ИПС "Әділет"

      Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша:
      "қылмыспен", "қылмысымен", "қылмыстық заңмен тыйым салынған" деген сөздер тиісінше "қылмыстық құқық бұзушылықпен", "қылмыстық құқық бұзушылығымен", "қоғамға қауіпті" деген сөздермен ауыстырылды;
      "ҚІЖК-нің", "ҚІЖК-мен", "АІЖК-нің" деген сөздер тиісінше "ҚПК-нің", "ҚПК-мен", "АПК-нің", деген сөздермен ауыстырылды;
      "процессуалдық" деген сөз "процестік" деген сөзбен ауыстырылды;
      "жеке айыптау", "жеке айыптаушыларға", "жеке айыптаушы" деген сөздер тиісінше "жекеше айыптау", "жекеше айыптаушыларға", "жекеше айыптаушы" деген сөздермен ауыстырылды;
      "есі кіресілі-шығасылы" деген сөздер "есі дұрыс емес" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

Азаматтық талаптарды қылмыстық процесте қаралуын реттейтін қылмыстық іс жүргізу заңнамасын дұрыс әрі біркелкі қолдану мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы

қаулы етеді:

1. Азаматтық талапты Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінде (бұдан әрі – ҚПК) көзделген тәртіппен қылмыстық іспен бірге қарау, қылмыстық құқық бұзушылықпен немесе есі дұрыс емес жағдайдағы адамдардың қоғамға қауіпті әрекетiмен өздеріне моральдық, күш қолдану арқылы немесе мүліктік зиян келтірілген адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін дер кезінде қорғаудың кепілі болып табылады. Соттар осыған байланысты қылмыстық істерді қарау кезінде қойылған азаматтық талаптарды материалдық және процестік заңдардың талаптарын сақтай отырып дұрыс шешуді қамтамасыз етуге тиіс.

ҚПК-нің 2-бабының екінші бөлігіне және 166-бабының екінші бөлігіне сәйкес, қылмыстық процесте азаматтық талапқа қатысты мәселелер қылмыстық іс жүргізу заңының негізінде шешіледі. Іс жүргiзу қатынастары ҚПК-мен реттелмеген жағдайларда азаматтық iс жүргiзу заңнамасының нормалары осы Кодекске қайшы келмейтiн бөлiгiнде қолданылады.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

2. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде анықтаушы, тергеуші, прокурор немесе сот азаматқа немесе заңды тұлғаға, егер іс бойынша қылмыстық құқық бұзушылықпен немесе есі дұрыс емес адамның қоғамға қауіпті әрекетімен оларға мүліктік залал немесе моральдық зиян келтірілгенін байқаса, олардың азаматтық талап қою құқығын түсіндіреді.

3. Адамдар азаматтық талап қойғаннан кейін азаматтық талапкер деп танылады.

Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық талап қоюға құқылы адамдардың тобы ҚПК-нің 58, 73 және 167-баптарында айқындалған. Олардың қатарына: қылмыстық құқық бұзушылықпен немесе есі дұрыс емес жағдайдағы адамдардың қоғамға қауіпті әрекетiмен өздеріне зиян келтірілген жеке және заңды тұлғаларды, олардың заңды өкілдері мен өкілдерін, прокурорды жатқызуға болады.

Мүліктік зиян келтірілген кезде жойылған не бүлінген мүліктің меншік иесі ғана емес, сонымен бірге заңды негіздер бойынша өзінде тұрған мүліктің иесі де (жалға алушы, сақтаушы және басқалар) азаматтық талап қоюға құқылы.

ҚПК-нің 71-бабының бесінші бөлігіне сәйкес, жәбiрленушiнiң өзiне келтiрiлген моральдық зиянды өтеу туралы талабы қылмыстық процесте қаралады. Егер мұндай талап қылмыстық iсте қойылмаса не қараусыз қалдырылса, онда жәбiрленушi оны азаматтық сот iсiн жүргiзу тәртiбiмен қоюға құқылы.

Азаматтық талап қою қылмыстық құқық бұзушылық аяқталса да, аяқталмаса да кез келген уақытта сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталған сәттен бастап, бірақ сот тергеуі аяқталғанға дейін немесе есі дұрыс емес адам қоғамға қауіпті әрекетті жасаған, сондай-ақ күдікті анықталмаған кезде де қойылуы мүмкін.

Ескерту. 3-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 10 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз), 2011.04.21 № 1 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 20.04.2018 № 8 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

4. Азаматтық талаптар азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қаралатын талап арыздарға қойылатын талаптарға сәйкес жазбаша нысанда не электрондық құжат нысанында берілуі мүмкін.

Талап арызда көрсетілген азаматтық жауапкерлердің санына қарай талап арыздың көшірмелері қоса берілуге тиіс.

Азаматтық талапты қарау туралы өтініш сондай-ақ ҚПК-нің 408-бабының тәртібімен жекеше айыптауды қозғау туралы шағымда да көрсетілуі мүмкін.

Егер қойылған азаматтық талаптың негіздерін немесе талап қоюдың мөлшерін айқындау қажет болса азаматтық талап қосымша толықтырылуы мүмкін.

Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу барысында азаматтық талап қою кезінде талапкер мемлекеттік бажды төлеуден босатылады.

Қылмыстық істе қойылған азаматтық талаптың соттылығы қылмыстық істің соттылығымен анықталады.

Ескерту. 4-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

5. Адамды азаматтық талапкер деп тану туралы, азаматтық талапкер деп танудан бас тарту туралы немесе адамның қылмыстық процеске азаматтық талапкер ретінде қатысуын тоқтату туралы шешімді қылмыстық процесті жүргізуші орган дәлелді қаулы шығару арқылы қабылдайды. Қаулы тиісінше талап арыз түскеннен кейін дереу не адамның аталған процестік жағдайда болуға негіздің жоқ екенін көрсететін мән-жайлар анықталған соң шығарылуға тиіс.

Қабылданған шешім туралы азаматтық талапты қойған адам, сондай-ақ азаматтық талапта мүдделері қозғалып отырған процеске қатысушылар хабардар етіледі.

Азаматтық талапкер деп танылған адамдарға бір мезгілде олардың ҚПК-нің 73-бабында көзделген процестік құқықтары мен міндеттері түсіндірілуге тиіс.

Прокурордың азаматтық талап қойғаны туралы сол талапта мүддесі қорғалып отырған адамдар да хабардар етілуге тиіс.

Басқа адамдардың мүддесін қорғап азаматтық талап қойған прокурор азаматтық талапкер болып танылмайды, себебі оның процестік жағдайы өз алдына ҚПК-нің 58-бабында белгіленген. Бұл жағдайда өзінің мүддесін қорғап талап қойған адам талапкер болып танылады.

Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

6. Анықтаушы, тергеуші, прокурор немесе сот қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде ҚПК-нің 58, 73 және 167-баптарында көрсетілген адамдардың ҚПК-нің 166-бабына сәйкес берген талап арыздарын қабылдамауға құқылы емес.

Талап қою арызын қайтару туралы азаматтық талапкер берген арыздың негізінде қылмыстық процесті жүргізуші орган қылмыстық процестің кез келген сатысында талап қою арызын қайтару туралы қаулы шығарады. Егер мұндай арыз сот жарыссөздерін өткізу кезінде келіп түскен жағдайда, судья оны қарау және процестік шешім қабылдау үшін сот тергеуін қайта бастайды.

Ескерту. 6-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

7. Қылмыстық құқық бұзушылықпен келтірілген зиянды өтеу туралы талап қойған адам, егер бұған дейін мұндай шешім қабылданбаса оны азаматтық талапкер деп тануды талап етуге құқылы. Қылмыстық процесті жүргізіп отырған орган азаматтық талапкер деп тану туралы арызды (өтінішті) алған сәттен бастап үш тәулік ішінде қарап, қабылданған шешім туралы арызданушыға дереу хабарлап, оның арызы (өтініші) бойынша шығарылған дәлелді қаулының көшірмесін жіберуге тиіс.

Прокурор заңда көзделген жағдайларда өз бастамасы бойынша жеке немесе заңды тұлғаны азаматтық талапкер деп тануға құқылы.

Жәбірленушілердің өздеріне қатысты қылмыстық құқық бұзушылық жасауға жәрдемдесетін әрекеттер жасауы олардың азаматтық талаптарды қоюына немесе осы адамдарды азаматтық талапкерлер деп тануға кедергі болмайды.

Адамды азаматтық талапкер деп танудан бас тартуға ҚПК-нің 105, 106-баптарының және 109-бабының екінші бөлігінде көзделген мерзімдер мен тәртіпте прокурорға немесе сотқа шағым беруге болады.

Ескерту. 7-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

8. Азаматтық талап ҚПК-нің 74, 167, 198, 344-баптарына сәйкес қылмыстық процесті жүргізіп отырған органның қаулысымен азаматтық талапкерлер деп танылуға тиіс күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға немесе есі дұрыс емес жағдайдағы адамның қоғамға қауіпті әрекетімен оларға келтірілген зиян үшін жауапкершілік көтеретін адамдарға қойылады.

Іске азаматтық жауапкер ретінде қатыстыру туралы қаулы өзіне қатысты қаулы шығарылған адамға немесе оның өкіліне дереу жарияланады және олардың ҚПК-нің 74-бабымен көзделген процестік құқықтары бір мезгілде түсіндіріле отырып, талап арыздың көшірмесі тапсырылуға тиіс.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (бұдан әрі – АҚ) 921-бабына сәйкес қызметкер еңбек (қызметтік, лауазымдық) міндеттерін атқару кезінде зиян келтірген жағдайларда заңды тұлға немесе қол астында кінәлі адам еңбек не азаматтық-құқықтық шарт негізінде жұмыс істеген азамат азаматтық жауапкер ретінде танылуы мүмкін.

Бұл ретте АК-нің 917-бабының ережелерін ескере отырып, егер зиян қызметкердің заңсыз әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) келтірілген болса және оның әрекеті еңбек міндеттерін атқарумен байланысты болмаса, қойылған талап жалпы тәртіппен зиянды келтірген адамнан өндірілуге жатады.

