылдардағы кезеңдер бойынша газ тасымалы жүйесiнiң апатсыз қызмет етуiне кепiлдiк беруге мүмкiндiк жасамаған елдiң магистралды газ құбырларының техникалық жай-күйiн ескеру қажет (1.4-кесте).

        1.4-кесте. Қазақстан Республикасының жұмыс iстеп
         тұрған магистралды газ құбырларының техникалық
                      жай-күйiнiң сипаттамасы
___________________________________________________________________
Р/с|Газ құбыры|Iске қосу|Тармақтар|Диа. |  КС  | Нақты және |Тозу
N |  атауы   |басталған|  саны,  |метрi| саны |жобалық қуат|норма.
   |          |  жылы   |ұзындығы |     |      |            |тивi
   |          |         |---------|-----|------|------------|------
   |          |         |    км   |  мм |Бiрлiк| млрд. м 3    |  %
___________________________________________________________________
1  Орта Азия -
   Орталық               5 тармақ
   OAO-1       1966        279     1020                       90
   OAO-2       1969        406     1220                       88
   OAO-3       1972        821     1220    7    50,0/60,0     70
   OAO-4       1972        821     1420                       70
   OAO-5       1985        821     1420                       25

2  Мақат -     1987        371     1420    3    17,0/25,5     30
   Солтүстiк
   Кавказ

3  Орынбор-    1976        380     1220    2     10,0/14,0    65
   Новопсков

4  Орынбор-    1978        380     1420    2     20,0/28,0    57
   Батыс
   Шекара
   (Союз)

5  Бұқара -    1965| 1күрд.   639     1020    5    7,2/15,0     100
   Орал              жөнд     639     1020    5
   1-тармақ    1965| 1977-79ж
   2-тармақ

6  БГР-ТФА     1964      2 тармақ   530-   2    6,0/13,0     60-90
                            684     1020

7  Ғазлы-      1988         314     1220   1    14,4/26,0     30
   Шымкент

8  Қарталы-    1963         238     530-   -    2,0/5,4       90
   Қостанай                         720

9  Окарем-     1967         398     1220   2    1,0/5,4       70
   Бейнеу

10 Өзен-Ақтау  1968-1972 3 тармақ    530-  -    1,8/3,6       70
                            150      820
___________________________________________________________________

      Газ магистралдары мен таратушы газ құбырларының жұмыс режимiн, әсiресе, шұғыл континенталдық ауа райлы өңiрлерде ұстап тұру үшiн газ құбырлары жүйесiндегі мiндеттi элементтер жер асты газ қоймалары (ЖАҚ) болып табылады. Бiрақ, Қазақстан Республикасының газ-көлiк жүйесi шектерiнде қызмет жасайтын үш ЖГҚ өзара байланыспаған және бұрын бұрынғы Одақ жүйесiндегi бiрыңғай газ-көлiк жүйесiндегi қызметке арналған.
      Мысалы 3,5 млрд. текше м. бiр жолғы газ сақтау қуаттылығымен "Бұхара-Орал" газ құбырларын бойлай орналасқан "Базой" ЖГҚ бұрын, (осы өңiрде газды кен орындары ашылғанға дейiн) маусымдық ауытқулар кезiнде Батыс Сiбiр тұтынушылары үшiн газ жеткiзу режимiн қолдау үшiн пайдаланылған болатын. "Ташкент-Шымкент" және "Газли-Шымкент-Бiшкек-Алматы" газ құбырларымен технологиялық байланысты "Ақыртөбе" ЖГҚ (0,2 млрд. текше м.) және "Полторацкое" ЖГҚ (0,2 млрд. текше м.) бұрын Ташкент қаласы мен Қырғызстан тұтынушыларын газбен тұрақты жабдықтауды көбiне қолдау үшiн пайдаланылды.
      Сонымен бiр уақытта газ өндiрiлетiн батыс аймақта жазғы кезеңде үлестес өндiрiлетiн газдың артық көлемi жиналады, бұл кен орындарында оны амалсыз өртеуге әкеп соқтырады. Сондықтан "Орта Азия-Орталық" газ құбыры бойына ЖГҚ салу мәселесi одан да өткiр қойылып отыр. Сондай-ақ қысқы кезеңде газбен тұрақты жабдықтау мақсатында Алматы қаласы ауданында ЖГҚ салу көкейкестi болып отыр.
      Газ тасымалы жүйесi жұмысының маңызды қыры компрессорлар жұмысы кезiндегi атмосфераға зиянды шығарындылар әсерiн төмендету және газ құбырларының жұмысының техникалық және экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету болып табылады. Газ жүйесi объектiлерiн пайдалану процесiндегі зиянды заттардың негiзгi көздерi компрессорлық станциялардағы (КС) газ айдаушы агрегаттардан, газды суыту станцияларынан, түрлi қазандық және алау қондырғыларынан атмосфераға шығарындылары болып табылады. Атмосфераға шығарындылардың саны жүзеге асырылатын транзиттiң техникалық жай-күйi мен көлемiне тәуелдi.
      Соңғы жылдары газ құбырларының техникалық жай-күйiнiң нашарлауынан шығарындылар үшiн жыл сайынғы төлемдер, мысалы 1998 жылы 6,4 млн. теңгеден 2000 жылы 42,7 млн. теңгеге дейiн шұғыл өсiп кеттi. Сондықтан газ тасымалы жүйесiн газ айдаушы агрегаттарды, тығындауыш құрал-жабдықтарды және газ құбырларының жекелеген учаскелерiн алмастыру арқылы техникалық қайта жаңарту қоршаған ортаға зиянды әсердi азайтудың қажеттi шарасы болып табылады. Мысалы үшiн, ГТ - 750-6 ескiрген агрегатын жетiлдiрiлген ГПА-Ц-63 м. ауыстыру шығарындыларды 6 eceгe дерлiк азайтады (50 млн. текше м. дейiн).
       Газ таратушы газ құбырлардың техникалық жай-күйi. Газ құбыры жүйесiнiң технологиялық құрамдас бөлiгі оның басты қызметi ең аз шығыстармен тұтынушыға газды жеткiзу және өткiзiлетiн газдың қатаң есепке алынуын қамтамасыз ететiн, орта және төмен қысымдағы деп аталатын газ құбырларының өңiрлiк таратушы жүйелерi болып табылады. Алайда, газ таратушы құбырлардың ағымдағы техникалық жай-күйi негізгі құралдар мен жабдықтардың тым тозуымен сипатталады.
      Мысалы, "Өңiрлiк газ тасымалы жүйесi" ЖАҚ ("ӨГЖ" ЖАҚ) құрылымдық бөлiмшелерi пайдаланатын газ таратушы тораптар бойынша газ құбырларының шамамен 40%-ы апат алдындағы жағдайда, бұл ретте құрал-жабдықтар мен тұрба құбырларының 26%-дан астамы болат тұрбаларды пайдалануының нормативтiк мерзiмдерi 25 жыл болған кезде 35 жылдан астам уақыт пайдаланылуда. Оның үстiне газ құбырларының шамамен 40% ұзындығы бойына электр химия қорғанышы жүйесiнсiз пайдаланылғандықтан газ құбырларының шапшаң тозады. Газ тарату станцияларының (ГТС) жартысы дерлiк және шкафты тарату пункттерiнiң (ШТП) үштен бiрi жөндеудi немесе ауыстыруды талап етедi.
      Газ тарату жүйесiндегi газды жоғалтулардың талдауы көрсеткендей газ сату көлемiнiң 3-5% аспайтын шаманы құрайтын нормативтiк шығыстардан едәуiр асып кететiнiн көрсетедi. Бiрқатар газ тарату компанияларында, мысалы, Оңтүстiк Қазақстан облысында өз қажеттілiктерiне және шығындар деп аталатын газ шығыны (СНиП) жеткiзiлетiн газдың көлемiнiң 30%-на дейiн жеттi. Оның үстiне Жамбыл облысында газ құбырларының әбден тозуынан газ құбырлары трассасы бойында тұтану қаупiн төндiретiн газдың әуеге шығу оқиғалары бiрнеше рет тiркелдi.
      Газ тарату құбырларын пайдалану байқау және апаттық өтiнiштердi қанағаттандыру жиiлiгiн арттыру есебiнен қосымша шығыстарды талап етедi. Жердегi жұмыстардың көлемi көбейедi, бұл қосымша құрылыс техникасын сатып алу қажеттілiгі техникалық персонал штатының кеңеюi, апаттық қосалқы тұрбалар мен тығындауыш арматураны сатып алумен iлесе жүргізiледi. Газ құбырларының бұзылуы, әсiресе, жер сiлкiну қаупi бар аудандар мен таттану белсендiлiгі жоғары топырақты жерлерде жаппай сипатталуы мүмкiн. Газ құбырларының апаттық iстен шығуы газ шығынымен және қосарлы коммуникацияларда, үйлердiң подвалдарында, құдықтарда және т.б. жарылыс қауiптi қоспаларды жасаумен байланысты. Газ құбырларында жүргізiлетін күрделi жөндеулер тұтастай алғанда газ таратушы тораптардың пайдалану мерзiмiн ұзартудың кепiлдiгiн қамтамасыз етпейдi.
      Таратушы тораптардың техникалық қайта құрылымдау қажеттiлiгi сонымен бiрге, совет кезеңiнде салынған қалалар мен елдi мекендердi жабдықтаудың қолданыстағы схемалары газ шығынын есептеу құралдарынсыз теңгермелiк әдiспен үздiксiз газ жабдықтауға есептелген және жекелеген тұтынушыларды жедел айыруды бақылау схемалары, әдетте сақиналық схемамен орындауға есептелмегендiгінде. Бұдан басқа өндiрiлген жаңа материалдар мен газды тасымалдау технологияларын сыннан өткiзу үлкен диаметрлi, төмен қысымды газ құбырларын бұрынғы қауiпсiздiк деңгейiн сақтай отырып, кiшi диаметрлi орташа қысымды газ құбырларымен алмастыруды жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi, ол өз кезегiнде тұрбаларды, реттеушi және бақылау-өлшеу жабдықтарын сатып алу шығындарын азайтуға жеткiзедi.
      Сайып келгенде, газ құбырлары мен олардың құрылғыларының жай-күйiн қысқаша талдау олардың жұмыс iстеуi кезінде техникалық сенiмдiлігі мен экологиялық қауiпсiздігін көтеру, жоғарғы нормативтi технологиялық рәсуаларды азайту және газ құбырларының жобалық қуаттарын қалпына келтiру үшін, өңiрлiк газ тарату тораптарын қоса алғанда, газ тасымалдаудың барлық газ-көлiктiк жүйесiн қайта жаңарту мен жаңғырту жөнiндегi кешендi бағдарламаны iске асыру қажеттiгін көрсетедi.

       1.5. Табиғи және сұйытылған газдың халықаралық рыногы

      Табиғи газдың әлемдiк қорлары 146 трлн. текше м. деп бағаланады. Алайда, табиғи газдың дәлелденген негiзгi қорлары негізiнен екi өңiрде шоғырланған: ТМД (38,4 %) және Таяу Шығыс елдерiнде (33,6 %). Батыс Еуропаның елдерiне әлемдiк қордың небәрi 3 %-ы ғана тиесiлi, оның көп бөлiгi Норвегияның құрлықтық айлағына тиедi.
      Евразия құрлығында, Қазақстан газын жеткiзуде мүдделерi бар өңiрлерге газды жеткiзушiлер және негiзгi өндiрушiлер Ресей, Түркiменстан, Өзбекстан, Таяу Шығыс елдерi, Алжир және Норвегия болып табылады. Тұтыну рыногының, бiрiншi кезекте табиғи газдың дамуымен бiр мезгілде, Еуропа Одағы мен Азия-Тынық мұхит өңiрiнiң елдерi газ тұрба құбырларымен тасымалдауда шартты дамушы болып қалып отыр.
      Еуропаның газ рыногы елеулi құрылымдық өзгерiстердi бастан кешiрiп отыр. Еуропалық Одақ соңғы жылдары нәтижесiнде жеткiзушiлер мен еуропалық тұтынушыларға құбыр өткiзгіш көлiкке қол жеткiзуге және газ жеткiзiлiмiне келiсiм-шарттар жасауға тең мүмкiндiктер беруi тиіс газ рыногын ырықтандыруға дәйектi бағыт ұстады. Мәселен, 1998 жылғы 11 мамырда ЕО энергетикасы министрлерiнiң кеңесi Табиғи газдың iшкi рыноктағы бiрегей ережесiн енгізу туралы директивасын (EO "газ директивасын") бекiттi. Қазiргi уақытта Еуропаның газ импортына сұранысы 162 млрд. текше м. деңгейiнде қалыптасып отыр, 2010 жылға бұл көрсеткiштiң өсуi 427 млрд. текше м. дейiн болады деп болжанады.
      Еуропалық Одақтың аумағында табиғи газ рыногы 10 жыл iшiнде толығымен ырықтандырылады және 2008 жылға таман еуропалық газ рыногының 43% бәсекелестiк үшiн ашық болады деп болжануда. Табиғи газбен бiрге СТГ сұранысы өсе түскендiгi байқалғанын атап өткен жөн. Егер 1995 жылы 26 млн. тонна СТГ тұтынылса, онда 2000 жылы бұл тұтыну 28,5 млн. тоннаны құрады, ал 2005 жылы сұранымның артуы жылына 33 млн. тонна болады деп күтiлуде.
      Мұнай мен газды тасымалдаудың көптеген жобаларының белсендi қатысушысы Түркия болып табылады. Қазiргi кезде Түркияға табиғи газды жеткiзу Ресейден Трансбалкан газ құбыры және "Көгiлдiр ағын" газ құбыры арқылы жылдық көлемi сәйкесінше 6 және 8 млрд. текше м. жүзеге асырылады. Бұдан басқа, келешекте Ираннан - 10 млрд. текше м. газ, Алжирден - 4 млрд. текше м. дейiн сұйытылған табиғи газ және Нигериядан 1,2 млрд. текше м. дейiн газ жеткiзудi көбейту жоспарланып отыр.
      2002 жылы Түркияның газды тұтынуы 17,6 млрд.текше м. құрады, оның 11,6 млрд. Ресейден жеткiзiлдi. Түркиядағы газды негiзгi тұтынушылар электр энергиясын шығаратын компаниялар болып табылады, олардың үлесiне 2002 жылы елдегi жалпы газды тұтынудың 66%-ы тиесiлi болды. Болжам бойынша жалпы сұраным 2005 жылы 32 млрд. текше м. құраса, бұл көрсеткiш 2010 жылы - 55 және 2020 жылы 80 млрд. текше м. дейiн өсуi мүмкiн.
      Бiрақ та, егер қазiргi уақытта алынатын газ көлемi iшкi сұранысты қанағаттандыруға арналса, жақын арада Түркия газды еуропаға жеткiзушi "көлiктiк" коридор болуға үмiт артады, соған орай бiр қатар газ тасымалдау жобаларымен жұмыстар белсендi жүргiзiлуде. Қазақстан Түркия үшiн газ жеткiзу үшiн де және Қазақстаннан Түркияға 20 млрд. текше м. газ жеткiзiлуi мүмкiндiгi шартталған "Баку-Джейхан" мұнай құбыры жобасына қатысушы елдер арасындағы Анкара декларациясын есепке алғанда, үшiншi елдерге газ транзитi үшiн де тартымды.
       Қытай. Қытайдың өзiндiк өндiруi қазiргi уақытта 22 млрд. текше м. құрайды. Бiрақ, орташа алғанда 8% IYӨ жыл сайынғы өсiмiн ескергенде Қытай экономикасын дамыту мемлекеттiк бағдарламасы табиғи газды тұтынудың көбеюiн қазiргi уақыттағы 25 млрд. текше м. 2005 жылы 50 млрд. текше м., ал 2010 жылы - 100 млрд. текше м. дейiн көбейтудi көздеп отыр. Осы көлемнiң 40 % шамасындайы электр станцияларына жеткiзiледi деп күтiлуде. Көмiрсутектерiнiң өсiп келе жатқан зәрулiгiн ескерiп, Қытай Таяу Шығыстан тәуелдiлiгiн азайта отырып, импорттық жеткiзiлімдердi әртараптандыруға тырысуда. Географиялық орналасуы тұрғысынан көмiрсутектi экспортқа шығарушы елдер арасынан Қытай үшiн басты орынды Қазақстан мен Ресей алып отыр.
      Мәселен, 2005 жылы ҚХР-да Ресей мен Орталық Азияның болашақ экспорттық тұрба құбырларына 2006-2010 жылдары қосу мүмкiндiгiн есепке алатын төрт магистралды газ құбыры iске қосылатын болады. Атап айтқанда, "Батыс-Шығыс" газ құбыры жобасын iске асыру Қытайды газбен жабдықтаудың бiртұтас жүйесiн қалыптастырудың негiзi болады, ол Ресей мен Қазақстан үшiн ҚХР энергетикалық рыногын игерудiң және тұтастай алғанда азиат-тынықмұхит аймағына табиғи және сұйытылған газ жеткiзiлiмдерiнiң жаңа мүмкіндіктерін ашады.
       Ресей әлемдегi iрi газ қорының иегерi. Ресей газының үлесiне Батыс Еуропада газ тұтынудың жалпы көлемiнiң 28% тиедi. Кейбiр елдерде бұл үлес 60-70%-ке дейiн жетедi, мысалы, Австрияда, Польшада, Германиядағы секiлдi стратегия Еуропада рыноктарды кеңейту мен дамытуға және көлiктiк тiзбектердiң негiзгi буындарын бақылауға негiзделген.
      2002 жылы Ресейде газ өндiру 595,3 млрд. текше м. құрады, оның 51,9%-ы өз өндiруiнiң 90% артығын Батыс Сiбiрде жүргiзетiн "ГАЗПРОМ" ААҚ-на тиесiлi. "Газпром" ААҚ 17,3 трлн. текше м. барланған қоры бар 69 кен орындарын әзiрлейдi. Тек Батыс Сiбiрдегi 10 кен орнында 14,0 трлн. текше м. (78%) газ қоры бар. Алайда, Еуропаға газ экспорты мүмкiндiгiнiң өсуi фонында Ресейдегi газ өндiру қарқынының өсуiнiң кейбiр артта қалулары, Түркiменстанмен қатар Қазақстанның да құрылу үстіндегі газ альянстары негiзiнде Еуропаға газ экспорттаудың бiрлескен жобаларына қатынасуына мүмкiндiк жасайды.
      Сонымен бiр уақытта Ресейде сұйытылған газдың өндiрiсiне мүдделiлiк арта түсуде. Мәселен, Сахалинде жылына 9 млн. тонна қуаты бар СТГ өндiрiсi бойынша зауыттың жобасы iске асырыла бастады және Корсаков мұз қатпайтын портында СТГ экспорттық терминалының құрылысы басталды.
       Түркiменстан ТМД елдерiнiң арасында алынатын қорлар мен газ өндiрудің деңгейi бойынша екiншi орынды иеленедi және негізгi 100 газ газконденсаттық кен орындарында шоғырланған құрлықтағы 3 трлн. текше метрден астам жалпы қорға ие. Республика бұдан басқа Каспий теңiзi қайраңы бойынша шамамен 5,5 трлн.текше м. бағаланған қорға ие. Салыстыру бойынша iшкi тұтынудың төмен жағдайында мұндай газ ресурсы республикаға газ экспортының 60-70 млрд. текше м. деңгейiнде әлеуеттiк мүмкiндiк бередi.
      Газдың артық қорларының болуы Түркiменстанға түрiк-еуропалық та, шығыс-азиаттық бағытта да Пәкiстан, Үндiстан және Қытай секiлдi елдердiң рыногына шығуымен, газдың экспорттық газ құбырларының жаңа бағыттарын зерттеу бойынша бiрқатар халықаралық жобаларға қатысуға мүмкiндiк бередi.
      Түркiменстан мен Қазақстанның газды кен орындарының географиялық орналасуы және газды өткiзу рыногындағы мүдделердiң тоқайласуы Түркiменстанмен бiрге экспорттық бағыттарды әзiрлеу үшiн Қазақстанның қатынасуына алғышарттар жасайды.
       Өзбекстан 52 әзiрленетiн кен орындарында шамамен 3 трлн.текше м. құрайтын барланған газ қорлары бойынша ТМД-да үшiншi орынды иеленедi. Бұл ретте осы қорлардың шамамен 90% Бұхара-Хиуа аумағында шоғырланған. 2002 жылдың басына дәлелденген қорлар 1,87 трлн.текше м. құрады. Соңғы он жылдықта газ өндiру 1,4 есеге артты және 1999 жылы 55,6 млрд. текше м. жеттi. Сарапшылар өзбек газын тек жұмыс iстеп тұрған "Орта Азия-Орталық" магистралды құбыр өткiзгiш жүйесi арқылы экспорттау мүмкiндiгi қарастыруда. Сондай-ақ, Өзбекстан аумағының басым бөлiгi, атап айтқанда Арал маңы аймағының әлі жеткіліксіз барланғаны секілді дәйекті де ескерген жөн.
      Сайып келгенде, қазақстандық газдың экспорттық мүмкіндіктері стратегиясын әзірлеу кезінде мына бағыттар: ресей-еуропа, түркімен-түрік және қытай-азиат бағыттары басым ретінде қарастырылуы мүмкін.

  2. Бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері

      Елiмiздiң 2030 жылға дейінгі ұзақ мерзiмдi даму Стратегиясына және Қазақстан Республикасының 2004-2006 жылдарға арналған әлеуметтiк экономикалық дамуының индикативтiк жоспарына сәйкес, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Үкiметi мақұлдаған Қазақстан Республикасының газ саласын 2015 жылға дейiн дамыту тұжырымдамасында елдiң қолда бар газ ресурстарын пайдалану мәселелерiне көзқарасты сапалық өзгерту көзделген. Мұнайды өндiрудiң одан әрi өсуiн, өндiру саласын кiдiртушi фактор ретiнде өндiрiлетiн iлеспе газды кәдеге жарату проблемасын шешумен байланысты газды өндiру, өңдеу және сату ел экономикасының негiзгi базалық саласының бiрi болуы тиiс.
      Сондықтан Қазақстан Республикасындағы газ саласын дамыту Бағдарламасын iске асырудың негiзгi мақсаты газдың iшкi ресурстарын өндiрудi ұлғайту және ұтымды пайдаланудан әлеуметтiк-экономикалық тиiмдiлiктi, сондай-ақ, iшкi рыноктың сұраныстарын мейлiнше толық қамтамасыз ету мүддесiнде газ-көлiктiк жүйесiнiң транзиттiк мүмкiндiктерiн еселеп арттыру және елдiң экспорттық әлеуетiн мына бағыттар бойынша одан әрi ұлғайту болып табылады:
      Кен орындарындағы iлеспе өндiрiлетiн газдың барынша кәдеге жаратылуын қамтамасыз ету және қажеттi экологиялық талаптарды қамтамасыз ете отырып, мұнай мен газ конденсатын өндiру бойынша қуаттылықтарды одан әрi арттыру мүмкiндiгiн жасау;
      Электр энергиясын, табиғи және сұйытылған газ жеткiзiлiмдерi бойынша елдiң энергетикалық тәуелсiздiгіне қол жеткiзу, сондай-ақ мұнайхимия өнiмдерiнiң жекелеген түрлерi бойынша импорт алмастыру бағдарламасын iске асыру;
      Республика халқын және өнеркәсiп кәсiпорындарын табиғи газдың бұрынғы қалыптасқан тұтыну деңгейлерiн қайта қалпына келтiре және жаңа өңiрлердi газдандыру есебiнен газ рыногын одан әрi дамыта отырып табиғи газбен апатсыз және үздiксiз жабдықтауды қамтамасыз ету;
      Табиғи газдың халықаралық транзитiнiң өсiп келе жатқан көлемдерiн қамтамасыз ету және тұрба құбырлары жүйесiнiң жұмыс iстеп тұрған активтерiн тиiмдiрек пайдалану үшiн республиканың газ көліктiк магистралдарының транзиттiк қуаттарын дамыту;
      Табиғи және сұйытылған газ, сондай-ақ өндiрiлген газдың iлеспе компоненттерi мен газды тереңдете өңдеу өнiмдерiнiң жеткiзiлiмдерi бойынша елдiң экспорттық әлеуетiн арттыру;
      Халықты еңбекпен қамтуды арттыру және газ саласын бiлiктi кадрлар персоналымен қамтамасыз ету.
      Жоғарыда көрсетiлген мақсаттарға қол жеткiзу үшiн Бағдарлама аясында мынадай мiндеттердi шешудi көздейтiн бiрқатар нақты ұйымдастырушылық-техникалық iс-шаралар мен инвестициялық жобаларды iске асыру болжанып отыр:
      Газ запасы бойынша ресурстық әлеуеттi өсiру және iлеспе газды кәдеге жарату жөнiндегi iс-шараларды енгiзумен жаңа газ және мұнай-газ кен орындарын әзiрлеумен оны өндiру бойынша қуаттылықтарды дамыту;
      Импорт алмастыру бағдарламасының шеңберiнде сұйытылған газ шығару және мұнай химия өнiмдерiнiң көлемiн арттырумен өндiрiлетiн газды өңдеу және кәдеге жарату бойынша жұмыс iстеп тұрғандарын қайта жаңарту және жаңа қуаттылықтар жасау;
      Жаңа аумақтарды газдандырудың өңiрлiк бағдарламаларын әзiрлеу мен iске асыру және коммуналдық шаруашылықта, электр энергетикасында, автокөлiктерде және т.б. газды пайдалану аясын кеңейтудiң;
      Олардың пайдаланылуы кезiндегi техникалық және экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету үшiн газ-көлiк жүйесi объектiлерiн техникалық қайта құрылымдау жөнiндегi шараларды iске асыру, сондай-ақ жаңа газ жаңарту құбырларын салу және табиғи газды сыртқы рыноктарға тасымалдау жөнiндегi экспорттық бағыттарды пысықтау;
      Газ саласының нормативтiк базасын қайта қарау, газ-көлiк жүйесi субъектiлерiнiң ұйымдастырушылық құрылымын оңтайландыру және табиғи газды тасымалдау кезiндегi тариф құрау жүйесiн жетiлдiру.
      Салаға мамандар тарту үшiн оқыту, қайта оқыту және жағдай жасау.

