Қазақстан Республикасында шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi 2005-2015 жылдарға арналған бағдарлама туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 24 қаңтардағы N 49 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 19 ақпандағы N 162 Қаулысымен

Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008.02.19. N 162 Қаулысымен.

Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 3 ақпандағы N 131 қаулысымен бекiтілген Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгі тұжырымдамасын iске асыру жөнiндегi 2004-2006 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарының 28-тармағын iске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:

1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасында шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегi 2005-2015 жылдарға арналған бағдарлама (бұдан әрi - Бағдарлама) бекiтiлсiн.

2. Орталық және жергілiктi атқарушы органдар:
1) Бағдарламада белгiленген iс-шаралардың тиесілі әрi уақтылы орындалуын қамтамасыз етсiн;
2) жылына бiр рет 20 қаңтарға Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлiгiне Бағдарлама iс-шараларының орындалу барысы туралы ақпарат ұсынсын.

3. Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлiгi жыл сайын 20 ақпанға Қазақстан Республикасының Үкiметiне Бағдарлама iс-шараларының орындалу барысы туралы жиынтық ақпарат ұсынсын.

4. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң орынбасары А.С. Есiмовке жүктелсiн.

5. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап күшiне енедi.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2005 жылғы 24 қаңтардағы
N 49 Қаулысымен
бекітілген

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ШӨЛЕЙТТЕНУГЕ ҚАРСЫ КҮРЕС ЖӨНІНДЕГІ
2005-2015 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМА

Астана, 2005

1. Бағдарламаның паспорты

Атауы Қазақстан Республикасында шөлейттенуге қарсы
күрес жөнiндегі 2005-2015 жылдарға арналған
бағдарлама

Әзiрлеу үшiн "Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға
негіздеме арналған экологиялық қауiпсiздігі тұжырымдамасын
iске асыру жөнiндегi 2004-2006 жылдарға арналған
iс-шаралар жоспары туралы" Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы
3 ақпандағы N 131 қаулысы (28-тармақ)

Негізгі Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау
әзiрлеушi министрлiгi

Мақсаты Қазақстан Республикасының аумағындағы
шөлейттену процесін тоқтата тұру және болдырмау.

Мiндеттер Бiрiншi кезеңде (2005 - 2007 жылдар):
жұтаған жерлердi түгендеу және бағалау;
шөлейттенуге қарсы күрес проблемалары
бойынша шешiмдердi қабылдау процесiне халықтың
барлық топтарының қатысуын қамтамасыз ету және
хабардар ету;
жерлердi қалпына келтiру немесе олардың
жұтауының алдын алу жөнiндегi пилоттық жобаларды
әзiрлеу және iске асыру;
екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
ресурстық базаны сақтауды және қалпына
келтiрудi қамтамасыз ететiн тұрақты жер
пайдаланудың нормативтiк талаптары мен
экономикалық тетiктерiн әзiрлеу және енгiзу;
халықаралық экологиялық конвенцияларды
тұтастырылған iске асыруды қамтамасыз ету;
шөлейттену және құрғақшылықтың терiс әсер ету
процесiнiң көлемдерiн қысқарту және дамуының
алдын алу;
үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтiк
дамуында шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегі
шаралардың ықпалдасуы;
жерлердiң шөлейттену процестерiн тоқтата тұру
және алдын алу және олардың қолайлы және тұрақты
жай-күйiн қолдау.

Қаржыландыру Барлығы 2005-2007 жылдарға - 3135,85
көздерi млн.теңге, оның iшiнде:
республикалық бюджеттен 122,2 млн.теңге:
2005 жыл - 34,31 млн. теңге;
2006 жыл - 40,73 млн. теңге;
2007 жыл - 47,16 млн. теңге.
Халықаралық гранттар 3013,65 млн. теңге:
2005 жыл - 826,675 млн. теңге;
2006 жыл - 1133,975 млн. теңге;
2007 жыл - 1053 млн. теңге.
Барлық көздер бойынша қаржыландыру көлемi
тиiсті жылға бюджеттi қалыптастыру кезiнде
нақтыланатын болады.
Бағдарламаны iске асырудың одан кейiнгi
кезеңдерiн қаржыландырудың көлемi тиiстi жылға
iс-шаралар жоспарын дайындау кезiнде айқындалатын
болады.

Күтілетiн Бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
нәтижелер шөлейттенуге ұшыраған жерлерге түгендеу және
жай-күйiне бағалау жүргiзiлетiн;
жерлердi қалпына келтiру немесе олардың
жұтауының алдын алу жөнiндегi пилоттық жобалар
iске асырылатын;
шөлейттенуге қарсы күрес проблемалары
бойынша шешiмдердi қабылдау процесiнде халықтың
барлық топтарының қатысуын қамтамасыз ету және
ақпараттандыру бойынша жұмыс жүргiзiлетiн болады.
Екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
жерлердiң шөлейттенуi және жұтауының алдын
алу жөнiндегi iс-шаралар iске асырылатын;
тұрақты жер пайдаланудың нормативтiк
талаптары мен экономикалық тетiктерi әзiрленетiн
болады.
Үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
жерлердiң шөлейттену процесi тоқтатыла
тұратын және оның алдын алынатын әрi олардың
қолайлы және тұрақты жай-күйiн сақтау үшiн жағдай
жасалатын болады.

Iске асыру 2005-2015 жылдар
мерзiмi 1 кезең - 2005-2007 жылдар
2 кезең - 2008-2010 жылдар
3 кезең - 2011-2015 жылдар

2. Кiрiспе

Қазақстан Республикасындағы шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі 2005-2015 жылдарға арналған бағдарлама (бұдан әрі - Бағдарлама) Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегі конвенция бойынша Қазақстанның өзiне қабылдаған мiндеттерi шеңберiнде, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 3 ақпандағы N 131 қаулысымен бекiтiлген, 2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Экологиялық қауiпсiздiгі тұжырымдамасын іске асыру жөнiндегі 2004-2006 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарының 28-тармағын орындау мақсатында әзiрлендi.
Шөлейттену - жаһандық экологиялық және әлеуметтік-экономикалық проблеманың айқын көрiнiсiн бiлдiредi. XXI ғасырда, Жер халқы санының ұлғаймалы өсуi, өнiмдi ауыл шаруашылығы жерлерiнiң көлемдерiн iс жүзінде толық игеру және қоршаған ортаға техногендiк жүктеменiң өте зор ұлғаюы аясында шөлейттену көптеген елдер үшiн табысты әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгi қатерi болуы мүмкiн.
Сондықтан, Бiрiккен Ұлттар Ұйымы (бұдан әрi - БҰҰ) 1994 жылғы 17 маусымда Париж қаласында (Франция) "Бiрiккен Ұлттар Ұйымының Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегі конвенциясын бекiту туралы" Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 17 шiлдедегі Заңымен бекiтілген Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегі конвенция қабылданды және қол қою үшiн ашық.
Аумағының көп бөлігі жеткілiксiз ылғалдану аумағында орналасқан Қазақстан үшiн шөлейттену проблемасы өте көкейкестi болып табылады. Қазiргі уақытта, елдiң үштен екiсi шөлейттену процесiнiң әртүрлі деңгейiне ұшыраған.
Бағдарлама шөлейттенудің негізгі себептерiмен күрестi ұйымдастыру және оның салдарларын жою жөнiндегі негiзгі құжат болып табылады. Онда бiрiншi кезектi және превентивтік iс-шаралардың кешенiн қамтитын iс-әрекеттердiң себептерi мен басымды бағыттарына терең талдау жасалған.