Ескерту. 8-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

9. Егер басты сот талқылауын тағайындау туралы мәселені шешу кезінде қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу барысында адамдардың азаматтық талапкерлер немесе азаматтық жауапкерлер деп негізсіз танылғаны анықталса, судья өз бастамасымен немесе тараптардың өтініші бойынша істі алдын ала тыңдауды тағайындап, оның барысында осы адамдардың азаматтық талапкердің немесе азаматтық жауапкердің процестік жағдайында болуын тоқтату туралы мәселені қарап, оның қорытындысы бойынша тиісті дәлелді қаулы шығарады. Сот жәбірленуші деп танылған және азаматтық талапкер деп танылуы мүмкін адамға оның азаматтық талап қою құқығы туралы түсіндірмені бір мезгілде жіберуге тиіс.

10. Судья ҚПК-нің 320-бабының 6) тармағына сәйкес, сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында қылмыстық құқық бұзушылықпен немесе есі дұрыс емес адамның қоғамға қауіпті әрекетімен келтірiлген залалды өтеудi қамтамасыз ету шараларының қабылданған-қабылданбағанын анықтауға тиіс.

Азаматтық талапты қамтамасыз ету шараларын қабылдамау басты сот талқылауын тағайындауға кедергі болмайды, іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға әкеп соқпайды және істі прокурорға жіберу үшін негіз болмайды.

Судья азаматтық талапты қамтамасыз ету шараларын қабылдау қажет екенін анықтай келіп, ҚПК-нің 325-бабына сәйкес қаулы шығарып, онда қылмыстық ізге түсу органдарын қажетті қамтамасыз ету шараларын қабылдауға, сондай-ақ азаматтық талапты қамтамасыз ету мақсатында тыйым салынған мүлікті сақтау жөнінде шара қолдануды (мүлікті алу, оны жауапты сақтауға беру және басқалар) міндеттейді.

Басты сот талқылауын тағайындау туралы қаулыда сот ҚПК-нің 322-бабында көзделген басқа мәселелермен қатар азаматтық талапкерлер мен азаматтық жауапкерлерді сот отырысына шақырту туралы мәселені де қамтуға тиіс.

Ескерту. 10-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

11. ҚПК-нің 166-бабына сәйкес, басты сот талқылауы барысында қылмыстық іспен қоса есі дұрыс емес адамның тiкелей қылмыстық құқық бұзушылығымен немесе қоғамға қауіпті әрекетiмен келтiрiлген зиянды өтеу туралы талаптардың да қаралатынын назарда ұстаған жөн.

Қылмыстық іс бойынша анықталған мән-жайлардан туындайтын басқа азаматтық талаптар, егер олар жерлеуге, зардап шеккен адамды емдеуге кеткен шығыстарды, оның өзінің және өкілінің сотқа дейінгі тергеп-тексеру iсiне және сотқа қатысуына байланысты шыққан шығыстарды өтеу мақсатында қойылса, қылмыстық іспен қоса бір өндірісте қаралуға жатады.

Кері талаптар, олар қылмыстық құқық бұзушылықпен немесе есі дұрыс емес адамның қоғамға қауіпті әрекетімен жәбірленушіге зиян келтірілген жағдайда сақтандыру өтемі ретiнде төленген сомаларды, жәрдемақыны немесе зейнетақыны өтеу мақсатында қойылғанда ғана қылмыстық іспен қоса бір мезгілде қаралуы мүмкін.

Ескерту. 11-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

12. Азаматтық талапкер, сондай-ақ прокурор кімде-кімнің мүддесін қорғап қойған талабынан қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің кез-келген сәтінде, бірақ сот кеңесу бөлмесіне кеткенге дейін бас тартатыны туралы мәлімдеуге құқылы.

Азаматтық талаптан бас тарту, әдетте, азаматтық талапкердің жазбаша арызында не электрондық құжат нысанында көрсетіледі, оның азаматтық талаптан бас тартатыны туралы сот отырысындағы ауызша арызы сот отырысының хаттамасына түсіріледі.

Қылмыстық процесті жүргізіп отырған орган талапкерге азаматтық талаптан бас тарту салдарын түсіндіруге міндетті және азаматтық талаптан бас тартуды қабылдау мәселесін шешу кезінде ҚПК-нің 169-бабын және Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі - АПК) 170-бабын басшылыққа алуға тиіс әрі егер бұл заңға қарама-қайшы келсе немесе кімде-кімнің құқықтарын не заңды мүдделерін бұзса, мұндай бас тартуды қабылдамауға тиіс.

Сот талаптан бас тартуды қабылдау немесе қабылдамау мәселесі бойынша ҚПК-нің 169-бабына сәйкес дәлелді қаулы шығарады. Аталған қаулыны шығару үшін сот, ҚПК-нің 344-бабының екінші бөлігіне сәйкес, кеңесу бөлмесіне кетуге тиіс.

Талаптан бас тартуды қабылдау қылмыстық істің осы бөлігінде iс жүргiзудi және адамның азаматтық талапкер ретінде қатысуын тоқтатуға әкеп соғады, сондай-ақ сотқа сол тараптар арасында, сол нысана мен сол негіздер бойынша, оның ішінде азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен дау бойынша қайтадан жүгінуді болдырмайды.

Прокурордың азаматтық талаптан бас тартуы азаматтық талапкерді, оның мүддесі үшін талап арыз берілген кезде, немесе оның өкілдерін сотта талапты дербес қолдау құқығынан айырмайды.

Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

13. ҚПК-нің 113-бабына сәйкес, азаматтық талап бойынша дәлелдеу әрбір қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде дәлелденуге тиісті мән-жайлардың қатарына жатады. Дәлелдеу кезінде: азаматтық талаптың негіздері; қылмыстық құқық бұзушылықпен келтірілген зиянның түрі, сипаты, мөлшері мен көлемі; зиянның кімге келтірілгені және кімнің азаматтық талапкер болатыны; келтірілген зиян үшін кімнің жауапкершілік көтеретіні және кімнің іс бойынша азаматтық талапкер болатыны; қылмыстық құқық бұзушылық жасалған сәтте өзіне зиян келтірілген адамның мінез-құлқы; күдіктінің, (азаматтық жауапкердің) мүліктік жағдайы анықталуға тиіс.

ҚПК-нің 121-бабына сәйкес, зиянның сипаты мен мөлшерін сот отырысында дәлелдеу міндеті айыптаушыға жүктелген.

ҚПК-нің 410-бабына сәйкес, жекеше айыптау істері бойынша азаматтық талапты дәлелдеу ауыртпалығы азаматтық талапкерлерге (жекеше айыптаушыларға) жүктелген, олар өздеріне мүліктік залал немесе моральдық зиян келтірілуіне байланысты құқықтарын қорғауға қажетті тиісті дәлелдемелерді сотқа ұсынуға тиіс, ал мүмкін болмаған жағдайда - судьяға оларды қайдан алуға болатынын айтуларына және оларды алдырту туралы өтініш берулеріне болады. Егер жекеше айыптаушы азаматтық талап бойынша дәлелдемелерді жинау жөнінде көмек сұраса сот оған көмектесуге тиіс.

Ескерту. 13-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

14. Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, олардың өкілдері қылмыстық процесті жүргізуші органға тиісті дәлелдемелерді ұсынуға немесе оларды алдырту туралы өтініш беруге, ҚПК-нің тиісінше 73 және 74-баптарында көзделген өздерінің басқа барлық құқықтарын пайдалануға құқылы.

Осы орайда ҚПК-нің 74-бабының үшінші бөлігінде міндеттерінің шеңбері белгіленген азаматтық жауапкерге қойылған талабының нысанасын, негізін немесе мөлшерін жоққа шығаратын дәлелдемелерді ұсыну міндеті жүктелмеуге тиіс.

Ескерту. 14-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

15. Мүлікті ұрлау, бүлдіру немесе жою салдарынан келтірілген зиян жәбірленушіге шешім қабылданатын күні қалыптасқан бағалар ескеріле отырып өтеледі.

Сот, қажет болған жағдайда мүлікті ұрлау, бүлдіру немесе жою салдарынан келтірілген зиянның мөлшерін сараптама қорытындысының немесе сот осы мақсатта тағайындаған мамандардың немесе комиссияның мәліметтерінің негізінде анықтайды.

Сот іс бойынша іс жүргізіліп отырған сәтте қалыптасқан бағаларды ескеріп, өтелуге жататын зиянның мөлшерін, егер осындай шешім сотталып отырған адамды әлдеқайда ауыр қылмыстық құқық бұзушылық үшін кінәлі деп тануға әкеп соқпаса немесе оның жағдайын өзгедей нашарлатпаса және оның қорғану құқығын бұзбаса, ұлғайтуға құқылы.

Ескерту. 15-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

16. Әрбір іс бойынша дене жарақатының сипатын анықтау кезінде денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығы анықталатын сипаттамаларды негізге ала отырып, денсаулыққа келтірілген зиянның ауыр не жеңіл екенін аз ғана уақыт бойы денсаулықтан айырған-айырмағанын не денсаулыққа ауырлығы орташа зиян келтіргенін не денсаулыққа ауыр зиян келтіргенін немесе адамның өлуіне душар еткенін анықтауға тиіс. Денсаулыққа келтірілген зиянның көлемі мен дәрежесін анықтау үшін міндетті түрде тиісті сот сараптамасы жүргізілуі керек.

ҚПК-нің 166-бабының бірінші бөлігінде көрсетілмеген залалды не өзге де зиянды өтеу туралы талаптар (мысалы, шығындарды немесе алынбаған пайданы өндіріп алу туралы талап арыздар, жәбірленуші болып табылмайтын үшінші тұлғалардың талап арыздары және басқалары) қылмыстық процесте қарауға жатпайды. Қылмыстық іс бойынша осындай талаптар келіп түскен кезде сот арыз берушіге азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен сотқа жүгіну құқығын түсіндіруге міндетті.

Ескерту. 16-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

17. Моральдық зиянды өтеу туралы талап арыздарды қарау кезінде "Соттардың моральдық зиянды өтеу жөніндегі заңнаманы қолдануы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2015 жылғы 27 қарашадағы № 7 нормативтік қаулысын басшылыққа алған жөн.