  3. Бағдарламаны іске асырудың негізгі
бағыттары мен оны іске асыру тетігі

       3.1. Газды өндiру мен өңдеу жөнiндегi қуаттылықтарды
                              дамыту

       3.1.1. Газ саласының ресурстық әлеуетiн дамыту

      Соңғы жылдары жыл сайын газ өндiрудiң 6-8% орташа өсуi кезiнде 2002 жылдың қорытындысы бойынша өндiру көлемiнiң артуы 24,17% құрады бұл 1995 жылғы газ өндiру деңгейiнен екi еседен астам жоғары. Бұл бiрiншi кезекте Қарашығанақ, Теңiз және Жаңажол-Қожасай кен орындары тобында көмiрсутек шикiзатын өндiру көлемiнiң артуымен байланысты (3.1-кесте).
      Бұл ретте кейбiр дәстүрлi мұнайлы өңiрлерде, мысалы, Маңғыстау облысында ескi кен орындарында газ өндiру бiртiндеп төмендеп келе жатқанын ескеру қажет. Бiрақ мұнай кен орындарын дамыту бағдарламасын талдаудың негiзiнде және дәлелденген қорларға сәйкес 2010 жылға арналған iлеспе газ өндiру серпiнi бойынша болжам негiзiнен бiрқатар базалық кен орындарын бұдан әрi игеру есебiнен ұсынылды.
      "Теңiзшевройл" БК 2005 жылы кейiн газ өңдеу көлемiн арттырумен шикi газды қабат коллекторына керi айдау жөнiндегi жобаны iске асыруға кiрiседi деп жоспарлануда. Бұл жоба, бастапқы кезеңде тазаланған газды айдау бойынша объектi салумен екi кезеңмен iске асырылады деп көзделуде. Оң нәтиже берген жағдайда екiншi кезеңде айдауға күкiртсутегiн алдын ала тазалаусыз шикi газды пайдалану болжамдалып отыр.
      2002 жылдың ортасында Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторында 1.0 трлн. текше м. жалпы қорымен Қашаған кен орны коммерциялық табылым деп танылған болатын. Кен орнының тәжiрибелiк-өнеркәсiптiк әзiрленiмнiң жобасы үш кезеңдi қамтиды деп болжануда, оның бiрiншiсi - тiкелей тәжiрибелiк өнеркәсiптiк әзiрленiмдi, екiншiсi мен үшiншiсi - кен орнының толық ауқымды әзiрленiмiн қарастырады.
      Тұтастай алғанда игерудiң бiрiншi кезеңiнде мұнаймен үлестес осы кен орнын игеруде 6 млрд. текше м. газ алынатын болады, ал өндiру процесi және мұнай мен iлеспе газды бөлу жолға қойылғаннан, сондай-ақ газды тасымалдау мәселесi шешiлгеннен кейiн газ өндiру деңгейi 24 млрд. текше м. жететiн болады. Кен орнынан мұнай қорын шығару едәуiр шамада газды керi айдау деңгейiне байланысты болады. Пайдаланудың бiрiншi кезегiнде өндiрiлген газдың 80%-ы қабатқа керi айдалады деп болжануда. Газды қабатқа айдаудың оңтайлы нұсқасы ретiнде газдың жылына шамамен 3-4 млрд. текше м. көлемi болжамдалады.

        3.1.-кесте. ҚР кен орындары бойынша шикi газ
       өндiру және тауарлық газды шығару көлемдерiнiң
       2004-2010 жылдарға арналған болжамдық теңгерімi

                                                         (млрд. м 3 )
___________________________________________________________________
                  |                                         |Болжам
Кен орындарының  |-----------------------------------------|
    атаулары      | 2003 |2004 |2005 |2006 |2007 |2008 |2009| 2010
                  |(нақ. |     |     |     |     |     |    |
                  | ты)  |     |     |     |     |     |    |
___________________________________________________________________
1. Теңiз - жалпы
өндiру:             6,83  6,85  6,86  8,31  12,73 12,82 12,63 14,16
1.1. Шикi газды
қабатқа айдау       0,00  0,00  1,20  1,30   2,20  2,20  2,20  2,90
 
  1.2. Тауарлық 
газды шығару        4,48  4,60  4,70  5,00   7,40  7,50  6,80  6,40
 
  2. "Өзенмұнайгаз"
ААҚ-барлық өндіру   1,16 1,10  1,10  1,00   1,00  0,90  0,90  0,80
Тауарлық газды
шығару (ҚазГӨЗ)     0,94  0,94  0,94  0,85   0,85  0,77  0,77  0,68
 
  3. "Қашаған" барлық
өндiру:             0,00  0,00  0,00  0,00   0,00  1,80  7,00 11,50
3.1 Ш.г. қабатқа ай.
далуы мүмкін көлемi 0,00  0,00  0,00  0,00   0,00  1,00  2,40  6,10
 
  3.2 Тауарлық газдың
мүмкін көлемі       0,00  0,00  0,00  0,00   0,00  0,47  3,16  4,09
 
  4. "Теңге", барлық
өндiру:             0,06  0,06  0,06  0,06   0,08  0,10  0,15  0,20
4.1. Тауарлық газды
шығару              0,06  0,05  0,05  0,05   0,07  0,09  0,13  0,17
 
  5. "Қарашығанақ",
барлық өндіру:      5,78 11,80 13,90 13,90  14,80 18,00 19,30 20,50
5.1. Шикі газды
қабатқа айдау       0,18  4,20  6,60  6,60   6,60  7,60  7,80  8,60
 
  5.2. Тауарлық газ   5,10  7,20  6,50  6,30   7,20  9,40 10,50 10,90
 
  6. Толқын           0,50  0,73  0,73  0,73   0,73  0,73  0,69  0,61
6.1. Тауарлық газ
шығару              0,50  0,72  0,72  0,72   0,72  0,72  0,68  0,60
 
  7. "Чинаревск" және
"Тепл.-Токаревск.",
барлық өндіру       0,00  0,10  0,10  0,20   0,30  0,50  1,00  1,50
7.1. Тауарлық газды
шығару              0,00  0,00  0,00  0,00   0,00  0,40  0,80  1,20
 
  8. Жаңажол, бар.
лық жалпы өндіру:   1,41  1,20  1,40  1,70   2,30  2,50  3,00  3,40
8.1. Тауарлық газды
шығару              0,92  0,60  1,00  1,20   1,30  1,40  1,30  1,30
 
  9. Әлібекмола,
Қожасай және
Өріктау, барлығы
өндіру:             0,00  0,13  0,60  0,60   0,60  0,64  2,30  2,60
9.1. Шикі газды
қабатқа айдау*      0,00  0,13  0,60  0,60   0,60  0,64  0,60  0,60
 
  9.2. Тауарлық газды
шығару              0,00  0,00  0,00  0,00   0,00  0,00  1,7   2,00
 
  10. Амангелді,
барлық өндіру:      0,02  0,30  0,50  0,70   0,70  0,70  0,70  0,70
10.1. Тауарлық газ  0,02  0,30  0,43  0,60   0,60  0,60  0,60  0,60
 
  11. Оңтүстік Торғай
ойпаты кен орны     0,87  0,90  1,10  1,00   0,85  0,75  0,65  0,60
11.1. Қызылордаға
тауарлы газ         0,00  0,00  0,15  0,30   0,30  0,25  0,22  0,20
 
  12. Басқа кен орын.
дары (ҚнжЕ, жағу)   0,57  0,60  0,65  0,70   0,75  0,80  0,85  0,90
 
  Шикі газ көлемінің
барлығы            17,20 23,77 27,00 28,90  34,84 40,24 49,17 57,47
 
  Тауарлық газ көле.
мінің барлығы      12,02 14,41 14,48 15,02  18,43 21,58 26,65 28,14
 
  Технологиялық
қажеттіліктер мен
жоғалтулар**        5,00  5,43  5,82  6,38   8,01  8,22 10,52 12,13
___________________________________________________________________
* Қожасай кен орындарында қайтадан айдау көзделеді.
** Өндірілетін газдың тәуелділігінен 15-тен 25%-ке дейін ҚнжЕ өңдеудегі газ көлемі.

      Оңтүстiк аймақты газ ресурстарымен қамтамасыз ету бойынша өңiрлiк бағдарламаның iшiнара шешiмi Жамбыл тобының газ кен орындарының бiрiншi жобасын Амангелдi газ кен орнынан жылына жоспарлы 700 млрд. текше м. өндiрумен 2003 жылы iске асыру болып табылады. Табылған қорларды ескерумен (дәйектелген геологиялық қорлар - 25 млрд. текше м. астам газ) кен орнының таяу арадағы 20 жыл iшiнде газ өндiру өсiмiнiң жылына 1 млрд. текше м. болатын келешегi бар.
      Осы жобаның табысты iске асырылуы Қазақстан Республикасының оңтүстік өңiрiндегi газ тұтынудың 30% дейiн қалыптасқан теңгерiмiн жабуға мүмкiндiк бередi және республиканың өзбек газының импортына тәуелдiлiгiн әжептәуiр азайтады. Барлық жалпы сметалық құны 30 млн. АҚШ доллары шамасында болатын үлкен әлеуметтiк мәнi бар жоба мемлекеттiң қаржылық қолдауымен iске асырылады. 2
      Табиғи газ жөнiнде Қазақстан Республикасының оңтүстiк облыстарында толық энергетикалық тәуелсiздiкке қол жеткiзу мүддесiне қол жеткiзуде экспорттық бағалау бойынша еркiн газдың перспективалық ресурсы 300 млрд. текше м. астамды жыл сайын 4 млрд. текше м. өндiру мүмкiндiгiмен құрауы мүмкiн болатын Солтүстiк Арал маңы аумағын барлау жөніндегі жұмыстарды аяқтау стратегиялық мәнге ие бола алады.
      Арысқұм иiнiндегi Оңтүстiк Торғай ойпатының әзiрленiп жатқан кен орындары бойынша iлеспе және еркiн газдың алынатын қалдық қорларының ресурсы 15,6 млрд. текше м. құрайды, ал барлау және пайдалануға дайындық сатысында тұрған перспективалы кен орындары бойынша (Арысқұм, Қоныс, Бектас) 18,7 млрд. текше м. құрайды. Қызылорда облысы өңiрi үшiн осы кен орындарынан алынатын iлеспе газды кәдеге жарату жөніндегі жобаны iске асыру маңызды әлеуметтiк-экономикалық мәнге ие болатын болады. Кен орындарынан 250-300 млн. текше м. көлемiндегi тазаланған iлеспе газды, жергiлiктi ЖЭО-да оны қайта жаңартқаннан кейiн электр энергиясын өндiру үшiн, сондай-ақ облыс орталығын iшiнара газбен қамтамасыз ету үшiн, Қызылорда қаласына жеткiзiлетiн болады. 3 Бұдан басқа тiкелей кен орнында меншiк мұқтаждықтары үшiн электр энергиясын өндiруге 150 млн. текше м. дейiн бағыттау болжамдануда.
      Таяу келешекте бүкiл Ақтөбе облысының табиғи газға деген сұранымын, ең алдымен Жаңажол мұнайгаз конденсатты кен орнынан мұнай бойынша - 96,3 млн. тонна, конденсат бойынша - 26,5 млн. тонна және ерiтiлген газ бойынша - 132,6 млрд. текше м. алынатын қорымен мұнай, демек газды да өндiрудi арттыру есебiнен қамтамасыз ету жөнiнде шынайы мүмкiндiктер бар. "CNPC - Ақтөбемұнайгаз" кен орны Операторы 2005 жылға дейiн газ өндiру көлемiн 2002 жылғы жылына 800 млрд. текше м. деңгейiнен 3.0 млрд. текше м астамға арттыруды жобалап отыр.
      Әзiрлену үстiндегі Жаңажол кен орнына жақын орналасқан "Өрiктау" газмұнайконденсатты кен орны көбiне құрамында газы көп кен орны болып табылады және 40.0 млрд. текше м. жуық еркiн газ қоры бар. Кен орнын әзiрлеу жөнiндегi жоба жалпы құны шамамен 250 млн. АҚШ долларын құрайтын инвестициялық қаражатты тартуды қарастырады.
      Әлiбекмола және Қожасай мұнайгаз конденсатты кен орындары. "ҚазМұнайГаз" ЖАҚ және "НельсонРесурсн компаниясы- "Қазақойл-Ақтөбе" АҚ бiрлескен кәсiпорынымен әзiрленедi. Бұл кен орындары бойынша газдың қоры тиiсiнше 5,9 және 6,8 млрд. текше м. құрайды. Кен орнын әзiрлеудiң жалпы бағасы 500 млн. АҚШ долларды құрайды.
      "Жайықмұнай" АҚ әзірлейтiн Шынар кен орны Қазақстан Республикасының Батыс Қазақстан облысы аумағында орналасқан, оның дәлелденген қоры 17,7 млрд. текше м. бағаланып отыр. 24,9 млрд. текше м. дәлелденген қорының жалпы сомасымен Тепловско-Токаревское газконденсатты және газмұнайконденсатты кен орындарын "Степной Леопарт БК" бiрлескен кәсiпорыны әзiрлейдi.

            3.1. Сурет. 2010 жылға дейін оны өз қажетiне
        пайдаланумен және тауарлық газды өндiрумен iлеспе
                газдың өндiрiлу серпіні (млрд. м 3 ).
                   (қағаз мәтінінен қараңыз)

      Қарағанды көмiр бассейнi жергiлiктi тұтынушыларды метан газымен қамтамасыз ету үшiн басқа елдерде газбен қаныққан көмiр қабаттарынан метан алу тәжiрибесiнен шыға отырып мүдде бiлдiредi. Осы бассейн бойынша метанның өнеркәсiптiк қоры бар деп болжануда. Бұл ретте Көмiрлi кен орындарын әзiрлеу кезiнде метанды газсыздандыру мен кәдеге жарату мәселесiн шешу бiрiншi кезекте жұмыстың қауiпсiздiгiн және экологиялық талаптарды қамтамасыз ету шарасы болып табылады. Сонымен, егер 1992 жылы метанның атмосфераға жайылуы шамамен бiр млрд. текше м. құрайтын болса, онда "Испат-Кармет" ААҚ даярлаған Метанды кәдеге жарату мен газсыздандырудың мақсатты бағдарламасына сәйкес осы шығарындыларды 2008 жылы 200 млн. текше м. дейiн қысқарту болжамдалады, оның үстiне 440 мың АҚШ долларына жуық жылдық экономикалық тиiмдiлiкке жетуге болады деп күтiлуде 4 .
      Ғалымдар мен геологтардың бағалауы бойынша Орталық Қазақстанның көмiрлi кен орындарындағы метанның ресурсы 1,1 және 1,4 текше метрдi, соның iшiнде Қарағанды бассейнi 550 млрд. текше метр шамасындағыны құрайды. Оны кәдеге асырудың перспективалық бағыттары электр энергиясын өндiру болып табылады. Жалпы құны 170 млн. доллар шамасында АҚШ доллары тұратын шахталық метанды өнеркәсiптiк игерудi iске асыру жобасы екi кезеңмен жүзеге асырылуы мүмкiн.
      Осылайша, газ өндіру бойынша жоғарыда көрсетiлген жобаларды іске асыру елдiң энергетикалық тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету және газға деген iшкi сұранымын тауарлық газдың өндiрiлетiн және шығарылатын меншік ресурстары есебiнен жабу үшін елдiң экспорттық әлеуетiн көбейтуге нақты мүмкiндiктер бередi, сондай-ақ табиғи газ жеткiзiлiмдерi бойынша елдiң экспорттық әлеуетiн анағұрлым арттырады (3.1-сурет).

       3.1.2. Газ өңдеушi қуаттарды дамыту

      Газ саласының одан әрi дамуы ең алдымен iлесе өндiрiлген газдың өнеркәсiптiк көлемдерiнiң өсу қарқыны аясында газ өңдеу қуаттылықтарының дамуымен байланысты. Бұл ретте екi бiрдей мiндет шешiледi, атап айтқанда: бiр жағынан, тауарлық газды шығару көлемін арттыру есебiнен барынша экономикалық пайда алу болса, екiншi жағынан еркiн жағылатын газды толықтай кәдеге жарату есебiнен қоршаған ортаға экологиялық жүктеменiң төмендеуi. Бұл мақсаттарда Бағдарлама кен орындарындағы өндiрiлген газды қайта өңдеудi ұйымдастыру және одан әрi сату үшiн магистралдық газ құбырларына тауарлық газды беру, сондай-ақ iлеспе газды дайындау және тазалау бойынша шағын қондырғылар ұйымдастыру жөнiндегi бiрқатар жобаларды көздейдi.
      2010 жылы газ өңдеу объектiлерiн қайта жаңарту және жаңаларын салу есебiнен газды өңдеу қуаттылықтарының жалпы ұлғаюы жылына шамамен 28 млрд. текше м. құрайды деп болжануда. Өз кезегiнде бұл тек соңғы жылдарда қалыптасқан жылына 3 млрд. текше м. газдың алауларда еркiн жағылуының өсу үрдiсiнiң алдын алып қана қоймайды, сонымен бiрге бiрiншi кезекте ондаған мың улы заттардың тасталуын қысқартатын Батыс Қазақстан кен орындарындағы күкiрттi қосындылары бар iлеспе газды жағуды жоюға мүмкiндiк бередi.

       Қарашығанақ кен орнындағы Газ жобасын iске асыру
      Конденсатты өңдеу бойынша Қарашығанақ өңдеу кешенiн (КПК) пайдалануға беру және "Қарашығанақ-Атырау" мұнай құбырын iске қосылуымен газконденсат өндiру көлемдерiнiң одан әрi ұлғаюы iлеспе газдың да өндiрiлуiнiң ұлғаюына әкеледi. Бұның бәрi кен орыны операторымен Өнiмдi бөлу туралы келiсiмнiң (ӨБК) келесi кезеңiн iске асыру қажеттiгiн анықтайды. "Газ жобасы" деп аталатын келесi кезеңде Қарашығанақ газ өңдеу зауытын (КГӨЗ) салу көзделедi. ҚГӨЗ құрылысын салу екi кезеңде, жылына шикi газды өңдеу қуаттылығын 5,0 дейiн және содан кейiн 10,0 млрд. текше м. дейiн өсірумен және тазартылған газды газ құбырына дейін тасымалдау үшiн экспорттық газ құбырын салуды көздейді.
      Бұл арада қазақстан тарабы "Газ жобасының" іске асырылуын жеделдету мақсатында, жобаның инвестициялық тартымдылығын бағалау үшiн, КГӨЗ жобасының техникалық-экономикалық негiздемесiн әзiрлеудi жүргiзедi. Мәселе қолданыстағы Келiсiмнiң ережелерi бойынша кен орнының инвесторлары жобаның барлық бағалық құны шамамен бір млрд. АҚШ долларын құрағанда, қаржыландыру жөнiнде өздерiне тек "Газ жобасының" күтілiп отырған құнының 40% дейiн ғана мiндеттеме қабылдайды (3.2.-кесте).

       3.2.-кесте. 2010 жылға дейiнгi келешекте ГӨЗ жұмыс
   iстеп тұрғандарын кеңейту және жаңаларын салу және газды
     кешендi пайдалану жөнiндегi қондырғыларды (ГКПҚ) салу

___________________________________________________________________
       Газ өңдеу       |Пайдалану|Жылына өндірiм бойынша қуаттылық
   кешенінiң атауы     |енгiзудiң|---------------------------------
                       |күтiлетін| Табиғи  |Сұйытыл. |Басқа ілеспе
                       | мерзiмі |газ млрд.|ған газ  |    өнім
                       |         |   м 3     |мың тонна|
___________________________________________________________________
Әлiбекмола, Қожасай
және Өрiктау кен
орындарында газ
өңдеу мүмкiндiгiмен
N ЖГӨЗ салу               2005     4.0       100,0     Күкiрт

Теңiз ГӨЗ
(екiншi буын)             2005     14,1      1170      жоқ

Қарашығанақ ГӨЗ (Газ     2007-     5,0       300,0     Конденсат-
жобасы 2-кезең)          1-кезең                       50,0 т.т
                         2010-                         Күкірт
                         2-кезең

Қашаған ГӨЗ               2008     3,0       500,0     Конденсат-
(бiрiншi кезек)                                        100,0 т.т
                                                       Күкiрт

Амангелдi кен             2005     0,7       20,0 (2-  Конденсат -
орнында ГКПҚ                                 кезеңде)  20

Құмкөл, Ақшабұлақ         2004     Құмкөл.   50,0      Конденсат-
кен орындарында ГКПҚ               де 0,2,             40 т.т
                                   Ақшабұ.
                                   лақта 0,2

Шынарлы кен орыны         2008     0,2       20,0      Конденсат-
үшiн ГКПҚ                                              1 т.т
                                                       Күкiрт -
                                                       0,6 т.т.