3. Проблеманың қазiргі жай-күйiн талдау

Бiрiккен Ұлттар Ұйымының Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi конвенциясының (бұдан әрі - Шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі конвенция) айқындауына сәйкес - шөлейттену "климаттың өзгеруі мен адам қызметiн қоса алғанда, әр түрлi факторлардың iс-әрекетi нәтижесiнде құрғақ, жартылай құрғақ және қуаңшылық субгумидтік аудандардағы жерлердiң жұтауы".
Табиғи және антропогендiк факторлар Қазақстандағы шөлейттенудің себептерi болып табылады.
Қазақстандағы шөлейттену процесiнiң дамуына ықпал ететiн негізгi табиғи фактор құмдардың (30 млн.га-ға дейiн) және сортаңданған жерлердiң (127 млн. га) кең таралуына алып келетiн климаттың құрлықтылығын және құрғақшылығын, су ресурстарының кедейлігі мен бөлуiнiң бiркелкiлiгін айқындайтын елдiң iшкi құрлықтық жағдайы болып табылады. Жерлердің жұтау процестерiн дамыту үшiн жағдай, құрғақшылықтың әсерi кезiнде топырақ құраудың маусымдық ерекшелiктерiн бұзу кезiнде жасалады. Сондай-ақ топырақ-өсiмдiк жамылғысының әлсiз жинақылығы және оның серпiндiлiгi шөлейттенудің алғы шарты болып табылады. Қазақстанның бұл табиғи ерекшелiктерi антропогендiк әсер етулерге табиғи ортаның әлсiз тұрақтылығымен белгілi (қолда бар деректер бойынша елдiң шамамен 75% аумағы экологиялық тұрақсыздандырудың жоғары қатерiне ұшыраған).
Қазақстандағы шөлейттену процестерiнiң туындауына және дамуына алып келетiн антропогендiк факторлар, ең алдымен шаруашылық қызметiнiң мынадай түрлерiмен байланысты: малды жаю; егін шаруашылығы; жер қойнауын әзiрлеу; өнеркәсiптiк, әскери және азаматтық объектiлердi, суландыру және желiлiк құрылғыларды салу және пайдалануға беру. Шөлейттену сондай-ақ, орманды жоспарсыз жаппай кесудiң, мал азығы мен отынға бұталар мен жартылай бұталарды шабудың, орман және дала өрттерiнiң, жүйесiз рекреацияның, елдi мекендер аумағында қоқыстарды ұйымдастырудың, топырақтардың және улы заттармен жер асты суларының ластануының, көлiктiң әсер етуiнiң нәтижесi болып табылады.
Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi конвенцияда қабылданған өлшемдерiне сәйкес айқындалған Қазақстанда шөлейттенудiң басты тұрпаты мыналар болып табылды: өсiмдiктердiң жұтауы; топырақтың сулы және желдi эррозиясы; топырақтың сортаңдануы және қарашiрiнсiзденуi; топырақтың, грунт және жерасты суларының химиялық ластануы; жердiң және гидрологиялық режимнiң техногендiк бұзылуы.
Өсiмдiк жамылғысының жұтауы - бұл ормандардың, жайылымдық жерлер мен шабындықтардың жұтауы түрiнде көрiнiс беретiн шөлейттенудің ең көп тараған және сырттай айқындалатын процесi.
Республиканың есептiк ормандылығы орман жамылғыларына сексеуiлдi орманжайылымдарын және бұталар тоғайын қоса алған кезде 4,6%-ды құрайды, орман құрамына тек ағаштарды қоса алған кезде нақты ормандылық 2,3%-ды құрайды.
Соңғы он жыл iшiнде орманжайылымының жұтауына 0,52-ден 0,47 дейiн, яғни 10%-ға кемiген, олардың тығыздылығының төмендегенiн көрсетедi. Ормандылықтың төмендеуi және жасанды орман өсiру көлемiнiң қысқаруы Қызылқұм, Мойынқұм, Сарыесiк - Атырау және басқа да массивтердiң басым шөлейт бөлiгiнде жайылымдардың азуы мен жұтауының өсуiне алапатты қауiп төндiредi.
Соңғы 40 жылдың iшiнде қылқан жапырақты ормандардың өнiмдiлiгi 7% кемiген, майқарағай ағаштарының ауданы 13% кемiген, Кендi және Оңтүстiк Алтай ормандарында ағаштардың жұтауы неғұрлым байқалады. Жоңғар және Iле Алатауында өсетiн алма ормандарының ауданы 24% қысқарды.
Шөлдi өзендердiң алабындағы ормандар өте қатты жұтауда. Осы ормандардағы өзен ағыстарын реттеу нәтижесiнде топырақ ылғалдылығы кемiгендiктен түрлердiң қажетсiз өзгеруiне әкелiп соғуда. Мысалы, Оңтүстiк Қазақстан облысының Шардара ауданындағы Сырдария өзенiнiң алабында тұранға ағашының шамамен үштен бiр бөлiгi шыңғылдың қажетсiз бұталарына айналды.
Жайылымдар мен шабындықтардың жұтауы. Тың жерлердi жаппай жырту Қазақстанның дала экожүйесiне неғұрлым керi және кешендi әсерiн тигiздi.
Жайылымдықтарды жыртқан сайын, малды өнiмдiлігі төмен жерге ығыстырған, сонымен бiрге мал басын көбейту салдарынан қалған тың жай-күйiндегi жайылымдардың жүктемесi ұлғайды. Құнарлы жерлердiң басым бөлiгiн жырту, көл маңы етегі және қазаншұңқырларының ылғалды сор шалғындарын қоса алғанда малды өнiмдiлiгi аз, кәрiзденбеген, сортаң аумаққа ығыстырды және жинақтады.
Барынша жұтауға, ауылды жерлерге, шалғайдағы малшаруашылығына, сиыр сауу құрылымдарына және құдықтарға iргелес жайылымдар ұшыраған.
Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөнiндегi агенттiгінiң деректерi бойынша 2004 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша 188,9 млн. га-дан соңғы дәрежелi жұтауға 26,6 млн. га жеткен, ол күштi және өте күштi шөлейттенгенiн көрсетедi. Республиканың орманды-дала және дала аймақтарында жерлерiнiң 34,8 млн. га жерiн жайылымдар құрайды, оның 5,6 млн. га өте қатты жұтаған. Жайылымдардың жұтау процесiнiң өсу үрдiсi байқалуда.
Қазақстанның 5,0 млн. га ауданында шабындықтар бар. Шөлейттену салдарынан шабындықтардың ауданы қысқаруда, оларды улы өсiмдiктердiң басуы, бұталардың көбеюiнде, шалғындық өсiмдiктердiң ресурстық қана емес, сонымен қатар, суды реттейтiн рөлi де толық немесе жартылай жойылуында көрiнiс бередi.
Топырақтың жел және су эррозиясы. Қазақстанда топырақтың жел эррозиясымен туындаған шөлейттену далалы, құрғақ далалы, жартылай шөлейттi және шөлейттi ландшафтарды қамтыған. Жел эрозиясының әсерiнен топырақтың жұқа бөлшектерiнiң ұшып кетуi және топырақтың құмдануы болады. Егістік жерлердiң желмен үрленген қабатында қарашiрiннiң құрамы азаяды, сiңiрiп алу көлемi қысқарады, карбонаттылығы көбейедi, агрохимикалық және сулы-физикалық қасиеттерi нашарлайды.
Бүгiнгі таңда Қазақстанда егістiк жерлерде дефляцияның зияндығының әлсiздiгiне оның қысқаруына байланысты болжау жасауға болады. Алайда, республикамыздың қуаңшылық аймақтарында, әсiресе қатты жұтаған жайылымдарда жер эррозиясының күшею қауiптiлігі бар.
Суармалы жерлердi кеңейту жөнiндегi бағдарламаны iске асыру барысында суландыруға сорғытылмаған және тұздалған топырақтардың ауқымды алқаптары тартылды. Көлемдi суландырудағы өңiрлердiң су және экологиялық проблемаларының басты себебi болып жетiспеушiлiк емес, осындай табиғи жағдайдағы басқа елдерде судың үлестік шығыстарынан орташа алғанда, бiр табан жоғары тұратын, суды үнемсiз пайдалану болып қалуда. Бұл суды тасымалдаудың қарабайыр технологияларымен, экономикалық ынталандырудың және оны үнемдеу дәстүрiнiң болмауымен белгіленедi.
Зop сүзгi шығындары мен суғарудың үнемсiз емес нормалары қайталама тұзданудың, батпақтанудың және су эрозиясының негiзгi себебiне айналды, ал кәрiздi сулардың төгіндiсi өзендердiң тыңайтқыштармен, пестицидтермен ластануына және жоғары минералдануына алып келдi. Алапаттың салдары Әмудария, Сырдария және Iле өзендерiнiң ластануы мен су балансының бұзылуына әкелдi. Олардың ықпалы Балқаш және Арал өңiрiнiң экологиялық және экономикалық проблемалар кешенiне де әсерiн тигiздi.
Арал өңiрiндегі экологиялық шиеленiс осы ғасырдың ең қайғылы оқиғаларының бiрi болып табылады. Шөл орталығында орналасқан теңiз қоршаған өңiрлердiң табиғи-климаттық және экологиялық жағдайына қолайлы әсер еткен және Арал өңiрiнiң кең аумағында ылғалдылықтың реттеушiсi, оңтүстiк шөлдерден келетiн аңызақ желдерден қорғаушы болды. Теңiз жоғары биологиялық өнiмділiкке ие болды, маңызды балық шаруашылығы, аң шаруашылығы, көлiк және рекреациялық мәнi болды.
Әмудария мен Сырдария өзендерiнiң су ресурстарын суғаруға экстенсивтi пайдалану нәтижесiнде теңiз екi су қоймасына - Yлкен және Кiшi Аралға бөлiндi. Өзендердiң күзгi жайылуы қысқарды, тоғай және қамыс тез майды, фауна мен флораға бай көптеген теңiз маңы көлдерi құрғап қалды, құмды шөлдердiң шекарасы кеңейдi, климаттың құрғақшылығы күшейдi, ауаның ылғалдылығы 10-18% азайды, аязсыз кезеңнiң ұзақтығы 30-35 күнге қысқарды. Сортаңдану және батпақтану нәтижесiнде ғана Сырдария өзенiнiң бассейнiнде жыл сайын ауыл шаруашылығы айналымынан суғарылатын жерлердiң 10-15% шығады. Жайылымдардың өнiмдiлiгi 2-3 есе азайды және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнiмдiлiгi қысқарды.
Арал қасiретiнiң әлеуметтiк, экономикалық және экологиялық салдарлары зор. Арал өңiрi аудандарында төтенше санитарлық-эпидемиологиялық жағдай қалыптасты және мұнда соңғы 15-20 жылда жұқпалы аурулар, әсiресе, iш сүзегi, туберкулез, вирусты гепатит, сондай-ақ онкологиялық аурулар ұлғайды.
Осындай проблемалар Балқаш маңы өңiрiнде де туындауы мүмкiн.
Гидрографиялық желiнi жаппай реттеудiң төтенше терiс салдары болды. Малды суару және жеткiлiксiз гидрологиялық негiздерсiз суғарылатын жайылымдарда дақылдарды суғару мақсаты үшiн өзен қазаншұңқырлары мен шағын өзендердiң сағаларында жайылмалы ағыстың бiраз бөлiгiне кедергi келтiретiн көптеген бөгендер, тоғандар, апандар салынды. Резервтегi судың бiраз бөлiгі ұтымды пайдаланылды, қалғаны - сүзгі және жерасты ағысына ағу салдарынан жоғалды. Көптеген көлдер кеуiп қалды, қалғандарында - олардың шаруашылық-ауыз су, балық шаруашылығы және рекреациялық маңызы құнсызданып, судың минералдануы бiраз артты. Жерүстi ағысының бiраз бөлiгiн жоғалтқан көлдер мен шағын өзендерде судың өзiн өзi тазарту процесi әлсiредi және коммуналдық және өнеркәсiптiк ластаушылардың шоғырлануы өстi.
Ретке келтiрiлген өзендерде қарқынды су жайылуларының қысқаруы жайылма экожүйелердiң жұтауына: жайылма топырақтарының сортаңдануына, құнарлы шабындықтардың өнiмділігінiң жоғалуына, тоғай ормандарының қысқартуына алып келдi.
Топырақтың дегумификациялануы және сортаңдануы. Барлық жайылымдық жерлер мен жайылымдарда дегумификация процесi тiркелген. Қарашiрiндiнiң азаюы егiндi нелiктен шығару жолымен қоректi заттарды қалпына келтiрiлмейтiн шығарылуымен байланысты. Суғарылатын топырақта қарашiрiндiнi жоғалту өзен атырауларында ағысты реттеу және қоршаған аумақтардың шөлейттенуi, сондай-ақ ирригациялық эрозия нәтижесiнде болуда.
Суармалы емес жайылымның жалпы аумағынан дегумификация есебiнен әлсiз деңгейінде - 4,5, орташа - 5,2 және жоғары деңгейiнде 1,5 млн. га шөлейттенген. Суармалы жерлердiң қарашiрiнсiздену үлесi 0,7 млн. га-ны құрайды.
Алдын ала мелиоративтiк iс-шараларсыз ауылшаруашылығы дақылдарын себуге арналған қолайлы жер көлемi 23,3 млн. га-ны құрайды. Қалған жерлер арнайы iс-шараларды талап етедi: сортаңданған жерлердiң мелиорациясы, сортаңданған жерлердiң мелиоративті жай-күйiн жақсарту, су және жел эрозияларының алдын алу. Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөнiндегі агенттiгiнiң деректерi бойынша сортаңданған және сортаң жерлер 94,9 млн. га-ны - 42,1% құрайды. Топырақ эрозиясы 30,5 млн. га-ны - 13,0% қамтиды.
Шөлейттенудiң факторы ретiндегi суармалы топырақтың сортаңдануы проблеманың екi үлкен аспектiсiне ие: ағынсыз бассейндерде сортаң шөлдердiң өсуi және суармалы жерлердiң қайталама сортаңдануы. Сортаңданған топырақтардағы шөлейттенудің ерекшелігі олардың аймақтық және құрылымдық әртүрлiлiгiмен байланысты. Сортаңданған топырақтың үлесi барлық суармалы жерлер аумағының шамамен 20 % құрайды. Суарылмалы егiн шаруашылығындағы қалыптасқан жағдай өсiмдiк өнімiнiң жиынтық өнiмiн 1,6-1,8 есеге азайтты.
Көлдер мен басқа да су қоймаларының құрғап қалуы кезiндегі топырақтың сортаңдануы да Қазақстанның ерекшелiгi болып табылады. Суландыруды тоқтату немесе жедел азайту грунт суларының төмен түсу деңгейiнiң артуына топырақ құраудың гидрологиялық режимiнiң өзгеруiне, топырақтың құрғауына және шөлейттенуiне алып келедi.
Топырақтың және грунт суларының ластануы. Соңғы екі онжылдықта ауыл шаруашылығы жерлерiн химиялық өңдеуден арнайы заттармен топырақтың химиялық ластануы, өндiрiстiк қалдықтарды орналастыру, сарқынды суларды, атмосфералық төгiнділердi қалалар мен өнеркәсiп орталықтарына төгу қауiптiлігі қатты өстi. Топырақты мал шаруашылығы кешендерiнiң сарқындылары да ластайды.
Жер асты суларының ластануы Қазақстанда өте кең таралған және оның әсер етуi салдарынан мынадай фактор ретiнде қаралады: жерлердiң шөлейттенуi, топырақтың, өсiмдiктердiң қайталама сортаңдануы, ауыз сумен жабдықтау жағдайының нашарлауы. Пайдалы қазбаларды өндiрудiң және ұқсатудың кәсiпорындары, химиялық және улы қалдықтары бар басқа да өндірістep, мал шаруашылығы кешендерi, қала агломерациялары және т.б. неғұрлым үлкен ластануды құрайды.
Техногендiк шөлейттену. Қазақстандағы индустриалдық өндiрістi дамыту және пайдалы қазбалар кен орындарын әзiрлеу көлiк және инженерлiк инфрақұрылымды салумен, су және жер ресурстарының жедел алынуымен және ластануымен, экожүйелерге тiкелей және жанама терiс әсер етумен сүйемелдендi. Осы әсер етудiң түрлерiмен қатар, техногендiк шөлейттену процестерiне әуе бассейнiне улы заттардың шығарындылары бiраз әсер еттi, тiптен, өсімдiктерге улы өнеркәсiптiк шығарындылардың тiкелей әсер ету жағдайы да байқалған.
Автожолдар жүйесi де техногендiк әсерiн тигiзуде. Республикада олардың жалпы қашықтығы шамамен 100 мың км, оның жартысы қатты жамылғымен қамтылған, яғни 1 км аумаққа жалпы пайдаланудағы 0,036 км жол келедi, ал қатты жамылғымен - 0,017 км. Автокөлiк үшiн жолсыз учаскелердiң жалпы қолжетiмдiлiгi кезiнде олардың өте сирек желiсi ретсiз қозғалысқа алып келдi, оның нәтижесiнде тұрақты емес жолдар шөлейттенудiң маңызды факторларының бiрiне айналды.
Қоршаған ортаға әсер көрсететiн желiлiк инфрақұрылымның өзге түрлерiнен темiржолдарды, мұнай және газ құбырларын, жоғары вольтты электржелiлерiн атап өту қажет.
Техногендiк шөлейттенудiң ерекше нысандары қазiргi уақытта, республиканың 6% аумағын алып жатқан, ғарыш, әскери және бұрынғы ядролық сынақ полигондарының аумағының шегiнде көрiнiс бередi. Бұл ретте, олардың әсер ету аймағы егер, оған зымырандардың ұшу трассасын енгiзсе, бiраз ұлғаяды. Жерлердi тiкелей алып қоюды қоспағанда, полигондардың терiс әсер етуi атмосферада жанбаған зымыран бөлшектерiнiң фрагменттерiнiң және басқа да ұшу аппараттары бөлшегiнiң құлауында, ұшыру орындарында және құлаған бөлшектердiң маңында аса улы зымыран отынының төгiлулерiнде, оттегi жануының зор көлемдерiнде және зымыранды ұшыру сәтiнде озон қабатының бұзылуында көрiнiс бередi.
Шаруашылық қызметiнiң нәтижесiнде өзендер мен су қоймаларының гидрологиялық режимiнiң бұзылуы бiрқатар қолайсыз салдарлармен iлесе жүрдi. Өзендердiң көптеген учаскелерiнде өзен суларының жайылмаға шығуы азайды немесе толық тоқтады, жер үстi және жер асты суларының гидравликалық байланысы әлсiредi, олардың деңгейi төмендедi. Мұның бәрi жайылмалардың шөлейттенуiне, ағынсыз көлдердiң құрғауына және сортаңдануына әсер еттi. Сырдария мен Iле сияқты iрi өзендерiнiң атыраулары шөлейттенуге ұшырады. Бұл өзендердiң атырауларында көл жүйелерi алып жатқан аумақтар қысқарды, өсiмдiктер мен топырақ жұтады, балық қорларын молайтуға арналған жағдай нашарлады, жануарлар әлемiнiң түрлерi өзгердi. Арал теңiзi мен Балқаш көлiнiң экожүйелерiнде үлкен терiс өзгерiстер болды. Арал мен Балқаш түбiнiң жалаңаштануы және су деңгейiнiң төмендеуi салдарынан жел эрозиясына ұшыраған аумақтар көбейдi.
Шөлейттенудiң негiзгi терiс салдарларының бiрi болып түрлердiң жергіліктi популяцияларының толық жойылуы есебiнен де және олардың мекен ету ортасы мен санының азаюы есебiнен де әрi фитоценотивтiк белсендiлiк және репродукциялық қабiлетiнiң төмендеуiнен де болатын биоәртүрлiлiктiң жұтауы болып табылады.
Шөлейттенуге алып келетiн антропогендiк факторлардың әсерiнен республиканың жануарлар әлемi бiраз өзгерiстерге ұшырады. Жер үстi және топырақ насекомдарының, өрмекшi тәрiздiлердiң, құстардың, сүт қоректiлердiң және басқа да жануарлардың фаунасы өте қатты зиян шектi. Республиканың солтүстiк облыстарындағы аймақтық дала фаунасының шамамен 80% аумағы жойылған. Осындай ұқсас жағдай Тянь-Шаньның далалық белдеуiнде және оның тау етегiнде де қалыптасқан, онда фитофаг-жәндiктердiң көптеген түрлерi, өсiмдiктердi тозаңдандыратын жабайы аралардың, жыртқыш және паразиттік буын аяқтылардың, ұсақ құстардың, бауырымен жорғалаушылар мен сүт қоректілердiң көптеген түрлерi жоғалды. Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы мен Тарбағатай тауларының бөктерiнде, сондай-ақ Тауқұм, Мойынқұм, Сарыесiк-Атырау және басқа да шөлдерде малды көп жаюдан жануарлардың көптеген түрлерi мекен ету ортасын қысқартты (оның iшiнде бiрегей түрлерi), сандары Қазақстанның "Қызыл кiтабына" енуiне үмiткерге айналды.
Iрi өнеркәсiптiк қалалардың маңындағы, әскери полигондардың аумағындағы және пайдалы қазбаларды өндiру аудандарындағы фаунада үлкен өзгерiстер болды.
Шөлейттену процесi өсiмдiктердiң жұтауына бiраз әсер еттi.
Солтүстiк шөлейттерде қыстақтардың, кенттердiң маңында және мал айдайтын трассалар бойында, орта және оңтүстiк шөлейттерде артық мал жаюды қоспағанда дербес артық мал жаю байқалуда, өсiмдiк жамылғысының бұзылуы техногендiк әсер етулермен және реттелмейтiн жол желiсiмен байланысты болды.
Көптеген жылдар бойына Қазақстан ормандары қарқынды жұтауға ұшырап келедi. Солтүстiк-Батыс Қазақстанда бұл ең алдымен жайылмалы ормандарға, шөлейт аймақтарда сексеуiлге ормандарына, таулы аудандарда - қылқан жапырақты ормандарға қатысты болды. Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының таулы ормандардың түрлерiнiң ауысуы мен шекарасының өзгеруi байқалуда.
Шабындық өсiмдiктерiнiң шөлейттенуi қарқынды процесінің қатты антропогендiк прессiн тудырды. Әсiресе Iле, Сырдария және Шу өзендерiнiң атырауларында және жайылмаларының төменгi бөлiктерiнде шабындық өсiмдiктерiнiң қатты өзгерiстерi болды. Мұнда жоғары өнiмдi қамысты қауымдастықтар толық жұтаған.
Шөлейттену бiрқатар экономикалық және әлеуметтiк салдарларға алып келдi, оның iшiнде:
өсiмдiк өнiмдерiнiң түсiмдiлігі мен жалпы өнiмiнiң азаюы;
мал басының және мал шаруашылығы өнiмдiлiгiнің азаюы;
аграрлық саласының экспорттық әлеуетiнiң азаюы;
тамақ және жеңiл өнеркәсiптiң дамуының тоқтауы;
аграрлық және ұқсату секторларынан салық қаражаттарының бюджетке түсуiнiң жедел азаюы.
Статистикалық деректер аграрлық саланың экономикасындағы терiс үрдiстердi көрсетедi. Олар негiзiнен, ауыр көп деңгейлi реформалаумен және қайта құрылымдаумен белгiлi, алайда, шөлейттену процесi республиканың барлық аумағы бойынша ресурстардың өнiмдiлiгiне дербес терiс таңба қалдырады, ал дамыған шөлейттену өңiрлерiнде экономикалық шиеленiстiң басымды себебi болып табылады.
Шаруашылық жүргiзудiң жаңа нысандарының қалыптаспағандығы, жайылымды мал шаруашылығы жүйесiнiң бұзылуы, техникалық және қаржы құралдарының жеткiлiксiздiгi жұмыссыздық пен кедейлiктi ұлғайтады.
Терiс әлеуметтiк-экономикалық процестер өз кезегiнде шөлейттену процесiн күшейтедi.
Қазақстандағы қазiргі әлеуметтік жағдай мынадай жағдаймен байланысты, шөлдi аумақтарда орналасқан облыстардан халықтың жыл сайынғы көшiп кетуi жүздеген мың адамдарға жетедi. Экологиялық теңбе-теңдiктiң бұзылуы және мекен ету ортасының жұтауы салдары болып табылатын халықтың төмен тұрмыс деңгейi, тойып тамақтанбау, жеткiлiксiз медициналық қызмет көрсету, пайдалануға жарамсыз ауыс су, шаңды және тұзды борандар халық денсаулығы жай-күйiнiң тез нашарлауына, демографиялық қолайсыздықтың алғы шарты болып табылатын халықтың өсуiнiң азаюына алып келдi.
Шөлейттенуге ұшыраған өңiрлерде балалар өлiмi өте жоғары деңгейде. Экологиялық-санитарлық қысым балалардың дамуындағы жалпы дамымай қалудың, қан аздығының, туа бiткен ауытқушылықтардың, жүйке аурулары, жүрек-қан-тамырлары жетiспеушiлігінiң негiзi болып табылады.

4. Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерi

Бағдарламаның негiзгi мақсаты Қазақстан аумағындағы шөлейттену процесiн тоқтата тұру және алдын алу болып табылады.
Қойылған мақсатты iске асыру үшiн мынадай мiндеттердi шешу көзделедi:
бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
жұтаған жерлердi түгендеу және бағалау;
шөлейттенуге қарсы күрес проблемалары бойынша шешiм қабылдау процесiнде халықтың барлық тобын хабарландыру және қатысуын қамтамасыз ету;
жерлердi қалпына келтiру не олардың жұтауының алдын алу бойынша үлгілік жобаларды әзiрлеу және iске асыру;
екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
ресурстық базаның сақталуын және қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн тұрақты жер пайдаланудың нормативтiк талаптарын және экономикалық тетiктерiн әзiрлеу және енгізу;
халықаралық экологиялық конвенцияларды шоғырландырған iске асыруды қамтамасыз ету;
шөлейттену процесінің көлемдерiн қысқарту және құрғақшылықтың терiс әсер етуiнің алдын алу;
үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк дамуында шөлейттенуге қарсы күрес бойынша шаралардың ықпалдасуы;
жерлердiң шөлейттену процесiн тоқтата тұру және алдын алу және олардың оңтайлы және тұрақты жай-күйiн қолдау.

5. Бағдарламаның негізгi бағыттары және
iске асыру тетiгi

Бағдарламаны iске асыру мынадай бағыттарда жүзеге асырылатын болады:
табиғи ресурстарды тұрақты пайдалану саясатын қалыптастыру;
табиғи ресурстарды сақтаудың және шөлейттенуге қарсы күрестiң әлеуметтік-экономикалық аспектiлерiн әзiрлеу;
шөлейттенуге қарсы күресті ғылыми және ақпараттық қолдау, насихаттау;
шөлейттенуге қарсы күрес мәселелерi бойынша халықаралық ынтымақтастық және аралас конвенцияларды шоғырландыру;
жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, жер пайдаланушылардың, шаруашылық жүргізушi субъектiлердiң және мемлекеттiк емес ұйымдардың қызметiн үйлестiру.
Бағдарламаның мақсатына қол жеткiзудiң негiзгі шарты экология мен экономиканың проблемаларын үйлестіруге негізделген табиғат пайдалануды тиiмдi басқару жүйесiн жетiлдiру болып табылады.
Шөлейттенуге қарсы күрес процесiнде адам қызметiнiң мынадай салдарларын жою жөнiндегі шараларды қабылдау қажет: топырақтың тозуы, жайылымға қарқынды жүктеме, орманды жаппай кесу және дұрыс емес ирригация әдiстерi. Сонымен бiрге, осы құбылыстың туындауының негізгi әлеуметтiк-экономикалық себептерi назар аударуды талап етедi.
Қоғамның тұрақты әлеуметтiк-экономикалық дамуына қол жеткiзудiң мемлекеттік стратегиясы елдiң шаруашылық және өзге де шешiмдердi қабылдау кезiнде экологиялық басымдықтарды ескеру қабiлетiне негiзделедi. Сондықтан қоршаған ортаны қорғау саласындағы тиiмдi саясатты жүзеге асыру үшін республикалық, облыстық және жергіліктi деңгейлерде табиғат пайдаланудың нормативтік-құқықтық қаржы-экономикалық негіздерiнiң қазiргi талаптарына сәйкес келетiн табиғат қорғау заңнамасының жаңа жүйесiн құруды және пайдалануға берудi талап етедi.
Осыған байланысты, шөлейттену мен құрғақшылық процестерiнiң физикалық, биологиялық және әлеуметтік-экономикалық аспектiлерiн қамтитын кешендi тәсiлдi әзiрлеу қажет. Атап айтқанда, елдiң тұрақты даму саясатына кедейшiлiкпен күрес, шөлейттенуге қарсы күрес және құрғақшылықтың салдарларын азайту жөнiндегi iс-шаралардың ықпалдасуын күшейту қажет.
Бағдарлама ресурстық базаны сақтауды және (немесе) қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн ресурстарды теңгермелі пайдалану және экономикалық қызметтi күшейту жөнiндегi басқарудың барлық деңгейiнде қолайлы жағдайды жасауға бағытталған.
Бағдарламаны кезең-кезеңмен iске асыру әрбiр кезеңге тиiстi iс-шаралар жоспарын әзiрлеудi көздейдi.