Ескерту. 17-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

18. Өзіне қатысты қылмыс жасалғанға дейін немесе қылмыстық құқық бұзушылық жасалған сәттегі жәбірленушінің мінез-құлқы зиян келтірушінің қылмыстық жауапкершілігіне де, азаматтық-құқықтық жауапкершілігіне де ықпал ететінін және кейбір жағдайларда осы әрекет заңсыз деп (қасақана әрекет немесе өрескел абайсыздық) танылуы мүмкін екенін назарда ұстаған жөн.

Жәбірленушінің өрескел абайсыздығы (мас болу, жол қозғалысының ережелерін бұзу және т.с.) кезінде өтелетін зиянның мөлшері азайтылуы немесе оны өтеуден бас тартылуы мүмкін.

Ескерту. 18-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2011.04.21 № 1 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 20.04.2018 № 8 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

19. Азаматтық жауапкердің мүліктік жағдайына көз жеткізу үшін оның еңбекақысының мөлшерін, отбасы мүшелерінің санын, отбасының кірісін, асырауындағы адамдардың бар-жоғын, оның жеке және ортақ меншігінде жылжыйтын және жылжымайтын мүліктің болуын анықтау керек.

20. Қылмыстық іс бойынша басты сот талқылауы кезінде төрағалық етуші азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің және олардың өкілдерінің өздерінің процестік құқықтарын жүзеге асыруын, оның ішінде қылмыстық іс бойынша азаматтық талапқа қатысты барлық мән-жайларды зерделеуге және сот жарыссөздеріне қатысу құқығын қамтамасыз етуге міндетті.

Азаматтық талапкер талап арызын сот отырысында жария етуге тиіс. Сот азаматтық талапкердің, оның өкілдерінің азаматтық талапты қуаттайтынын және қандай мөлшерде қуаттайтынын анықтауға, егер талапты прокурор қойса, азаматтық талапты мемлекеттік айыптаушының қуаттайтын-қуаттамайтынын анықтауға міндетті. Сонымен қатар азаматтық жауапкер мен оның өкілдерінен олардың қойылған азаматтық талапты мойындайтынын-мойындамайтынын және қандай мөлшерде мойындайтынын анықтау керек.

Азаматтық талапкерге, азаматтық жауапкерге және олардың өкілдеріне қойылған азаматтық талап бойынша сот отырысында түсініктеме беруге, азаматтық талапқа қатысты материалдарды қылмыстық іске тігу үшін ұсынуға мүмкіндік берілуге тиіс.

Соттың талабы бойынша азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері, егер сот талапты дұрыс шешу үшін зерделеу қажет деп тапса өздерінің қолдарында бар заттарды, құжаттарды, өзге де дәлелдемелерді ұсынуға міндетті.

Ескерту. 20-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

21. Азаматтық талапкер талап мөлшерін азайтуға (мысалы, айыпталушы немесе азаматтық жауапкер зиянды өз еріктерімен ішінара өтесе) немесе көбейтуге құқылы. Осы орайда, егер сот отырысында азаматтық талапкер көрсеткен талап сомасының сотқа дейінгі тергеу барысында анықталған сомадан жоғары екені анықталса және мұның өзі қылмыстық құқық бұзушылықты саралауға ықпалын тигізсе, онда осы мән-жай ҚПК-нің 340-бабының бесінші бөлігінің тәртібімен істі қарауды кейінге қалдыру және прокурорға жаңа айыптау актісін жасау үшін қажет уақытты беру үшін негіз болып табылады.

Ескерту. 21-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

22. Сотталушының (азаматтық жауапкердің, оның өкілдерінің) азаматтық талапты мойындауы азаматтық талапты қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болатынын соттар назарда ұстағандары жөн. Азаматтық талап бойынша шешім қабылданғанға дейін сотталушының жасалған қылмыстық құқық бұзушылық үшін кінәлі екені немесе есі дұрыс емес адамның қоғамға қауіпті әрекетті жасағаны, сондай-ақ олардың әрекеті мен келтірілген зиянның арасындағы себепті байланыс анықталуға тиіс. Осы мақсатта залалдың сотталушының немесе есі дұрыс емес адамның қандай әрекетімен немесе әрекетсіздігімен келтірілгені, мұның қандай дәлелдемелермен расталатыны, залал сомасының қаншалықты екені, оның неден құралатыны, кімнің заңға сәйкес материалдық жауапкершілік көтеретіні және залалдың кімнің пайдасына өндірілетіні тиянақты анықталуы керек.

Ескерту. 22-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

23. Сотталушы (азаматтық жауапкер, оның өкілдері) талапты мойындауға құқылы, бұл сотты істі мұқият және әділ талқылап, азаматтық талап бойынша заңды шешім қабылдаудан босатпайды.

Істі қысқартылған тәртіппен сотта талқылауды жүргізу кезінде азаматтық талап бойынша зерттеу жүргізілмейді. Сотталушының (азаматтық жауапкер мен оның өкілдерінің) азаматтық талапты мойындамауы қылмыстық іс бойынша, оның ішінде азаматтық талапқа қатысты мән-жайлар бойынша сот тергеуін толық көлемінде жүргізуге әкеп соғады.

Ескерту. 23-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

24. Егер қылмыстық істі қарау барысында жәбірленуші (ол азаматтық талапкер де) сотталушымен татуласуына байланысты қылмыстық істі қысқарту туралы өтініш берсе және қылмыстық құқық бұзушылықпен өзіне келтірілген зиян толық өтелді деп мәлімдесе сот оған осы негіз бойынша істің, оның ішінде азаматтық талап бөлігінде қысқартылуының салдарын түсіндіріп, жәбірленушінің аталған арызды өз еркімен бергенін, зиянды өтеудің мән-жайларын және оның мөлшерін анықтауға тиіс.

25. Азаматтық талапты қараудың нәтижелері бойынша сот мына шешімдердің біреуін қабылдай алады: азаматтық талапты толық немесе ішінара қанағаттандыру туралы; азаматтық талапты қанағаттандырудан бас тарту туралы; азаматтық талапкердің азаматтық талабын қанағаттандыру құқығын тану және оның мөлшері туралы мәселені соттың азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауына беру туралы; азаматтық талаптан бас тартуды қабылдау және ол бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы; бітімгершілік келісімді не дауды азаматтық талап бойынша медиация тәртібімен реттеу туралы келісімді бекіту және ол бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы; азаматтық талапты қараусыз қалдыру туралы.

Үкімнің (қаулының) сипаттама-дәлелдеу бөлімінде сот тараптардың азаматтық талапқа деген пікірін көрсетіп, соттың азаматтық талап туралы мәселені шешу кезінде пайдаланған материалдық және процестік заңдардың нормаларына сілтеме жасап, азаматтық талап бойынша қабылданған шешімнің тиісті уәждері мен негіздерін көрсетуге тиіс. Соттың азаматтық талап бойынша қабылданған шешімі үкімнің (қаулының) қарар бөлімінде баяндалады.

Ескерту. 25-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

26. Егер сот қылмыстық іс бойынша айыптау үкімін шығарса немесе есі дұрыс емес адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы қаулы шығарса, азаматтық талап толық немесе ішінара қанағаттандыруға жатады. Талапты толық немесе ішінара қанағаттандыру туралы шешімді сот келтірілген зиянның сипаты мен мөлшерінің дәлелденгенін, зиян мөлшерінің қандай жағдайларға байланысты келтірілгенін негізге ала отырып қабылдайды.

Азаматтық талап ҚПК-нің 35-бабы бірінші бөлігінің 3), 4) тармақтарында көрсетілген негіздермен іс бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы қаулы шығарылған кезде де толық қанағаттандырылуға жатады. Күдікті, айыпталушы, сотталушы немесе олардың заңды өкілдері келтірілген шығынның сомасын даулаған жағдайда, азаматтық талап даудың мәні бойынша шешіле отырып, іс бойынша іс жүргізу ҚПК-нің 35-бабының төртінші бөлігінде көзделген қағидалармен жалғасады.

Азаматтық талапты қылмыстық іспен бірге қарау кезінде қылмыстық құқық бұзушылықпен келтірілген зиянды өтеудің негіздері, шарттары, көлемі мен тәсілі азаматтық, еңбек және басқа да заңнамалар нормаларына сәйкес анықталады. Зиян келтiргенi үшiн жауаптылықтың жалпы негiздерi АК-нің ерекше бөлігінің 47-тарауында белгіленген.

Ескерту. 26-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

27. Сот үкімнің қарар бөлімінде өндірілуге жататын соманы көрсете отырып, азаматтық талапты толық немесе ішінара қанағаттандыру туралы не азаматтық талапкердің азаматтық талабын қанағаттандыру құқығын тану және талаптың мөлшері туралы мәселені соттың азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауына беру туралы не талапты қанағаттандырудан бас тарту туралы не азаматтық талапты қараусыз қалдыру туралы, жауапкерден (жауапкерлерден) мемлекет кірісіне өндірілуге жататын мемлекеттік баждың мөлшері туралы шешімді көрсетеді.

Бірнеше сотталушыға қойылған азаматтық талапты қанағаттандыру кезінде сот нақты қандай соманың кімнен, бірлесіп немесе үлестік тәртіппен өтелетінін үкімнің қарар бөлімінде көрсетуге тиіс. Егер мүліктік зиян аса ауыр қылмыс жасау нәтижесінде келтірілсе және сотталғанда оны өтеу үшін жеткілікті мүлік болмаса, үкім шығарған сот жәбірленушінің немесе оның құқықтық мирасқорының өтініші бойынша ҚПК-нің 71-бабының жетінші бөлігіне сәйкес республикалық бюджет қаражаты есебінен толық көлемде, бірақ 150 айлық есептік көрсеткіштен аспайтын, ақшалай өтемақыны төлеу туралы қаулы шығаруға тиіс. Соттың аталған қаулысы атқарушылық іс жүргізу туралы заңнамада белгіленген тәртіпте еріксіз орындалуға жатады.