Теплово-Токаревское кен
орынының ОПЭ үшiн ГКПҚ    2008     0,6       40        Күкiрт

Барлығы                 2010 жылға  28       2200      Конденсат -
                          дейiн                        211,0
___________________________________________________________________

       Жаңажол газ өңдеу зауытын кеңейту
      "CNPC - Ақтөбемұнайгаз" ААҚ 2003 жылы 2-МӨЗ-дi iске қосты. Зауыттың жылсайынғы қуаттылығы 2 млн. тонна мұнай, 1.4 млрд. текше м. табиғи газды, сондай-ақ жылына 48 мың тонна күкiрт алуды құрайды, ол өндiрiлетiн iлеспе газдың кәдеге жарату деңгейiн 80%-ке дейiн арттыруға мүмкiндiк бередi. Қосымша қондырғылардың арқасында жыл сайын 60 мың тоннаға дейiн сұйытылған газ алуға мүмкiндiк туды. Тiптi ЖМӨЗ кейiн газдың бiр бөлiгi ГТУ-де электр энергиясын шығаруға және меншiк мұқтаждықтарға (барлығы жылына 500 млрд. текше м.) жұмсалатынын ескергеннiң өзiнде, қалған көлем iс жүзiнде табиғи газға деген өңiрлiк сұранымды жабады.
      Кен орнында газдың да өндiру көлемiн 2.4 млрд. текше м. артуын тудыратын мұнай өндiру көлемдерiн одан әрi аттыру үшiн, 2004 жылы 2.0 млрд. текше м. өңдеу қуаттылығымен N 3 МӨЗ және "Бұқара-Орал" газ магистралiне дейiн жалғаушы газ құбырын (160 км) салу жоспарланып отыр, ол өндiрiлетiн газдың толық кәдеге жаратылуын қамтамасыз етедi. Жобаның бұлайша дамуы келешекте, газдың жиынтық өндiрiсi жылына 3,8 млрд.текше м. құрауы мүмкiн, Әлiбекмола, Қожасай және Өрiктау сияқты ең жақын кен орындарынан газды өңдеуге жеткiзудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi.

       Табиғи газды сұйыту жөнiндегi жобаларды дамыту
      Ақтөбе облысында қазiргi уақытта Ақтөбенiң табиғи газын - метанды тазалау мен сұйыту пунктiн (АСГТП) пайдаланып отырған "KazTrasGas LHG" компаниясы ұсынған сұйытылған газ өндiрiсiн ұлғайту жобасы келешектi болып көрiнедi. Газдың қарсы ағынындағы құйынға негiзделген "Ранка-Хилш тиiмдiлігін" қолданумен газды фракциялар бойынша бөлудiң жаңа технологиясы жинақы жабдықта артық қысымның энергиясын қолданумен аз шығынмен метан сұйылтуда жоғары тиімділікке қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.
      Сұйытылған метанның бiрiншi легi алынғанына қарамастан сақтау мен тасымалдаудың инфрақұрылымы болмағандықтан жобаны одан әрi iске асыру iркiлiп тұр. Алайда, соңғы он жылдықта СПГ алу мен тасымалдау технологиясын әзiрлеуде қол жеткен техникалық прогресс оның алыну құнын 1980 жылдардағы бiр тонна үшiн 350 АҚШ долларынан қазiргi уақыттағы 200 АҚШ долларына дейiн төмендетуге, сондай-ақ метан тасушы-танкерлер өндiрудiң шығынын 1,7 есе азайтуға мүмкiндiк тудырды.
      Сонымен бiр уақытта жоғарыда көрсетiлген қондырғы ГӨЗ-да бiрiншi тазалаудан өткен және сату үшiн газ құбырларына берiлетiн газ ағынынан пропан-бутан фракциясын қосымша алу үшiн, сондай-ақ газды күкiрттi қосындылардан тазалауға тиiмдi болып табылады.

Теңiз ГӨЗ қуаттарын кеңейту
      "Теңiзшевройл" БК-не 2005 жылы кен орнында 13-тен 20-23 млн. тоннаға дейiн мұнай өндiрудi арттыру мақсатында жаңа жобаларды iске асыруға кiрiсудi көздеп отыр, бұл өзiнен кейiн 2010 жылға таман 14 млрд. текше м. дейiн iлеспе газ өндiрудiң өсуiн туындатады. Екiншi буынның объектiлерiн, атап айтқанда мұнайгаз өңдеу зауытын, қуаттылығы жылына 2 млрд. текше м. газды керi айдау бойынша қондырғыны және "Орта Азия-Орталық" магистральды газ құбырына дейiн жалғастыратын жаңа газ құбырын қосымша қаржыландыру шамамен 3 млрд. АҚШ долларын құрайды.

Қашаған ГӨЗ салу
      Каспий қайраңының Қашаған құрылымында барлау жұмыстарын жүргiзушi "Аджип ККO" халықаралық концорсиумы 2008 жылдан бастап осы кен орындарында көмiрсутектерiн өндiрудi жоспарлап отыр, бұл МӨЗ салуды бастау қажеттiгiн болжамдайды. Бұл ретте зауыт жыл сайын 3,0 млрд. текше м дейiн iлеспе газды, 500 мың тоннаға дейiн сұйытылған газ өңдейдi деп болжамдануда.

Теплово-Рокиревское және Шынар кен орындарында Газ өңдеу бойынша Қондырғы салу
      Батыс Қазақстан облысында шағын және орта мұнайгазконденсатты кен орнын интенсивтi қарқынды әзiрлеу жүргiзумен байланысты, өндiрiлетiн iлеспе газды кешендi өңдеу жөнiндегi, атап айтқанда жоғарыда көрсетiлген кен орындарында қондырғы салынады деп болжамдануда. Бұл ретте ресейлiк және украиндық институттардың жаңа әзiрленiмдерiн пайдалану осы қондырғыларда аз еседе күрделi қаржы жұмсалымы кезiнде тәжiрибелiк-өндiрiстiк пайдалану кезеңiнде-ақ жылына күкiрттi қосылыстардан газды тазалауды жүргізуге мүмкiндiк тудырады. Осы кен орындарын әзiрлеу 2010 жылы 20 мың тоннаға дейiн сұйытылған газды өңдеумен жылына 1,2 млрд. текше м тауарлық газ алуға мүмкіндік тудырады, бұл газға барлық жергiлiктi қажеттiлiктердi Қарашаған кен орнынан газ бермей-ақ толығымен жабады.

Оңтүстiк Торғай мұнайлы ойпатының кен орнында Газ өңдеу бойынша қондырғы салу
      2004 жылы "ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз" ААҚ Құмкөл кен орнының операторы газды кешендi дайындау бойынша қондырғының және iлеспе газды кәдеге жарату жобасы шектерiнде қуаттылығы 55 мВт Газтурбиналы қондырғының құрылысын аяқтауды жоспарлап отыр. Жобаны iске асыру өндiрiлетiн электр энергиясының көп бөлiгiн сыртқы тұтынушыларға сатумен компанияның электр энергиясына деген меншiк мұқтаждығын жабуға және сұйытылған газ алуға мүмкiндiк бередi. Осыған ұқсас қондырғыны "Ақшабұлақ" кен орнында "Қазгермұнай" компаниясы 2004 жылы пайдалануға енгiзедi деп жоспарлануда.
      Сайып келгенде, газ өңдеу қуаттарын кеңейту табиғи газға деген республиканың өңiрлiк қажеттiлiктерiнiң едәуiр бөлiгінiң қажеттiлiктерiн жабуға ғана емес, сонымен бiрге 2010 жылға таман Қазақстан Республикасында жаңа қуаттарды енгiзудi ескерумен сұйытылған газ өңдеудiң жыл сайынғы деңгейiн 3,6 млн. тонна деңгейге дейiн жеткiзуге мүмкiндiк бередi (3.3-кесте).

         3.3-кесте. 2010 жылға дейiнгi сұйытылған газды
         өндiру мен тұтынудың, экспорты мен импортының
                  перспективалық теңгерімi (мың т.)
___________________________________________________________________
  Сұйытылған газдың  | Нақты теңгерiм |          Болжам
      өнiмдiлігі     |----------------|----------------------------
                     |  1995 |  2003  |  2004 | 2006 | 2008 | 2010
___________________________________________________________________
ҚР өндiру барлығы       403     1040,5   1150   2370   3280   3620
1. Жұмыс iстеп тұрған
қуаттылықтар            403     1040,5   1100   1200   1250   1290
1.1 Атырау МӨЗ*         13      3        20     100    120    160
1.2 Павлодар МӨЗ        130     115,6    120    100    130    130
1.3 Шымкент МӨЗ*        60      136,4    140    140    140    140
1.4 Қазақ МӨЗ           130     77,3     80     90     80     80
1.5 Теңiз МӨЗ           70      708,2    720    720    720    720
1.6 Ақтөбе ПОСГ         -         -      20     50     60     60
2. Жаңа қуаттар**       -         -      50     1170   2030   2330
Импорт                  133,2   90       90     80     70     60
Ішкi тұтыну             534,4   430      450    1250   1250   1280
Экспорт                 1,8     700,5    790    1200   2100   2400
___________________________________________________________________
* - осы зуыттарда өндiрiстi ұлғайту олардың толық жіктелуi және жаңғырту есебiнен деп күтiлуде
** - 3.2-кестенi қараңыз
___________________________________________________________________

      Сонымен бiр уақытта бұрыннан барларды қайта жаңарту бойынша болжанатын шараларды iске асыру нәтижесiнде және жаңа газ өңдеу кешендерiн iске қосуды енгiзумен кен орындарында iлеспе газды бос жағу көлемi республика бойынша 2003 жылғы 21,9 млрд. текше м-ден 2010 жылы 5,0 пайызға дейiн төмендейдi.

       3.2. Табиғи және сұйытылған газдың iшкi рыногының перспективалары

       3.2.1. Газдандырудың өңiрлiк бағдарламалары және газды тұтынудың iшкi рыногын дамыту

      Табиғи газды тасымалдау және жеткiзу жүйесiн орталықтандырылған басқару Қазақстан Республикасында қалыптасқан газбен жабдықтау схемасы үшiн тән және өзектi болып табылады. Алайда, табиғи және сонымен бiрге сұйытылған газ ретiнде iшкi рынокты одан әрi дамыту көбiнесе газ өндiрушi және газ тасымалдау ұйымдарының, сондай-ақ өңiрлiк деңгейдегi жергiлiктi органдардың үйлестiрілген бiрлескен әрекеттерiне тәуелдi болады (3.4-кесте).

            3.4-кесте. ҚР облыстары бойынша газбен
     жабдықтауды дамыту жөнiндегi көрсеткіштер (табиғи газ)
___________________________________________________________________
  Облыстар  |Жұмыс  |Газбен жабдықтауды |Газбен жаб. |Қаржыландыру.
            |істеп  |дамытудың болжам.  |дықтауды да.|дың мүмкiн
            |тұрған |дық көрсеткіштері  |мытуға бол. |көздерi
            |өңiрлiк|-------------------|жамдық қар. |(млн. теңге)
            |газ құ.|Газ құбырла.|Жаңа  |жыландыру   |--------------
            |бырлары|рының құры. |тұты. |(млн. теңге)|бюд.  |Шаруа.
            |торап. |  лысы (км) |нушы. |------------|жеттік|шылық
            |тарының|------------|лардың|2004-|2007- |      |етуші
            |ұзынды.|2004- |2007-|саны  |2006 |2010  |      |субъек.
            |ғы (км)|2006  |2010 |------|     |      |      |тілер
            |       |      |     |2010  |     |      |      |
            |       |      |     |жылға |     |      |      | 
            |       |      |     |таман |     |      |      |
___________________________________________________________________
Ақтөбе       14089   191    411   50800  1803   6227  8030     -
Алматы       23206   30     129   15890  283    523   70     736
Атырау       1186    578    1380  4900   5500   14500 19786  214
Жамбыл       2425    Қайта құру     -    597      -     -    597
Батыс
Қазақстан    2000    180    920   42600  1235   3705  2560   2380
Қостанай     2025    43     350   3000   172    753   40     885
Қызылорда    400     401     -      -    7161    -    5301   1860
Маңғыстау    1574    82     212   5350   302    196   497     -
Солтүстік
Қазақстан    80       -      -     -      -      -      -     -
Оңтүстік
Қазақстан    3086    102    Қайта 356000 544     96   401     239
                            құру
Алматы қ.    25434    -     147   1200   218     545     -    764
Барлығы      75505   1608   3549  480337 17218   26545 37282  7078
___________________________________________________________________
      Ескерту: Кесте облыс әкімдіктерінің бастапқы және болжамдық деректері негізінде жасалынды.

      Соңғы жылдары газ көлiктiк жүйесiнде экономиканың және құрылымдық қайта құрылулардың дағдарыстық жай-күй жағдайларында газдандыруды дамыту және бұрыннан бар өңiрлiк газ тарату тораптарында жаңарту бойынша жұмыстар iс жүзiнде жүргiзiлген жоқ. Облыстарда бюджеттiк қаржыларға жобалық-сметалық құжаттаманы негізiнен әзiрленген ұзындығы 5 мың км-нан артық жаңа газ құбырының бұрынғы директивалық жоспарлары iске асырылмай қалды.
      Жергілiктi бюджеттiң қатысуымен және инвесторларды тартумен газ құбыры тараптарын кеңейту, табиғи газды жаңа тұтынушыларға қосу жүргiзiлетiн, сұйытылған газдың жанармай құю станцияларының саны ұлғаятын республиканың батыс облыстарында осы бағытта неғұрлым белсендi жұмыс жүргiзiледi. Әдеттегідей, бұл жұмыс газдандырудың әзiрленген бағдарламалары мен өңiрлердi газбен жабдықтауды жақсарту негізiнде жүргізiледi. Осы тақiлеттес, мысалға Ресей Федерациясында кеңiнен қолданылатын бағдарламалар, әдеттегідей, мынадай нақты мiндеттердi шешумен өңiрлiк саясаттың мынадай негiзгі бағыттарын қамтиды:
      жағылатын iлеспе газды кәдеге жаратумен газ ресурстары аумағында барларын әзiрлеу мен жеделдетiп игеруге жәрдемдесу, шағын газ өңдейтiн қуаттылықтар мен газ электр энергетикасын дамыту;
      елдi бекеттердi газдандырумен жергiлiктi газ құбырлары тораптарын дамыту, жұмыс iстеп тұрған газ құбырларын қайта құру үшiн жаңа технологиялар мен материалдарды қолдану;
      бұрыннан бар газ құбыр-бұрғыштарының транзиттiк жүктемесi, табиғи және сұйытылған газ жеткiзiлiмдерiнде олардың автокөлiкте, коммуналдық-тұрмыс секторында пайдалануын ұлғайтумен тұрғындардың қажеттiлігін неғұрлым толық қанағаттандыру;
      қаржыландырудың мүмкiн көздерiн жұмылдыру, шаруашылық етушi субъектiлердiң мүдделерiн және жергiлiктi органдардың, жер қойнауын пайдаланушылардың және магистралды газ құбырлары операторының iс-әрекеттерiн үйлестiру.
      Үйлестiрiлген әрекеттер үшiн мүмкiндiктерге ие бола отырып, iс жүзiнде республиканың оңтүстiгiнде және басқа облыстарында газ сатудың 2002 жылғы нәтижелер бойынша 2,2 млрд. текше м қарсы 2003 жылы 2,9 млрд. текше м дейінгі күтiлетiн көлемiмен табиғи газдың жоғалтылған рыногын қалпына келтiретiн "КазТрансГаз" ЖАҚ-ның еншiлес компаниясы "КазТрансГаз Дистрибьюшн" ЖАҚ көтерме газ жеткiзiлiмi бойынша неғұрлым айқын рөл атқарады. Мұның барлығы табиғи монополия жағдайында күш салулардың бiрiгуiнде жүйелер мемлекеттiк қолдау кезiнде бiрегей мақсаттарға және газ тұтынудың iшкi рыногын дамыту бойынша реттеуге табысты қол жеткiзуге мүмкiндiк беретiн магистралды газ құбырлары операторының тарапынан қолдау болған жағдайда iрi газ тарату компаниясы жүйесiнде жұмыстың тиiмдiлiгiн дәлелдейдi.
      Алайда, осы уақытқа дейiн, "КазТрансГаз Дистрибьюшн" ЖАҚ тарапынан төлемдердi жақсарту мақсатында жұмыстың жаңа әдiстерiн енгiзу жөнiндегi шаралардың қабылданғандығына қарамастан, бұл проблема шешiлмей қалуда, бұл газ рыногының одан әрi дамуын тежейдi. Бұл мәселенi шешу тек газ жеткiзушiнiң, оның жеткiзушiсiнiң және жергiлiктi органдардың бiрлескен iс-қимылдарымен ғана қамтамасыз етiлуi мүмкiн. Мысалға, 2002 жыл нәтижелерi бойынша жеткiзiлген газ үшiн және газ транзитi бойынша көрсетілетiн қызметтер үшiн республиканың тек отын-энергетикалық компанияларының дебиторлық берешегі 2,6 млрд. теңгеден асып кеттi.
      Сайып келгенде, газ көлiк жүйесiнiң жұмыс iстеу ерекшелiктерi және оның даму перспективалары табиғи және сұйытылған газ өндiру, өңiрлердi одан әрi газдандыру, газ жүйесiнiң барлық субъектiлерi мен жергiлiктi органдар тарапынан экономикалық, ұйымдастырушылық және құқықтық жағдайларды құру негізiнде ресурстық базаны дамыту жөнiндегi шаралар кешенiн өткiзудiң қажеттiлiгін болжайды.

Батыс Қазақстан облысын газбен жабдықтау
      Облыс аумағында газ өндiрудiң жылдық көлемi - 5,8 млрд. текше м қол жеткен аса iрi Қарашығанақ мұнайгазконденсатты кен орны (МГКК) бар. 2004 жылға таман Шынар және Тепловско-Токаревской газконденсатты кен орындары топтарын кен орындарын өнеркәсiптiк пайдалануға енгізумен, сондай-ақ газ өңдеу жөнiндегi (Қарашығанақ МӨЗ) жаңа қуаттарды салумен газ өндiру көлемi 2010 жылға таман облыста жылына 20,0 млрд. текше м дейiнгi деңгейге өседi. Газды керi айдаумен және газды өз қажеттеріне пайдаланумен тауарлық газ көлемi бұл жылдары 10,0 млрд. текше м артық болуы мүмкiн. Облыс аумағы бойынша өтетiн "Opтa Азия-Орталық", "Союз" және "Орынбор-Новопсков" транзиттік магистральды газ құбырлары (МГ) оның облысты газбен жабдықтауды дамыту бойынша қолайлы жағдай тудырады. Нәтижесiнде облыс бүгiнде неғұрлым газдандырылғандардың (42%) бiрi болып табылады. Көтерме газ жеткiзiлiмiне арналған бағалардың сақталуы (1 мың текше м үшiн 18-21$) экономикада дағдарыс құбылыстарының құлдырау кезеңiнде облыста басқа өңiрлерде болған газ тұтынудың шұғыл түсiп кетуiн ұстап тұруға мүмкiндiк бердi.
      Облыста әзiрленген Газбен жабдықтау бағдарламасына сәйкес 2010 жылға дейiнгi кезеңде өнеркәсiп тарапынан газға деген сұранымның артуы және оны электр станцияларында негiзгi отын ретінде пайдалану есебiнен (электр энергиясының 90% дейiнгi Ресейден жеткiзiлiмi жүзеге асырылады) болжанады. Осыны және қазандықтар мен көлiктерде газ пайдаланудың күтiлетiн ұлғаюын ескерумен облыста газ тұтыну жылына 1000 млн. текше м. өседі деп болжанады.

Атырау және Маңғыстау облыстарын газбен жабдықтау
      Өңiрдiң газ өнеркәсiбiн iлеспе газ өндiретiн "Теңiзшевройл" ЖШС, "Маңғыстаумұнайгаз", "Өзенмұнайгаз", "Қазақойл-Ембi" АҚ сияқты ірі компанияларды білдiреді. Әзiрше компаниялар өңiрдегi 84 газ кен орындарының жартысынан астамын ғана әзiрлеу үстiнде. Олардың iшiнде тек белгiлi кен орындары - Теңiз, Королевское, Имашевское (Атырау облысы); Өзен, Жетiбай, Қаламқас (Маңғыстау облысы).
      Облыстарды энергиямен жабдықтау табиғи және сұйытылған газдарды пайдалануға басымдықпен негiзделедi, мұнда сондай-ақ белгiлi себептер бойынша өткен кезеңде газ тұтынудың төмендеуi бiлiндi. Мысалы, талдау Атырау облысы үшiн тәуелдiлiктiң тән екенін: тарифтер 10% ұлғаюының газ тұтынуды орта есеппен 3,6% төмендетуге әкеп соққанын көрсеттi. Сондықтан соңғы жылдары газға бағаны төмендету саясаты мен "Теңiзшевройл" БК тарапынан оны өзiндiк құны бойынша 12 АҚШ доллары бағасымен жеткiзу газ тұтынуды тұрақтандыруға және өсiруге алып келді. Маңғыстау облысындағы негiзгi газ жеткiзушi "Өзенмұнайгаз" АҚ-ы газ жеткiзiлiмi бағасын 1 мың текше м үшiн 30 АҚШ доллары көлемiнде жүзеге асыру мүмкiндiгi бар, бұл елдiң оңтүстiк және солтүстік облыстарына қарағанда едәуiр арзан.
      Осы екі облыстың аумақтарын газдандыру үшiн олардың аумақтары арқылы өтетiн "Opтa Азия-Орталық" және "Мақат-Солтүстiк Қазақстан" iрi магистральды газ құбырларының болуы қолайлы жағдай болып табылғанмен, облыстар бойынша газ құбырлары тораптары әлсiз дамыған және тек магистральды газ құбырларына тiкелей жақын орналасқан кенттер ғана газдандырылған. Мысалға, Атырау облысы бойынша облыс халқының 50% құрайтын елдi мекендер газдандырылған. 2003 - 2010 жылдар кезеңiне қабылданған газдандыру жоспарында ұзындығы 2,0 мың км жаңа газ құбырларының құрылысына 20,0 млрд. теңге бөлудi көздейдi. Газ құбырларының 300 км жуығын Маңғыстау облысында салу болжанып отыр. Каспий қайраңы кен орындарын игерудiң басталуымен облыстарды газдандыру бағдарламасын аяқтау үшiн неғұрлым қолайлы жағдайлар жасалуда.
      Сайып келгенде, егер, 2003 жылдың нәтижелерi бойынша газ тұтыну Атырау облысында шамамен 638,1 млн. текше м, ал Маңғыстау облысында жылына - 1289,0 млн. текше м құраса, онда Атырау ЖЭО қуатының 70 МВт кеңейтiлуi күтiлетiнiн ескерумен, өңiрдiң мұнайхимия кешендерiнiң және өнеркәсiптiң дамуын қалпына келтiрiлумен, сондай-ақ өңiрлердi газдандыру жөнiнде белсендi жүргiзiліп жатқан жұмыстарға байланысты 2010 жылға таман газды тұтыну Атырау облысында 2,0 млрд. текше м деңгейiнде, ал Маңғыстау облысында - 6.0 млрд. текше м шамасында болады деп болжануда (Анықтама үшiн: облыстар бойынша 1992 жылы газды тұтыну сәйкесiнше 0,4 және 2,2 млрд. текше м құрады).