5.1. Табиғи ресурстарды тұрақты пайдалану
саясатын қалыптастыру

Табиғат ресурстарын тұрақты пайдаланудың саясатын қалыптастыру мынадай iс-шараларын көздейдi:
1) бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
Қарағанды облысы Шет ауданында қуаң жерлердi басқару жөнiндегi жобаны iске асыру;
Қазақстан аумағының шөлейттену процестерiне ұшырауын бағалау және шөлейт және жұтаған жерлердiң 1:1000000 масштабында карталарын жасау;
Қазақстан Республикасы табиғи-шаруашылық жүйесiнiң шөлейттенуге қарсы күрестiң экологиялық кестесiнiң ландшафтық қамтамасыз етуiн әзiрлеу және енгізу;
жұтаған жерлерде биологиялық әралуантүрлiлiктi зерттеу және бағалау;
ауылшаруашылығы пайдалануындағы жерлердiң шөлейттену қарқынын төмендету;
жайылымды ұтымды пайдаланудың жүйесiн жетiлдiру, Қызылорда, Оңтүстiк Қазақстан және Алматы облыстарында шөлейттену процестерiнiң алдын алу мақсатында егiлмелi жайылымды жасау;
Қызылорда облысында қайталама тұздалған топырақты қалпына келтiру және суғару жөнiндегi пилоттық жобасын әзiрлеу және iске асыру;
"Орталық Азияның экоөңiрлерiндегi биоәртүрлiлiктi ұзақ мерзiмдi сақтау үшiн ЭКОНЕТ құру" жобасын iске асыру;
"Қорғалатын аумақтардың буферлiк аймақтарындағы жерлердi басқару (Солтүстiк Қазақстан)" пилоттық жобасын iске асыру;
Мойынқұм құмының жағдайында жұтауға және шөлейттенуге ұшыраған жайылым аумақтарын қалпына келтiру бойынша технологияларды әзiрлеу;
2) екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
жұтаған жайылымдардың ошақтарын табу, таптап тастау аймақтары мен деңгейi бойынша оларды жiктеу, жайылымға паспортты әзiрлеу және мал санын және жайылымдық жүктеменi реттеу;
жайылымды қорғайтын сексеуiл ормандарын, егiлмелi жайылымдарды және пiшендердi жасау, жайылым айналымын енгiзу;
3) үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
жер ресурстарын ұтымды пайдаланудың қолданыстағы техникалық нормаларын және ережелерiн сақтау;
жер пайдаланулардың агроорманмелиорациясы;
олардың қалпына келу әлеуетiне байланысты жайылымдарды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету;
жерлердiң өнімділiгiн қалпына келтiру бойынша жаңа технологиялық жобаларды iске асыруға қатысу.

5.2. Табиғи ресурстарды сақтаудың және шөлейттенуге
қарсы күрестiң әлеуметтік-экономикалық аспектілерiн әзiрлеу

Табиғи ресурстарды сақтау және шөлейттенуге қарсы күрестiң әлеуметтiк-экономикалық аспектiлерiн әзiрлеу мынадай iс-шараларды көздейдi:
1) бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
шөлейттену мен кедейлiктiң экономикалық, саяси және демографиялық факторларын зерттеу; жергілiктi деңгейде тұрақты дамудың тетiктерiн әзiрлеу;
Қазақстанның шөлейт аудандарында фермерлiк шаруашылықтарды жүргiзудің оазистiк жүйелерiн құру;
Арал өңiрiндегі елдi мекендерде шаң-тұзды жауып кету процестерiнiң алдын алу;
мемлекеттiк емес (RIOD-Қазақстан торабы) ұйымдар үшiн шөлейттенуге қарсы күрес бойынша шағын гранттар бағдарламасын iске асыру;
2) екiншi кезеңде (2008-2010):
шағын фермерлiк шаруашылықтардың қалыптасу процесiн қолдау;
шөлейттену және жерлердiң жұтауы, қоршаған ортаны қорғау мәселелерiнде жергілiктi қауымдастықтардың хабардар болу деңгейiн арттыру;
жерлердiң жұтауына қарсы күрес жөнiндегі iс-шараларды қамтитын табиғи ресурстарды басқару, қорғау және молайту бойынша iс-шараларды қаржыландырудың экономикалық тетiгiн жетiлдiру (жердi, суды, орманды және жайылымдарды пайдаланушылар мен меншiк иелерiнiң, сондай-ақ табиғи ресурстарды ластағаны және жұтағаны үшiн табиғат пайдаланушылардың барлық ауыл шаруашылығы субъектiлерiнiң экономикалық жауапкершілiгiн көздеу);
жалға алушылардың және меншiк иелерiнiң пайдалануындағы жұтаған ресурстарды оңалту жөнiндегі барлық деңгейдегi бюджеттiк бағдарламаларға iс-шараларды енгiзу;
қолданыстағы нормативтiк-құқықтық кесiмдердi жүйелендiру;
экологиялық заңнаманың тиiмділігін арттыру жөнiндегі шараларды айқындау;
шөлейттенуге қарсы күресті қоса алғанда, қоршаған ортаны қорғаудың әлемдiк қауымдастығы таныған қағидаттарын есепке алу кезiнде, әлемнiң негiзгi өнеркәсiптi дамыған мемлекеттерiнiң заңнамасымен ұқсас экологиялық заңнаманы үйлестiру;
3) үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
әлеуметтiк-экономикалық, демографиялық, энергетикалық, ақпараттық мәселелердi қамтитын табиғат қорғау iс-шараларын жоспарлау жүйесiн жетiлдiру;
шөлейттенуге қарсы күрестiң барлық аспектiлерiн реттеу.

5.3. Шөлейттенуге қарсы күрестi ғылыми және
ақпараттық қолдау, насихаттау

Шөлейттенуге қарсы күрестi ғылыми және ақпараттық қолдау, насихаттау мынадай iс-шараларды iске асыру арқылы жүзеге асырылатын болады:
1) бiрiншi кезеңде (2005-2007):
тұрақты жер пайдалану үшiн қоршаған орта туралы ақпарат мониторингiн және басқару жүйесiн құру;
Арал өңiрi халқының денсаулығы жай-күйiне шөлейттену процесiнiң әсер етуiн бағалау;
өзен экожүйесiнiң атырау және алабы учаскелерiнiң жұтау және шөлейттену процестерiнiң жай-күйiне талдау жүргiзу және зерттеу;
халықты экологиялық таза өнiммен қамтамасыз ету және шөлейттену процестерiнiң алдын алу үшiн ауыл шаруашылығын тұрақты жүргiзудiң ғылыми әдiстерiн әзiрлеу;
ғарыш ақпаратын пайдалана отырып, шөлейттену мониторингiнiң тұжырымдамалық негiзiн әзiрлеу;
шөлейттенуге қарсы күрес аспектiлерi бойынша халықты ақпараттандыруды ұзақ мерзiмдi кампанияны ұлттық деңгейде жүргiзу;
Солтүстiк Қазақстан үшiн атмосфералық және топырақтың құрғақшылығы мониторингi жүйесiн әзiрлеу және бидай өндiрудiң табиғи қатерiн бағалау;
2) екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
Мемлекеттiк ақпараттық жүйеге (МАЖ) бiрiккен шөлейттенудiң кешендi мониторинг жүйесiн құру;
жұтаған табиғи ресурстарды iрi көлемдi картографиялық түгендеу;
жайылымдарды ұтымды пайдалану бойынша бұрын әзiрленген жобаларды түзету және қайта құрылымдау;
фитомелиоративтiк қондырғылар және шөлейттенген аумақтарды фитомелиорациялау, егiстiк айналымынан шығару және өнiмдiлiгi аз және жұтаған жерлердi шалшықтың басып кетуi;
отандық өндiрiстi дамытуға және пестицидтердi формуляциялауға жәрдемдесу;
шөлейттену процестерiне экологиялық моделдеуге, жүйелік талдауға және болжауға, сондай-ақ шөлейттенумен күрестiң нақты әдiстемелерi мен тәсiлдерiн әзiрлеуге ауылшаруашылық, физика-математикалық, химиялық, геологиялық, техникалық ғылым өкiлдерiн кеңiнен қатысуға тарту;
ғылыми-зерттеу институттарының өңiрлiк және халықаралық ұйымдарымен ынтымақтастықта жүргізілетiн шөлейттенуге қарсы күрес және құрғақшылықтың салдарын жеңiлдету бойынша техникалық және ғылыми зерттеу жұмыстарының әлеуетiн ұлғайту;
оқытылатындардың даму және қызығушылықшылары деңгейлерiне сәйкес келетiн оқытатын материалдарды пайдалана отырып, ауыл шаруашылығында жергiлiктi халықты экология негіздерiне оқыту;
фермерлер мен экономиканың әртүрлі салаларындағы жұмысшылар үшiн семинарлар өткiзу, университеттердегі тренингтер мен пiкiрталастар;
шөлейттенуге қарсы күрес мәселелерi бойынша халыққа кеңес беру және ақпараттандыру үшiн қоғамдық комитеттердi құру;
3) үшiнші кезеңде (2011-2015 жылдар):
экологиялық проблемалар бойынша халықтың құлағдар болуын арттыру мақсатында бұқаралық ақпарат құралдарын күшейту және пайдалану. Шөлейттену процестері бойынша қоғамдық пiкiрдi жұмылдыру;
құқықтық және нормативтік актiлердi әзiрлеуге және шөлейттену мәселелерi бойынша ақпаратқа халықтың қол жетiмділігі;
барлық деңгейдегі бiлiм беру мекемелерi үшiн оқыту бағдарламалары мен материалдарын әзiрлеу;
шөлейттенуді болдырмаудың әдiстерi және күрес жөнiндегi брошюраларды, ақпараттық материалдарды жариялау және тарату.

5.4. Шөлейттенуге қарсы күрес мәселелерi бойынша
халықаралық ынтымақтастық және аралас
конвенцияларды шоғырландыру

Халықаралық ыңтымақтастық дүниежүзiлiк қауымдастықтан ғылыми-әдістемелік техникалық және қаржылық көмек алу мүмкiндігін ашып бередi, сол арқылы шөлденуге қарсы күрестi жүргiзу процесiнiң дамуына қосымша тыныс бередi.
Халықаралық ынтымақтастықты бекiту мақсатында мынадай іс-шаралар iске асырылатын болады:
1) бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
трансшекаралық экожүйелердiң тепе-теңдiк сақтауға бағытталған мемлекетаралық іс-шараларды әзiрлеу және жүзеге асыру;
Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi орталықты құру;
2) екiншi кезең (2008-2010 жылдар):
шөлейттенуге қарсы күрес бойынша әдiстердiң және технологиялардың дүниежүзiлiк тәжiрибесiн талдау және бейiмдеу;
Орталық Азиядағы Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi іс-қимылдың субөңiрлiк бағдарламасы, Таулы аумақтарды тұрақты дамыту жөнiндегi iс-қимылдардың өңiрлiк жоспары, Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-қимылдардың өңірлік жоспары шеңберiндегi шөлейттенумен күрес бойынша ынтымақтастықты күшейту;
Азиядағы Тақырыптық бағдарламалық желiнiң шеңберiндегi өңiрлiк ынтымақтастық;
Шөлейттенумен күрес жөнiндегі конвенция, Биологиялық алуантүрлiлiк туралы конвенция, Климаттың өзгеру жөнiндегi үлгілік конвенция бойынша стандарттарды және өзге де бiрлескен деректердi, индикаторларды әзiрлеу, ақпаратты жинаудың келiсiлген есептiлiгi мен рәсiмiн, объектiлер мен проблемаларды түгендеу әдiстемесiн құру;
3) үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
аралас конвенциялар бойынша үлгілiк жобаларды iске асыру, одан кейiнгi практикалық, эксперименталдық (әдiстемелiк) және демонстрациялық (ақпараттық-насихаттық) мақсаттарды iске асыру;
Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi конвенцияны iске асыру үшiн техникалық, сараптамалық және қаржылық қолдау түрiнде сыртқы ресурстарды жұмылдыру.

5.5. Жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, жердi
пайдаланушылардың, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң
және үкiметтiк емес ұйымдардың қызметiн үйлестiру

Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, жер пайдаланушылардың, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң және мемлекеттiк емес ұйымдардың қызметiн үйлестiру мақсатында мынадай iс-шаралар iске асырылатын болады:
1) бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
Шөлейттенумен күрес жөнiндегi конвенцияның мақсаты және рөлi, Бағдарламалардың мiндеттерi бойынша халықты ақпараттандыруды жүргiзу;
жергілікті мемлекеттiк органдардың, мемлекеттiк емес ұйымдардың, табиғат пайдаланушылар мен жұртшылықтың қатысуымен шөлейттенумен күрес бойынша қоғамдық акцияларды, iс-шараларды ұйымдастыру және жүргiзу;
Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегі конвенция тарап елдерiнiң мемлекеттiк емес ұйымдарымен отандық мемлекеттiк емес ұйымдардың өзара байланысын орнатуға жәрдемдесу;
шөлейттену процестерi туралы ақпарат алуды жүргізу;
екiншi кезеңге арналған Қазақстан Республикасында шөлейттенумен күрес жөнiнде бағдарламаны iске асыру бойынша iс-шаралардың жоспарын әзiрлеу;
үшiншi кезеңге арналған Қазақстан Республикасында шөлейттенумен күрес жөнiнде бағдарламаны iске асыру бойынша iс-шаралардың жоспарын әзiрлеу;
2) екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
жер ресурстарына залал келтiретiн iс-әрекеттi уақытша тоқтата тұру не тоқтату;
жер қорын және ауыл шаруашылық емес жерлердiң агроорман мелиорациясы;
Шөлейттенумен күрес жөнiндегi конвенция бойынша шешімдер қабылдау процесiнде жұртшылықтың барынша мүмкiн болатын қатысуын қамтамасыз ету;
мемлекеттiк емес ұйымдардың iс-қимылының ұлттық жоспарын әзiрлеу және оны Бағдарламаға бiріктiру;
3) үшінші кезеңде (2011-2015):
шөлейттену проблемаларын жалпы білiм беретiн бағдарламаға бiрiктiру;
жерлердiң жұтауы бойынша деректердi жинау және талдау; жергiлiктi табиғи, әлеуметтiк-экономикалық ерекшеліктерiн ескере отырып шөлейттенудiң алдын алу үшiн жұтаған аймақтарды айқындау.