Егер залал бірнеше адамның бірлесіп жасаған қылмыстық әрекеттерінің нәтижесінде келтірілсе, онда сотталып отырғандардың кәмелетке толғандары да кәмелетке толмағандары да өздерінде мүлік немесе өзге табыс көздері болған жағдайда материалдық жауапкершілікті АК-нің 932-бабына сәйкес ортақтасып көтереді. Сот жәбірленушінің арызы бойынша және оның мүддесі үшін зиянды бірлесіп келтірген адамдарға үлестік жауапкершілік жүктеуі мүмкін.

Сот талапты қанағаттандыра отырып, үкімнің (қаулының) қарар бөлімінде азаматтық жауапкердің шешімді азаматтық талап бойынша өз еркімен орындау мерзімін белгілеуге және үкімде (қаулыда) көрсетілген мерзім өткеннен кейін сот актісі азаматтық талап бөлігінде мәжбүрлеп орындауға жататыны туралы көрсетуге тиіс.

Үкімді азаматтық талап бөлігінде мәжбүрлеп орындау атқарушылық іс жүргізу заңнамасында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.

Сот сотталушыға тиесілі мүліктің басқа біреудің иелігінде екенін, сондай-ақ оның басқа адамдармен бірге ортақ меншігіндегі мүлкінің қылмыстық жолмен табылған ақшаға алынғанын анықтап, тиісті дәлелдемелер келтіре отырып, залалдың осы мүліктен де өндіріліп алынуы үшін бұл туралы үкімде көрсетуге тиіс.

Ескерту. 27-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 10 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз); 20.04.2018 № 8 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

28. Қылмыстық іс барысында азаматтық талап қойылған кезде тек талапкер ғана мемлекеттік баж төлеуден босатылады, сондықтан талап толық немесе ішінара қанағаттандырылған жағдайда сот үкімде жауапкерден (жауапкерлерден) мемлекеттік бажды мемлекет пайдасына толық немесе талаптың қанағаттандырылған бөлігіне сәйкес өндіру туралы мәселені шешеді.

29. Сот азаматтық жауапкердің азаматтық талапты қанағаттандыру туралы құқығын тану және оның мөлшері туралы мәселені азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға беру туралы шешімді үкімде (қаулыда) көрсетеді және қылмыстық істің басты сот талқылауы кезінде талапты қанағаттандыру үшін заңда көзделген барлық негіздер анықталған жағдайларда ғана және олар талаптың негізді екенін айғақтаса, алайда, оның мөлшерін қылмыстық істі кейінге қалдырмай анықтау мүмкін болмаса (мысалы, мүліктік залалдың мөлшерін растайтын құжаттардың болмауына және басқа да себептерге байланысты) осындай шешім қабылдануы мүмкін.

30. Соттың азаматтық жауапкердің азаматтық талапты қанағаттандыру туралы құқығын танып, азаматтық талаптың мөлшері туралы мәселені азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға беруі үкім заңды күшіне енгеннен кейін соттың үкімнің және азаматтық талапқа қатысты материалдардың тиісінше куәландырылған көшірмелерін қылмыстық құқық бұзушылықпен келтірілген зиян үшін өндірілуге жататын өтемақының мөлшерін азаматтық талапкердің пайдасына толық есептеу үшін соттылығы бойынша тиісті сотқа жіберуін білдіреді. Осы орайда қылмыстық істі қарайтын сот азаматтық талапкердің азаматтық талапты қанағаттандыруға құқығын мойындай отырып, азаматтық сот ісін жүргізу тәртібінде қарауға жататын мәселелерді алдын ала анықтап, олар бойынша тұжырымдарды үкімде көрсетуге құқылы емес.

Сот қылмыстық құқық бұзушылықпен келтірілген зиян үшін өндірілуге жататын өтемақының мөлшерін есептеу туралы мәселені азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қараған кезде талапты қанағаттандырудан бас тартуға немесе талапты кері қайтаруға құқылы емес, өйткені ҚПК-нің 127-бабының үшінші бөлігіне сәйкес талапты қанағаттандыру құқығы танылатын заңды күшіне енген сот үкімі азаматтық істі қарау кезінде сот үшін осы бөлігінде міндетті болып табылады.

Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен жәбірленушінің стационарда емделуіне жұмсалған қаржысын өтеу туралы істердің соттылығы жөніндегі мәселені шешу кезінде, АПК-нің 30-бабының бесінші бөлігіне сәйкес, талапкердің талабының өзінің тұрғылықты жері бойынша немесе жәбірленушінің денсаулығына зиян келтірілген жер бойынша қаралатынын назарда ұстаған жөн.

Ескерту. 30-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 10 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз); 20.04.2018 № 8 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

31. Азаматтық талапты қанағаттандырудан бас тарту туралы шешім қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасының болуы анықталмауына немесе сотталғанның қылмыстық құқық бұзушылықты жасауға қатысуы не есі дұрыс емес адамның қоғамға қауіпті әрекетті жасағаны дәлелденбеуіне байланысты ақтау үкімі шығарылған кезде қабылданады.

Егер сот отырысында қылмыстық құқық бұзушылықпен немесе есі дұрыс емес адамның әрекетімен зиян келтірілмегені не сотталушының немесе есі дұрыс емес адамның әрекеті мен келтірілген зиянның арасында себепті байланыстың жоқ екені анықталған жағдайда да талап қанағаттандырылмауға тиіс.

Ескерту. 31-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

32. Қылмыстық істі мәні бойынша қарау кезінде азаматтық талапты негізсіз қараусыз қалдыруға жол берілмеуі керек екенін соттардың назарда ұстағандары жөн.

ҚПК-нің 35-бабы бірінші бөлігінің 5), 7), 8) тармақтарында көрсетілген негіздер бойынша қылмыстық іс тоқтатылған кезде азаматтық талап қараусыз қалдырылуы мүмкін.

Сотталғанның әрекеттерінде қылмыстық құқық бұзушылық құрамының болмауына байланысты ақтау үкімі немесе істі қысқарту туралы және есі дұрыс емес адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануға негіз жоқ деген қаулы шығарылғанда да азаматтық талап қараусыз қалдырылады.

Азаматтық талап азаматтық талапкердің немесе оның өкілінің сот отырысына келмеуіне байланысты да қараусыз қалдырылуы мүмкін. Алайда, сот азаматтық талапкердің немесе оның өкілінің сотқа келген-келмегеніне қарамастан, өз бастамасымен мұны қажет деп тапса не басты сот талқылауына қатысып отырған прокурор азаматтық талапты қолдаса немесе азаматтық талапкердің және оның өкілінің азаматтық талапты өздерінің қатысуынсыз қарау туралы өтініші болса азаматтық талапты қарауға құқылы.

Қылмыстық сот ісін жүргізу барысында азаматтық талапты қараусыз қалдыру азаматтық талапкерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен талап қою құқығынан айырмайды.

Ескерту. 32-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

33. Азаматтық талап қойылып, оны қамтамасыз ету шаралары қолданылған қылмыстық іс қысқартылған жағдайда сот азаматтық талапкерге көрсетілген шаралардың күшін жоятыны туралы түсіндіруге тиіс. Мұндай жағдайда талапкер талапты азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдау туралы талап қоюға әрі өтініш беруге құқылы.

34. Сот жәбірленушіге, азаматтық талапкерге, олардың өкілдеріне басты сот талқылауының хаттамасымен, басты сот талқылауының дыбыс-, бейнежазбасымен танысу және оларға өздерінің ескертулерін жасау құқығын түсіндіруге міндетті, бұл туралы сот отырысының хаттамасында көрсетілуі тиіс. Сот отырысының хаттамасына ескертулер жазбаша нысанда немесе электрондық цифрлық қолтаңбамен куәландырылған электрондық құжат нысанында беріледі. Белгіленген мерзімдер бұзылып ресімделген хаттамаға қол қойылған күн туралы аталған адамдар хабардар етілуге тиіс.

Ескерту. 34-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

35. Азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері сот үкімінің азаматтық талап бөлігіндегі шешіміне апелляциялық шағым бере алады. Азаматтық талапкерлердің әрқайсысы үкімнің өзінің талабына қатысты бөлігіне ғана шағым беруге құқылы. Апелляциялық өтінішхатты тиісті прокурор ҚПК-нің 414-бабының екінші бөлігіне сәйкес бере алады.

Шағымдарды немесе өтінішхатты берген адамдар оларды апелляциялық сатыда сот отырысы басталғанға дейін кері қайтарып ала алады. Сондай-ақ өтінішхатты жоғары тұрған прокурор кері қайтарып алуы мүмкін.

Процеске қатысушылар түскен шағымдар, өтінішхат туралы хабардар етілуге тиіс және олардың оған өздерінің қарсылықтарын беру құқығы түсіндірілуі керек, олар сондай-ақ апелляциялық шағымдар, өтінішхат бойынша істің қаралатын уақыты мен орны туралы хабардар етілуге тиіс.

Ескерту. 35-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 10 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз); 20.04.2018 № 8 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

36. Азаматтық талапкерлер мен азаматтық жауапкерлер, олардың өкілдері апелляциялық сатының отырысына қатысып, азаматтық талапқа қатысты мән-жайлар бойынша түсініктемелер беруге құқылы. Апелляциялық саты отырысының болатын жері мен уақыты туралы тиісінше хабардар етілген жағдайда олардың сот отырысына келмеуі істі қарауға кедергі болмайды.

Қамаудағы азаматтық жауапкерді (сотталғанды) сот отырысына шақыртудың қажеттілігін апелляциялық сатының соты шешеді. Егер шағымда немесе өтінішхатта өндірілетін соманың мөлшерін көбейту немесе азаматтық талап бойынша сотталғанның жағдайын өзгедей нашарлату туралы мәселе қойылса, оның апелляциялық сатыға қатысу туралы өтініші міндетті түрде қанағаттандырылуға тиіс.