Ақтөбе облысын газбен жабдықтау
      Қолда бар минералдық-шикiзаттық базасы негiзiнде Облысты газдандыру бағдарламасының жобасы әзiрлендi. Қазiргi уақытта облыстың газға деген сұранымының жартысына жуығы дерлiгi Жаңажол кен орнынан ("СНПС-Ақтөбемұнайгаз" мұнайгаз компаниясы) жеткiзiлiмi есебiнен жабылады. Алайда, таяу жылдарда "Қазақойл-Ақтөбе" компаниясы (Әлiбекмола және Қожасай кен орындары) iрi газ жеткiзушi болуы мүмкiн және өңiр газ экспортерi болған кездегi маңызды кезең Ұрықтау газконденсатты кен орнын әзiрлеу болып табылады.
      Жылына 1,4 млрд. текше м дейiнгi қуаттылықтағы екiншi кезегiн Жаңажол ГӨЗ пайдалануға қосумен және жаңа Жаңажол ГӨЗ, сондай-ақ "Әлiбекмола" және "Қожасай" кен орындарында зауыт салумен, бағасы 40-42 АҚШ доллары тұратын өзбек газының импортынан бас тартып өңiрдiң тұтынуын меншiктi ресурстармен қамтамасыз ету проблемасы толығымен шешiлетiн болады.
      Жұмыс iстеп тұрған газ магистралдарының торабы мысалы, "Бұқара-Орал", "Жаңажол-Ақтөбе" қазiрдiң өзiнде, жалпы саны шамамен 380 мың адам (облыс халқының жалпы санының 58%) 38 елдi мекендер мен қалаларды газдандыруға мүмкiндiк туғызды. Облысты газдандыру жоспары бойынша келешекте тағы да инвестициялаудың жалпы көлемi 5,5 млрд. теңге сомамен жоғары қысымды төрт газ құбырларын салу көзделiнедi: "Ақтөбе-Мартөк" (17 елдi мекенге газ беретiн 72 км), "Ақтөбе - Байғанин" (70 км), "Ақтөбе-Новоалексеевка" (110 км).
      Ақтөбе облысы, қажеттiлiгiнiң 25% Ресейден жеткiзiлiм есебінен жабылатын, электрге тапшы өңiр болып табылады. Электр энергиясына аймақтың қажетсiнуiнiң одан әрi өсуi фонында жаңа генерирлеушi қуаттардың жұмыс iстеп тұрғандарын кеңейту және жаңаларын салу, мысалы, "Жаңажол" кен орнында қуаттылығы 48 МВт электр станциясын салу. Сонымен қатар Ақтөбе қаласында 570 МВт қуатпен TЭC салу жобасы пысықталуда.
      Тұтастай алғанда газдандыру жөніндегі қабылданған шаралар фонында облыстың, өнеркәсiптiк өндiрiстiң және орташа жалақы республикалық орташа деңгейден 18,7% артық болатын облыстың жергілiктi бюджетiне түсiмнiң оң серпiнi газ тұтыну көлемдерін арттырудың жоғары әлеуетiне ие болып отыр.
      Сайып келгенде, халықтың ақшалай кiрiстерiнiң жыл сайын 4% астамға өсуi және облыс бойынша газ тұтынудың 3-7% өсу үрдiсi қалыптасқан кезде өнеркәсiптiң дамуымен 2010 жылға таман облыста газды 1.8 млрд. текше м. деңгейiнде тұтыну көлемiнiң ұлғаюын күтуге болады.

Республиканың Оңтүстiк аймақтарын газбен жабдықтау
      Ағымдағы кезеңде республикадағы өзектi проблемалардың бiрi дәстүрлi түрде Өзбекстаннан газ жеткiзiлiмдерi жүзеге асырылатын оңтүстiк облыстарды газбен тұрақты қамтамасыз ету болып қалады. Оңтүстiк өңiрдiң қалыптасқан тәуелдiлiгi алдын ала төлеумен жағдайларында 40 және одан көп АҚШ доллары бағасымен импортталатын газ жеткiзiлiмi шарттарында, сондай-ақ өтпелi экономика кезеңiнде жоғары бағаның (80-84 АҚШ доллары) жай-күйi. Жекешелендiру кезеңiнде газ шаруашылықтарында құрылымдық қайта құрулар шығындары да өзiнiң жағымсыз әсерлерiн тигiздi. Мұның барлығы оңтүстiк өңiрде газдың тұтыну деңгейiн 1992 жылғы 5,3-тен 2003 жылы 1,7 млрд. текше м дейiн қысқартуға әкеп соқты.
      Соңғы екi жылда тұтыну деңгейiнiң шамалы көтерiлуi газ тұтынудың бұрынғы көлемiн қайта қалпына келтiру проблемасын шеше алмайды. Бұған өңiр халқы кiрiстерiнiң салыстырмалы түрдегі төмен болуы кезiнде импортталатын өзбек газына сақталып отырған жеткiлiктi жоғары бағалар ықпал ете алмайды.
      Сондықтан, газ шаруашылығын қайта құру жөніндегі жүргiзiлетiн жұмыстармен қатар ("ҚазТрансГаз" ЖАҚ өзiнiң еншiлес компаниясы арқылы осы мақсаттарға Оңтүстiк Қазақстан облысына, оның iшiнде Қайнар поселкесiнен Бадам станциясына дейiн - 12 км газ құбырын салуға 5 млн. АҚШ долларын инвестицияланды). Оңтүстiк облыстарға табиғи газды жеткiзудi ұлғайтудың принциптi шешiмi жеткiзiлетiн газ бағасының төмендету және газбен жабдықтаудың баламалы нұсқаларын пысықтау болуы тиiс. Сондықтан, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмiне сәйкес Жамбыл облысындағы Амангелдi газ кен орнын пайдалануға енгізу оңтүстiк ауданда газбен жабдықтаудағы маңызды кезең болып табылады. Бұл өңiрдiң қажеттiлiгiн меншiк ресурстары есебiнен 30% дерлiк (600 млн. текше м. газ шамасында) қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
      Оңтүстік облыстардың газ проблемасын шешудiң екiншi перспективалы бағыты Қазақстан Республикасының FA Геология институты мен геофизикалық компаниялар сарапшыларының бағалауы бойынша еркiн газдың болжамдық қорлары 300,0 млрд. текше м дейiнгiнi құрайтын Солтүстiк Аралдың перспективалық аумақтарында барлауды аяқтау болуы мүмкiн. "Бұқара - Орал" МГ-нан "Шымкент-Алматы" МГ-на дейiн жалғастырушы магистралды газ құбырын салу Қызылорданың тоқырауға ұшыраған аудандарын газдандыруға, сондай-ақ республиканың бiрыңғай газ-көлiк жүйесiмен жоспарланып отырған "Құмкөл-Қызылорда" газ құбырын қосуға мүмкiндiк бередi.
      Сондықтан оңтүстiк өңiрдi газбен жабдықтаудың баламалы жобасын iске асырудың негiзгi мәселелерi:
      Амангелдi кен орнын игерудi жеделдету және Жамбыл мен Оңтүстiк Қазақстан облыстарының аумақтарында газдың басқа кен орындарын әзiрлеу жөнiндегi техникалық-экономикалық негіздеменi жүргiзу;
      Солтүстiк Арал маңы аумақтарындағы геологиялық барлауды және Қытайға газ жеткiзудi ескерумен "Шалқар-Шымкент" газ құбырын салу жобасын қайта қарауды аяқтау;
      ауыстыру схемасын пайдаланумен көршi елдердiң газ компанияларымен оңтүстiк өңiрге газ жеткiзу жөнiнде пысықтаулар болып қалуды.
      Қазақстан Республикасының оңтүстiк облыстарын газбен жабдықтауды тұрақтандыру бойынша кешендi шаралар қабылдау бiрiншi кезекте газ тұтынудың бұрынғы деңгейлерiне жақындатуға, атап айтқанда Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша 800 млн. текше м, Жамбыл - 1000 млн. текше м, Алматы қаласы мен Алматы облысы бойынша - 950 млн. текше м деңгейге дейiн бағытталуы тиiс.

Қызылорда облысын газбен жабдықтау
      Қызылорда облысы Оңтүстiк-Торғай ойпатының кен орындарында жолай өндiрiлетiн газдың жеткiлiктi ресурстарына ие бола отырып, тұрғындар үшiн сұйытылған газды басқа өңiрлерден жоғары бағаға сатып алады және облыс тұтынушыларын энергия ресурстарымен қамтамасыз етуде өткiр тапшылықты өткерiп отыр. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қабылдаған шешiмдерiне сәйкес осы мәселелердi кешендi шешу, алауларда жыл сайын өңiрдiң экологиясына залал келтiрумен 700 млн. текше м дейiн iлеспе газ жағылатын жұмыс iстеп тұрған мұнайгаз кен орындарынан алынатын iлеспе газдарды неғұрлым толығымен кәдеге жарату есебiнен осы проблеманы шешу болжанып отыр.
      "ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз" ААҚ "Торғай-Петролеум" ЖАҚ компаниялары және "Қазгермұнай" БК 2004 жылдың аяғына дейiн газ өңдеу жөнiндегi кешендi қондырғыларды және жылына 250 млн. текше м газға дейiнгi транзиттiк қуаттылығымен Қызылорда қаласына дейiн газ құбырын салуды аяқтау. "Қуатамлонмұнай" БК-ның басқа кәсiпорындары, "КОР" ЖАҚ және "Aй Дан" ЖШС сол сияқты iлеспе газ қоры бар кен орындарында геологиялық барлау жұмыстарын жүргiзедi. Жоғарыда көрсетiлген кен орындары бойынша газ қорларының жиынтығы шамамен 15 млрд. текше м құрайды, ал барлау кезеңiнде тұрған перспективалық кен орындарын ескерумен осы өңiрдегi газ қоры шамамен 40 млрд. текше м құрайды.
      Оңтүстiк-Торғай ойпатының мұнай кен орындарында iлеспе газды кәдеге жарату мен пайдалану жобасы 5 :
      iлеспе газды өндiру осы газды жинақтау жүйесi және жылына 50 мың тонна дейiнгi көлемде құрғақ және сұйытылған газ өндiру жөнiндегi қондырғыларды монтаждау жүргiзiлетiн әрбiр кен орындарында құрылыс салуды;
      2004 жылдан бастап 150 млн. текше м көлемде берумен 2006 жылға таман 300 млн. текше м дейiн ұлғайту мүмкiндiгiмен тазартылған газды ең алдымен қаланы жылумен жабдықтау қажеттерi үшiн жеткiзу үшiн, ұзындығы 124 км Ақшабұлақ-Қызылорда магистралды газ құбырын салуды;
      "ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз" ААҚ-ның (қазiргi кезде пайдалануға енгiзiлген) қаржыландыруымен Оңтүстiк Құмкөл кен орнында қуаттылығы 55 МВт және құны 30,3 млн. АҚШ доллар тұратын газтурбиналық қондырғыны (ГТҚ) салуды;
      Қызылорда қаласының тұрғын-үй секторын iшiнара газдандырумен арзан электр және жылу энергиясын өндiру үшiн ЖЭО мен қалалық қазандықтарды табиғи газды жағуға қайта құрылымдау және көшiрудi болжамдайды.
      Облыстың өнеркәсiптiк өнiмi жалпы көлемiнiң 95%, 2000-дай адам еңбек ететiн, мұнай өндiрушi кәсiпорындардың үлесiне тиесiлiгiн ескере отырып, Iлеспе газды кәдеге асыру жобасын iске асыру маңызды әлеуметтiк салдарларға ие болмақ. Атап айтқанда: коммуналдық қызметтер көрсету тарифiн 2-3 есе төмендетуге, салық түсiмiн газды сату мүмкiндiгiне қарай жылына 280 млн. теңгеге ұлғайтуға мүмкiндiк бередi. Көрсетiлген тарифтердi төмендету бюджеттiк қаржыларды 180-200 млн. теңге сомасына үнемдеуге және оларды облыс тұрғындарына атаулы әлеуметтiк көмек көрсетуге жолдауға мүмкiндiк тудырады.
      Бұл ретте соңғы бiрнеше жылдарда сақталып келе жатқан алауларда iлеспе газдарды бос жағудың экологиялық проблемасының шешiлетiндiгi өте маңызды. Мәселен, Энергопром ҒЗЖИ институтының бағалаулары бойынша әрбiр 100 млн. текше м iлеспе құмкөл газын кәдеге жаратудан ластанған заттардың тастауларын 40,0 мың тоннаға дейiн азайту әсерiне қол жеткiзiлетiн болады.

Қостанай облысын газбен жабдықтау
      Облыстың отын-энергетикалық балансында көмiрдiң үлесi 26%, ал табиғи газдың үлесi 13% құрайды. Облыс аумағы бойынша жалпы ұзындығы 238 км "Қарталы-Қостанай" газ құбыры өтедi. Соңғы жылдары өнеркәсiптiк өндiрiстi қалпына келтiрумен импортталатын табиғи газды тұтынудың артуы байқалады. Мәселен, тек соңғы жылда ғана облыста тұтыну 2003 жылдың қорытындысы бойынша 800 млн. текше м табиғи газды деңгейiне дейiн өстi.
      Облыста таяу жылдарға газ тұтыну болжамын анықтайтын негiзгi газ тұтынушылар, бұрын жылына ЖЭО жұмысын есептеумен 1 млрд. текше м. дейiн тұтынған Соколов-Сарыбай КБК сияқты энергетика және өнеркәсiптiк кәсiпорындар болып табылады. Бұдан басқа, жаңа объектiлердi пайдалануды iске қосу, мысалы, 2004-2009 жылдары Лисаковск қаласында шыны ыдыстарын өндiру және елдi мекендердi одан әрi газдандыру күтiледi. Жергiлiктi органдар 2010 жылға дейiн 3,0 мың абоненттердi қосумен және жергiлiктi қазандықтарды табиғи газға көшiрумен 400 км жаңа газ құбырын салу жоспарлануда. Осы жұмыстарды қаржыландырудың болжанып отырған жалпы көлемi 2010 жылға дейiн бiр млрд. теңгеге дейiндi құрауы мүмкiн.
      Барлық болжамданып отырған шараларды ескерумен болжам негiзiнде осы облыстар бойынша табиғи газды тұтынудың деңгейi 2010 жылдарға таман 1300 млн. текше м жуық газды құрауы мүмкiн деп күтiлуде (3.5-кестенi қараңыз).

             3.5-кесте. ҚР табиғи газды 2004 жылдан
                 2010 жылға дейiн тұтыну болжамы
___________________________________________________________________
    Облыстардың   | Факт  |      Болжам (млн.м 3 ) 
       атауы      | 2003  |----------------------------------------
                  |       |2004 |2005 |2006 |2007 |2008 |2009 |2010
___________________________________________________________________
Алматы, Алматы қ.  720,3   790   820   850   880   910   930   950
Жамбыл             368,9   400   500   610   700   800   900   1000
Оңтүстiк Қазақстан 177,3   300   400   500   600   650   700   800
Барлығы: Оңтүстiк
       аймақ       1266,5  1490  1720  1960  2180  2360  2530  2750
Ақтөбе             1138,4  1300  1400  1500  1560  1600  1700  1860
Батыс Қазақстан     570,5  580   600   710   760   880   950   1000
Атырау              638,1  700   700   840   900   1000  1100  200
Маңғыстау          1289    1390  1480  1630  1690  1820  1930  2000
Батыс өңiр бо-ша
барлығы:           3636    3970  4180  4680  4910  5300  5680  6060
      Қостанай     788     900   1000  1040  1140  1200  1250  1300
      Қызылорда    0       30    150   300   300   250   220   200
ҚР бойынша
Барлығы            5690,5  6390  7050  7980  9110  220   9680  10310
___________________________________________________________________

Солтүстiк Қазақстан. Ақмола облыстарын және Астана қаласын газбен жабдықтаудың перспективалық мәселелерi
      Қазақстан Республикасының солтүстiк облыстарын газдандыру жобасы бiрнеше рет және тәуелсiз Қазақстан құрылғаннан кейiн әсiресе белсендi түрде қаралды. Бұрынғы "Петропавловск - Астана" мұнай өнiмi құбырын қайта бейiмдеумен Есiл қаласынан Петропавл қаласына дейiн 530 мм диаметрмен және 5,3 МПа қысыммен ұзындығы 156 км жаңа газ құбырын салуды көздейтiн жобалық шешiм бар болатын.
      Бұл бiрiншi кезекте транзит көлемiн жылына 550 млн. текше м дейiн жеткiзумен Астанаға газ жеткiзiлiмiн 300 млн. текше м дейінгі көлемде (қосымша КС салудан кейiн) қамтамасыз етуге мүмкiндiк берген болар едi. Бұл ретте Солтүстiк Қазақстан және Ақмола облыстарына газ жеткiзу жылына тиiсiнше 300 және 200 млн. текше м газды құрай алар едi. Жобаны iске асыру құны 115 млн. AҚШ доллар шамасында бағаланған.
      Бұдан басқа, жергiліктi бюджет қаржыларына екi қаланы - Астана және Көкшетау қалаларын газбен жабдықтаудың бас схемалары әзiрленген болатын. Мысалы, Астана қаласы бойынша 400,0 млн. текше м газға дейiн қажеттiлiктiң есеп айырысуы кезiнде 28,5 млн. АҚШ доллары сомасына құрылыс-монтаж жұмыстарын орындау көзделедi. Сондай-ақ Көкшетау қаласын және Ақмола облысының iшiнара елдi мекендерiн газбен жабдықтау схемасы бойынша бiрiншi кезеңде жұмыстардың жалпы құны 8 млн. AҚШ доллары тұратын екi жүйе құраушы газ құбырын салумен жылына 255 млн. текше м газ жеткiзу жобаланады.
      Алайда, бiрлескен қазақстандық-ресейлiк "ҚазРосГаз" ЖАҚ кәсiпорнының құрылуымен газды Қытайға экспорттауды ескерумен Астана қаласына берудiң жаңа алғышарттары жасалып отырғанмен, Ресейден газ жеткiзiлiмiнiң белгiсiздiгiнен жоба тоқтатылған болатын.

Қазақстан Республикасының сұйытылған газға қажеттiлiгiн қамтамасыз eту перспективасы
      Қазақстанда сұйытылған газ өндiру бойынша жаңа қуаттарды енгiзу ұзақ мерзiмдi перспективада (3.2-кесте) iшкi қажеттiлiктердi қамтамасыз (қандай да болсын шектеусiз) етуге мүмкiндiк бередi. Сұйытылған газ өндiрiсiнiң қол жеткен көлемi қазiрдiң өзiнде-ақ экспортты ұлғайтуға және оның импортын қысқартуға мүмкiндiк бердi.
      Сұйытылған газ тұтыну мүмкiндiгiнiң рыногын зерттеу таяу келешекте республикада қалыптасқан бағалардың деңгейi (1 тонна үшiн 250-300 AҚШ доллары) энергия тасымалдаушылардың осы түрiне арналған әлемдiк бағалардың (сыртқы рынокқа дейінгі көлiк шығындарын ескерумен) деңгейiне қазiрдiң өзiнде сәйкес келедi. Сайып келгенде, сұйытылған газдың iшкi рыногы бағаның кезеңдiк көтерiлуiн басынан өткере отырып, бағалық өлшемдер бойынша халықаралық рынокқа бейiмделдi. Бүгінгi күнi сұйытылған газ саласында бизнеспен айналысатын көптеген жеке кәсiпорындардың нарықтық қатынастарда табысты жұмыс iстеп жатқан фактiлерi осы рынокта бағалардың тұрақтануын болжауға мүмкiндiк тудырады.
      Сонымен бiрге, әдеттегiдей монополияға қарсы заңнама шеңберiнде тұтынушылар тобына газ жеткiзудiң үзiлiсiн болдырмау немесе жекелеген кезеңдерге бағалардың негізсiз артуына ұшырамас үшiн өңiрлiк деңгейде сұйытылған газ жеткiзу рыногында басым орын алатын субъектiлердiң қызметiн реттеудi жетілдiру мәселелерi қалып отыр.
      Сұйытылған газды тұтынудың қол жеткен деңгейi кезiндегi сұйытылған газды тұтынудың қалыптасқан өсу үрдiсi (90-жылдардың басында шамамен жылына 700-800 мың тоннаны құрады) сұйытылған газдың iс жүзiнде Қазақстанның барлық аумағында және әсiресе табиғи газ жеткiзiлiмi мүмкiн емес облыстарда маңызды энергия тасымалдаушы болып қалатындығын куәландырады. Сұйытылған газ сол сияқты республиканың дамушы мұнай-химия өнеркәсiбi үшiн аса маңызды шикiзат болып табылады және көбiнесе мотор отыны ретiнде пайдаланылады.
      Эксперименталды түрде қозғалтқыштарды бензиннен сұйытылған газға аудару көмiртек тотықтары тастауларының көлемiн бес есе және жанбаған көмiрсутектерiн екi есе төмендетедi. Сұйытылған газдарда қорғасын жоқ, күкiрттiң басқа металдардың, хош иiстi көмiрсутектердiң және т.б. тотықтарының құрамы өте төмен. Газ отындарының жанған өнiмдерiнде iс жүзiнде қозғалтқыштың тоқайласқан бөлшектерiнiң қосымша тозуын тудыратын қатты көмiртек бөлiктерi болмайды.
      Мотор отыны ретiнде СПГ көшудiң әлемдiк үрдiсi тұрақты. Таяу болашақта сұйытылған газды пайдаланатын СПГ көлiк құралдарының саны 1,2-ден 6,5 млн. бiрлiкке жетедi деп күтiлуде. Көптеген шетелдiк зерттеулерде қозғалтқыштарда СПГ қолдану парниктiк тастаулардың 20% қысқартуға мүмкiндiк беретiндiгi туралы қорытынды жасалды. Көптеген еуропа елдерi қозғалтқыштардың бензинмен жұмысы кезiнде жану өнiмдерiнiң тастауларын шектейтiн едәуiр қатаң ережелердi енгiздi. Сұйытылған пропан мен бутан бензинмен салыстырғанда едәуiр жоғары октандық санға ие болады, демек пропанда жұмыс iстейтiн қозғалтқыштар анағұрлым жоғары сығылуға және КПД қарағанда анағұрлым жоғары бензиндiк қозғалтқышқа ие болады. Көлiк құралдары қозғалтқыштарының шығарған газдарының улылық нормалары СПГ бүгiннiң өзiнде қозғалтқыштар үшiн "Eвpo-4" экологиялық нормаларына сәйкестiктi қамтамасыз ете алғанда барынша қатаң болып отыр. Жоғары пайдалану сапаларымен қатар газ отындары 1,5-2 есе төменiрек құнға ие болады.
      Қазiргi уақытта республикада толық емес деректер бойынша 30-40 мың тоннаға жуық сұйытылған (есеп берулер бойынша 23,7 мың тонна) және табиғи газды (сұйытылған газға қайта есептегенде) әлеуеттi пайдалана алатын 17,5 мыңға жуық автомобильдер қайта жабдықталған. Алайда, қайта жабдықталған автомобильдер санының тым бiркелкi еместiгi (мысалы, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарында 6 мың автомобиль қайта жабдықталған, ал Павлодар, Ақтөбе және бiрқатар басқа облыстарда мұндай автомобильдер саны өте аз) автомобиль отыны ретiнде сұйытылған және табиғи газдарда пайдалануды кеңейтудегi үлкен резервтер туралы куәландырады.
      Газ отынының құрамында іс жүзiнде бейтараптандырғыштар үшiн католикалық улар болып табылатын (күкiрттер, қорғасындар және т.б.) заттар жоқ. Табиғи газды пайдалану кезiнде ластаушы заттардың пайыздық қатысты құрамы төмендейдi, мысалы Nox бойынша 40%, Со бойынша 10% және күйе 5%. Қалыптасып отырған қайта жабдықталған автомобильдердiң өсу қарқыны сұйытылған газды тұтынудың өсуiн 2010 жылға таман жылына 200 мың тоннаға дейінгі деңгейге болжамдау мүмкiндiгiн бередi.
      Демек, мотор отыны ретiнде сұйытылған газдарды пайдалану жөнiндегi инфрақұрылымды дамытудың жан-жақты ынталандырылуы осы ресурстардың Қазақстан Республикасы үшiн молдығын ескерумен мотор отыны ретiнде сұйытылған және сығымдалған газды практикаға кеңiнен енгiзумен айналысатын кәсiпорындарды қолдау жөнiндегi мақсатты шараларды қабылдауды талап ететiн өзектi мiндет болып табылады.
      Нәтижесiнде 2010 жылға таман Қазақстан Республикасында сұйытылған газ өнiмiнiң жыл сайынғы деңгейi жаңа қуаттарды (3.2-кесте) енгiзудi ескерумен, 3,2 млн. тоннаға жуықты құрауы мүмкiн (3.3-кесте) деп күтiлуде. Мұның барлығы 2,4 млн. тоннаға дейiн бос ресурстарға ие болып отырған республикаға 200 млн. АҚШ доллар жалпы сомаға энергия тасымалдаушының батыс рыногында жоғары сұраныспен пайдаланатын нақты экспорттаушы болуына мүмкiндiк тудырады. (3.2-кесте).