6. Қажеттi ресурстар және оларды қаржыландыру көздерi

Қаржы шығындарын талап ететiн Бағдарлама iс-шараларын iске асыру республикалық қаражат және техникалық әрi консультативтiк көмек желілерi бойынша халықаралық ұйымдар мен донор-елдердiң тартылған ресурстары есебiнен көзделедi.
Бағдарламаның I кезеңiн (2005-2007 жылдар) іске асыру үшiн барлығы, 3135,85 млн. теңге талап етiледi, оның ішiнде:
республикалық бюджеттен 122,2 млн.теңге:
2005 жыл - 34,31 млн. теңге;
2006 жыл - 48,73 млн. теңге;
2007 жыл - 47,16 млн. теңге.
халықаралық гранттар 3013,65 млн. теңге:
2005 жыл - 826,675 млн. теңге;
2006 жыл - 1133,975 млн. теңге;
2007 жыл - 1053 млн. теңге.
Барлық көздер бойынша қаржыландыру көлемі тиiстi жылға бюджеттi қалыптастыру кезiнде нақтыланатын болады.
Бағдарламаны іске асырудың одан кейiнгі кезеңдерiне арналған қаржыландыру көлемдерi тиiстi жылға iс-шаралар жоспарын әзiрлеу кезiнде айқындалатын болады.

7. Бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн нәтижелер

Бағдарламаны iске асыру нәтижесiнде:
1) бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
түгендеу және шөлейттенуге ұшыраған жерлердiң жай-күйiне бағалау жүргізiлетiн;
жерлердi қалпына келтiру не олардың жұтауын болдырмау бойынша үлгiлiк жобалар iске асырылатын;
шөлейттенумен күрес проблемалары бойынша шешiм қабылдау процесiнде халықтың барлық топтарын ақпараттандыру және қатысуын қамтамасыз ету бойынша жұмыс жүргiзiлетiн болады;
2) екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
тұрақты жер пайдаланудың нормативтi талаптары және экономикалық тетiктерi әзiрленетiн;
шөлейттенудің және жұтаған жерлердi болдырмау бойынша iс-шаралар iске асырылатын болады;
3) үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар) жерлердiң шөлейттену процесi тоқтатыла тұратын және болдырмайтын болады әрi олардың қолайлы және орнықты жай-күйiн қолдау үшiн жағдай жасалатын болады.

8. Қазақстан Республикасында шөлейттенуге қарсы күрес
жөнiндегi 2005-2015 жылдарға арналған бағдарламаны iске
асыру бойынша 2005-2007 жылдарға арналған iс-шаралар жоспары

Ескерту. Жоспарға өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2007.09.24. N 831 Қаулысымен.

Р/с N	Іс-шара	Аяқтау нысаны	Орын- дауға жауап- тылар	Орын- далу мерзiмi	Болжамды шығын- дар* (млн. теңге)	Қаржы- лан- дыру көз- дерi
1	2	3	4	5	6	7
1. Сауықтыру және қалпына келтіру iс-шараларын жүргiзу үшiн табиғи ресурстарды тұрақты пайдалану саясатын қалыптастыру
1.1.	Қарағанды облысының Шет ауданындағы қуаң жерлердi басқару жөнiндегі жобаны iске асыру	Қорша- ған орта- минiне есеп	Қорша- ған ортами- нi, АШМ, БҒМ	қаңтар, жыл сайын	2005 - 34,31 2006 - 33,73 2007 - 39,16 2005 - 131,7 2006 - 167,9 2007 - 140,8	Респуб- ликалық бюджет Халық- аралық грант- тар
1.2.	Қазақстан аймақтарының шөлейттену процестерiне ұшырауын бағалау және 1:1000000 масштабындағы жерлердiң шөлейттену және жұтау картасын жасау	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, БҒМ, АШМ, ЖРБА	қаңтар, жыл сайын	2006 - 2 2007 - 3 2005 - 54 2006 - 54 2007 - 54	Респуб- ликалық бюджет Халық- аралық грант- тар
1.3.	Қазақстан Республикасының табиғи-шаруашылық жүйесiнiң шөлейттенуге қарсы күресте экологиялық кестені ландшафтық қамтамасыз етудi әзiрлеу және енгізу	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, АШМ	2007 жылдың қаңтары	2005 - 9,7 2006 - 9,7 2007 - 9,7	Халық- аралық грант- тар
1.4.	Жұтаған жерлердегі биологиялық әртүрлілiктi зерттеу және бағалау	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, ЖРБА, АШМ	2007 жылдың қаңтары	2005 - 50 2006 - 50 2007 - 50	Халық- аралық грант- тар
1.5.	Ауылшаруашылық пайдалануындағы жерлердiң шөлейттену қарқынын азайту	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, АШМ	2007 жылдың қаңтары	2005 - 62 2006 - 62 2007 - 62	Халық- аралық грант- тар
1.6.	Жайылымдарды ұтымды пайдалану- дың жүйесін жетiлдiру, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстарында шөлейттену процестерiнiң алдын алу мақса- тында егiлмелi жайылымдарды құру	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, АШМ	2007 жылдың қаңтары	2005 - 332 2006 - 332 2007 - 332	Халық- аралық грант- тар
1.7.	Қызылорда облысында қайтадан сортаңданған топырақты қайта жөндеу және cуғapу жөнiндегi пилоттық жобаны әзiрлеу және iске асыру	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, АШМ, ЖРБА	2007 жылдың қаңтары	2006 - 176 2007 - 176	Халық- аралық грант- тар
1.8.	"Орта Азияның экоөңiрлерiнде биоәртүрлiлiктi ұзақ мерзiмдi сақтау үшiн ЭКOHET құру" жобасын іске асыру	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, АШМ	2006 жылдың қаңтары	2005 - 96	Халық- аралық грант- тар
1.9.	"Қорғалатын аймақтардың буферлiк аймақтарындағы жерлердi басқару (Солтүстiк Қазақстан)" пилоттық жобасын iске асыру	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, АШМ	2007 жылдың қаңтары	2005 - 20,3 2006 - 20,3	Халық- аралық грант- тар
1.10.	Мойынқұм құмда- рының жағдайында жұтаған және шөлейттенуге ұшыраған жайылым аумақтарын қалпына келтiру жөнiндегі технологияларды әзiрлеу	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, АШМ	2007 жылдың қаңтары	2005 - 43,9 2006 - 43,9 2007 - 43,9	Халық- аралық грант- тар
2. Табиғи ресустарды сақтаудың және шөлейттенуге қарсы күрестің әлеуметтiк-экономикалық аспектілерін әзірлеу
2.1.	Шөлейттену мен кедейлiктiң экономикалық, саяси және демографиялық факторларын зерттеу; жергiлiктi дең- гейде тұрақты дамудың тетiкте- рiн әзiрлеу	Қазақ- стан Респу- блика- сы Үкiме- тiне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi	ақпан, жыл сайын	2006 - 1 2007 - 1 2006 - 25 2007 - 25	Респуб- ликалық бюджет Халық- аралық грант- тар
2.2.	Қазақстанның шөлейт ауданда- рында фермерлiк шаруашылықтарын жүргiзудiң оазистiк жүйесiн құру	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, АШМ, БҒМ	қаңтар, жыл сайын	2006 - 1 2007 - 1 2006 - 90 2007 - 90	Респуб- ликалық бюджет Халық- аралық грант- тар
2.3.	Арал өңiрлерiнiң елдi мекендерін- дегі шаң-тұздың көтерiлу процестерiнiң алдын алу	Қазақ- стан Респуб- ликасы Үкiме- тiне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi	2007 жылдың ақпаны	2005 - 4,5 2006 - 4,5 2007 - 4,5	Халық- аралық грант- тар
2.4.	Үкiметтік емес ұйымдар үшiн (RIOD-Қазақстан желiсi) шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi шағын гранттар бағдарламасын іске асыру	Қазақ- стан Респуб- ликасы Үкiме- тiне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi	2007 жылдың ақпаны	2006 - 8,1 2007 - 8,1	Халық- аралық грант- тар
3. Ғылыми және ақпараттық қолдау, шөлейттенуге қарсы күресті насихаттау
3.1.	Тұрақты жер пайдалану үшін қоршаған орта туралы ақпарат басқару және мониторинг жүйесiн құру	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, ЖРБА, АШМ	2006 жылдың қаңтары	2005 - 4,075 2006 - 4,075	Халық- аралық грант- тар
3.2.	Арал өңiрiндегі тұрғындардың денсаулық жағдай- ына шөлейттену процестерiнiң әсерін бағалау	Қазақ- стан Респуб- ликасы Үкiме- тiне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi	2007 жылдың ақпаны	2006 - 8,1 2007 - 8,1	Халық- аралық грант- тар
3.3.	Өзен экожүйелерi- нiң атырау және жайылма учаске- лерiнiң жұтау және шөлейттену процестерiнiң жай-күйiне талдау және зерттеу жүргiзу	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, АШМ, БҒМ	2006 жылдың қаңтары	2006 - 7	Халық- аралық грант- тар
3.4.	Халықты экология- лық таза өнiммен қамтамасыз ету үшін ауыл шаруа- шылығын тұрақты жүргiзудiң ғылыми әдiстерiн әзiрлеу және шөлейттену процестерiнiң алдын алу	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, АШМ	қаңтар, жыл сайын	2006 - 1 2007 - 1 2006 - 40 2007 - 40	Респуб- ликалық бюджет Халық- аралық грант- тар
3.5.	Ғарыштық ақпарат- ты пайдалана отырып, шөлейтте- ну мониторингiнiң тұжырымдамалық негіздерiн әзiрлеу	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, БҒМ	қаңтар, жыл сайын	2006 - 2 2007 - 2	Респуб- ликалық бюджет
3.6.	Ұлттық деңгейде шөлейттенуге қарсы күрестің аспектілерi бойынша халықты ақпараттандырудың ұзақ мерзiмдi компаниясын жүргізу	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, БҒМ	қаңтар, жыл сайын, 2006 жылдан бастап	2006 - 15	Халық- аралық грант- тар
3.7.	Солтүстік Қазақстан үшін атмосфералық және топырақ құрғақшылығының мониторинг жүйесiн әзiрлеу және дәндi-дақыл- дарды өсiрудiң табиғи қатерi	Қорша- ған орта- миніне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi, АШМ	2007 жылдың қаңтары	2005 - 8,9 2006 - 8,9 2007 - 8,9	Халық- аралық грант- тар
4. Шөлейттенуге қарсы күрес мәселелерi бойынша халықаралық ынтымақтастық және аралас конвенцияларды шоғырландыру
4.1.	Трансшекаралық экожүйелердi сақтауға бағытталған мемлекетаралық iс-шараларды әзiрлеу және iске асыру	Қазақ- стан Респуб- ликасы Үкiме- тiне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi	2006 жылдың ақпаны	2006 - 7,5	Халық- аралық грант- тар
4.2.	Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi орталықты құру	Қазақ- стан Респуб- ликасы Үкiметi қаулы- сының жобасы	Қорша- ған ортами- нi	2005 жылдың ақпаны	2005 - 1,5	Халық- аралық грант- тар
5. Жергiлiкті мемлекеттiк органдардың, жер пайдаланушылардың, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң және үкіметтік емес ұйымдардың қызметiн үйлестіру
5.1.	Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi конвенцияның мақсаты мен рөлi, Бағдарламаның мiндеттерi бойынша халықты ақпараттандыруды жүргiзу	Қазақ- стан Респуб- ликасы Үкiме- тiне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi	ақпан, жыл сайын, 2006 жылдан бастап	Талап етілмейдi
5.2.	Жергілiктi мемлекеттiк органдардың, үкiметтiк емес ұйымдардың, табиғат пайдала- нушылардың және жұртшылықтың қатысуымен қоғам- дық акцияларды, шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi iс-шараларды ұйымдастыру және жүргiзу	Қазақ- стан Респуб- ликасы Үкiме- тiне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi	ақпан, жыл сайын, 2006 жылдан бастап	Талап етілмейдi
5.3.	Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi конвенция тарап- тары елдерiнiң үкiметтік емес ұйымдарымен отан- дық үкіметтiк емес ұйымдардың өзара байланысын белгілеуге жәрдемдесу	Қазақ- стан Респуб- ликасы Үкiме- тiне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi	2006 жылдың ақпаны	Талап етілмейдi
5.4.	Шөлейттену процестерi туралы ақпарат жинауды жүргiзу	Қазақ- стан Респуб- ликасы Үкiме- тiне ақпарат	Қорша- ған ортами- нi	ақпан, жыл сайын, 2006 жылдан бастап	Талап етілмейдi
5.5.	Қазақстан Респуб- ликасындағы Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiн- дегі бағдарламаның екiншi кезеңiн iске асыру бойынша iс-шаралар жоспарын әзiрлеу	Қазақ- стан Респуб- ликасы Үкiметi қаулы- сының жобасы	Қорша- ған ортами- нi, мүдделi мемле- кеттiк орган- дар	2008 жылдың ақпаны	Талап етілмейдi
БАРЛЫҒЫ					3135,85, оның ішінде: республикалық бюджеттен - 122,2: 2005 - 34,31 2006 - 40,73* 2007 - 47,16* халықаралық гранттар - 3013,65: 2005 - 826,675 2006 - 1133,975* 2007 - 1053*

Ескерту:
* - барлық көздер бойынша қаржыландыру көлемдерi тиiстi
жылға бюджеттi қалыптастыру кезiнде нақтыланатын болады.
Толық жазылуы:
Қоршағанортаминi - Қазақстан Республикасы Қоршаған орта министрлiгi;
АШМ - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлiгi;
БҒМ - Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi;
ЖРБА - Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөнiндегі
агенттігi.