Ескерту. 36-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

37. Апелляциялық сатыдағы сот үкімнің азаматтық талап бөлігіндегі заңдылығын тексере келіп, ҚПК-нің 432-бабының талаптарын ескере отырып, үкімді азаматтық талап бөлігінде өзгертуге құқылы. Азаматтық талап бойынша шешім үкімнің қарар бөлігінде көрсетілмеген жағдайларда, сот талап арызды зерттемеген, берілген азаматтық талап бойынша талапкер мен жауапкерден жауап алмаған, үкімде азаматтық талап жөнінде ешқандай тұжырым жасамаған және қарар бөлігінде азаматтық талап бойынша шешімін мүлде көрсетпеген жағдайларда, апелляциялық сатыдағы сот азаматтық талапкердің және азаматтық жауапкердің сот талқылауына және азаматтық талапты мәні бойынша қарауға қатысуы туралы заң талаптарын орындай отырып, сот тергеуін жүргізеді. Сот талқылауының қорытындылары бойынша апелляциялық сатыдағы сот ҚПК-нің 432-бабының талаптарына сәйкес талап бойынша уәжді шешім қабылдап, үкімді азаматтық талап бөлігінде өзгертеді.

ҚПК-нің 433-бабында көрсетілген негіздер бойынша үкімнің күшін жою үкімге шағым берілгеніне, сондай-ақ прокурордың осы бөлікте оған өтінішхат келтіргеніне қарамастан, азаматтық талап бөлігінде де оның күшін жоюға әкеп соғады.

Сотталушының әрекетінде қылмыстық құқық бұзушылық құрамының болмауына не есі дұрыс емес адам жасаған әрекеттің сипаты мен оның жағдайы қоғамға қауіп төндірмейтін және мәжбүрлеп емдеуді қажет етпейтін медициналық мәжбүрлеу шараларын оған қолдануға негіздің болмауына байланысты немесе ҚПК-нің 35-бабы бірінші бөлігінің 5), 7) және 8) тармақтарында көрсетілген негіздер бойынша үкімнің күші жойылған және іс тоқтатылған кезде апелляциялық саты азаматтық талапты қараусыз қалдырады.

Егер апелляциялық саты ақтау үкімін шығарса, сол сияқты қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасы немесе есі дұрыс емес адамның Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексімен (бұдан әрі - ҚК) тыйым салынған әрекеті анықталмауына, не сотталушының қатысуы немесе есі дұрыс емес адамның қоғамға қауіпті әрекетті жасағаны дәлелденбеуіне не сотталушының немесе өзіне қатысты медициналық мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы мәселе шешіліп жатқан адамның қылмыстық құқық бұзушылықты немесе ҚК-мен тыйым салынған әрекетті жасаудағы кінәсі анықталмауына орай іс тоқтатылса, онда осы саты азаматтық талапты қанағаттандырудан бас тарту туралы шешім қабылдайды.

ҚПК-нің 170-бабының үшінші бөлігінде және алтыншы бөлігінің 3) тармағында көзделген жағдайларда азаматтық талапты қарау қылмыстық істен бөлектеп алынған материалдардың негізінде азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен және АПК-де көзделген соттылық қағидалары қолданыла отырып жүзеге асырылады.

Үкімнің күші толық көлемде жойылғаннан кейін қылмыстық істі жаңадан қарау кезінде азаматтық талап ҚПК-де көзделген жалпы негіздер бойынша қайтадан қаралады.

Ескерту. 37-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

38. Азаматтық талапкердің, оның өкілінің шағымында немесе прокурордың өтінішхатында көрсетілген тиісті уәждер болғанда ғана апелляциялық саты үкімді азаматтық талап бөлігінде өндірілетін соманы ұлғайту жағына қарай өзгертуі (есептен кеткен қатені түзеуден басқа), талаптан бас тарту туралы шешімді бұзуы және талапты қанағаттандыру туралы жаңа шешім қабылдауы не азаматтық жауапкердің (сотталғанның) жағдайын нашарлататын азаматтық талап бойынша өзге шешім қабылдауы мүмкін.

Ескерту. 38-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

39. ҚПК-нің 494-бабының он төртінші бөлігіне сәйкес, істі кассациялық тәртіппен қарау кезінде сот өтінішхаттың немесе наразылықтың шегінен шығып, егер осы орайда сотталған адамның жағдайы нашарламаса, шағымдалған, наразылық келтірілген үкімнің заңдылығын азаматтық талап бөлігінде толығымен тексеруге құқылы.

ҚПК-нің 665-бабына сәйкес алқабилердің қатысуымен шығарылған үкім азаматтық талап бөлігінде ҚПК-нің 485-бабы бірінші бөлігінің 1) тармағында және екінші бөлігінде көзделген негіздер болған кезде ғана кассациялық тәртіппен қайта қаралуы мүмкін.

Ескерту. 39-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 10 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз); 04.04.2013 N 2 (жарияланған күнінен бастап күшіне енеді); 20.04.2018 № 8 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

40. Соттар азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің құқықтарының сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған заң талабының бұзылуының, сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылықпен келтірілген мүліктік зиянды өтеудің әрбір жағдайына назар аударып, жеке қаулы шығарып отыруға тиіс.

41. Осы нормативтік қаулының қабылдануына байланысты "Қылмыспен келтірілген материалдық залалды өтеу жөніндегі заңдарды соттардың қолдану тәжірибесі туралы" СССР Жоғарғы Соты Пленумының 1979 жылғы 23 наурыздағы N 1 қаулысын Пленумның 1984 жылғы 26 сәуірдегі N 7 қаулысымен енгізілген толықтыруларымен қоса Республика соттарының орындау барысы туралы" Қазақ КСР Жоғарғы Соты Пленумының 1990 жылғы 19 наурыздағы N 1 қаулысының күші жойылды деп есептелсін.

42. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады әрі ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Төрағасы
Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының судьясы,
жалпы отырыс хатшысы

Сноска. По всему тексту слова "преступлением", "преступлении", "запрещенным уголовным законом" заменены соответственно словами "уголовным правонарушением", "уголовном правонарушении", "общественно опасным" в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

В целях правильного и единообразного применения уголовно-процессуального законодательства, регулирующего рассмотрение гражданских исков в уголовном процессе, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан

постановляет:

1. Рассмотрение гражданского иска вместе с уголовным делом в порядке, предусмотренном Уголовно-процессуальным кодексом Республики Казахстан (далее - УПК), является гарантией своевременной защиты прав и законных интересов лиц, которым уголовным правонарушением или общественно опасным деянием невменяемых причинен моральный, физический или имущественный вред. В этой связи судами при рассмотрении уголовных дел должно обеспечиваться правильное разрешение предъявленных гражданских исков с соблюдением требований материального и процессуального законов.

В соответствии с частью второй статьи 2 и частью второй статьи 166 УПК в уголовном процессе вопросы, относящиеся к гражданскому иску, разрешаются на основании уголовно-процессуального закона. В тех случаях, когда процессуальные отношения не урегулированы УПК, то применяются нормы гражданского процессуального законодательства в той части, в которой они не противоречат УПК.

Сноска. Пункт 1 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

2. При осуществлении производства по уголовному делу дознаватель, следователь, прокурор или суд разъясняют гражданину или юридическому лицу их право на предъявление гражданского иска, если по делу усматривается, что уголовным правонарушением или общественно опасным деянием невменяемого им причинен имущественный или моральный вред.

3. Признанию лиц гражданскими истцами должно предшествовать предъявление ими гражданского иска.

Круг лиц, которые вправе предъявлять гражданские иски при производстве по уголовному делу, определен в статьях 58, 73 и 167 УПК. К ним относятся: физические и юридические лица, понесшие вред в результате уголовного правонарушения или общественно опасного деяния невменяемого, их законные представители и представители, прокурор.

При причинении имущественного вреда гражданский иск вправе предъявить как собственник утраченного либо поврежденного имущества, так и владелец имущества, находящегося у него на законных основаниях (наниматель, хранитель и др.).

В соответствии с частью пятой статьи 71 УПК иск потерпевшего о возмещении ему морального вреда рассматривается в уголовном процессе. Если такой иск не предъявлялся в уголовном деле либо оставлен без рассмотрения, то потерпевший вправе предъявить его в порядке гражданского судопроизводства.

Гражданский иск может быть предъявлен в любое время с момента начала досудебного расследования, но до окончания судебного следствия как при оконченном, так и при неоконченном уголовном правонарушении, либо общественно опасном деянии невменяемого, а также когда подозреваемый не установлен.

Сноска. Пункт 3 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 10 (порядок введения в действие см. п. 2); от 21.04.2011 № 1 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

4. Гражданские иски могут быть предъявлены в письменной форме либо в форме электронного документа в соответствии с требованиями, предъявляемыми к искам, рассматриваемым в порядке гражданского судопроизводства.

Исковое заявление должно представляться с приложением копий по числу лиц, указанных в нем в качестве гражданских ответчиков.

Просьба о рассмотрении гражданского иска может быть изложена также в жалобе о возбуждении частного обвинения в порядке статьи 408 УПК.

Если необходимо уточнить основания предъявленного гражданского иска или размеры исковых требований, то может быть предъявлено дополнение к гражданскому иску.

Истец при предъявлении гражданского иска в производстве по уголовному делу, освобождается от уплаты госпошлины.

Подсудность гражданского иска, предъявленного в уголовном деле, определяется подсудностью уголовного дела.

Сноска. Пункт 4 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

5. Решение о признании лица гражданским истцом, об отказе в признании гражданским истцом либо о прекращении участия лица в уголовном процессе в качестве гражданского истца принимается органом, ведущим уголовный процесс, путем вынесения мотивированного постановления. Постановление должно быть вынесено сразу же соответственно после поступления искового заявления либо непосредственно после установления обстоятельств, указывающих об отсутствии оснований для пребывания лица в указанном процессуальном положении.

О принятом решении уведомляются лицо, предъявившее гражданский иск, а также участники процесса, интересы которых затрагиваются в гражданском иске.

Одновременно лицам, признанным гражданскими истцами, должны быть разъяснены их процессуальные права и обязанности, предусмотренные статьей 73 УПК.

О предъявлении гражданского иска прокурором уведомляются также лица, в интересах которых предъявлен иск.