3.2-сурет. 2010 жылға дейiнгi болжамдық көрсеткiштердi ескерумен сұйытылған газды өндiру мен тұтыну серпiнi
(қағаз мәтінінен қараңыз)

       3.2.2. Энергетикада және мұнай-химиясында газды пайдалануды кеңейту

Электр энергетикасында табиғи газды пайдалану
      Табиғи газды пайдаланумен электр энергиясын өндiру, тiпті iрi меншiк газ қорлары мен басқа ресурстары жоқ елдердiң өзiнде де барған сайын көп таралып отыр. Табиғи газды электр энергетикасында пайдаланудың негiзгi басымдықтары жеткiзудiң қолайлылығы мен отынның осы түрiн жұмыс режимдерi өзгерген кезде пайдалану, өндіру құнының анағұрлым төмендiгi болып табылады. 35% дейін жеке газ ресурстары бар дамыған елдердің өзiнде электр энергетикалық ресурстардың табиғи газды пайдаланумен өндiрiлетiнi кездейсоқ емес.
      Қазақстанда көршiлес республикалардан жеткiзiлiмдердi ескерумен электр энергиясын тұтынудың шырқау биiгi 1990 жылға келедi және станциялардың меншiктi тұтынуын және шығындарды қоса алғанда, шамамен 100 млрд. кВ-сағ. құрайды. Электр энергиясын тұтынудың кейiнгi төмендеуi электр энергиясын тұтынудың жалпы көлемдегi үлесi шамамен 75% құраған, өнеркәсiптiк өндiрiсте құлдырауы есебiнен болды.
      Қазақстан Республикасының бiрыңғай электр энергетикалық жүйесiн 2015 жылға дейiнгi перспективасымен 2010 жылғы кезеңге дейiн мен Отын энергетикалық кешенiн жаңа қуаттарды енгiзумен 2015 жылға дейiн дамыту дамыту бағдарламасына сәйкес электр энергиясын өндiру 2010 жылға таман 80 млрд. кВ.с. асуы мүмкiн (3.6-кесте).
      Солтүстiк және оңтүстiк аймақтарды электр энергиясы арттыру негiзiнен энергия блокты электр станцияларында (КЭС), батыс аймақта - газ турбиналы электр станцияларында (ГТЭС) күтiледi.

             3.6-кесте. Қазақстан Республикасында электр
                   энергиясын өндiру және тұтыну
                                                 млрд.к.В.с.
___________________________________________________________________
                      |  1990  |  1995  |  2000  |  2005  |  2010
___________________________________________________________________
Өндірiс                  83,0     63,2      51,4    67,1    80,36
Тұтыну                  100,4     70,6      54,4    65,6    78,0
-импорт/+экспорт        -17,4     -7,4      -3,0    +1,50   +2,36
___________________________________________________________________

      Батыс Қазақстанның облыстары үшiн импорт бойынша электр энергиясының жеткiзiлiмiне тәуелдi және осы облыстар газ-энергетикалық қуаттарын дамыту үшiн iлеспе газдың артық арзан ресурстарына ие болса энергетикалық қуаттарды дамыту проблемасы ерекше өзектi болып қалмақшы. Осылайша, жеке ресурстарды пайдаланудың экономикалық тиiмдiлiгiн қамтамасыз ету және осы өңiрдiң энергетикалық тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету мәселесi тұр. Тұтастай алғанда, электр станцияларында электр энергиясы мен жылу өндiру үшiн газды пайдаланудың 2010 жылға таман үш еседен артық өсетiндігін, өз кезегiнде тұтынатын отында газ үлесiн 13,4%-дан 21% деңгейге дейiн ұлғаюын күтуге болады.
      Артық газ қорларына ие болып отырған, оның сыртқы рыноктарға тасымалдауының шектеулi мүмкiндiктерi кезiнде Қазақстанның жағдайы үшiн газ энергетикасын дамытудың тағы бiр бағыты "құбырлар бойынша" газ экспортының, яғни арзан табиғи газдан өндiрілген электр энергиясының экспортының перспективасы болып табылады. Бұл ретте, Қазақстанның дамыған елдер рыногынан қашықтығынан 1000 км дейiнгi қашықтықта электр энергиясы транзитiнiң тиiмдi болуы мүмкiн екендiгiн ескере отырып, электр энергиясын жеткiзу бойынша алмастыру схемасын, мысалы ресей энергия жүйесімен жұмыста қолдануға болады.
      Сондықтан мұнайгаз инфрақұрылымының жаңа объектiлерiн жұмысқа енгізу шеңберiнде, негізінен Батыс Қазақстанда электр генерирлеушi қуаттарды салудың нақты жобалары әзiрленуде. Мысалы:
      2005-2010 жылдары генерирлеушi қуаттарды кезеңмен енгiзумен кен орнының операторы жүзеге асыратын қуаттылығы 120 МВт Қарашығанақ кен орнында БТЭС салудың 2-кезеңi;
      Орал қаласындағы екi жоба: TЭH-iн "Индепендент Пауэр Корпорейшн" компаниясы орындайтын қуаттылығы 140 МВт ГТЭС және 27 МВт-ға арналған ГТУ - жобасын парниктiк газдардың бөлiнуiн төмендетуге байланысты Киот келiсiмi шеңберiнде жапон энергетикалық компаниясы жүзеге асырады;
      2008-2010 жылдары iске қосу мерзiмiмен 70 МВт дейiнгi қуатпен Атырау ЖЭО-дағы ГТҚ;
      56 МВт қуатымен Жаңажол кен орнындағы ГТҚ, 2004-2005 жылдары iске қосумен "СНПС - Ақтөбемұнайгаз" жүзеге асырады;
      үш ГТҚ блоктарымен 40 МВт бойынша және 2008 жылы iске қосумен Теңiз кен орнындағы ГТЭС;
      280 МВт қуатымен 2007 жылы кезеңді iске қосумен Қашаған МӨЗ жанындағы ГТЭС;
      55,5 МВт бойынша 2004 жылдың соңында iске қосумен қуатымен Құмкөл кен орнындағы ГТҚ.
      Жаңадан енгiзiлген ГТҚ және ГТЭС жиынтық қуаты 900 МВт астам болуы мүмкiн екендiгін ескере отырып, 2010 жылға таман осы Қондырғылардың жұмысын қамтамасыз ету үшiн ғана 2,2 млрд. текше м астам газ талап етiледi. Салыстыру үшiн қазiргі уақытта электр энергиясын өндiруге барлығы 0,6 млрд. текше м. жуық газ пайдаланылады.
      Бұдан басқа, бұрыннан бар және жаңадан енгізiлетiн энергетикалық қуаттардың жылу энергетикасында газды пайдалануды ұлғайту газда өндiрiлген әрбiр кВт.с. көмiрдi пайдаланумен салыстыруда атмосфераға тастауларды СО 2 бойынша (парниктiк әсердi тудыратын) 0,5 кг-ға төмендетедi, электр энергиясын өндiру кезiнде көмiрдi газға алмастыру кезiнде тастаулардың жалпы төмендеуi шамамен 3,8 млн. тоннаны құрайды. Одан басқа, оттегінiң артық құрамы болатын арнайыландырылған жылу пештерiнде және газтурбиналарда жағу арқылы табиғи газды кәдеге жарату кезiнде оттегінiң артық құрамы жасалатын метан мен iлеспе компоненттерiнiң толық жану пәрмендiлігіне қол жеткiзiледi, бұл бiр мезгілде iс жүзiнде көмiртек тотығының (СО) залалды заттарының тастауларын жояды және газда кездесетiн күкiртсутек қосылыстарын бейтараптандырады.

Мұнайхимия өнеркәсiбiнде газды пайдалану
      Отын энергетикалық ресурстардың жалпы құрылысында химия және мұнай-химия өндiрiсiнде пайдаланылатын газ шикiзатының үлестiк салмағы 2001 жылдың қорытындысы бойынша не бәрi 7% құрайды. Дүниежүзiнiң көптеген елдерiнде, әсiресе тегі мұнай болып келетiн газ (iлеспе газ) мұнай-химиялық өндiрiстерде кеңiнен пайдаланылады. Мысалы АҚШ-да мұнай көмiрсутектерi мен iлеспе газдан 80% астам каучук, 75% жоғары аммиак, 75% этил спиртi және басқа да синтетикалық өнiмдер өндiрiледi. Қазақстанның iлеспе газының ерекшелiгi мұнаймен қоса өндiрiлетiн газ бағалы химиялық шикiзат болып келедi.
      Қазiргі уақытта мұнайхимия өнеркәсiбiндегi негiзгі өнiмдер мыналар болып табылады: пластмассалар және түрлi полимерлер, синтетикалық каучук және ауылшаруашылығы үшiн тыңайтқыштар, жоғары сапалы жанар-жағар материалдар, хош иiстi көмiрсутектерiнiң түрлi кешендерi және т.б.
      Республикада шикiзатқа өте зәру мынадай өндiрiстер жұмыс iстеуде немесе қалпына келтiру сатысында тұр:
      1. "Пластмассалық массалар зауыты" ЖШС, Ақтау қаласы;
      2. "Полипропилен зауыты" ЖШС, Атырау қаласы;
      3. "Сараньрезинотехника" ААҚ, Сарань қаласы, Қарағанды облысы;
      4. "Қарағандырезинотехника" ЖШС, Сарань қаласы, Қарағанды облысы;
      5. "ИнтерКомШина" AAҚ, Шымкент қаласы.
      Ақтау "Пластикалық массалар зауыты" (АКПО) технологиялық жабдықтармен этан мен пропаннан 100 мың тонна этилен, 300 мың тонна этилбензол, 300 мың тонна стирол, 54 мың тонна соққыға төзiмдi және полистирол, 100 мың тонна көпiрмелi полистирол өндiру үшiн жабдықталған болатын.
      Атырау "Полипропилен зауыты" жылына 30 мың тонна пропилен шығаруға есептелген едi. Қазiргi уақытта зауыт ресей инвесторының қатысуымен қалпына келтiру кезеңiнен өтуде және қайта құрудан кейiн оның қуаттылығы жылына 60 мың тоннаға дейiн ұлғаятын болады. Алайда бiрiншi кезеңде қуаттарды iске қосу ресей шикiзатының жеткiзiлiмдерiнде жүргiзу болжамдалады.
      "Қарағандырезинотехника" ЖШС және "Сараньрезинотехника" ААҚ жасанды каучук шығара отырып "Карбит" ЖШС өндiретiн шикiзатпен жұмыс iстедi. Қазiргi уақытта "Карбит" ЖШС банкротқа ұшырауына байланысты шикізат Ресейден жеткiзiледi.
      2004-2010 жылдарғы кезеңдерге арналған Қазақстанның мұнай-химия кәсiпорындары үшiн дәстүрлi өнеркәсiптi жаңарту және жаңа шикiзат базасын құру Қашаған және Каспий қайраңының басқа да кен орындарының өнеркәсiптiк аймағына жақын маңнан алынатын iлеспе газды тереңдетiп өңдеу бойынша мұнай-газ-химия кешенiн салу жөнiндегi шаралар кешенiн пысықтауды талап етедi. Бұл кешен этилен, пропилен, ацетилен, бензол, ксилол және т.б. бастапқы мұнай-химия өнiмдерiн алу үшiн шикi газды өңдегеннен кейiн этан, пропан, бутан және басқа қажеттi фракцияларды жеткiзушi болуы тиiс.
      Осы тұрғыдан алғанда, "Қазмұнайхим" ЖШС әзiрлеген, келешекте өндiрiстiк инфрақұрылымға қажеттi қайта өңдеу кешенiнiң орнына иелiк ететiн Ақтөбе облысының Жем қаласында полиэтилен мен полипропилендi (жыл сайын 600 мың тоннаға дейiнгi көлемде) өндiрудi ұйымдастыру жобасы перспективалы болып көрiнедi.

       Полиэтилен тұрбалары мен пластмассадан жасалған басқа материалдар өндiру перспективасы
      Соңғы жылдары сарапшылардың бағалауы бойынша пластикалық массадан жасалған түрлi бұйымдарды тұтынудың жылдық орташа өсуi шамамен 7% құрайды және болжам бойынша жуық жылдарда оларға деген тұрақты сұраным сақталады. Бұл peттe (өндiрiстiң дүниежүзiлiк деңгейi жылына 100 млн. тоннаға жақындаған) анағұрлым массалы полимерлерге полиэтилендер, полипропилендер, полистирол, фенопластар және карбит полимерi жатады.
      Республикада барлық полистирол өнiмдерiнiң өндiрiстерi импортталатын шикiзатқа негiздегендiгiн ескере отырып, мұнай-химиясын дамытудың маңызды бағыты этанол мен полиэтилен алу үшiн (теңiз газының құрамында жеткiлiктi шамада - 11% дейiн болатын) өндiрiсiн ұйымдастыру болып табылады. Полиэтилен өнiмiн негiзгi тұтынушы, соңғы жылдары орта және төмен қысымды газ құбырлары үшiн полиэтилен тұрбалары мейлiнше кең қолданылатындықтан, бiрiншi кезекте осы газ саласының өзi болады, ал Қазақстан Республикасының тұрба құбырларының 80% жуығы айырбастауға жатады.
      Мысалы Атырау облысында агрессивтi топырақты орта жағдайында полиэтилен тұрбалары анағұрлым тиiмдi болып шықты. Қызылорда қаласын газдандыру жобасы да полиэтилен тұрбаларын қолданумен орындалған. Қолда бар аймақтық бағдарламалар мен жергiлiктi органдардың қолда бар өңiрлiк бағдарламалары бойынша республика бойынша орташа алғанда жылына ұзындығы 5000 км газ құбырлары ауыстыру және жаңаларын салу қажет. Қазақстан Республикасының Ұлттық агенттiктiң деректерi бойынша тек соңғы жыл үшiн ғана 1999-2001 кезең үшiн полиэтилен тұрбаларының импорты 15,6 млн. АҚШ доллары жалпы сомасына алты мың тоннадайды құрады, ал пластмасса тұрбалар мен бұйымдар шығару үшiн бастапқы нұсқадағы полиэтилен 16 млн. АҚШ доллары сомасына 18,3 мың тоннаны құрайды.
      Полиэтилен тұрбаларының басымдығы тiптi шикiзат болмай қалған және импортқа баға жоғары болған жағдайдың өзiнде қазақстан компанияларының соңғы жылдары iс жүзiнде барлық қалаларда полиэтилен өнiмдерін өндiру үшiн жаңа өндiрiстiк қуаттар салу сұранымына ие болуымен расталады. Соның куәсi ретiнде Атырауда полиэтилен тұрбаларын өндiру жөнiндегi "Теңiзшевройл" БК зауытының пайдалануға енгiзiлуi болып табылады.
      Мұның барлығы полиэтилен бұйымдарын, атап айтқанда: гранула түрiндегі жоғары және төмен қысымды полиэтилен шығару үшiн бастапқы шикiзатты өндiрiсiн ұйымдастыру қажеттiгi туралы мәселенi алға тартады. Осыған байланысты, жобаланып отырған Қашаған немесе Теңiз МӨЗ жақын жерден этан, этилен және пропилен алу жөнiндегi зауыт салуды көздейтiн, "Қазақ Ресей инвестициондық бағдарламасы" (ҚРИБ) инвесторларының қатысуымен инвестициялық бағдарлама анағұрлым келешектi болып көрiнедi.
      Импорт алмастыру бағдарламасының шектерiнде республиканың iшкi сұранымын қамтамасыз ету үшiн полимердiң негiзiнде полимер тұрбалары мен бұйымдардың меншiк қуаттарын дамыту көкейкестi және экономикалық негiзделген мiндет болып табылады. Оның үстiне барлық осы өнiмдер әлемдiк рынокта маңызды сұранымға ие болып отыр. Сайып келгенде осы жобаларды iске асыру кезiнде мемлекеттiк сатып алулар жөнiндегi конкурс өткiзу кезiндегi басымдылық отандық өндiрушiлерге берiлуi қажет.
       Кәдiмгi күкiрт және минералдық тыңайтқыштар өндiру. Қазiргi уақытта табиғи газ тыңайтқыштар өндiру кезiнде отын ретiнде пайдаланылады. 2001 жылдың қорытындысы бойынша осы мақсаттарға 147,3 млн. текше м табиғи газ және барлығы 32 тонна сұйытылған газ тұтынылған болатын. Сонымен бiрге республика күкiрт қышқылын алу мен минералдық және азоттық тыңайтқыштар жасау үшiн кәдiмгi күкiрт пен азот жеткiзуге iс жүзiнде шектеусiз мүмкiндiкке ие болып отыр. Кәдiмгi күкiрт алынатын газдың iлеспе элементi ретiнде Батыс қазақстанның барлық кен орындарында болады. Азот сондай-ақ Жамбыл кен орындары тобының iлеспе элементi бола отырып азоттық тыңайтқыштарды өнеркәсiптiк жолға қою үшiн алынуы мүмкiн.
      Күкiрттi iске жарату мәселесi ерекше назар бөлудi талап етедi. Мысалы тек Теңiз кен орындарында ғана ашық аспанның астында қоймаланған күйде 8,0 млн. тоннадан астам қоршаған ортаға маңызды қауiп туғызатын техникалық күкiрт жатыр. Сондықтан газ өндiру орындарында мiндеттi түрде күкiртсутектi газдан тазартуға талапты күшейту және күкiрттi түйiршектеу технологиясын енгізу толығымен ақталған шара болып табылады. 2002 жылы жылына 150 мың тонна қуаттылығымен жоғары сапалы қабыршақты күкiрт өндiру жөнiндегi Қондырғыны iске қосумен жағдай бiр шама өзгерiп келедi және 2003 жылы түйiршектелген күкiрттi өндiрiсiнiң басталуымен принциптi түрде күкiрттi пайдаға асыру проблемасы шешiлген болатын.
       Метанол өндiру. Қазақстанда технология жағынан табиғи газдың негізiнде жасалатын метанол (метил спиртi) өндiрудi ұйымдастыру бүгінгі күнi ең бiр көкейкестi мәселе болып көрiнедi. Ең бастысы осы химиялық өнiмдi негізгi тұтынушы мұнайгаз өнеркәсiбi кәсiпорындары болып табылады. Бұл ретте статистика, осы өнiмнiң жоғары улылығынан тасымалдауды ұйымдастыру мен кедендiк рәсiмдердi орындаудың аса қиын екенiне қарамастан, метанол импортының жыл сайын өсіп келе жатқанын көрсетедi.
      Сайып келгенде, 2001 жылдың қорытындысы бойынша Ресей мен Өзбекстаннан 3,0 млн. АҚШ доллары жалпы сомасына 10.0 мың тоннадай метанол импортталды. Қазiргi уақытта анағұрлым оңайлатылған технологияның негізiнде метанол алуда жаңа әзiрленiмдер бар. Мысалы Украинада табиғи газ бен ауадан метанол алу қондырғысының пилоттық жобасы жұмыс iстейдi. Мұндай пысықтауларды Жаңажол кен орындарында Донецкiнiң жобалау институтымен ынтымақтастықта "СНПС -  Ақтөбемұнайгаз" ААҚ жүргізуде.

       3.2.3. Табиғи газды өндiрудің, тұтынудың, экспорты мен импортының перспективалы балансы

      Табиғи газ алу мен өндiру және салалар мен өңiрлер бойынша оның мүмкiн болатын тұтынылуының талдауы перспективасынан шыға отырып, республикада энергия ресурсының осы түрi жеткiлiктi деген қорытынды жасауға болады. Табиғи газды өндiру мен тұтыну балансынан көрiнiп тұрғанындай республика өзiнiң меншiк ресурстары есебiнен табиғи газға деген ағымдық сұранымды жабуға қабілетті (3.7-кесте). 2010 жылға таман тiптi газ тұтынудың бұрынғы деңгейiн қалпына келтiрудi есепке алумен республика 12,7 млрд. шаршы метрге дейінгі көлемде экспорттық ресурсқа ие бола алады.

          3.7-кесте. Қазақстан Республикасында табиғи
       газды өндiрудiң тұтынудың, экспорты мен импортының
                    перспективалық балансы
                                                      (млрд. м 3 )
___________________________________________________________________
      Газ ресурстарының   |    Факт*    |           Болжам
     көздерi және тарату  |-------------|--------------------------
                          | 1995 | 2003 | 2004 | 2006 | 2008 | 2010
___________________________________________________________________
І. Барлық ресурстар:        15,0    14,7   17,2   17,7   24,6  31,8
1.Тауарлық газ өндiру
көлемi                       5,9    12,0   14,4   15,0   21,6  28,1
2. Табиғи газ импортының
көлемi                       9,1     2,7    2,8    2,7    3,0   3,7
Соның iшiнде Ресейден        1,8     1,4    1,6    1,3    1,3   1,6
Түркiменстаннан              3,9     0,0    0,0    0,0    0,0   0,0
Өзбекстаннан**               3,9     1,3    1,2    1,4    1,7   2,1
II. Газ тарату көлемдерi    12,5     8,7   10,0   10,2   14,8  19,1
1. ҚР тұтынушыларына
жеткiзiлiм                   7,3     5,7    7,0    7,2   11,3  15,6
2. Технологиялық
мұқтаждықтарға               5,2     3,0    3,0    3,0    3,5   3,5
3. Экспорт көлемi            2,5     6,0    7,2    7,5    9,8  12,7
___________________________________________________________________
* - ҚР Статистика жөніндегі деректерінің негізiнде
** - Өзара жеткiзiлiм туралы келiсiмге қол қою кезiнде газ импортына қажеттiлiк болмайды
___________________________________________________________________

      Осы жағдайда ескере отырып Газ саласын дамыту бағдарламасын iске асырудағы басымдықты бағыт қымбат тұратын ресей және өзбек газының импортын азайту және өндiрiлетiн газды барынша өңдеу есебiнен экспорттық ресурстарды өсiру мен оны өңдеу мен тасымалдау кезiнде технологиялық ысырапты төмендеттi болып табылады.
      Қарашығанақ және Теңiз кен орындарында газ өндiрудiң өсiп отырған көлемi республиканың батыс облыстарының қажеттерiн қанағаттандыруға мүмкiндiк бередi. "ҚазТрансГаз" ЖАҚ атынан газ тасымалдау жүйесiнде ұлттық оператор пайда болуымен және ресей тарапымен бiрлесумен "ҚазРосГаз" ЖАҚ кәсiпорнының құрылуымен ресей және өзбек компанияларымен 1992-1997 жылдардағы практикада қалыптасқан өзара ынтымақтастықта газ жеткiзiлiмдерi туралы өзара тиiмдi келiсiмге қол жеткiзудiң мүмкiндiгi пайда болады. Бұл Қазақстан Республикасының тұтынушыларына неғұрлым арзан iшкi газ ресурстарының жеткiзiлiмiн ұйымдастырумен ресей және өзбек газының импортын толығымен болдырмауға мүмкiндiк бередi.
      Бiрiншi кезекте газ жүйесiнде қалыптасқан технологиялық өзара тәуелдiгiн ескере отырып, әзiрше Ресей мен Өзбекстаннан iшiнара газ импортымен газбен қамтамасыз етудiң аралас нұсқасы мүмкiн болып көрiнедi. Ең соңында табиғи газ импортының көлемi ел iшiнде және көршi елдердiң жеткiзушiлерiнде қалыптасқан бағалары деңгейiнiң ара қатынасына, сондай-ақ газ жүйелерi операторлары мен мемлекеттiк органдарының уағдаластықтарының болуына байланысты болмақ.