О Программе по борьбе с опустыниванием в Республике Казахстан на 2005-2015 годы

Постановление Правительства Республики Казахстан от 24 января 2005 года N 49. Утратило силу постановлением Правительства Республики Казахстан от 19 февраля 2008 года N 162.

Сноска. Постановление Правительства Республики Казахстан от 24 января 2005 года N 49 утратило силу постановлением Правительства Республики Казахстан от 19 февраля 2008 года N 162 .

В целях реализации пункта 28 Плана мероприятий на 2004-2006 годы по реализации Концепции экологической безопасности Республики Казахстан на 2004-2015 годы, утвержденного
постановлением Правительства Республики Казахстан от 3 февраля 2004 года N 131 Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

1. Утвердить прилагаемую Программу по борьбе с опустыниванием в Республике Казахстан на 2005-2015 годы (далее - Программа).

2. Центральным исполнительным органам:
1) обеспечить надлежащее и своевременное выполнение мероприятий, определенных Программой;
2) один раз в год, к 20 января, представлять Министерству охраны окружающей среды Республики Казахстан информацию о ходе выполнения мероприятий Программы.

3. Министерству охраны окружающей среды Республики Казахстан ежегодно, к 20 февраля, представлять Правительству Республики Казахстан сводную информацию о ходе выполнения мероприятий Программы.

4. Контроль за исполнением настоящего постановления возложить на Заместителя Премьер-Министра Республики Казахстан Есимова А.С.

5. Настоящее постановление вступает в силу со дня подписания.

Премьер-Министр
Республики Казахстан

Утверждена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 24 января 2005 года N 49

ПРОГРАММА
ПО БОРЬБЕ С ОПУСТЫНИВАНИЕМ
В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН
НА 2005-2015 ГОДЫ

1. ПАСПОРТ ПРОГРАММЫ

Наименование Программа по борьбе с опустыниванием в
Республике Казахстан на 2005-2015 годы

Основание для Постановление Правительства Республики Казахстан
разработки от 3 февраля 2004 года N 131 "О Плане мероприятий
на 2004-2006 годы по реализации Концепции
экологической безопасности Республики Казахстан на
2004-2015 годы" (пункт 28).

Основной Министерство охраны окружающей среды
разработчик Республики Казахстан

Цель Приостановление и предотвращение процесса
опустынивания на территории Республики Казахстан

Задачи На первом этапе (2005-2007 годы):
инвентаризация и оценка деградированных земель;
информирование и обеспечение участия всех слоев
населения в процессе принятия решений по проблемам
борьбы с опустыниванием;
разработка и реализация пилотных проектов по
восстановлению земель или предотвращению их
деградации;
на втором этапе (2008-2010 годы):
разработка и внедрение нормативных требований и
экономических механизмов устойчивого
землепользования, обеспечивающих сохранение и
восстановление ресурсной базы;
обеспечение консолидированной реализации
международных экологических конвенций;
сокращение масштабов и предотвращение развития
процесса опустынивания и негативного воздействия
засух;
на третьем этапе (2011-2015 годы):
интеграция мер по борьбе с опустыниванием в
экономическое и социальное развитие государства;
приостановление и предотвращение процесса
опустынивания земель и поддержание их
благоприятного и устойчивого состояния.

Источники Всего на 2005-2007 годы - 3135,85 млн. тенге, в том
финансирования числе:
из республиканского бюджета 122,2 млн. тенге:
2005 год - 34,31 млн. тенге;
2006 год - 40,73 млн. тенге;
2007 год - 47,16 млн. тенге.
международные гранты 3013,65 млн. тенге:
2005 год - 826,675 млн. тенге;
2006 год - 1133,975 млн. тенге;
2007 год - 1053 млн. тенге.
Объемы финансирования по всем источникам будут
уточняться при формировании бюджета на
соответствующий год.
Объемы финансирования на последующие этапы
реализации Программы будут определены при
подготовке планов мероприятий на соответствующий этап.

Ожидаемые На первом этапе (2005-2007 годы) будут:
результаты проведена инвентаризация и оценка состояния земель,
подверженных опустыниванию;
реализованы пилотные проекты по восстановлению
земель или предотвращению их деградации;
проведена работа по информированию и обеспечению
участия всех слоев населения в процессе принятия
решений по проблемам борьбы с опустыниванием.
На втором этапе (2008-2010 годы) будут:
реализованы мероприятия по предотвращению
опустынивания и деградации земель;
разработаны нормативные требования и
экономические механизмы устойчивого
землепользования.
На третьем этапе (2011-2015 годы) будет
приостановлен и предотвращен процесс
опустынивания земель и созданы условия для
поддержания их благоприятного и устойчивого
состояния

Сроки 2005-2015 годы
реализации 1 этап - 2005-2007 годы
2 этап - 2008-2010 годы
3 этап - 2011-2015 годы

2. ВВЕДЕНИЕ

Программа по борьбе с опустыниванием в Республике Казахстан на 2005-2015 годы (далее - Программа) разработана в рамках принятых Казахстаном обязательств по Конвенции по борьбе с опустыниванием, а также во исполнение пункта 28 Плана мероприятий на 2004-2006 годы по реализации Концепции экологической безопасности Республики Казахстан на 2004-2015 годы, утвержденным постановлением Правительства Республики Казахстан 3 февраля 2004 года
N 131.
Опустынивание представляет собой ярко выраженную глобальную экологическую и социально-экономическую проблему. В XXI веке, на фоне нарастающей численности населения земли, практически полного освоения площадей продуктивных сельскохозяйственных земель и беспрецедентного повышения техногенной нагрузки на природную среду, опустынивание может стать для многих стран основной угрозой успешного социально-экономического развития.
Поэтому 17 июня 1994 года в городе Париже (Франция) Организацией Объединенных Наций (далее - ООН) принята и открыта для подписания Конвенция по борьбе с опустыниванием, которая ратифицирована Законом Республики Казахстан от 7 июля 1997 года "О ратификации Конвенции Организации Объединенных Наций по борьбе с опустыниванием".
Для Казахстана, большая часть территории которого расположена в зоне недостаточного увлажнения, проблема опустынивания является крайне актуальной. В настоящее время уже две трети страны подвержено разной степени процессам опустынивания.
Программа является основополагающим документом по организации борьбы с основными причинами опустынивания и устранению ее последствий. В ней содержится анализ причин и приоритетные направления действий, включающие в себя комплекс первоочередных и превентивных мероприятий.