Прокурор, предъявивший гражданский иск в защиту интересов других лиц, признанию гражданским истцом не подлежит, поскольку его самостоятельное процессуальное положение определено статьей 58 УПК. В этом случае истцом признается лицо, в интересах которого подан иск.

Сноска. Пункт 5 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

6. Дознаватель, следователь, прокурор или суд не вправе при производстве по уголовному делу отказать в приеме исковых заявлений, поданных указанными в статьях 58, 73 и 167 УПК лицами в соответствии со статьей 166 УПК.

На основании поданного гражданским истцом заявления о возвращении искового заявления орган, ведущий уголовный процесс, выносит постановление о возвращении иска на любой стадии уголовного процесса. В случае, если такое заявление поступит во время проведения судебных прений, судья возобновляет судебное следствие для его рассмотрения и принятия процессуального решения.

Сноска. Пункт 6 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

7. Лицо, предъявившее требования о возмещении причиненного уголовным правонарушением вреда, вправе требовать признания его гражданским истцом, если такое решение ранее не было принято. Заявления (ходатайства) о признании гражданским истцом должны быть рассмотрены органом, ведущим уголовный процесс, в течение трех суток с момента получения с немедленным уведомлением о принятом решении заявителя и с направлением ему копии мотивированного постановления, вынесенного по его заявлению (ходатайству).

Прокурор в предусмотренных законом случаях вправе признать по собственной инициативе гражданским истцом физическое или юридическое лицо.

Действия потерпевших, способствовавшие совершению в отношении них же уголовного правонарушения, сами по себе не являются препятствием для предъявления ими гражданских исков или основанием к отказу в признании таких лиц гражданскими истцами.

Отказ в признании лица гражданским истцом может быть обжалован прокурору или в суд в сроки и в порядке, предусмотренными статьями 105 и 106 УПК и частью второй статьи 109 УПК.

Сноска. Пункт 7 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

8. Гражданский иск предъявляется к подозреваемому, обвиняемому, подсудимому или лицам, несущим материальную ответственность за причиненный ими вред, или за вред, причиненный общественно опасными деяниями невменяемых, которые в соответствии со статьями 74, 167, 198, 344 УПК должны быть признаны гражданскими ответчиками постановлением органа, ведущего уголовный процесс.

Постановление о привлечении к участию в деле в качестве гражданского ответчика незамедлительно объявляется лицу, в отношении которого оно вынесено, или его представителю с одновременным разъяснением их процессуальных прав, предусмотренных статьей 74 УПК, и вручением копии искового заявления.

В тех случаях, когда вред причинен работником при исполнении трудовых (служебных, должностных) обязанностей, то гражданским ответчиком в соответствии со статьей 921 Гражданского кодекса Республики Казахстан (далее – ГК) может быть признано юридическое лицо либо гражданин, у которого виновное лицо выполняло работу на основании трудового либо гражданско-правового договора.

При этом с учетом положений статьи 917 ГК нужно исходить из того, что если вред причинен неправомерными действиями (бездействием) самого работника и его действия не связаны с трудовыми обязанностями, то иск подлежит возмещению в общем порядке, то есть лицом, причинившем вред.

Сноска. Пункт 8 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

9. Если при решении вопроса о назначении главного судебного разбирательства будет установлено, что при досудебном производстве по уголовному делу лица были необоснованно признаны гражданскими истцами или гражданскими ответчиками, судья по собственной инициативе или по ходатайству сторон назначает предварительное слушание дела, в ходе которого рассматривается вопрос о прекращении пребывания таких лиц в процессуальном положении гражданского истца или гражданского ответчика, по итогам которого выносится соответствующее мотивированное постановление. Одновременно суд должен направить лицу, которое признано потерпевшим и может быть признано гражданским истцом, разъяснение о его праве на предъявление гражданского иска.

10. Судья в соответствии с пунктом 6) статьи 320 УПК должен выяснить, были ли в ходе досудебного расследования приняты меры, обеспечивающие возмещение ущерба, причиненного уголовным правонарушением или общественно опасным деянием невменяемого.

Непринятие мер обеспечения гражданского иска не является препятствием для назначения главного судебного разбирательства, не влечет приостановление производства по делу и не является основанием для направления дела прокурору.

Установив, что необходимо принять меры, обеспечивающие гражданский иск, судья в соответствии со статьей 325 УПК выносит постановление, которым обязывает органы уголовного преследования принять необходимые меры обеспечения, а также меры по сохранности имущества, арестованного в целях обеспечения гражданского иска (изъятие имущества, передача его на ответственное хранение и др.).

В постановлении о назначении главного судебного разбирательства суд кроме других вопросов, указанных в статье 322 УПК, должен указать также о вызове в судебное заседание гражданских истцов и гражданских ответчиков.

Сноска. Пункт 10 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

11. Следует иметь в виду, что в соответствии со статьей 166 УПК вместе с уголовным делом при главном судебном разбирательстве подлежат рассмотрению гражданские иски о возмещении вреда, причиненного непосредственно уголовным правонарушением или общественно опасным деянием невменяемого.

Другие гражданские иски, вытекающие из обстоятельств, установленных по уголовному делу, подлежат рассмотрению в одном производстве с уголовным делом, если они предъявлены в целях возмещения расходов, затраченных на погребение, лечение потерпевшего, участие его самого и его представителя в производстве досудебного расследования и в суде.

Регрессные иски могут быть рассмотрены одновременно с уголовным делом лишь тогда, когда они предъявлены в целях компенсации сумм, выплаченных потерпевшему в качестве страхового возмещения, пособия или пенсии в связи с причинением ему вреда уголовным правонарушением или общественно опасным деянием невменяемого.

Сноска. Пункт 11 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

12. Гражданский истец, а также прокурор, предъявивший иск в интересах кого-либо, вправе заявить отказ от иска в любой момент производства по уголовному делу, но до удаления суда в совещательную комнату.

Отказ от гражданского иска, как правило, должен быть изложен в письменном заявлении гражданского истца либо в форме электронного документа, в судебном заседании его устное заявление об отказе от гражданского иска заносится в протокол судебного заседания.

Орган, ведущий уголовный процесс, обязан разъяснить истцу последствия отказа от гражданского иска, и при решении вопроса о принятии отказа от гражданского иска, должен руководствоваться статьями 169 УПК и 170 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее — ГПК) и не принимать отказа, если это противоречит закону или повлечет нарушение чьих-либо прав или законных интересов.

По вопросу о принятии или непринятии отказа от иска суд, в соответствии со статьей 169 УПК выносит мотивированное постановление. Для вынесения вышеуказанного постановления суд в соответствии с частью второй статьи 344 УПК должен удалиться в совещательную комнату.

Принятие отказа от иска влечет прекращение производства по уголовному делу в этой части и участие лица в качестве гражданского истца, а также исключает повторное обращение в суд по спору между теми же сторонами, о том же предмете и по тем же основаниям, в том числе в порядке гражданского судопроизводства.

Отказ прокурора от гражданского иска не лишает гражданского истца, в интересах которого был предъявлен иск, или его представителей права самостоятельно поддерживать иск в суде.

Сноска. Пункт 12 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

13. Доказывание по гражданскому иску в соответствии со статьей 113 УПК входит в число обстоятельств, подлежащих доказыванию при производстве по каждому уголовному делу. При доказывании необходимо определить: основания гражданского иска; вид причиненного уголовным правонарушением вреда, характер, размер и степень вреда; кому причинен вред и кто будет выступать в качестве гражданского истца; кто должен нести ответственность за причиненный вред и будет выступать по делу в качестве гражданского ответчика; поведение лица, которому причинен вред, в момент совершения уголовного правонарушения; имущественное положение подозреваемого, обвиняемого (гражданского ответчика).

Обязанность доказывания характера и размера вреда в судебном заседании возложена в соответствии со статьей 121 УПК на обвинителя.

Бремя доказывания по гражданскому иску по делам частного обвинения в соответствии со статьей 410 УПК возлагается на гражданских истцов (частных обвинителей), которые должны представить суду соответствующие доказательства, необходимые для защиты их прав в связи с причинением имущественного ущерба или морального вреда, а при невозможности - сообщить судье, где они находятся, и ходатайствовать об их получении. Функции суда заключаются в оказании содействия частному обвинителю в собирании доказательств по гражданскому иску, если он об этом ходатайствует.

Сноска. Пункт 13 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

14. При производстве по уголовному делу гражданский истец, гражданский ответчик, их представители вправе представлять соответствующие доказательства или ходатайствовать перед органом, ведущим уголовный процесс, об их истребовании, пользоваться всеми своими другими правами, предусмотренными соответственно статьями 73 и 74 УПК.

При этом на гражданского ответчика, круг обязанностей которого определен в части третьей статьи 74 УПК, не может быть возложена обязанность предоставления им доказательств, опровергающих предмет, основания или размер предъявленного иска.

Сноска. Пункт 14 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

15. Ущерб, причиненный хищением, повреждением или уничтожением имущества, возмещается потерпевшему с учетом цен, сложившихся на день принятия решения о его возмещении.

В случае необходимости размер ущерба, причиненного хищением, повреждением или уничтожением имущества, суд определяет на основании заключения экспертизы либо ущерб может быть определен специалистами или комиссией, назначенной судом для этой цели.

Суд с учетом цен, сложившихся на момент производства по делу, вправе увеличить размер ущерба, подлежащего возмещению при условии, если такое решение не будет влечь признания подсудимого виновным в более тяжком уголовном правонарушении или иным образом ухудшать его положение и нарушать право на защиту.

Сноска. В пункт 15 внесено изменение на казахском языке, текст на русском языке не изменяется нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

16. При определении характера физического вреда следует исходить из критериев установления тяжести причиненного вреда здоровью, и по каждому делу оценивать, является ли причиненный вред здоровью, легким, повлек или не повлек кратковременного расстройства здоровья, либо причинен вред здоровью средней тяжести, либо тяжкий вред здоровью, или причинена смерть. Для определения объема и степени причиненного здоровью вреда обязательно проведение соответствующей судебной экспертизы.