       3.3. Магистралды газ құбырлары жүйесiн жаңғырту
                       және дамыту

      Қазақстанның бұрынғы бiрыңғай бүкiл одақтық газ көлiк жүйесiнiң құрамдас бөлiгі ретiнде жұмыс iстеген қазiргi бар газ құбырлары схемасы негізiнен Орта Азиядан Ресейдiң Еуропа бөлiгiне, Украинаға және Закавказия мемлекеттерiне табиғи газдың транзиттiк ағымына қызмет көрсетедi. Негiзгi газ магистралдарының арасындағы қосылыстардың болмауы газдың артық көлемiн қайта бөлу үшiн республика өңiрлерi арасындағы газдың қажетті қайта ағымын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бермейдi.
      Сондықтан газдың iшкi ресурстарын қайта бөлу үшiн орнын ауыстыру (айырбастау) жолымен газдың ағымы немесе оны жеткiзу жөнiндегi барлық операциялар іс жүзiнде тек ТМД елдерiмен шектес барлық газ жүйесi операторларымен арнайы келiсiмдер мен шарттардың негізiнде ғана орындалуы мүмкiн. Сонымен бiрге мұндай схемаларды iске асыру кезiнде осындай уағдаластықтардың тұрақсыздығын ескере отырып, мысалы мүмкiн болатын технологиялық себептермен немесе тараптар мүдделiлiгiнiң қайшылығымен байланысты негізгi газ магистралдары арасында жалғаушы газ құбырларын салумен қазiргі бар газ-көлiк жүйесiн қайта құрылымдау бойынша қажеттiлiк туады.

       3.1.1. Жаңа газ құбырларын қайта құрылымдау және салу

       Жұмыс iстеп тұрған газ-көлiк жүйесiн қайта құрылымдау және салу
      Қойылған мiндеттердi iске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының газ-көлiк жүйесiнiң операторы (концессияда магистралды газ құбырларының 98% бар) - "Интергаз Орталық Азия" ЖАҚ (ИОА) осы жоспардың iске асырылуына 2010 жылға дейiн 1,5 млрд. АҚШ долларымен жалпы қаржыландыру көзделiп отырған, газ-көлiк жүйесiн қайта құрылымдау жоспарының жобасын әзiрледi.
      Магистралды газ құбырлары бойынша газдың халықаралық транзитi жалпы көлiктiк жұмыстардың 90% астамын құрайтынын және компанияның алатын кiрiстерiн ескере отырып "ҚазТрансГаз" ЖАҚ-ның еншiлес кәсiпорыны "ИОА" қызметiнiң негiзгi бағыты қазiргi магистралды газ көлiк жүйесiн түбегейлi қайта құрылымдау және қосымша газ құбырлары мен компрессорлық станциялар (КС) салу болады. Бұл ретте елдiң геосаяси сонымен бiрге коммерциялық саяси маңызы бар негiзгi газ-көлiк магистралi "Интергаз Орталық Азия" ЖАҚ ("ИОА") болып табылады (3.8-кесте).

                3.8-кесте. "САЦ" МГ бойынша газ
               тасымалдаудың болжамдық көлемдерi
                                                          млрд.м
___________________________________________________________________
        Республикалардың және кен    | 2005 жылға | 2010 жылға
          орындарының атаулары       |            |
___________________________________________________________________
Түркiменстаннан                           50,0       70.0
Өзбекстаннан                               3,0        5,1

      Қазақстаннан,                        4.4       13.1
      газды, соның iшiнде:
      Қашаған                              1,2        8,3
      Теңiз                                3,2        4,8

      Барлығы:                             57,4       88,2
___________________________________________________________________

      Қазақстан Республикасының аумағында "ИОА" ЖАҚ магистралды газ құбырының өткiзгiштiк қабiлетi мен сенiмдiлiгiн арттыруды ұлғайту мақсатында алдын ала:
      1. Газ құбырларын қалпына келтiру және оларды қатты тотығып тозған тұрбалардың жекелеген бөлiктерiн ауыстырумен пайдалануға жарамды техникалық жағдайға келтiру, сондай-ақ электрлiк химиялық қорғаныш жүйесiн және трасса бойындағы электр беру желiлерiн (ЭБЖ) және т.б. қалпына келтiру жөнiндегi бiрiншi кезектегi шаралар кешенiн жүзеге асыру;
      2. Магистралды газ құбырларын және iлеспе инфрақұрылымды жаңғырту жөнiндегi инвестицияны негiздеу үшiн дефектоскопияның қазiргi әдiстерiн қолданумен егжей-тегжейлi техникалық зерттеудi орындау;
      3. Магистралды газ құбырларының өткiзгiштiк қабiлетiн, сенiмдiлiгiн және қауiпсiз пайдалануын ұлғайту мақсатында ИОА газ құбырларында жалпы ұзындығы 500 км астам қосымша газ құбырларын (лупингтер) салуды жүзеге асыру жоспарланады;
      4. Газ айдау және жаңа қолда бар жабдықтарды ең болмағанда iшiнара реновациялауды жүргiзу және газ-көлiк жүйесiнде автоматтандырылған басқару жүйесiн енгiзу жөнiндегi iс-шараларды орындау жөнiндегi қуаттарды ұлғайту мақсатымен "OAO" МГ бес жаңа компрессорлық цехтарды салу. 
      Осы газ құбыр желiсiнiң ауданында Теңiз және Қашаған кен орындарында айтарлықтай көлемде iлеспе газ өндiру күтiлуде, онда газды тұтынудың маусымдық деңгейiне қарамастан үзiлiссiз және тұрақты газ өндiру процесi қолдау табуға тиiс.
      Мұның барлығы "OAO" МГ тек газ құбыры бойынша ғана бiр млрд. АҚШ долларын құрайтын маңызды капитал салуды талап етедi.

      3.9 кесте. "Орта Азия Орталық" (ОАО) магистралды газ
    құбыры бойынша 2010 жылға дейін күрделі қаржылар жоспары
___________________________________________________________________
  |Жұмыстар атауы|Бағдар.|     |     |     |     |     |     |
  |              | лылық |2004 |2005 |2006 |2007 |2008 |2009 |2010
  |              |барлығы|     |     |     |     |     |     |
___________________________________________________________________
1   "OAO" газ
    құбыр желісi
    бойынша
    барлығы       1145,9 149,5 166,2 170,4 179,4 204,6 127,7 148,1
2   күрделi
    құрылыс        806,2  78    96,4 126,3 132,6 172,1 108,9  91,9
2.1 ОАО-4 және
    ОАО-2 мг
    құрылыс
    учаскелерi:    439,4  51,4  51,0  62,0  91,0 105,0  40,0  39,0
2.2 Алты компрес.
    сор цехының
    құрылысы       244,0   1,6  25,0  45,4  24,0  58,0  48,0  42,0
2.3 Автоматтанды.
    рылған басқару
    жүйесiн енгізу 122,8  25,0  20,4  18,9  17,6   9,1  20,9  10,9
3   Техникалық қай.
    та жаңғырту:   326,1  68,7  67,3  42,2  45,2  30,8  18,2  53,7
3.1 OAO газ құбыр
    желiсiнiң
    линиялық
    бөлiктерi       96,0  22,0  22,0  10,0  10,0  10,0   0,0  22,0
3.2 компрессор цех.
    тарын жөндеу:  215,0  43,4  42    30,9  33,9  19,5  16,9  28,4
3.3 жабдықтарды
    жөндеу және
    сатып алу        6,0   2,0   2,0   0,0   0,0   0,0   0,0   2,0
3.4 Электрохимия.
    лық қорғау
    құралдарын
    жөндеу           9,1   1,3   1,3   1,3   1,3   1,3   1,3   1,3
4   Диагностикалық 
    және іскеқосу
    жұмыстары,      
    экология
    Барлығы:        13,6   2,8   2,5   1,9   1,6   1,7   0,6   2,5
___________________________________________________________________

      "Орта Азия-Орталық" (OAO) магистралды газ құбыры бойынша капитал салудың осы жоспары 2010 жылға дейiн алдын-ала болып табылады. Қазақстан Республикасының табиғи монополия туралы заңнамасына сәйкес инвестициялық бағдарламалар табиғи монополиялар субъектiлерi Қазақстан Республикасының Табиғи монополияны реттеу агенттiгімен келiсiлуi тиiс.

       Елдi газбен iшкi жабдықтау газ құбырлары тораптарын кеңейту
      Республика тұтынушыларын газбен жабдықтауды дамыту жөнiндегi мiндет пен газдың меншiк ресурстарын жеткiзудегі энергетикалық тәуелсiздiктi қамтамасыз ету iшкi магистралды газ құбырлары торабын жеткiзушi және жалғастырушы газ құбырларын салу арқылы одан әрi дамыту қажеттілiгін болжайды. Нәтижесiнде республика ішiнде газ ағыны мүмкiндiгін алу үшiн газ жүйесiнiң технологиялық бiртұтастығы қамтамасыз етiлуi тиiс.
      Мәселенiң мәнiсi, республика елдiң барлық өңiрлерiн Қарашығанақ және Теңiз кен орындарының газымен қамтамасыз етуге толық мүмкiндiкке ие екендiгiнде. Алайда, ең басты проблема бұл кен орындарының Оңтүстiк және Солтүстiк өңiрлердiң табиғи газды тұтынушыларынан айтарлықтай географиялық қашықтығы болып қалып отыр ал жаңа газ құбырларының жобасы мол капиталды қажетсiнедi және 20 жылдан астам ұзақ мерзiмде ғана өзiн ақтауды талап етедi.
      Қазiргi уақытта пайдаланылмайтын бөлiгі бойынша газ құбырларын түгендеу және консервациялаудан кейін таратушы торап бөлiгінде қолданыстағы барлық өңiрлiк газ құбырлары мен ондағы құрылыстарды қалпына келтiру және жаңғырту жөніндегі инвестициялық жобаларды iске асыру көзделедi. Аталған жобалар мыналарды көздеуi тиiс:
      таратушы газ құбырларындағы болат тұрбаларды полиэтилендiге ауыстыру;
      әрбiр тұтынушыға есептеу құралдарының жаңа буындарын енгізу;
      қысымды қажет деңгейге дейiн төмендету үшiн төменгі қысым тұрбаларынан тұтыну орынында ШГРП-мен жабдықталған орта қысымды тұрбаларға көшу;
      газ тұрбаларының орналасу схемаларын өзгерту (сақиналау);
      жаңа (полиэтилен) тұрба құбырларды пайдалану жөнiндегi нормативтік және техникалық құжаттаманы әзiрлеу.
      Iшкi рынокты дамыту және өңiрлердi болашақ газдандыру бағдарламасын iске асыру үшiн магистралды және таратушы газ құбыр желiлерiн тиiмдi дамыту мен жетілдiру жөніндегі барлық шаралар кешенiн үйлестiру қажет етiледi. Бұл үшiн бастапқы кезеңде "ҚазТрансГаз" ЖАҚ атынан магистралды және таратушы газ құбыр желiлерiн басқару жөнiндегi бiрыңғай оператордың болуы қажет.
      Қазiргi кезеңде әр уақытта алдын ала пысықтаудан өткен бiрқатар келешектi жобалар бар.
       Ескерту. 3.3.1. тарауға өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2006.02.22. N  114 қаулысымен. 

       "Ишим-Петропавл-Көкшетау Астана" газ құбыры желiсiн салу
      Астана қаласына және республиканың солтүстiк облыстарына табиғи газ жеткiзу нұсқаларын пысықтау 1998-2000 жылдары халықаралық "ВSI Industries" гранты мен "Гипрогазорталық" AAҚ тартумен жүргізiлдi. Бұл ретте Қазақстан Республикасының астанасы Астана қаласына газ берудiң үш ықтимал нұсқасы қаралған болатын, атап айтқанда:
      Ишим қ. Петропавл қ. дейiн бiрiншi нұсқа тақылеттес жаңа газ құбыр желісін салу және одан кейін Қазақстан Республикасының аумағында бар, жұмысы тоқтатылмаған, диаметрi 300 мм "Петропавл-Астана" мұнай өнiмдерi желiсiн газ құбыр желiсi етiп қайта өзгерту;
      Ресей Федерациясының аумағында жұмысы тоқтатылып тұрған, диаметрi 500 мм "Омбы-Петропавл" мұнай құбыр желiсiн оны Ресей Федерациясының магистралды газ құбыр желiсiне қосумен және сондай-ақ "Омбы-Петропавл" мұнай құбыр желiсiн қайта өзгертумен қайта бейiмдеу нұсқалары қаралды.
      Қаралған нұсқаларды талдау 440 млн. дейiн AҚШ доллары құрылыс салу құнымен бiрiншi нұсқа газды өңiрде дамыту мен тұтыну перспективасын ескерумен неғұрлым мақсатқа сай болатынын көрсеттi. Алайда, Ресей аумағында газқұбырын қосуды келiсудi талап етуi мүмкiн болатын жобаның әлсiз жақтарын ескере отырып нұсқалардың бiр газды қазақстан аумағынан "Қарталы-Рудный" газқұбырынан беру болуы мүмкін. Кез келген жағдайда бұл жобаны iске асырудың мақсаттылығы көбіне газды Қытайға беруге байланысты болады.

       Шалқар-Ленинск-Қызылорда-Шымкент газ құбыр желiсiн салу
      Қазақстанның оңтүстiк өңiрiн қамтамасыз ету және газды солтүстiк облыстарға беру мақсатында ресейдiң "ВНИИгаздобыча" институтымен жобаланған "Шалқар-Шымкент" газ құбыры нұсқасы қаралған болатын. Газ құбыры желiсiнiң ұзындығы "Қазалы-Алматы" газ құбырына қосылғанға дейiн Ленинск және Қызылорда қаласы арқылы өтетiн 750-1000 мм диаметрiмен 1216 км құрайды. Жылдық айдау көлемi жобаның сметалық құны 850,0 млн. жуық АҚШ долларын құрайтын 5,0 млрд. текше м. газға есептелген болатын.
      Алайда, жоба құнының жоғарылығын ескере отырып оның өмiршеңдiгi Ақтөбе өңiрiнде өсiп келе жатқан өндiру көлемiнен шыға отырып және Солтүстiк Арал маңындағы кен орнындағы болжамды запастар расталған жағдайда, сондай-ақ газды Түркiменстанмен және Өзбекстанмен бiрлесе отырып Қытайға жеткiзу перспективасын ескерумен одан әрi зерттеуге байланысты болады.

       Қырғызстан аумағын айналып өтетін айналма газ құбырын салу
      Айналма газ құбырын салу Қырғызстан аумағы бойынша өтетiн оңтүстiк газ құбырының проблемалы участогын пайдалануға, жергiлiктi газ компанияларының газды жыл сайын рұқсатсыз алуына байланысты. "ҚазТрансГаз" ЖАҚ "БГP - Ташкент - Бiшкек - Алматы" газ құбыр желiсiнiң сенiмдiлiгін арттыру үшiн газ құбыр желiсiнiң көрсетiлген учаскесiн бiрлесiп пайдалану жөнiндегi бiрлескен қазақстандық-қырғыз кәсiпорнын құру жөнiндегi ұсыныс пысықталды.
      Қырғыз тарапынан ұсынылып отырған БК құрудағы негiзсiз жоғары талаптарға байланысты уағдаластыққа қол жеткiзу мүмкiн болмаған жағдайда және сонымен бiр уақытта Қырғызстан аумағын айналып өтетiн магистралды газ құбырын салу нұсқасы қаралады. Ұзындығы 142 км бұл газ құбырының құны 90 млн. АҚШ долларындай тұрады.
      Газ құбырларын салу бағдарламасын iске асыру қарыз қаражаттарының және газ құбыры операторының iшкi ресурстарының есебiнен жүргiзiлетiн болады.

Қарағанды бассейні кен орындарында газ құбырының жобасы және көмір метанын өндіру
      Соңғы жылдары Қызылорда облысының Оңтүстiк Торғай иiнiнiң мұнай-газ кен орындары аудандарында жылсайын өсiп келе жатқан iлеспе газды жағудан экологиялық жағдай шиеленiсе түстi. Тек әзiрленген кен орындары бойынша ескерiлген газ тастауларының көлемi 2003 жыл үшiн шамамен 700 млн. текше метрдi құрады. Сондықтан 2004 жылы мемлекеттiк органдардың бақылауы кезiнде және "ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсис" ААҚ "Торғай Петролиум" және "ҚазГерМұнай" сияқты негiзгi жер қойнауын пайдаланушылар iске асыратын iлеспе газды кәдеге жарату жобасы аяқталу фазасына ендi.
      Жоғарыда көрсетiлген жобаның шектерiнде газ әзiрлеу жөнiндегi қондырғы құрылысы мен орнында кәдеге жарату жөнiндегi энергетикалық қондырғылардан (ТТҚ) басқа жобаның маңызды бөлiгі бiрiншi кезек бойынша "Ақшабұлақ" кен орнынан Қызылорда қаласының тұтынушыларына дейiн газ тасымалдау қуаты 300 млн. текше м/жыл көлемiмен магистралды газ құбырын салу болып табылады.
      Жобаның шеңберiнде жергiлiктi ЖЭС газ тұтынуға көшiрудi және Қызылорда қаласында жалпы сомасы 5 млрд. теңге газ тарату торабын салуды көздейтiн "Қызылорда қаласының жылу энергия көздерi мен жеке тұрғын секторын Оңтүстiк-Торғай иiнiнiң кен орындарынан түсетiн газды пайдалануға көшiру" жобасының ТЭН әзiрлендi.

Каспий шельф - OAO газ құбырын салу жобасы
      Аджип ККO консорциумының жоспарларына сәйкес 2008 жылдан бастап Қашаған кен орнында мұнайды өнеркәсiптiк өндiрудiң басталуы туралы және көмiрсутегiнiң үлкен запасы туралы болжамдық деректерге сәйкес қазiргi уақытта осы көлемдердi халықаралық рынокқа және iшкi тұтынушыларға тасымалдау проблемасы қойылады. Осы мәселенi шешу үшiн жылына шамамен 9 млрд. текше м. босату қабілетiмен болжанып отырған Қашаған газ өңдеу зауытынан "OAO" газ құбырына дейiн газ құбыры салынатын болады.
      Осы газ құбырының құрылысы iлеспе газды кәдеге жарату проблемасын, өңiрдiң экологиялық қауiпсiздігін шешуге мүмкiндiк бередi және табиғи газды тасымалдаудан кiріс алуға мүмкiндiк бередi.

       3.3.2 Қазақстандық газдың перспективалы экспорттық бағыттары

      Географиялық жақын өңірлерде табиғи газ өндiру мен тұтынудың қалыптасқан талдауы мен перспективалы теңгерiмiн басшылыққа ала отырып қазақстандық газды экспортқа тасымалдаудың төрт негiзi бағыттарын бөлiп көрсетуге болады.

       Батыс бағыты. Оны Еуропа елдерiне жеткiзумен газ экспорты екі бағыт бойынша iске асырылуы мүмкiн, атап айтқанда Ресей аумағы арқылы өтетiн жұмыс iстеп тұрған магистралды газ құбырларын пайдаланумен солтүстiк батыс бағытында немесе жаңа газ құбырларын салумен оңтүстік-батыс бағыты. Бұл газ құбырларының бағыттары Каспий теңiзiнің акваторийі немесе Каспий теңiзiнiң оңтүстiк жағалауын бойлай Иран мен Түркия арқылы өтуі мүмкін.
      Болжамдарға сәйкес 2010 жылы Еуропалық Одақ 30% - меншік, 30% - ресейлiк, газбен қамтамасыз етiлетiн болады газ сұранымының 40% өзге жеткiзушiлер есебінен жабылады. Қазақстан газының экспортын арттыру үшiн солтүстiк-батыс бағытта "Орталық Азия-Орталығы" магистралды газ құбырының қуатын кеңейту және "Оренбург - Новопсков" және "Союз" газ құбырларының Қарашығанақ газымен жүктелуiн арттыру қажет.
      Оңтүстiк-Батыс бағытында құбыр желiсi көлiгiн дамыту көбiне-көп TRACECA ("Еуропа-Кавказ-Азия көлiк дәлiзi") халықаралық бағдарламасымен ынталандырылады. Бір мезгiлде, ЕС елдерi Орталық Азия мен Каспий елдері бассейнiнен мұнай мен газды Еуропаға жеткiзудiң экспорттық бағыттарын дамытуды қолдайтын INORATE ("Мұнай мен газды Еуропаға халықаралық тасымалдау") бағдарламасының демеушiлерi болып табылады. Батыс бағыты бойынша газ тасымалдаудың бiрнеше перспективалық нұсқалары қарастырылуда.
      Транскаспий газ құбыр желiсi (ТКЖ) Шығыс Түркiменстаннан Каспий түбiне қарай 200-300 м. тереңдiкте, одан әрi Әзiрбайжан мен Грузия аумағы бойынша Эрзерумге (Түркия) дейiн 2000 км. газ құбыр желiсiн салуды көздейдi. Жобаның құны 2,5-3 млрд. АҚШ доллары. Жылдық өткізу қабілетi бiрiншi кезеңде - 10 млрд. АҚШ доллары, екiншiде - 20 млрд. АҚШ доллары, үшiншiде - 30 млрд. АҚШ доллары. Алайда, күрделi проблемалар кешенiнiң болуы осы өңiрлiк жобаны iске асыруға бөгет жасайды.
      Түркіменстан - Иран - Түркия - Еуропа жобасы. Газ құбыр желiсiнiң TЭH-iн 1997 жылы Sorregaz (Франция) компаниясы орындады. Газ құбыр желiсiнiң негiзгi сипаттамалары мыналар болып табылады: ұзындығы 3900 км, жеткiзудiң жоспарланған көлемі 2010 жылы 30 млрд. текше м. дейiн, күрделі қаржылары - 7,6 млрд. АҚШ доллары. Газ құбыр желiсi Шығыс Түркiменстан - Шатлық iрi кен орнынан бастау алады және одан әрi Каспий теңiзi бойымен Солтүстiк Иран аумағы бойынша Түркияның шекарасына дейiн салынатын болады деп болжанады.

       Шығыс бағыты. Болжамдарға сәйкес Азия елдері өңiрiнде газға сұраныс үнемi өсiп отыратын болады. Атап айтқанда, Қытайда 10-бесжылдыққа арналған жоспарларда газды тұтыну көрсеткiштерiн 2005 жылы - екi есе арттыру оны 24 млрд. текше метрден 50 млрд. текше м. дейiн ұлғайту, ал 2010 жылы 100 млрд. текше м. дейiн ұлғайту көзделген.
      Жапон компанияларының консорциумымен соңғы 10 жыл iшiнде газды "Шығыс Түркіменстан - Өзбекстан - Қазақстан - Қытай - Оңтүстiк Корея - Жапония" бағыттар бойынша Қазақстан аумағы арқылы Азия - Тынық мұхит өңiрiне экспорттау жобасы зерделенуде. Бағыттың ұзындығы жылына 28 млрд. текше м. өткiзу қабiлетiмен және сметалық құны 12 млрд. жуық АҚШ доллары тұратын жобамен алты мыңнан астам км. құрайды.
      Осы құбыр желiсiне қазақстандық газды жеткiзу үшiн "ОАО" газ магистралiнен "Бұқара-Орал" газ құбырына дейiн, одан әрі "Шалқар-Шымкент" газ құбырын, сондай-ақ "Шымкент-Алматы" оңтүстiк газ құбырын қайта жаңғыртумен жаңа газ құбыр-тұйықтау желiсiн салу қажет етiледi. Осы жобаны iске асырудағы маңызды кезең Түркiменстанмен және Өзбекстанмен уағдаластықтарға мүдделiлiк пен қол жеткiзу болып табылады.