3. Анализ современного состояния проблемы

Согласно определению Конвенции Организации Объединенных Наций по борьбе с опустыниванием (далее - Конвенция по борьбе с опустыниванием), опустынивание - "деградация земель в засушливых, полузасушливых и сухих субгумидных районах в результате действия различных факторов, включая изменение климата и деятельность человека".
Причинами опустынивания в Казахстане являются как природные, так и антропогенные факторы.
Основным природным фактором, способствующим развитию процессов опустынивания в Казахстане, является внутриконтинентальное положение страны, определяющее
континентальность и засушливость климата, скудность и неравномерность распределения водных ресурсов, обуславливающих широкое распространение песков (до 30 млн. га) и засоленных земель (127 млн. га). Условия для развития процессов деградации земель создаются и при нарушении сезонных особенностей почвообразования при воздействии засух. Предпосылкой опустынивания является также слабая сформированность почвенно-растительного покрова и его динамичность. Эти природные особенности Казахстана обуславливают слабую устойчивость природной среды к антропогенным воздействиям (по имеющимся оценкам, около 75 % территории страны подвержены повышенному риску экологической дестабилизации).
Антропогенные факторы, приводящие к возникновению и развитию процессов опустынивания в Казахстане, связаны, главным образом, с такими видами хозяйственной деятельности, как: выпас скота; земледелие; разработка недр; строительство и эксплуатация промышленных, военных и гражданских объектов, ирригационных и линейных сооружений. Опустынивание является также результатом незаконной рубки леса, выкорчевки кустарников и полукустарников на корм скоту и топливо, лесных и степных пожаров, бессистемной рекреации, организации свалок вокруг населенных пунктов, загрязнения почв и подземных вод токсичными веществами, воздействия транспорта.
Основными типами опустынивания в Казахстане, определенными в соответствии с критериями, принятыми в Конвенции по борьбе с опустыниванием, являются: деградация растительности; водная и ветровая эрозии почв; засоление и дегумификация почв; химическое загрязнение почв, грунтовых и поверхностных вод; техногенное нарушение земель и гидрологического режима.
Деградация растительного покрова - это один из самых распространенных и визуально определяемых процессов опустынивания, проявляемых в виде деградации лесов, пастбищных угодий и сенокосов.
Учетная лесистость республики при включении в покрытие лесом земли саксауловых лесопастбищ и зарослей кустарников составляет 4,6 %, реальная лесистость при включении в состав лесов только древостоев составляет 2,3 %.
На деградацию лесопастбищ указывает снижение их полноты, которая за последние десятилетия уменьшилась с 0,52 до 0,47, т.е. на 10 %. Снижение лесистости и сокращение объемов искусственного лесоразведения, угрожают катастрофическим разведением дефляции и деградации пастбищ на преобладающей части пустынь Кызылкум, Мойынкум, Сарыесик - Атырау, других массивов.
Деградация древостоев наиболее заметна в лесах Рудного и южного Алтая, где за последние 40 лет производительность хвойных лесов уменьшилась на 7 %, площадь древостоев пихты - уменьшилась на 13 %. Площадь лесов яблони, произрастающей в Джунгарском и Заилийском Алатау, сократилась на 24 %.
Очень сильно деградируют леса в поймах пустынных рек. Из-за уменьшения влажности почв в результате зарегулирования стока рек в этих лесах происходит нежелательная смена пород. Например, в Чардаринском районе Южно-Казахстанской области около трети древостоев туранги в пойме реки Сырдарьи сменились на малоценные заросли чингила.
Деградация пастбищных угодий и сенокосов. Наиболее негативное и комплексное воздействие на степные экосистемы Казахстана оказала массовая распашка целинных земель.
Пастбищная нагрузка на оставшихся в целинном состоянии землях нарастала, как по мере распашки пастбищ, вытеснившей скот на низкопродуктивные неудоби, так и вследствие одновременного наращивания поголовья скота. Распашка преобладающей части плодородных земель вытеснила и сконцентрировала скот на менее продуктивных недренированных засоленных территориях, включая влажные солончаковые луга приозерных понижений и котловин.
Наибольшей деградации подверглись пастбища, прилегающие к сельским населенным пунктам, отгонам, доильным установкам и колодцам.
По данным Агентства Республики Казахстан по управлению земельными ресурсами по состоянию на 1 ноября 2004 года из 188,9 млн. га пастбищ крайней степени деградации достигли 26,6 млн. га, что выражается в сильном и очень сильном опустынивании. В лесостепной и степной зонах республики пастбища занимали 34,8 млн. га, из них 5,6 млн. га сильно деградированы. Процесс деградации пастбищ имеет тенденцию к возрастанию.
Сенокосы представлены в Казахстане на площади 5,0 млн. га. Последствия опустынивания проявляются в сокращении площадей сенокосов, засорении их ядовитыми растениями, закустаривании, частичной или полной потере не только ресурсной, но и водорегулирующей роли луговой растительности.
Ветровая и водная эрозии почв. Опустынивание, вызванное ветровой эрозией почв в Казахстане, охватило степные, сухостепные, полупустынные и пустынные ландшафты. Под воздействием ветровой эрозии происходит выдувание тонких почвенных частиц и опесчанивание почв. В пахотном горизонте дефлированных почв уменьшается содержание гумуса, снижается емкость поглощения, увеличивается карбонатность, ухудшаются агрохимические и водно- физические свойства.
В настоящее время можно прогнозировать ослабление вредоносности дефляции на пахотных землях Казахстана, из-за их сокращения. Однако, в аридных зонах республики, особенно на сильно деградированных пастбищах, опасность усиления ветровой эрозии остается.
В ходе реализации программ по расширению орошаемых земель в орошение вовлекались огромные массивы недренированных и засоленных почв. Ключевой причиной водных и экологических проблем регионов масштабной ирригации был и остается не дефицит, а чрезвычайно неэкономичное использование воды, в среднем на порядок превышающее удельные расходы воды в других странах с аналогичными природными условиями. Это предопределено примитивными технологиями транспортировки воды, отсутствием экономических стимулов и традиций ее экономии.
Огромные фильтрационные потери и неэкономичные нормы полива стали основой вторичного засоления, заболачивания и водной эрозии, а сброс дренажных вод приводил к загрязнению рек удобрениями, пестицидами и повышенной минерализации. Катастрофические последствия повлекло нарушение водного баланса и загрязнение рек Амударьи, Сырдарьи и Или. Ими порожден комплекс экологических и экономических проблем Приаралья и Прибалхашья.
Одним из наиболее трагичных событий нынешнего века является экологический кризис в Приаралье. Располагаясь в центре пустыни, море оказывало благоприятное влияние на природно-климатические и экологические условия окружающих регионов и было регулятором влажности на обширной территории Приаралья, оградителем суховеев, поступающих из южных пустынь. Море обладало высокой биологической продуктивностью, имело важное рыбохозяйственное, охотохозяйственное, транспортное и рекреационное значение.
В результате экстенсивного использования водных ресурсов рек Амударья и Сырдарья на орошение. Море превратилось по существу в два водоема - Большой и Малый Арал. Прекратились весенние разливы рек, резко сократилась тугайная и тростниковая растительность, высохли многочисленные приморские озера, богатые фауной и флорой, расширились границы песчаных пустынь, усилилась засушливость климата, уменьшилась влажность воздуха на 10-18 %, сократилась продолжительность безморозного периода на 30-35 дней. В результате засоления и заболачивания только в бассейне реки Сырдарьи, ежегодно из сельхозоборота выходит 10-15 % орошаемых земель. Снизилась продуктивность пастбищ в 2-3 раза и сократилась урожайность сельскохозяйственных культур.
Социальные, экономические и экологические последствия Аральской катастрофы огромны. В районах Приаралья сложилась экстремальная санитарно-эпидемиологическая обстановка и за последние 15-20 лет здесь резко увеличилась инфекционная заболеваемость, особенно брюшным тифом, туберкулезом, вирусным гепатитом, а также онкологическими заболеваниями.
Аналогичные проблемы могут возникнуть и в регионе Прибалхашья.
Чрезвычайно негативные последствия имело массовое зарегулирование гидрографической сети. Для целей водопоя скота и полива культурных орошаемых пастбищ без достаточных гидрологических оснований в озерных котловинах и руслах малых рек было построено множество плотин, прудов, копаней, блокировавших значительную часть паводкового стока. Рационально использовалась незначительная часть резервированной воды, остальная - терялась вследствие фильтрации и перевода в подземный сток. Высохло множество озер, в сохранившихся - значительно повысилась минерализация воды, обесценив их хозяйственно-питьевое, рыбохозяйственное и рекреационное значение. В озерах и малых реках, потерявших значительную часть поверхностного стока, ослабли процессы самоочищения воды и возросли концентрации коммунальных и промышленных загрязнителей.
На зарегулированных реках прекращение интенсивных паводков привело к деградации пойменных экосистем: засолению пойменных почв, потере продуктивности плодороднейших сенокосов, сокращению тугайных лесов.
Дегумификация и засоление почв. Процесс дегумификации зафиксирован на всех пахотных и пастбищных землях. Снижение гумусированности связано с невосполнимым выносом питательных веществ путем отчуждения с урожаем. Потери гумуса в орошаемых почвах происходят в результате зарегулирования стока в дельтах рек и опустынивания окружающих территорий, а также и ирригационной эрозии.
Из общей площади неполивной пашни опустынено за счет дегумификации в слабой степени - 4,5, умеренной - 5,2 и в сильной степени - 1,5 млн. га. На орошаемых землях на долю дегумифицированных приходится 0,7 млн. га.
Земли, пригодные для использования под посевы сельскохозяйственных культур, без предварительных мелиоративных мероприятий, составляют 23,3 млн. га. Остальные земли нуждаются в специальных мероприятиях: мелиорации солонцовых земель, улучшении мелиоративного состояния засоленных земель, предотвращении водной и ветровой эрозии. По данным Агентства Республики Казахстан по управлению земельными ресурсами засоленные и солонцовые земли составляют 94,9 млн. га - 42,1 %. Эрозией почв охвачено 30,5 млн. га - 13,0 %.
Засоление орошаемых почв, как фактор опустынивания, имеет два крупных аспекта проблемы: рост солончаковых пустынь в бессточных бассейнах и вторичное засоление орошаемых земель. Специфика опустынивания на засоленных почвах связана с их зональным и структурным разнообразием. Доля засоленных почв составляет примерно 20 % от площади всей орошаемой пашни. Сложившаяся ситуация в орошаемом земледелии снизила валовый сбор растениеводческой продукции в 1,6-1,8 раза.
Особенностью Казахстана является также засоление почв при усыхании озер и других водоемов. Прекращение или резкое снижение обводнения ведет к понижению уровня залегания грунтовых вод, изменению гидрологического режима почвообразования, осушению и опустыниванию почв.
Загрязнение почв и грунтовых вод. В последние два десятилетия резко возросла опасность химического загрязнения почв специфическими веществами от химической обработки сельскохозяйственных полей, размещения промышленных отходов, сброса сточных вод, атмосферных выбросов в городах и промышленных центрах. Загрязняют почву и стоки животноводческих комплексов.
Загрязнение подземных вод весьма широко распространено в Казахстане и рассматривается как фактор, следствием воздействия которого может быть опустынивание земель, вторичное засоление почв, растительности, ухудшение условий питьевого водоснабжения. Наибольшую степень загрязнения создают предприятия добычи и переработки полезных ископаемых, химические и другие производства, имеющие токсичные отходы, массивы орошения, животноводческие комплексы, городские агломерации и т.д.
Техногенное опустынивание. Развитие индустриального производства в Казахстане и разработка месторождений полезных ископаемых, сопровождались строительством транспортной и инженерной инфраструктуры, интенсивным изъятием и загрязнением водных и земельных ресурсов, прямым и косвенным отрицательным воздействием на экосистемы. Наряду с этими видами воздействия, на процессы техногенного опустынивания существенное влияние оказывали выбросы токсичных веществ в воздушный бассейн, отмечались даже случаи прямого воздействия токсичных промышленных выбросов на растительность.
Техногенное воздействие оказывала и система автодорог. Общая протяженность их в республике порядка 100 тыс. км, из которых почти половина с усовершенствованным твердым покрытием, то есть на 1 км ² площади приходилось 0,036 км дорог общего пользования, а с твердым покрытием - 0,017 км. Столь редкая их сеть, при общей доступности бездорожных участков для автотранспорта, приводила к беспорядочному движению, в результате чего нерегулярные дороги стали одними из существенных факторов опустынивания.
Из иных видов линейной инфраструктуры, оказывающих существенное воздействие на окружающую среду следует отметить железные дороги, нефте-и газопроводы, высоковольтные линии электропередач.
Специфические формы техногенного опустынивания проявляются в пределах огромных по территории космических, военных и бывших ядерных испытательных полигонов, занимающих в настоящее время более 6 % территории республики. При этом зона их влияния окажется
значительно шире, если включить в нее трассы взлета ракет. Отрицательное воздействие полигонов, кроме прямого изъятия земель, выражается в падении несгоревших в атмосфере фрагментов ступеней ракет и частей других летательных аппаратов, разливов в местах запуска и вокруг упавших ступеней высоко токсичного ракетного топлива, огромные объемы сгорания кислорода и нарушения озонового слоя в моменты запуска ракет.
Нарушение гидрологического режима рек и водоемов в результате хозяйственной деятельности сопровождалось рядом неблагоприятных последствий. На многих участках рек уменьшился или полностью прекратился выход речных вод на поймы, ослабла гидравлическая связь поверхностных и подземных вод, понизился их уровень. Все это способствовало опустыниванию пойм, усыханию и засолению бессточных озер. Опустыниванию подверглись также дельты таких крупных рек, как Сырдарья и Или. В дельтах этих рек сократились площади, занятые озерными системами, деградировала растительность и почва, ухудшились условия для воспроизводства рыбных запасов, видоизменился животный мир. Большие негативные изменения произошли в экосистемах Аральского моря и озера Балхаш. Вследствие обнажения дна Арала и Балхаша, и понижения уровня воды, возросли площади, подверженные ветровой эрозии.
Одним из основных негативных последствий опустынивания является истощение биоразнообразия, которое происходит как за счет полного исчезновения местных популяций видов, так и за счет сокращения их ареала и численности, понижения фитоценотической активности и репродуктивной способности.
Животный мир республики под влиянием антропогенных факторов, ведущих к опустыниванию, претерпел существенные изменения. Сильно пострадала фауна наземных и почвенных насекомых, паукообразных, птиц, млекопитающих и других животных. Примерно на 80 % территории уничтожена зональная степная фауна в северных областях Республики. Сходная ситуация сложилась и в степном поясе Тянь-Шаня и его предгорьях, где местами исчезли многие виды насекомых-фитофагов, диких пчелиных - опылителей растений, хищных и паразитических членистоногих, мелких птиц, пресмыкающихся и млекопитающих. От перевыпасов в высокогорьях Тянь-Шаня, Джунгарского Алатау и Тарбагатая, а также в пустынях Таукум, Мойынкум, Сарыесик-Атырау и др., многие виды животных (в том числе уникальные эндемики) сократили ареалы, численность и стали кандидатами в "Красную книгу" Казахстана.
Большие изменения в фауне произошли в окрестностях крупных промышленных городов, на территориях военных полигонов и в районах добычи полезных ископаемых.
Процесс опустынивания значительно сказался на деградации растительности.
В северных пустынях наблюдался локальный перевыпас вокруг зимовок, поселков и по трассам скотопрогонов, в средних и южных пустынях, кроме перевыпаса, нарушения растительного покрова были связаны с техногенными воздействиями и нерегулируемой дорожной сетью.
Леса Казахстана на протяжении многих лет подвергались интенсивной деградации. В Северо-Западном Казахстане, это коснулось преимущественно пойменных лесов, в пустынной зоне - саксаульников, в горных районах - хвойных. В горных лесах Северного Тянь-Шаня и Джунгарского Алатау отмечена смены видов и изменения границы лесов.
Сильный антропогенный пресс вызывал интенсификацию процесса опустынивания луговой растительности. Особенно резкие изменения луговой растительности произошли в дельтах и нижних отрезках пойм рек Или, Сырдарьи, Чу. Здесь почти полностью деградировали высокопродуктивные тростниковые сообщества.
Опустынивание повлекло также ряд экономических и социальных последствий, в их числе:
снижение урожайности и валового сбора растениеводческой продукции;
снижение поголовья скота и продуктивности животноводства;
уменьшение экспортного потенциала аграрной отрасли;
торможение развития пищевой и легкой промышленности;
резкое уменьшение поступления в бюджет средств налогов от аграрного и перерабатывающего сектора.
Статистические данные свидетельствуют о негативных тенденциях в экономике аграрной отрасли. Они предопределены, в основном, болезненным многоуровневым реформированием и реструктуризацией, однако процесс опустынивания безусловно налагает самостоятельный негативный отпечаток на продуктивность ресурсов по всей республике, а в регионах развитого опустынивания - является влиятельной причиной экономического кризиса.
Несформированность новых форм хозяйствования, нарушение системы отгонного животноводства, недостаточность технических и финансовых средств, увеличивают безработицу и бедность.
Негативные социально-экономические процессы, в свою очередь, интенсифицируют процесс опустынивания.
Современная социальная обстановка в Казахстане характеризуется тем, что из областей, находящихся в пустынной зоне, ежегодный отток населения достигает уровня сотен тысяч человек. Низкий уровень жизни населения, неполноценное питание, недостаточное медицинское обслуживание, непригодная для употребления питьевая вода, пыльные и солевые бури, явившиеся следствием нарушения экологического равновесия и деградации среды обитания, привели к резкому ухудшению состояния здоровья населения, сокращению продолжительности жизни, снижению прироста населения, что является предвестником демографического неблагополучия.
В регионах, подверженных опустыниванию, наиболее высокая детская смертность.
Эколого-санитарное давление является причиной общего отставания в развитии детей, анемии, врожденных аномалий, психических расстройств, сердечно-сосудистой недостаточности.