Не подлежат рассмотрению в уголовном процессе иски о возмещении ущерба либо иного вреда, не указанные в части первой статьи 166 УПК (например, о взыскании убытков или неполученной выгоды, иски третьих лиц, не являющихся потерпевшими, и др.). При поступлении таких исков по уголовному делу суд обязан разъяснить заявителю о том, что он вправе обратиться в суд в порядке гражданского судопроизводства.

Сноска. Пункт 16 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

17. При рассмотрении исков о компенсации морального вреда следует руководствоваться нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 27 ноября 2015 года № 7 "О применении судами законодательства о возмещении морального вреда".

Сноска. Пункт 17 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

18. Следует иметь в виду, что поведение потерпевшего до или в момент совершения в отношении него уголовного правонарушения оказывает влияние как на уголовную ответственность, так и на гражданско-правовую ответственность причинителя вреда, и оно в определенных случаях может быть признано неправомерным (умысел или грубая неосторожность).

При грубой неосторожности потерпевшего (состояние опьянения, нарушение правил дорожного движения и т.п.) размер возмещения вреда может быть уменьшен или в его возмещении может быть отказано.

Сноска. Пункт 18 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 21.04.2011 № 1 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

19. Для определения имущественного положения гражданского ответчика следует выяснять размер его заработной платы, количество членов семьи, доход семьи и наличие иждивенцев, нахождение в его личной и совместной собственности движимого и недвижимого имущества.

20. При главном судебном разбирательстве уголовного дела председательствующий обязан обеспечить гражданскому истцу, гражданскому ответчику и их представителям возможность реализации ими своих процессуальных прав, в том числе право участвовать в исследовании по уголовному делу всех обстоятельств, касающихся гражданского иска и в судебных прениях.

В судебном заседании гражданским истцом должно быть оглашено исковое заявление. Суд обязан выяснить, поддерживают ли гражданский истец, его представители гражданский иск, в каком объеме, а если иск предъявлен прокурором, то выяснить, поддерживает ли гражданский иск государственный обвинитель. Необходимо также выяснять у гражданского ответчика и его представителей, признают ли они предъявленный гражданский иск, в каком объеме.

Гражданскому истцу, гражданскому ответчику и их представителям в судебном заседании гражданским должна быть представлена возможность дать объяснения по предъявленному гражданскому иску, представлять материалы для приобщения к уголовному делу, касающиеся гражданского иска.

По требованию суда гражданский истец, гражданский ответчик и их представители обязаны представлять имеющиеся у них предметы, документы, иные доказательства, если суд признает необходимым их исследование для правильного разрешения иска.

Сноска. Пункт 20 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

21. Гражданский истец вправе изменить объем исковых требований в сторону уменьшения (например, при частичном добровольном возмещении вреда обвиняемым или гражданским ответчиком) или в сторону увеличения. При этом, если в судебном заседании будет установлено, что сумма иска, указанная гражданским истцом, больше установленной в ходе досудебного расследования, и это влияет на квалификацию уголовного правонарушения, то это обстоятельство в порядке части пятой статьи 340 УПК может служить основанием для отложения рассмотрения дела и предоставления прокурору времени, необходимого для составления нового обвинительного акта.

Сноска. Пункт 21 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

22. Судам необходимо иметь в виду, что само по себе признание гражданского иска подсудимым (гражданским ответчиком, его представителями) недостаточно для удовлетворения гражданского иска. До принятия решения по гражданскому иску необходимо установить виновность подсудимого в совершении уголовного правонарушения или факт совершения невменяемым общественно опасного деяния, а также причинную связь между их деяниями и наступившим вредом. В этих целях следует тщательно выяснять, каким действием или бездействием подсудимого или невменяемого причинен ущерб, какими доказательствами это подтверждается, какова сумма ущерба, из чего она складывается, кто в соответствии с законом должен нести материальную ответственность и в пользу кого следует произвести взыскание.

Сноска. Пункт 22 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

23. Подсудимый (гражданский ответчик, его представители) вправе признать исковые требования, что не освобождает суд от тщательного и справедливого разбирательства дела и принятия законного решения по гражданскому иску.

При проведении судебного разбирательства дела в сокращенном порядке исследование по гражданскому иску не осуществляется. Непризнание подсудимым (гражданским ответчиком и его представителями) гражданского иска влечет проведение судебного следствия по уголовному делу в полном объеме с исследованием в том числе обстоятельств, относящихся к гражданскому иску.

Сноска. Пункт 23 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

24. Если при рассмотрении уголовного дела потерпевший (он же гражданский истец) ходатайствует о прекращении уголовного дела ввиду примирения с подсудимым и заявит о том, что причиненный ему уголовным правонарушением вред полностью возмещен, суду необходимо разъяснить ему последствия прекращения дела по данному основанию, в том числе, и в части гражданского иска, а также убедиться в добровольности указанного заявления потерпевшего, выяснить обстоятельства возмещения вреда и его размера.

25. Суд по результатам рассмотрения гражданского иска может вынести одно из следующих решений: о полном или частичном удовлетворении гражданского иска; об отказе в удовлетворении гражданского иска; о признании за гражданским истцом права на удовлетворение гражданского иска и передаче вопроса о его размерах на рассмотрение судом в порядке гражданского судопроизводства; о принятии отказа от гражданского иска и прекращении производства по нему; об утверждении мирового соглашения либо соглашения об урегулировании спора в порядке медиации по гражданскому иску и прекращении производства по нему; об оставлении гражданского иска без рассмотрения.

В описательно-мотивировочной части приговора (постановления) суд должен отразить отношение сторон к гражданскому иску, привести соответствующие мотивы и основания принятого решения по гражданскому иску со ссылкой на нормы материального и процессуального законов, примененных судом при разрешении вопроса о гражданском иске. Решение суда по гражданскому иску излагается в резолютивной части приговора (постановления).

Сноска. Пункт 25 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

26. Гражданский иск подлежит удовлетворению полностью или частично, если по уголовному делу судом постановляется обвинительный приговор или выносится постановление о применении принудительной меры медицинского характера к невменяемому. Решение о полном или частичном удовлетворении иска принимается судом, исходя из доказанности характера и размера причиненного вреда обстоятельств, при которых он был причинен.

Гражданский иск подлежит полному удовлетворению и при вынесении постановления о прекращении производства по делу по основаниям, указанным в пунктах 3), 4) части первой статьи 35 УПК. В случае оспаривания подозреваемым, обвиняемым, подсудимым или их законными представителями суммы причиненного ущерба производство по делу продолжается по правилам, предусмотренным частью четвертой статьи 35 УПК, с разрешением гражданского иска по существу спора.

Основания, условия, объем и способ возмещения ущерба, причиненного уголовным правонарушением, при рассмотрении гражданского иска вместе с уголовным делом определяются в соответствии с нормами гражданского, трудового и другого законодательства. Общие основания ответственности за причинение вреда определены главой 47 Особенной части ГК.

Сноска. Пункт 26 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

27. В резолютивной части приговора суд излагает решение об удовлетворении гражданского иска полностью или частично с указанием суммы, подлежащей взысканию, либо о признании за гражданским истцом права на удовлетворение иска и передаче вопроса о его размере на рассмотрение судом в порядке гражданского судопроизводства, либо об отказе в удовлетворении гражданского иска, либо об оставлении гражданского иска без рассмотрения, о размере государственной пошлины, подлежащей взысканию с ответчика (ответчиков) в доход государства.

При удовлетворении гражданского иска, предъявленного к нескольким подсудимым, суд в резолютивной части указывает, какие конкретно суммы и с кого подлежат взысканию, в солидарном или в долевом порядке. Если имущественный вред причинен в результате совершения особо тяжкого преступления и у осужденного отсутствует имущество, достаточное для его возмещения, суд, постановивший приговор, по заявлению потерпевшего либо его правопреемника в соответствии с частью седьмой статьи 71 УПК должен вынести постановление о выплате денежной компенсации за счет средств республиканского бюджета в полном объеме, но не свыше 150 месячных расчетных показателей. Указанное постановление суда подлежит принудительному исполнению в порядке, установленном законодательством об исполнительном производстве.

Если ущерб явился результатом совместных преступных действий нескольких лиц, то осужденные, как взрослые, так и несовершеннолетние, при наличии у них имущества или иных источников доходов, несут материальную ответственность в соответствии со статьей 932 ГК солидарно. По заявлению потерпевшего и в его интересах суд может возложить на лиц, совместно причинивших вред, долевую ответственность.

Удовлетворяя иск, суд должен в резолютивной части приговора (постановления) установить срок для добровольного исполнения гражданским ответчиком решения по гражданскому иску и указать в приговоре (постановлении) о том, что по истечении указанного срока судебный акт в части гражданского иска подлежит принудительному исполнению.

Принудительное исполнение приговора в части гражданского иска производится в порядке, установленном законодательством об исполнительном производстве.

Установив, что имущество, находящееся во владении других лиц, принадлежит подсудимому, а также, что имущество, являющееся его совместной собственностью с другими лицами, приобретено на средства, добытые преступным путем, суд, приведя соответствующие доказательства, должен указать об этом в приговоре с тем, чтобы взыскание в возмещение ущерба могло быть обращено и на такое имущество.

Сноска. Пункт 27 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 10 (порядок введения в действие см. п. 2); от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

28. При предъявлении гражданского иска в уголовном деле от уплаты государственной пошлины освобождается только истец, поэтому в случаях удовлетворения иска полностью или частично суд решает в приговоре вопросы о взыскании государственной пошлины с ответчика (ответчиков) в доход государства полностью или пропорционально удовлетворенной части иска.

29. Решение о признании права за гражданским истцом на удовлетворение его гражданского иска и о передаче вопроса о его размере на рассмотрение в порядке гражданского судопроизводства указывается судом в приговоре (постановлении) и такое решение может быть принято только в тех случаях, когда все предусмотренные законом основания для удовлетворения иска при главном судебном разбирательстве уголовного дела установлены и они свидетельствуют об обоснованности иска, однако, его размер без отложения разбирательства уголовного дела точно определить невозможно (например, ввиду отсутствия необходимых документов, подтверждающих размер имущественного ущерба и др.).