       Оңтүстiк бағыт. Ауғанстан немесе Иран аумағы бойынша газ транзитiн Пәкстанға немесе Yндiстанға газ жеткiзудi көздейді.
      "Түркiменстан-Ауғанстан-Пәкiстан" газ құбыры. Құбыр желісi түркiмен Довлетабад/Денмез кен орнынан өтiп, ауғандық Герат және Қандағар қалаларына дейiн, одан Мултан қаласы арқылы Пәкстанның арабтық жағалауларына Гвадар айлағына жеткiзiледi, содан сұйытылған күйiнде әлемдiк рыноктарға экспортталатын болады. Бағыттың ұзындығы 1650 км. құрайды және газ құбыр желiсiнiң өткiзу қабiлетiн жылына (бiрiншi кезеңде газ құбыр желiсiнiң өткiзу қабiлетi 15 млрд. текше м. көлемінде белгіленген) жылына 60 млрд. текше м. газ көлеміне жеткізу жоспарлануда.
      Алайда, жоғарыда көрсетiлген газ тасымалдау бағыттарын іске асыру мен жаңа газ құбырларын салу ең алдымен газды негізгi жеткiзушi Түркiменстанның саясатына, азия өңiрi елдерiндегi саяси тұрақтылыққа байланысты болады. Сондықтан газ экспортының бұл бағыттары Қазақстан үшiн каспий газының өсiп келе жатқан көлемдерiн экспорты жөніндегі түпкiлiктi шешiм қабылдау кезiнде көбiне-көп ақпараттық болжамдық сипатта болады.

       3.3.3. Табиғи газды тасымалдау кезiнде тариф құрауды жетiлдiру

      Магистралды және (немесе) тарату құбыр желiлерi бойынша табиғи газ тасымалдау жөніндегі қызметтер табиғи монополиялар саласына жатады.
      Осы салада қызмет көрсететiн табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметi " Табиғи монополиялар туралы " және " Бәсекелестiк және монополиялық қызметтi шектеу туралы" Қазақстан Республикасының заңдарымен, сондай-ақ көрсетiлген заңдарды дамытуда қабылданған түрлi нормативтiк құқықтық актiлермен реттеледi.
      Мәселен, Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлігінде:
      Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметiне (тауарларына, жұмыстарына) тарифтердi (бағаларды, алымдар ставкаларын) белгiлеу кезiнде қолданылатын шығындарды қалыптастырудың ерекше тәртiбi туралы ережелер;
      Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң өндiрiсi мен қызметiне (тауарларына, жұмыстарына) тарифтердi (бағаларды, алымдар ставкаларын) бекiту жөніндегі Нұсқаулық;
      Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң шығындары өздерi көрсететiн қызметтерге және басқаларына тарифтердi (бағаларды, алымдар ставкаларын) қалыптастыру кезiнде ескерiлетiн материалдық, қаржы ресурстары мен қызметтерiн сатып алу ережелерi бекiтiлдi және тiркелдi.
      "Табиғи монополиялар туралы" Қазақстан Республикасы  Заңының 15-1-бабының 1-тармағына сәйкес "уәкiлеттi органмен бекiтiлетiн табиғи монополиялар субъектiнiң қызметтерiне тарифтер (бағалар, алым ставкалары) қызметтер (тауарлар өндiру, жұмыстар) көрсету үшiн қажеттi шығындардан төмен болмауға тиiс және табиғи монополиялар субъектiнiң тиiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз ететiндей пайда алу мүмкiндiгiн ескеруi тиiс".

          3.10-кесте. Газ жеткiзушiлердiң бағалары мен
     газ-көлiк кәсiпорындарының облыстар бойынша 2002 жылғы
      1 қазандағы жай-күйi бойынша тарифтерiнiң деңгейлерi
                                                            (теңге)
___________________________________________________________________
    Облысы    |Кәсiпорындардың атауы|  Газды  |Тарату  |ҚҚС-мен***
              |---------------------|сатып алу|торап.  |орташа
              |Жергілікті|Газ сату. |  бағасы |тарын.  |босату
              |тораптар  |мен айна. |         |дағы    |тарифі
              |бойынша   |лысатын   |         |тарифтер|
              |газ тасы. |          |         |        |
              |малдаушы  |          |         |        |
___________________________________________________________________
Алматы        "Алматы газ  "Алматы   6000-6700  1759     14144
              тораптары"   интаргаз"
              ЖАҚ          ААҚ
                           "Узтранс.
                           газ" АҚ

Ақтөбе        "РГС" ЖАҚ    "КТГД" ЖАҚ

Импортталатын                         5951      450      8795

Жаңажол газ                           2357      450      3378

Оңтүстiк
Қазақстан     "РГС" ЖАҚ    "КТГД" ЖАҚ 6854      176      10504

Жамбыл        "РГС" ЖАҚ    "КТГД" ЖАҚ 6588      900      9800

Қостанай      "Қостанай.   "Қостанай. 5012      470      8800
              газ" ГӨЗ     газ" ГӨЗ
              "РГС"-пен    "КТГД"
              жалдау       ЖАҚ-нан
              жөнінде

Батыс         "Уральс.     "КазРос.   3151,13   443      4656
Қазақстан     коблгаз"     Газ"
                           ЖАҚ-нан                       5954

Атырау        "Атырау.     "ТШО"      1800      677      3644
              облгаз"      ЖШС-нен
              "Атыраугаз.             1800      195      3537
              инвест"
              "Құлсарыгаз"            1800      588      3226

Маңғыстау     "Ақтаугаз"   Қазақ ГӨЗ  2000      145      2649
              ЖАҚ
              "Маңғыстау.  "Узень.    2470      344,7    3463
              облгаз"      мұнайгаз"
              "Бейнеугаз"  Тенгизский 2778      545      4053
              ЖШС          ГӨЗ
              "Газ-Сервис" "ТШО" ЖШС  1500      150      1914
              ЖШС
              "Ақшұқыргаз.            2000      900      3525
              сервис"
              "Ауылгаз" ЖШС           2000      650      3403
              "Жылу и К" ЖШС          2000      468      2863
___________________________________________________________________

      Алайда, тариф құрудың қолда бар әдiстемесi шығындық қағидаттан шығады және табиғи монополия субъектiлерiн шығынды азайтуға және қолда бар активтердi тиiмдi пайдалануға ынталандырмайды. Табиғи монополия субъектiлерi тиiмдi немесе тиiмсiз қалай жұмыс iстеп жатқанынан тәуелсiз белгiленген тәртiпке сәйкес барлық шығындар тариф құру кезiнде ескерiлдi (3.10-кесте).
      Сондықтан маңызды мiндеттер:
      табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметiн реттейтiн нормативтiк құқықтық базаны;
      табиғи монополия субъектiлерi қызметiне тарифтердi қалыптастыруға әдiснамалық көзқарастарды жетiлдiру болып табылады. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 15 қазандағы N 1126  қаулысымен бекiтiлген 2002 - 2004 жылдарға арналған табиғи монополия субъектiлерiнiң тарифтiк саясатын жетiлдiру бағдарламасы" бекiтiлдi, онда табиғи монополия саласында өндiрушiлердiң, тұтынушылар мен мемлекеттiң экономикалық мүдделерiнiң тепе-теңдігін қамтамасыз етудiң негiзгi принципiн сақтаумен мемлекеттiк реттеудi жетiлдiру көзделген.
      Жоғарыда көрсетiлген бағдарламаны iске асыру шеңберiнде табиғи монополия саласына инвестициялар тартуды ынталандыратын жаңа тариф құру әдiстерi әзiрлендi.
      Қысқамерзiмдi кезеңге тұрақты тарифтер енгiзу соның шегiнде табиғи монополиялар өз қызметiн жүзеге асыратын тарифтiк шеңберлер белгiлеудi көздейдi. Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң өндiрiс тиiмдiлiгiн арттырудан түскен кiрiстерге өз бетiмен иелiк ету мүмкiндiгiн алуы маңызды болып табылады.
      Қысқамерзiмдi кезеңге тарифтердi ұсынудың шарты табиғи монополия субъектiсiнiң кәсiпорын бойынша қысқамерзiмдi кезеңге бекiтiлген инвестициялық бағдарламаны iске асыру жөнiнде мiндеттемелер қабылдауы болып табылады. Бұдан басқа, тарифтердiң "шектi" деңгейiнде есеп айырысу кезiнде iске қосылған активтердiң реттелетiн базасына есептелген кiрiсi ескерiледi.
      Бұдан басқа, 2004 жылдың басында магистралды құбыр желiлерi бойынша және табиғи газды тарату құбыр желiлерi бойынша тасымалдау қызметiне тарифтердiң есебi бойынша және табиғи газды тасымалдау қызметтерiне тарифтер есебi бойынша әдiстеме әзiрленетiн болады. 2004 жылы қосымша:
      табиғи газды сақтау жөнiндегi қызметтерге тарифтердiң қосымша әдiстемесiн;
      магистралды газ құбырлары бойынша кiрiстi, шығыстар мен iске қосылған активтердi есепке алуды бөлек жүргiзу ережесi;
      таратушы газ жүйелерi бойынша кiрiстi, магистралды газ құбырлары бойынша шығыстар мен iске қосылған активтердi есепке алуды бөлек жүргiзу ережесiн әзiрлеу жорамалданады.

   3.4. Саланы ұйымдастырушылық және нормативтiк қамтамасыз ету

       3.4.1. Газ көлiк жүйесiнiң ұйымдастыру құрылымын оңтайландыру

      Газ көлiк саласы субъектiлерiнiң қолданыстағы құрылымы мен жұмыс iстеу схемасы ұлттық экономиканың қалыптасуының алғашқы жылдарында бiрнеше рет құрылымдық реформалау барысында қалыптасты. Одақтық мемлекет кезеңiнде экономиканы бөлудiң бастапқы сатысында республика аумағынан магистралдық маңызды газ құбырлары өтетiнiне қарамастан заңды түрде республикада қандай да болсын газ көлiк құрылымы болмаған. Оның сыртында, сол кезеңге республикада iс жүзiнде (алынған газ өңiрдiң iшiнде тұтынылған Өзен кен орны мен Қазақ МӨЗ-нан басқа) газды өнеркәсiптiк өңдеу және бастапқы өңдеу болған жоқ. Іс жүзiнде барлық тұтынылатын табиғи газ жеткiзiлiмi көршi Ресей, Түрiкменстан және Өзбекстан республикаларынан ҚР аумағы бойынша өтетiн транзиттi магистралды газ құбырларымен жүзеге асырылды. Осыдан келiп, барлық газ шаруашылығына басшылық республикада көршiлес республикалардың республикалық орталықтарынан Газ өнеркәсiбi министрлiгiнiң, ал кейiн "ГАЗПРОМ" ААҚ-ның құрылымдық бөлiмшелерiмен жүзеге асырылды.
      Сондықтан да ұлттық мұнайгаз саласының қалыптасу кезеңiнде магистралдық және газ тарату құбырлары жүйелерiн басқару құрылымы бiрнеше мәрте қайта құруға ұшырады. Егер, бастапқы кезеңде магистралды газ құбырлары "Қазақгаз" Мемлекеттік холдинг ұлттық компаниясының бiр құрылымының басқаруында болса, ал кейiннен басқаруды екi оператор "Қазақгаз" МХК (Орал қ.) және "Алаугаз" (Алматы қ.) жүзеге асырды. Алғашқы жылдары магистралды және айырушы газ құбырлары жүйесi өзi жеке жұмыс iстедi, кейiннен облыстық газ шаруашылықтары магистралды газ құбырларының екi операторының басқаруына берiлдi.
      Магистралды газ құбырлары жүйесiн "Трактабель С.А." компаниясына концессияға берумен, газ құбырларының бiр бөлiгi мемлекеттiк меншiкте қалғанда өңiрлiк өнеркәсiптер жекешелендiрiлдi. Сондықтан әлі күнге дейiн, және магистралды газ құбырлары мен өңiрлiк газ құбырлары жұмысын үйлестiру жөнiндегi мемлекеттік компания құру жүйесiндегi мемлекеттiк реттеу үшiн "Қазтрансгаз" ЖАҚ ұлттық операторы құрылғаннан кейiн, газ-көлiк жүйесiн басқару құрылымы қалыптасқан проблемаларды тиiмдi шешуге және саланың дамуын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бермейдi.
      Газдың халықаралық транзитiн, тасымалдауды және iшкi тұтынушылардың табиғи газға деген қажеттiлiгін қамтамасыз етудi үйлестiру жөнiндегi негізгi құрылым "ҚазМұнайГаз" ҰК ЖАҚ болып табылады, ол өз кезегiнде бұл жұмысты "ҚазТрансГаз" ЖАҚ компаниясының тобы арқылы жүргiзедi. Тiкелей табиғи газ тасымалдауды "Трактабель С.А." компаниясымен бұрын 1997 жылы қол қойылған, формальды қолданыстағы магистралды газ құбырларының концессиясының шартына сәйкес оған берiлген Магистралды газ құбырларының операторы болып табылатын "Интергаз Орталық Азия" ЖАҚ жүзеге асырады.
      Газ секторында сыртқы экономикалық қызметке қатысушы ретiнде (Қазақстан Республикасының Yкiметi мен Ресей Федерациясының Yкiметi арасында газ саласындағы ынтымақтастық туралы 2001 жылғы 28 қарашадағы Келiсiмге сәйкес "ҚазМұнайГаз" ҰК" ЖАҚ және "Газпром" ААҚ арасында тепе-теңдік негізде құрылған) "КазРосГаз" ЖАҚ бiрлескен кәсiпорны өкiлдiк етедi. "КазРосГаз" ЖАҚ-ның негiзгi функциясы сатып алу, маркетинг және қазақстандық артық табиғи газ ресурстарын экспортқа жеткiзу болып табылады.
      "ҚазТрансГаз" ЖАҚ-ның iшкi газбен жабдықтау секторында жергілiктi көлiк компаниялары арқылы жеткiзушi ретiнде бола отырып, негізiнен импорттық газ жеткiзудi жүзеге асыратын сегіз облыстың бесеуiне ұзақ мерзiмдi шарттар бойынша табиғи газ жеткiзудi қамтамасыз ететiн "ҚазТрансГаз Дистрибьюшн" компаниясы ұсынады.
      Газ саласын 90 жылдары қайта құрылымдау нәтижесінде әр түрлi қаржылық, техникалық және ұйымдастыруға және газтарату жүйесi операторларының жұмыс iстеу жағдайларына, жергілiктi және атқарушы органдардың қабылдаған түрлi тәсiлдерiне байланысты бiрқатар өңiрлерде газбен жабдықтауда, қаржылық мiндеттемелерде, газды есепке алуда, өндірiстiк активтердiң техникалық жай-күйiнде сындарлы жағдай қалыптасты. Газтарату ұйымдарының бiрыңғай жүйесi меншiк нысанының өзгеруiне байланысты бұзылды. Сөйтiп қазiргi уақытта түрлi өңiрлерде таратушы газ құбырлары немесе олардың участоктары:
      - республикалық меншiкте,
      - коммуналдық меншiкте,
      - жеке меншiкте (соның iшiнде "РГC" ЖАҚ меншiгiнде).
      Жекелеген газ құбырларына меншiк нысаны белгiленбеген және олар бойынша газ тасымалдауды сол сияқты әр түрлi нысандағы операторлар жүзеге асырады.
      Қалыптасқан жағдайдан шығу мақсатында Қазақстан Республикасының 16.08.1999 жылғы N 1166  Қаулысымен "ЭЦ ECK" PMК балансына Ақтөбе және Жамбыл облыстарының таратушы газ құбырларын беру туралы шешiм қабылданды. Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк мүлiк және жекешелендiру комитетi Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгiмен бiрлесе отырып Алматы қаласының, Оңтүстік-Қазақстан, Маңғыстау, Батыс-Қазақстан облыстарының және Маңғыстау облысындағы "Өзен-Ақтау" тарату газ құбырын республикалық меншiктен иелiктен шығарудың негiздiлiгiнiң талдауын жүргізу тапсырылды.
      Газ тасымалдау жүйесiндегi басымдықты мiндеттер барлық газ-көлiк жүйелерi жұмысының тиiмдiлігін көтеру, қайта құрылымдауға қаржы тарту және газ тасымалдауға айқын тариф қалыптастыруға жағдай жасау болып табылады. Газ-көлiк, газ тарату жүйелерiнiң дамытудағы мемлекеттiк мүдденi ескерумен және ішкі газ рыногын үйлестiру үшiн мынадай iс-шараларды жүргiзу қажет:
      болуы мүмкiн апаттың алдын алу үшiн оларды жүргiзудiң уақытлығын ескерумен газ тарату жүйелерiн қалпына келтiруде, жаңғыртуда және техникалық қайта жарақтауда объективтi, дұрыс және негізделген бағалауды алу үшiн меншiк нысанына тәуелсiз барлық өңiрлерде газ тарату жүйелерiнiң өндiрiстiк объектiлерiнiң жай-күйiне техникалық сараптама жүргiзу;
      жүргізiлген техникалық сараптаманың негiзiнде барлық өңiрлер бойынша Газ тарату жүйелерiн қалпына келтiру, жаңғырту және техникалық қайта жарақтау бағдарламасын әзiрлеу;
      операторға да, сол сияқты тұтынушы үшiн де әдiлеттi тариф белгiлеу мақсатында тариф құру әдiстемесiн жетiлдiру.
      Қазақстан Республикасының Премьер-Министрi Д.К.Ахметовтың 16.02.2004 жылғы N 38  Өкiмiмен жұмыс тобы құрылды, оған Қазақстан Республикасының өңiрлерiнде газ-көлiк жүйесiн дамыту және газбен жабдықтау бойынша ұсыныстар енгiзу тапсырылды. Жұмыс тобында ақпаратты талқылау бүгiнгi күнi өңiрлердегi газ-көлiк жүйелерiнiң 70% жеке меншiк құрылымдарға және коммуналдық шаруашылықтарға жататынын көрсеттi, осыған байланысты өңiрлерде газ тасымалдау жүйесiнiң тұрақты жұмысын қамтамасыз ету үшiн таратушы газ құбырының әрбiр иесi оған жататын таратушы газ-көлiк жүйесiнiң участоктарын қайта құрылымдау мен жаңғыртуды қаржыландыруды жүзеге асыру талап етiледi.
      Газ тарату жүйелерiн қалпына келтiруде, жаңғыртуда және техникалық қайта жарақтауға "ӨГТ" ЖАҚ-на республикалық бюджеттен қаржыландыру қабылданбағандықтан қазiргi сәтте "ӨГТ" ЖАҚ үшiн қарыз қаражаттарын тарту оңтайлы нұсқа болып табылады.
       Ескерту. 3.4.1. тарауға өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2006.02.22. N  114 қаулысымен.

       3.4.2. Газ саласын кадрлық қамтамасыз ету

      Елiмiздiң газ жүйесi кәсiпорындарында 10 мың адам еңбек етедi, оның iшiнде 2/3-i техникалық персоналды құрайды. Алайда, ертеректе осы саладағы кадрларды даярлау негiзiнен Ресей мен Украинада жүргiзiлгендiктен, кәсiпорындарда соңғы жылдары жоғарғы және орта бiлiмдi бiлiктi кадрлардың өткiр жетiспеушiлiгi сезiлуде.
      Сонымен бiрге көптеген кәсiптiк-техникалық училищелердiң жабылуы және маман жұмысшылардың құрметтi демалысқа шығуына байланысты кәсiпорындарында бiлiктi кадрлармен қамту мәселесi одан әрi өткiр сезiлуде. Оның үстiне соңғы 4-5 жыл iшiнде арнаулы оқу орталықтарында немесе жоғарғы және орта арнаулы оқу орындары жанындағы курстарда бiлiктiлiктi көтеру жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлген жоқ.
      Қазiргi уақытта әлемде жұмысшыларды, инженер-техникалық пен орта және жоғары буын басшыларын даярлау, оқыту және бiлiктiлiгiн арттыруды компанияның Оқыту орталығы базасында да, сондай-ақ басқа ұйымдарды тартумен де мұнайгаз компанияларының өздерi жүзеге асырады.
      Республикада мұнайгаз iсi мамандарын даярлау бiрқатар жоғарғы оқу орындары базасында жүргiзiледi, мәселен, Алматы қ. Сәтпаев атындағы ҚазҰТУ-да, Қазақстан Республикасының Үкiметiнiң шешiмiмен "ҚазМұнайГаз" ҰК" ЖАҚ құрамына берiлген Қазақстан-Британ техникалық университетi. Қарашығанақ кен орынындағы жергілiктi кадрларды оқыту негiзiнен Ақсай қ. Оқу орталығы базасында жүргiзiледi. Мамандықтар бойынша жергiлiктi жұмысшылардың бiлiктiлiгін арттыру шетелдегi "Бритиш газ" және "Аджип" бас компанияларында, оқу орталықтары мен магистрлық және менеджерлiк халықаралық бағдарламалар бойынша оқыту жолымен жүргiзiледi. Бұдан басқа соңғы жылдары саланың беделiнiң артуына байланысты мамандарды даярлау бiрқатар облыстар мен ұлттық мұнайгаз компаниялар жанындағы жаңадан құрылған орталықтарда қайтадан басталды, мысалы, Ақтау қ. "КазТрансОйл" ЖАҚ жанындағы Оқу Орталығы, "Ембiмұнайгаз" АҚ жанындағы мұнай колледжi мен оқу-курс комбинаты және т.б.
      Сала үшiн сапалы кадрлық әлеует қалыптастыру қажеттiлiгiнен шыға отырып әлемдiк тәжiрибенi, республикадағы бар бiлiм базасын және саланың мамандарға деген бiрiншi кезектегi сұраныстарын ескере отырып кадрларды даярлау және қайта даярлау жөнiндегi шаралар кешенiн әзiрлеу қажет.

       3.4.3. Газ саласының нормативтiк базасының нарықтық жағдайларға бейiмделуi

      Газ саласында бұрын қолданылып келген нормаларды қайта қараумен, кейiннен "Газ және газбен жабдықтау туралы" заң қабылдай отырып, жаңа нұсқамалық құжаттар әзiрлеумен нормативтiк базаны жетiлдiру мәселесi принциптi болып табылады. Осы тақылеттес заңдар iс жүзiнде барлық елдерде, тiптi өзiнiң газ өндiрiсi жоқ мемлекеттерде де бар.
      Әзiрленiм мақсатқа сай болған және "Газ және газбен жабдықтау туралы" Заң жобалары қызметiнiң мәселелерi жөнiндегi ведомствоаралық комиссиямен келiсiлетiн болады.
      Сонымен бiр мезгiлде тиiсiнше бұрын қабылданған, бекiту мен тiркеу рәсiмiнсiз газ-көлiк кәсiпорындары пайдалануды жалғастырып келе жатқан 20-ғa жуық ведомстволық нормативтiк құжаттарды қайта қарауға тура келедi.
      Бұдан басқа Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 11 маусымда қабылдаған "Табиғи газды жеткiзу, тасымалдау және сату Ережесiн бекiту туралы" N 568  қаулысын және "Сұйытылған көмiрсутектi газдарды жеткiзу, тасымалдау және пайдалану ережелерiн" дамыту үшiн сол сияқты нарықтық экономика мүдделерiне жауап беретiн және мемлекет тарапынан газ-көлiк жүйесiнде табиғи бәсекелестiк субъектiлерi қызметiн реттеу мәселелерiн жетiлдiру жөнiндегi жүргiзiлетiн жұмыспен сай келетiн жаңа ережелер мен нормативтер әзiрлеген жөн.
      Сондай-ақ газ жүйесiндегi қоршаған ортаны қорғау саласындағы бiрқатар нормативтiк құқықтық актiлердi қайта қараған жөн. Тәуелсiздiк жылдарында Қазақстан Республикасында бұл салада негiз қалаушы заңдар қабылданған болатын. Сонымен бiрге Қазақстан Республикасының қолданылатын нормативтiк және техникалық құжаттамасы экология жөнiнде жобалау жұмыстарын атқару кезiнде сол немесе өзге де нормаларды неғұрлым дәлелдi пайдалануға, сондай-ақ, атап айтқанда, iлеспе газды бос жағу кезiнде зиянды заттар шығарындыларының дұрыс мониторингiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бермейдi.
      Газ объектiлерiнiң жұмысынан қоршаған ортаға шығарындыларды нормалау мен мониторингi мәселелерiн ретке келтiру үшiн мынадай нұсқамалық және нормативтiк құжаттарды әзiрлеуге және бекiтуге тура келедi:
      компрессорлық станциялар үшiн ластаушы заттарды сейiлтудi есептеу әдiстемесi және кәдеге жаратушылармен ГПА шығарындылары параметрлерiн есептеу әдiстемесi;
      прогрессивтi көрсеткiштер белгілеу үшiн, кәсiпорындардың қызметiнде қайта азайтуды ынталандыру үшiн газды өндiру, тасымалдау, бастапқы өңдеу және сақтау кезiнде табиғи газдың үлестiк шығынының нормативтерi;
      зиянды заттардың атмосферада орташа жылдық шоғырлануы бойынша газ саласы объектiлерi үшiн ластаушы заттардың жалпы шығарындыларын нормалау әдiстемесi;
      сала объектiлерiнен (үлестiк көрсеткiштер негізiнде) ластаушы заттарды есептеу әдiстемесi және өндiрiлген өнiм бiрлігіне және т.б. зиянды заттар шығарындыларының үлестiк нормативтерi.