30. Передача на рассмотрение в порядке гражданского судопроизводства вопроса о размере гражданского иска, право на удовлетворение которого за гражданским истцом признано судом, означает, что при вступлении приговора в законную силу суд направляет надлежаще заверенные копии приговора и материалов, касающихся гражданского иска, в соответствующий суд по подсудности для подробного расчета размера компенсации, подлежащей взысканию за причиненный уголовным правонарушением вред в пользу гражданского истца. При этом суд, рассматривающий уголовное дело, признавая за гражданским истцом право на удовлетворение его гражданского иска, не вправе предрешать и указывать в приговоре выводы по вопросам, которые подлежат рассмотрению в порядке гражданского судопроизводства.

Суд при рассмотрении в порядке гражданского судопроизводства вопроса о расчете размера компенсации, подлежащей взысканию за причиненный уголовным правонарушением вред, не вправе отказать в принятии иска или возвратить иск, поскольку в соответствии с частью третьей статьи 127 УПК вступивший в законную силу приговор суда, которым признается право на удовлетворение иска, обязателен в этой части для суда при рассмотрении им гражданского дела.

При решении вопроса о подсудности дел о возмещении средств, затраченных на стационарное лечение потерпевших, рассматриваемых в порядке гражданского судопроизводства, следует иметь в виду, что в силу части пятой статьи 30 ГПК они могут рассматриваться в судах по месту жительства истца или по месту причинения вреда здоровью потерпевшему.

Сноска. Пункт 30 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 10 (порядок введения в действие см. п. 2); от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

31. Решение об отказе в удовлетворении гражданского иска принимается при вынесении оправдательного приговора по основаниям неустановления события уголовного правонарушения либо недоказанности участия подсудимого в совершении уголовного правонарушения или недоказанности совершения общественно опасного деяния невменяемым.

В удовлетворении иска также должно быть отказано, если в судебном заседании будет установлено, что отсутствует причиненный уголовным правонарушением или деянием невменяемого вред либо когда между деянием, совершенным подсудимым или невменяемым, и наступившим вредом отсутствует причинная связь.

Сноска. Пункт 31 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

32. Судам следует иметь в виду, что при разрешении уголовного дела по существу недопустимо необоснованное оставление гражданского иска без рассмотрения.

Без рассмотрения гражданский иск может быть оставлен при прекращении уголовного дела по основаниям, указанным в пунктах 5), 7), 8) части первой статьи 35 УПК.

При постановлении судом оправдательного приговора ввиду отсутствия в действиях подсудимого состава уголовного правонарушения или постановления о прекращении дела и об отсутствии оснований для применения принудительных мер медицинского характера к невменяемому гражданский иск также подлежит оставлению без рассмотрения.

Гражданский иск может быть оставлен также без рассмотрения ввиду неявки гражданского истца или его представителя в судебное заседание. Однако, независимо от явки гражданского истца или его представителя суд вправе рассмотреть гражданский иск, если он по своей инициативе признает это необходимым, либо когда гражданский иск поддерживает прокурор, участвующий в главном судебном разбирательстве, или при наличии ходатайства гражданского истца или его представителя о рассмотрении гражданского иска без их участия.

Оставление гражданского иска без рассмотрения в рамках уголовного судопроизводства не лишает гражданского истца права предъявить иск в порядке гражданского судопроизводства.

Сноска. Пункт 32 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

33. При прекращении уголовного дела, по которому был предъявлен гражданский иск и были приняты меры по его обеспечению, суд обязан разъяснить гражданскому истцу, что указанные меры отменяются. Истец в таких случаях вправе обратиться с иском и с ходатайством о принятии мер обеспечения иска в порядке гражданского судопроизводства.

34. Суд обязан разъяснять потерпевшему, гражданскому истцу, их представителям право ознакомиться с протоколом главного судебного разбирательства, аудио-,видеозаписью главного судебного разбирательства и подать на них свои замечания, что должно быть отражено в протоколе судебного заседания. Замечания на протокол судебного заседания подаются в письменной форме или форме электронного документа, удостоверенного электронной цифровой подписью. О дате подписания протокола, оформленного с нарушением установленных сроков, указанные лица должны быть извещены.

Сноска. Пункт 34 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

35. Апелляционные жалобы на приговор суда в части решения по гражданскому иску могут быть поданы гражданским истцом, гражданским ответчиком и их представителями. Каждый из гражданских истцов вправе обжаловать приговор только в той части, которая касается его исковых требований. Апелляционное ходатайство в соответствии с частью второй статьи 414 УПК может быть подано соответствующим прокурором.

До начала судебного заседания в апелляционной инстанции жалобы или ходатайство могут быть отозваны лицами, их подавшими. Ходатайство также может быть отозвано вышестоящим прокурором.

Участники процесса должны быть извещены о поступивших жалобах, ходатайстве, им должно быть разъяснено право на подачу на них своих возражений, они должны быть также уведомлены о времени и месте рассмотрения дела по апелляционным жалобам, ходатайству.

Сноска. Пункт 35 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 10 (порядок введения в действие см. п. 2); от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

36. Гражданские истцы и гражданские ответчики, их представители вправе участвовать в заседании апелляционной инстанции и давать объяснения по обстоятельствам, касающимся гражданского иска. При условии о том, что они были надлежаще извещены о времени и месте заседания апелляционной инстанции, их неявка в судебное заседание не препятствует рассмотрению дела.

Необходимость вызова в судебное заседание гражданского ответчика (осужденного), содержащегося под стражей, решается судом апелляционной инстанции. Если в жалобе, ходатайстве ставится вопрос об увеличении размера взысканий или об ином ухудшении положения осужденного по гражданскому иску, его ходатайство об участии в апелляционной инстанции подлежит обязательному удовлетворению.

Сноска. Пункт 36 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

37. Суд апелляционной инстанции, проверяя законность приговора в части гражданского иска, с учетом требований статьи 432 УПК вправе изменить приговор в части гражданского иска. В случаях, когда решение по гражданскому иску не указано в резолютивной части приговора, когда суд не исследовал исковое заявление, не опрашивал истца и ответчика по заявленному гражданскому иску, не привел в приговоре никаких суждений по поводу гражданского иска и в резолютивной части вообще не сформулировал решение по гражданскому иску, суд апелляционной инстанции проводит судебное следствие, выполняя требования закона к участию гражданского истца и гражданского ответчика в судебном разбирательстве и к рассмотрению гражданского иска по существу. По итогам судебного рассмотрения суд апелляционной инстанции в соответствии с требованиями статьи 432 УПК изменяет приговор в части гражданского иска, приняв мотивированное решение по иску.

Отмена приговора по основаниям, указанным в статье 433 УПК, влечет его отмену и в части гражданского иска, независимо от того, был ли приговор обжалован, а также на него принесено ходатайство прокурором в этой части.

При отмене приговора и прекращении дела ввиду отсутствия в деянии подсудимого состава уголовного правонарушения либо ввиду отсутствия оснований для применения принудительных мер медицинского характера к невменяемому лицу, которое по характеру совершенного им деяния и своему состоянию не представляет опасности для общества и не нуждается в принудительном лечении, или по основаниям, указанным в пунктах 5), 7) и 8) части первой статьи 35 УПК, апелляционная инстанция оставляет гражданский иск без рассмотрения.

Если апелляционной инстанцией постановляется оправдательный приговор, а равно дело прекращается ввиду неустановления события уголовного правонарушения или запрещенного Уголовным Кодексом Республики Казахстан (далее – УК) деяния невменяемого, либо недоказанности участия подсудимого или совершения общественно опасного деяния невменяемым, либо неустановления вины подсудимого или лица, в отношении которого решался вопрос о применении принудительных мер медицинского характера, в совершении уголовного правонарушения или запрещенного УК деяния, то данной инстанцией принимается решение об отказе в удовлетворении гражданского иска.

В случаях, предусмотренных частью третьей и пунктом 3) части шестой статьи 170 УПК, рассмотрение гражданского иска осуществляется на основе выделенных материалов уголовного дела в порядке гражданского судопроизводства и правил подсудности, предусмотренных ГПК.

При новом рассмотрении уголовного дела после отмены приговора в полном объеме гражданский иск рассматривается вновь на общих основаниях, предусмотренных УПК.

Сноска. Пункт 37 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

38. Изменение апелляционной инстанцией приговора в части гражданского иска в сторону увеличения суммы взыскания (кроме исправления счетной ошибки), отмена решения об отказе в иске и принятие нового решения о его удовлетворении либо принятие иного решения по гражданскому иску, которым ухудшается положение гражданского ответчика (осужденного), возможны только при наличии соответствующих доводов, указанных в жалобе гражданского истца, его представителя или ходатайстве прокурора.

Сноска. Пункт 38 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

39. В соответствии с требованиями части четырнадцатой статьи 494 УПК при рассмотрении дела в кассационном порядке суд вправе выйти за пределы ходатайства или протеста и проверить законность обжалованного, опротестованного приговора в части гражданского иска в полном объеме, если при этом не ухудшается положение осужденного.

В соответствии со статьей 665 УПК приговор, постановленный с участием присяжных заседателей, в части гражданского иска может быть пересмотрен в кассационном порядке только при наличии оснований, предусмотренных пунктом 1) части первой и частью второй статьи 485 УПК.

Сноска. Пункт 39 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 10 (порядок введения в действие см. п. 2); от 04.04.2013 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

40. Судам на каждый случай нарушения требований закона, направленного на обеспечение соблюдения прав гражданского истца, гражданского ответчика, а также возмещения имущественного вреда, причиненного уголовным правонарушением, следует реагировать вынесением частного постановления.

41. В связи с принятием настоящего нормативного постановления признать утратившим силу постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 19 марта 1990 года N 1 "О ходе выполнения судами республики постановления Пленума Верховного Суда СССР от 23 марта 1979 года N 1 "О практике применения судами законодательства о возмещении материального ущерба, причиненного уголовным правонарушением " с дополнениями, внесенными постановлением Пленума от 26 апреля 1984 года N 7.

42. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, а также является общеобязательным и вводится в действие со дня официального опубликования.

Председатель Верховного Суда
Республики Казахстан
Судья Верховного Суда
Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания

Азаматтық талапты қылмыстық процесте қарау туралы

О рассмотрении гражданского иска в уголовном процессе