  4. Қажетті ресурстар және қаржыландыру көздері

      Газ саласын дамытудың бағыттарын ресурстық қамтамасыз етудiң негiзгi көздерi мұнайгаз кен орындарының жер қойнауын пайдаланушылар мен осы салада жұмыс iстейтiн ұлттық компаниялар мен шаруашылық етушi субъектiлердiң инвестициялық қаражаттары, сондай-ақ республикалық және жергілiктi бюджет қаражаттары болып табылады.
      Бағдарлама олардың әрқайсысы бойынша нақты нәтиже алуға мүмкiндiк тудыратын жобалардың жиынтығын бiлдiредi. Бұл ретте 2010 жылға дейiн газды қайта өңдеу жөнiндегi қуаттылықтар салуға, газды энергия мен өнiмдердiң басқа да түрлерiн өндiру үшiн пайдалануға, сондай-ақ газды тасымалдау объектiлерiне байланысты жобаларды iске асыруға 1009,6 млрд. теңгенi және соның iшiнде іс-шаралар жоспарын iске асыру кезеңiне 511,7 млрд. теңге инвестицияланады деп болжанады. Бағдарламаны 2004 жылы iске асыруды бюджеттiк қаржыландыру 3000,0 млн. теңгенi құрайды. Бұл ретте келесi жылдарға бюджеттен жыл сайынғы қаржыландыру көлемi тиiстi қаржылық жылға "Республикалық бюджет туралы" Қазақстан Республикасының заңына сәйкес анықталатын болады.
      Өңiрлер үшiн әлеуметтiк-экономикалық маңызы бар немесе елдiң энергетикалық қауiпсiздігі мүдделерiне жауап беретiн газ жобаларын iске асыруға мемлекет барған сайын неғұрлым белсендi қатысады деп күтiлуде. Негiзiнен коммерциялық мүдделердi көздейтiн жеке инвесторларға қарағанда мемлекеттiк қаражаттар Амангелдi газ кен орны әзiрленiмi немесе Қызылорда облысының iлеспе газды кәдеге жарату жобасын iске асыру, Қарашығанақ ГӨЗ техника-экономикалық негiздемесiн әзiрлеу және т.б. секiлдi жаңа зерттеулерге және әлеуметтiк маңызды жобаларға бағытталатын болады.
      Ақтөбе, Жамбыл және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында таратқыш газ құбырларын қалпына келтiру және жетiлдiру жобаларын iске асыру, оларды iске асырудың соңында 2015 жылы қордың ең төменгi берiктiгi 35 жылды қамтамасыз ететiн болжамды есептерi бойынша шамамен 29,0 млрд. АҚШ долларын қажет етедi.
      "Өңiрлiк газ-көлiк жүйесiн ЖАҚ жұмыстарын қаржыландыру кезiнде күрделi қаржының көрсетiлген көлемдерiн тарту есебiнен, тарифтер инвестицияларды қайтаруды қамтамасыз ететiн аспап ретiнде қызмет етуi тиiс болатын, инвестициялық стратегияны ұстану керек болады. Бұл жеңiлдiктi несиелiк ставкалармен несиенi ұзақ мерзiмге тартқанда мүмкiн болады.
      Басқа облыстар бойынша жергiлiктi газ таратушы тораптарды қайта құрылымдау мен салу қажеттігін ескере отырып барлық қаржыландыруға қажеттi сома 44,0 млрд. теңгенi құрайды. Сонымен бiрге Бағдарламаның iске асырылуына және сол немесе өзге де жобалардың мақсатқа сай келетiндігін анықтау шамасына қарай жекелеген жобалар бойынша қаржыландыру көлемдерi түзетiлетiн болады. Сол сияқты жекелеген стратегиялық зерттеулер немесе жекелеген жобаларды пысықтауды жүргізу үшін демеуші компаниялардың тартылатын мақсатты қаржылары мен қарыз қаражаттарын тарту жорамалданады.

  5. Күтілетін нәтижелер

      2004-2010 жылдарға арналған газ саласын дамыту бағдарламасын iске асыру нәтижесiнде Қазақстан Республикасы әлемде дәлелденген iрi табиғи газ қорына ие болатын елдердiң қатарына енедi деп және ТМД елдерiнiң аумағындағы табиғи және сұйытылған газды негізгі үш iрi өндiрушiлердiң бiрi болады деп күтiлуде.
      Бұл ретте шикi газды өндiрудiң болжамдық көлемдерi 2010 жылы үш еседен аса өседi және жылына шамамен 52,5 млрд. текше метрдi құрайды деп күтiледi. Жылдар бойынша өндiрудiң бұл деңгейлерi бiрiншi кезеңде: 2004 жылы 24,1 текше метрдi; 2005 жылы - 26,1 млрд. текше метрдi; 2006 жылы 28,8 млрд. текше метрдi құрауы мүмкiн, бұл кезде газ өндiрудiң орташа жылды көлемдерi 12%-ке жуықты құрайды. Осының бәрi өз кезегiнде тауарлық газ өндiрудi мынадай көлемдерде ұлғайтуға мүмкiндiк бередi: 2004 ж. - 13,7 млрд. текше метр, 2005 ж. - 15,0 млрд. текше метр, 2006 ж. - 15,7 млрд. текше метр және 2007 - 2010 жылдары: тиiсiнше 18,2; 19,4; 21,8; 22,7 млрд. текше метр.
      Бiр мезгiлде тауарлық газ өндiру мен сату көлемдерiнiң өсуi, сондай-ақ табиғи газдың халықаралық транзитiнiң күтiлетiн ұлғайтылуы, мысалы, "Opтa Азия - Орталық" негiзгi магистралдық газ құбыры желiсiнiң өткiзу қабiлетiн 2005 жылға таман 60 млрд. текше метр және 2010 жылға таман 90 млрд. текше метрге дейiн кеңейтумен газ құбыры жүйесiн жаңғырту жөнiндегi шаралар қабылдауды жеделдетуге мүмкiндiк бередi.
      Саланың өнеркәсiптiк дамуының ең басты нәтижелерiнiң бiрi табиғи және сұйытылған газдың өз ресурстары есебiнен халықтың, әлеуметтiк саланы және елдiң басқа да салаларының қажеттiлiктерiн неғұрлым толық қамтамасыз ету болады. Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2004 - 2006 жылдарға арналған индикативтiк жоспарына сәйкес, халықтың осы жылдардағы нақты кiрiстерiнiң күтiлетiн 15-25%-ке шынайы өсуi және IЖӨ жыл сайынғы өсiмi 8-9%-ке аясында, өңiрлерде табиғи және сұйытылған газды тұтынудың жыл сайынғы өсiмi 7 - 8% құрайды және 2010 жылы бұл деңгей табиғи және сұйытылған газ бойынша тиiсiнше 10,3 млрд. текше метрдi және 1280 мың тоннаны құрауы мүмкiн деп болжанады. Бұл ретте тек қана газдандыру бағдарламасын iске асыру есебiнен табиғи газды тұтынушылардың өсiмi 2010 жылы 480 мың абонент құрайтын болады.
      Жергiлiктi проблемаларды шешу үшiн бiрқатар энергия қамтамасыз ету жөнiндегi жобалар iске асырылатын болады. Мысалы, Жамбыл және Қызылорда облыстарында табиғи және сұйытылған газды жеткiзу жөнiнде, Батыс Қазақстан облысында электр энергиясымен қамтамасыз ету жөнiнде және т.б. Саланы дамыту жөнiндегi бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн негiзгi нақты нәтижелер мыналар болуы мүмкiн:
      газ экспортының 13,0 млрд. текше м. дейiнгi көлемiне қол жеткiзумен табиғи газ экспортын 3,4 еседен астамға ұлғайту;
      оны экспортқа сату көлемiн 1,7 млн. тоннаға өсiрумен сұйытылған газ экспортын 4 есеге дерлiк ұлғайту;
      жаңадан қатарға қосылған газ кешендерiнде 3,7 мыңға дейiн, соның iшiнде жылдар бойынша: 2004 жылы 300 адамға; 2005 жылы 470 адамға; 2006 жылы 460 адамға; 2007 жылы 500 адамға; 2008 жылы 720 адамға; 2009 жылы 600 адамға; 2010 жылы 660 адамға арналған жұмыс орындарын құру.
      Жоғарыда аталған факторлардан тек табиғи және сұйытылған газ көлемдерiнiң экспортын, сондай-ақ халықаралық транзит көлемдерiн ұлғайтудан ғана күтiлетiн әлеуметтiк тиiмдiлiктен басқа жылдық экспорттық әлеуеттiң 2010 жылға таман 110,6 млрд. теңге артық сомаға өсуi мүмкiн.
      Икемдi тарифтiк реттеу әдiстерiне көшу өңiрлiк газбен қамтамасыз ету саласына ең алдымен жергiлiктi газ тарату тораптарын жаңғыртуға арналған инвестициялар тартуға қолайлы жағдайлар жасауды, жаңа pecypc үнемдеушi ғылымды кеп қажетсiнетiн технологиялар енгізудi қамтамасыз етуi тиiс деп күтiлуде.
      Бұдан басқа газ саласын дамыту бағдарламасын іске асырудың маңызды қыры газды энергия тасымалдаушы ретiнде және газ саласы кәсiпорындарының экологиясына зиянды әсерiн төмендетуге пайдаланудан қоршаған орта үшiн оң әсердi қамтамасыз ету болып табылады. Бағдарламада көзделген шаралардың нәтижесiнде мыналар күтiледi:
      жаңа өңдеу кешендерiн қатарға қосу және Теңiз, Құмкөл, Жаңажол және басқа кен орындарындағы шырақтарда көмiртек тотығы, күкiрттi қосындылар мен көмiрсутектерi қалдықтар түрiндегi және басқа да iлеспе газды тiкелей жағуды азайту есебiнен зиянды шығарындыларды 800 мың тоннаға дерлiк кемiту;
      2,2 млрд. кВт/сағ. дейiнгi көлемде электр энергиясын өндiру үшiн, егер электр энергиясының осы көлемiн өндiру үшiн көмiр пайдаланылуымен салыстырғанда табиғи газды пайдаланудан жорамалданатын зиянды шығарындыларды 3,8 млн. тоннаға дейiн азайтудан шартты тиiмдiлiк алу.

  6. 2004-2006 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының
газ саласын дамыту бағдарламасын iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспары

       Ескерту. 6-бөлімге өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2006.02.22. N  114 қаулысымен.
___________________________________________________________________
Р/с|    Iс-шаралар    |Аяқталу|Орындауға |Орындалу|Болжамды|Қаржы.
N |                  |нысаны |(iске     |(іске   |шығыстар|ландыру
   |                  |       |асыруға)  |асыру)  |(млн.   |көзi
   |                  |       |жауаптылар|мерзiмi |теңге)  |
___________________________________________________________________
         I. Сала жұмысының тиiмдiлігін арттыруға бағытталған
     нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру жөнiндегi iс-шаралар
___________________________________________________________________
1.  Магистралды және   Бұйрық  ЭМРМ,      2004 ж.   талап
    таратушы газ құ.           ТМРБҚА,    4-тоқсан  етiл.
    бырлары бойынша            "КМГ" ЖАҚ,           мейді
    газ тасымалдау             "КТГ" ЖАҚ,
    кезiндегi шығын.           "ИЦА" ЖАҚ,
    дар мен жеке мұқ.          "ӨГЖ" ЖАҚ
    таждықтарына пай.
    далану нормаларын
    есептеудiң әдiс.
    темесiн әзiрлеу
 
  2.  ҚР заңнамаларының  Норма.  ЭМРМ, ӘМ,  Тұрақты   4,5    "КТГ"
    талаптарына келтi. тивтiк  ҚОҚМ, СIМ, түрде            ЖАҚ,
    рiлген газ саласы. актi.   "КИНГ"                      "ӨГЖ"
    ның базалық норма. лердiң  ЖАҚ,                        ЖАҚ
    тивтiк-техникалық  жобасы  "КМГ" ЖАҚ,
    құжаттарын әзiрлеу         "КТГ" ЖАҚ,
                               "ӨГЖ" ЖАҚ
 
  3.  Газ саласының ша.  Норма.  СIМ, ЭМРМ, Тұрақты   Шарт.  Мемле.
    руашылық етушi     тивтiк  ҚОҚМ       түрде     тарға  кеттiк
    субъектiлерiнiң    актi.                        сәйкес лицен.
    қызметіне ИСО ха.  лердiң                              зияны
    лықаралық эколо.   жобасы                              пайдала.
    гиялық стандарт.                                       нушылар
    тарын енгiзу жө.
    нiндегi шаралар
    кешенiн әзiрлеу

3-1 Қазақстан        Қазақстан     ЭМРМ,   2006 ж.  Талап   Жоқ
    Республикасы-    Республикасы- мүдделi 4-тоқсан етiл-
    ның газ саласын  ның Үкiметi   мемле-           мейдi
    дамытудың        қаулысының    кеттiк
    2007-2010        жобасы        органдар
    жылдардағы                     мен ком-
    кезеңге                        паниялар
    арналған                       (келiсiм
    (екiншi кезеңi)                бойынша)
    бағдарламасын
    iске асыру
    жөнiндегi iс-
    шаралар жоспарын
    әзiрлеу      
___________________________________________________________________
  ІІ. Газды iшкi тұтыну көлемдерiн арттыруға және энергетикалық
      қауiпсіздiктi қамтамасыз етуге байланысты iс-шаралар
___________________________________________________________________
4.  Кешендi газданды.  Норма.  Облыстар.  2004-     Әрбiр  Жергі.
    рудың өңiрлiк бағ. тивтiк  дың, Аста. 2006 ж.ж. бағ.   ліктi
    дарламасын әзiрлеу құқық.  на және              дарла. бюджеттер
                       тық ак. Алматы               маға
                       тiлер.  қалалары.            5,0-
                       дiң     ның әкiм.            ден
                       жобасы  дерi, ЭМРМ           10,0-ге
                                                    дейiн
 
  5.  Арысқұм иiнiндегi  Қазақ.  Қызылорда  2005 жыл. 2004   Респу.
    "Оңтүстiк-Торғай   стан    облысының  дың жел.  ж. -   бликалық
    ойпатындағы кен    Респу.  әкiмi,     тоқсаны   2000,0 бюджет
    орындарының iлеспе блика.  ЭMPM,                2005   Жер қой.
    газдарын кешендi   сының   "ПҚҚР"               ж. -   науын
    және тиiмдi пайда. Үкiме.  ААҚ,                3506,0* пайдала.
    лану" жобасын iске тiне    "ҚазГер.            4050,0  нушылар
    асыруды жандандыру есеп    Мұнай",
                               "Торғай-
                               Петролиум"
 
  6.  Амангелдi газ кен  Қазақ.  ЭMPM,      2004 ж.  1000,0  Респу.
    орынын игерудiң    стан    "ҚМГ" ЖАҚ, жел.     500,0** бликалық
    екiншi кезеңiн     Респу.  "Капитал.  тоқсан           бюджет
    аяқтау             блика.  нефте газ"                  "ҚМГ"
                       сының                               ЖАҚ,
                       Үкiме.                              қарыз
                       тiне                                қара.
                       есеп                                жаттары
 
  7.  "Газ жобасы" шең.  Жоба.   ЭМРМ "Мұ.  2004      Талап 
    берiнде Қарашыға.  ның ТЭН найгазкон. жылдың    етіл.
    нақ ГӨЗ құрылысын          салтинг"   2-тоқсаны мейдi
    құруға TЭH әзір.           ЖАҚ       
    леуді аяктау
 
  8.  Қарағанды облысы.  Жобаның ЭMPM Қара. 2004 ж.   Есеп.  Шаруа.
    ның көмiрлi кен    ТЭН     ғанды об.  желтоқсан тердің шылық
    орындарынан метан          лысының              негi.  субъек.
    өндiру жобасының           әкiмi, ТЖА           зiнде  тiлердiң
    TЭH әзiрлеу                                            қаражат.
                                                           тары,
                                                           Қарыз
                                                           қара.
                                                           жаттары
 
  9.  Елдің оңтүстiк     Жобаның ЭMPM,      2005 ж.   2,3
    өңiрiнде жаңа жер  алдын-  "КМГ" ЖАҚ, желтоқсан
    асты қоймаларын    ала
    салу және бұрын.   ТЭН
    ғыларын кеңейтудiң
    алдын-ала ТЭН
    әзiрлеу
___________________________________________________________________
        III. Газ рыногы саласының субъектiлерiн құрылымдық
                 оңтайландыруға байланысты іс-шаралар
___________________________________________________________________
10. Қазақстан Респу.   Қазақ.  ГжЖҚК,     2004 ж.   Талап
    бликасының өңірлік стан    ҚМ, ЭМРМ,  4-тоқсан  етiлмейдi
    газ көлік жүйесін  Респу.  "КМГ" ЖАҚ, 
    "КТГ" ЖАҚ базасын. блика.  "КТГ" ЖАҚ, 
    да орталықтандыру  сының   Облыстар.
    бойынша құрылымдық Үкiме.  дың, Аста.
    қайта ұйымдастыру. тiне    на және 
    ды жүргiзу туралы  есеп    Алматы қа.
    мәселе қарау               лаларының
                               әкiмдерi
___________________________________________________________________
  IV. ҚР транзиттiк инфрақұрылымын одан әрi дамыту және қазақстан
    газының экспортын өсiру үшiн жүзеге асырылатын iс-шаралар
___________________________________________________________________
11. ҚР газ саласын     Қазақ.  ЭMPM,      2004 ж.   Талап  Еххоn
    дамытудың пробле.  стан    "КМГ" ЖАҚ, 3-тоқсан  етіл.  KGV ком.
    малық мәселелерi   Респу.  "КИНГ" ЖАҚ           мейдi  пания.
    мен жергiлiктi жо. блика.                              сымен
    баларына кешендi   сының                               келi.
    мақсатты зерттеу   Үкiме.                              сiмдер
    жүргiзу            тіне                                шеңбе.
                       есеп                                рiнде
 
  12. Табиғи газды өндi. Норма.  ЭМРМ, СIМ  2004 жыл  Талап    -
    рушi - ТМД елдерi. тивтiк             бойы      етiл.
    мен Халықаралық    құқық.                       мейдi
    Газ Альянсын құру  тық ак.
    жөнiндегі жұмыс.   тiлер.
    тарды Қазақстан    дiң
    Республикасының    жобасы
    CIM-мен бiрлесе
    отырып жүргiзу
 
  13. ҚР Үкiметi мен РФ  Қазақ.  ЭMPM,      тұрақты   талап      -
    Үкiметi арасындағы стан    "ҚМГ" ЖАҚ  түрде     етiл.
    Газ саласындағы    Респу.                       мейдi
    ынтымақтастық ту.  блика.
    ралы 2001 жылғы    сының
    28 қарашадағы ке.  Үкiме.
    лiсiмдi iске асыру тiне
    жөнiндегi шаралар. есеп
    ды қабылдау
 
  14. ҚР магистралды газ Қазақ.  "ҚМГ" AAҚ, 2004-2006 80000** "ИЦА"
    құбыр жүйесiн жаң. стан    "ҚТГ" ЖАҚ,   жж.             ЖАҚ
    ғырту жөнiндегi    Респу.  "ИЦА" ЖАҚ
    шараларды жүзеге   блика.
    асыру              сының
                       Энер.
                       гетика
                       және
                       минерал.
                       дық ре.
                       сурстар
                       министр.
                       лігіне
                       есеп
 
  15. "Қазақстан Қытай"  Қазақ.  ЭМРМ,      2005 ж.   Келi.  "КМГ"
    газқұбыры жобасын  стан    "ҚМГ" ЖАҚ  I-тоқсан  сiм    ЖАҚ,
    iске асыру мүмкiн. Респу.                       шеңбе. Қытай
    дiктерiн алдын-ала блика.                       рiнде  ұлттық
    зерттеудi жүргiзу  сының                               мұнай-газ
                       Үкiме.                              корпо.
                       тiне                                рациясы
                       есеп
___________________________________________________________________

      Ескерту: 1. 2004 жылы iске асырылатын Iс-шараларға арналған қаржыландыру тиiстi шешiмдермен расталған.
      2. (*) Қаржыландыратын iс-шаралар бойынша кейiнгi жалдарға арналған өкiлеттi органның бастамасы бойынша бюджеттiк комиссияда жыл сайын қаралатын бюджеттiк қаржының сомасы көрсетiлген.
      3. (**) Болжамдалған шығыстар тиiстi есептеулердiң негiзiнде анықталатын болады.

Қабылданған белгілеулер:

ТМРА - ҚР Табиғи монополияларды реттеу агенттiгi
"ӨГКЖ" ЖАҚ - "Өңірлік газ көлік жүйесі" ЖАҚ
ЭМРМ ГжЖҚК - ҚР Энергетика және минералдық ресурстар министрлігінің Геология және жер қойнауын қорғау комитеті
ТЖМ - ҚР Төтенше жағдайлар министрлiгi
"ПҚҚР" ААҚ - "ПетроҚазақстан ҚұмКөл Ресорсиз" ААҚ
"ҚМГ" ЖАҚ - "ҚазМұнайГаз" ЖАҚ
"КТГ" ЖАҚ - "ҚазТрансГаз" ЖАҚ
ДБЖК - Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс жөніндегі комитет
ҚМ ММжЖК - ҚР Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті
СМжСК - ҚР Стандарттау, сертификаттау және метрология комитеті
ИСМ - Индустрия және сауда министрлігі
СІМ - Сытрқы істер министрлігі
ЕХӘҚМ - Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі
ЭБЖМ - Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
ЭМРМ - Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі
ДМ - Денсаулық министрлігі
ҚМ - Қаржы министрлігі
ҚОҚМ - Қоршаған ортаны қорғау министрлігі
ӘМ - Әділет министрлігі
"Exxon KGV"  - "Exxon Kazakhstan Gaz Ventures ltd." компаниясы
ТӨП - Тәжірибелік өнеркәсіптік пайдалану
ТЭО - Техникалық-экономикалық негіздеме
       Ескерту. Ескертуге өзгеріс енгізілді - ҚР Үкіметінің 2006.02.22. N  114 қаулысымен.

Егер Сіз беттен қате тапсаңыз, тінтуірмен сөзді немесе фразаны белгілеңіз және Ctrl+Enter пернелер тіркесін басыңыз

 

бет бойынша іздеу

Іздеу үшін жолды енгізіңіз

Кеңес: браузерде бет бойынша енгізілген іздеу бар, ол жылдамырақ жұмыс істейді. Көбінесе, ctrl-F пернелері қолданылады