4. Цель и задачи Программы

Основной целью Программы является приостановление и предотвращение процесса опустынивания на территории Республики Казахстан.
Для реализации поставленной цели предусматривается решить следующие задачи:
на первом этапе (2005-2007 годы):
инвентаризация и оценка деградированных земель;
информирование и обеспечение участия всех слоев населения в процессе принятия решений по проблемам борьбы с опустыниванием;
разработка и реализация пилотных проектов по восстановлению земель или предотвращению их деградации;
на втором этапе (2008-2010 годы):
разработка и внедрение нормативных требований и экономических механизмов устойчивого землепользования, обеспечивающих сохранение и восстановление ресурсной базы;
обеспечение консолидированной реализации международных экологических конвенций;
сокращение масштабов и предотвращение развития процесса опустынивания и негативного воздействия засух;
на третьем этапе (2011-2015 годы):
интеграция мер по борьбе с опустыниванием в экономическое и социальное развитие государства;
приостановление и предотвращение процесса опустынивания земель и поддержание их благоприятного и устойчивого состояния.

5. Основные направления и механизм реализации Программы

Реализация Программы будет осуществляться в следующих направлениях:
формирование политики устойчивого использования природных ресурсов;
разработка социально-экономических аспектов сохранения природных ресурсов и борьбы с опустыниванием;
научная и информационная поддержка, пропаганда борьбы с опустыниванием;
международное сотрудничество по вопросам борьбы с опустыниванием и консолидация смежных конвенций;
координация деятельности местных государственных органов, землепользователей, хозяйствующих субъектов и неправительственных организаций.
Основным условием достижения целей Программы является совершенствование системы эффективного управления природопользованием, основанной на гармонизации проблем экологии и экономики.
В процессе борьбы с опустыниванием необходимо принять меры по устранению последствий человеческой деятельности таких, как истощение почвы, экстенсивная нагрузка на пастбища, вырубка лесов и неправильные ирригационные методы. В то же время требуют внимания основные социально-экономические причины возникновения этого явления.
Государственная стратегия достижения устойчивого социально-экономического развития общества базируется на способности страны при принятии хозяйственных и иных решений учитывать экологические приоритеты. Поэтому для осуществления эффективной политики в области окружающей среды на республиканском, областном и местном уровнях требуется создание и ввод в действие стройной системы природоохранного законодательства, адекватного современным требованиям нормативных правовых, финансово-экономических основ природопользования.
В связи с этим, необходима разработка комплексного подхода, включающего физические, биологические и социально-экономические аспекты процессов опустынивания и засухи. В частности, необходимо усилить интеграцию мероприятий по борьбе с бедностью, борьбе с опустыниванием и смягчению последствий засухи в политику устойчивого развития страны.
Программа направлена на создание на всех уровнях управления благоприятной обстановки по сбалансированному использованию ресурсов и активизации экономической деятельности, обеспечивающей сохранение и (или) восстановление ресурсной базы.
Поэтапная реализация Программы предусматривает разработку соответствующих планов мероприятий на каждый этап.

5.1. Формирование политики устойчивого
использования природных ресурсов

Формирование политики устойчивого использования природных ресурсов предусматривает следующие мероприятия:
1) на первом этапе (2005-2007 годы):
реализация проекта по управлению засушливыми землями в Шетском районе Карагандинской области;
оценка подверженности территории Казахстана процессам опустынивания и составление карт опустынивания и деградации земель масштаба 1:1 000000;
разработка и внедрение ландшафтного обеспечения экологической схемы борьбы с опустыниванием природно-хозяйственных систем Республики Казахстан;
изучение и оценка биологического разнообразия на деградированных землях;
снижение темпов опустынивания земель сельскохозяйственного использования;
совершенствование системы рационального использования пастбищ, создание сеянных пастбищ с целью предотвращения процессов опустынивания в Кызылординской, Южно- Казахстанской и Алматинской областях;
разработка и реализация пилотного проекта по реконструкции и мелиорации вторично-засоленных почв в Кызылординской области;
реализация проекта "Создание ЭКОНЕТ для долгосрочного сохранения биоразнообразия в экорегионах Центральной Азии";
реализация пилотного проекта "Управление землями в буферных зонах охраняемых территорий (Северный Казахстан)";
разработка технологии по восстановлению деградированных и подверженных опустыниванию пастбищных территорий в условиях песков Мойынкумы;
2) на втором этапе (2008-2010 годы):
выявление очагов деградированных пастбищ, классификация их по зонам и степени сбитости, разработка паспорта на пастбище и регулирование количества скота и пастбищной нагрузки;
создание пастбищезащитных саксауловых лесов, сеяных пастбищ и сенокосов, введение пастбищеоборота;
3) на третьем этапе (2011-2015 годы):
соблюдение действующих технических норм и правил рационального использования земельных ресурсов;
агролесомелиорация землепользований;
обеспечение рационального использования пастбищ в зависимости от их потенциала возобновляемости;
участие в реализации новых технологических проектах по восстановлению продуктивности земель.

5.2. Разработка социально-экономических аспектов
сохранения природных ресурсов и борьбы с опустыниванием

Разработка социально-экономических аспектов сохранения природных ресурсов и борьбы с опустыниванием предусматривает следующие мероприятия:
1) на первом этапе (2005-2007 годы):
изучение экономических, политических и демографических факторов опустынивания и бедности; разработка механизмов устойчивого развития на местном уровне;
создание оазисных систем ведения фермерских хозяйств в пустынных районах Казахстана;
предотвращение процессов пыле-солевых заносов населенных пунктов в Приаралье;
реализация программы малых грантов по борьбе с опустыниванием для неправительственных организаций (сеть RIOD-Казахстан);
2) на втором этапе (2008-2010 годы):
поддержка процесса становления малых фермерских хозяйств;
повышение уровня осведомленности местных сообществ в вопросах опустынивания и деградации земель, охраны окружающей среды;
совершенствование экономического механизма финансирования мероприятий по управлению, охране и воспроизводству природных ресурсов, включающее в себя мероприятия по борьбе с деградацией земель (предусмотреть экономическую ответственность пользователей и собственников земли, воды, леса и пастбищ за проведение реабилитационных мероприятий, а также всех несельскохозяйственных субъектов природопользования за загрязнение и деградацию природных ресурсов);
включение в бюджетные программы всех уровней мероприятий по реабилитации деградированных ресурсов, не находящихся в пользовании арендаторов и собственников;
систематизация действующих нормативных правовых актов;
определение мер по повышению эффективности экологического законодательства;
гармонизация экологического законодательства с аналогичным законодательством основных промышленно-развитых государств мира при учете признанных мировым сообществом принципов охраны окружающей среды, включая борьбу с опустыниванием;
3) на третьем этапе (2011-2015 годы):
совершенствование системы планирования природоохранных мероприятий, включающую социально-экономические, демографические, энергетические, информационные вопросы;
регламентирование всех аспектов борьбы с опустыниванием.

5.3. Научная и информационная поддержка,
пропаганда борьбы с опустыниванием

Научная и информационная поддержка, пропаганда борьбы с опустыниванием будет осуществляться посредством реализации следующих мероприятий:
1) на первом этапе (2005-2007 годы):
создание системы мониторинга и управления информацией об окружающей среде для устойчивого землепользования;
оценка воздействия процесса опустынивания на состояние здоровья населения Приаралья;
проведение анализа состояния и изучение процессов деградации и опустынивания дельтовых и пойменных участков речных экосистем;
разработка научных методов устойчивого ведения сельского хозяйства для обеспечения экологически чистой продукцией населения и предотвращения процессов опустынивания;
разработка концептуальной основы мониторинга опустынивания с использованием космической информации;
проведение на национальном уровне долгосрочной кампании информирования населения по аспектам борьбы с опустыниванием;
разработка системы мониторинга атмосферной и почвенной засух для Северного Казахстана и оценка природного риска зернопроизводства;
2) на втором этапе (2008-2010 годы):
создание системы комплексного мониторинга опустынивания, интегрированной в Государственную Информационную Систему (ГИС);
крупномасштабная картографическая инвентаризация деградированных природных ресурсов;
корректировка и реструктуризация ранее разработанных проектов по рациональному использованию пастбищ;
фитомелиоративное устройство и фитомелиорация опустыненных территорий, выведение из пахотного оборота и залужение малопродуктивных и деградированных земель;
содействие развитию отечественного производства и формуляции пестицидов;
привлечение широкого участия представителей сельскохозяйственных, физико- математических, химических, геологических, технических наук к экологическому моделированию, системному анализу и прогнозу процессов опустынивания, а также разработке конкретных методов и приемов борьбы с опустыниванием;
наращивание потенциала технических и научных исследовательских работ по вопросам борьбы с опустыниванием и смягчения последствий засухи, проводимых научно- исследовательскими институтами в сотрудничестве с региональными и международными организациями;
обучение местного населения основам экологии в сельском хозяйстве с использованием обучающих материалов, соответствующих уровню развития и интересам обучаемых;
проведение семинаров для фермеров и рабочих в различных секторах экономики; тренинги и дискуссии в университетах;
создание общественных комитетов для консультаций и информирования населения по вопросам борьбы с опустыниванием;
3) на третьем этапе (2011-2015 годы):
активизация и использование инструментов масс-медиа в целях повышения осведомленности населения по экологическим проблемам. Мобилизация общественного мнения по процессам опустынивания;
доступ населения к разработке правовых и нормативных актов и к информации по вопросам опустынивания;
разработка обучающих программ и материалов для образовательньных учреждений всех уровней;
публикация и распространение брошюр, информационных материалов по методам предотвращения и борьбы с опустыниванием.

5.4. Международное сотрудничество по вопросам борьбы
с опустыниванием и консолидация смежных конвенций

Международное сотрудничество открывает незаменимую возможность получения научно-методической, технической и финансовой помощи мирового сообщества и, тем самым, создает дополнительный импульс к развитию процесса борьбы с опустыниванием.
В целях укрепления международного сотрудничества будут реализованы следующие мероприятия:
1) на первом этапе (2005-2007 годы):
разработка и реализация межгосударственных мероприятий, направленных на сохранение равновесия трансграничных экосистем;
создание Центра по борьбе с опустыниванием;
2) на втором этапе (2008-2010 годы):
анализ и адаптация мирового опыта методов и технологий по борьбе с опустыниванием;
усиление сотрудничества по борьбе с опустыниванием в рамках Субрегиональной программы действий по борьбе с опустыниванием в Центральной Азии, Регионального плана действий по устойчивому развитию горных территорий, Регионального плана действий по охране окружающей среды;
региональное сотрудничество в рамках Тематических программных сетей в Азии;
создание согласованных отчетности и процедур сбора информации, методик инвентаризации объектов и проблем, выработка индикаторов, стандартов и прочих совместимых данных по Конвенции по борьбе с опустыниванием, Конвенции о биологическом разнообразии, Рамочной конвенции по изменению климата;
3) на третьем этапе (2011-2015 годы):
реализация пилотных проектов по смежным конвенциям, преследующие практические, экспериментальные (методические) и демонстрационные (информационно-пропагандистские) цели;
мобилизация внешних ресурсов в виде технической, экспертной и финансовой поддержки для реализации Конвенции по борьбе с опустыниванием.

5.5. Координация деятельности местных государственных органов, землепользователей, хозяйствующих субъектов
и неправительственных организаций

В целях координации деятельности местных государственных органов, землепользователей, хозяйствующих субъектов и неправительственных организаций по борьбе с опустыниванием будут реализованы следующие мероприятия:
1) на первом этапе (2005-2007 годы):
проведение информирования населения по целям и роли Конвенции по борьбе с опустыниванием, задачам Программы;
организация и проведение общественных акций, мероприятий по борьбе с опустыниванием с участием местных государственных органов, неправительственных организаций, природопользователей и общественности;
содействие установлению взаимосвязи отечественных неправительственных организаций с неправительственными организациями стран-Сторон Конвенции по борьбе с опустыниванием;
проведение сбора информации о процессах опустынивания;
разработка плана мероприятий по реализации Программы по борьбе с опустыниванием в Республике Казахстан на второй этап;
разработка плана мероприятий по реализации Программы по борьбе с опустыниванием в Республике Казахстан на третий этап;
2) на втором этапе (2008-2010 годы):
временное приостановление или прекращение действий, наносящих ущерб земельным ресурсам;
агролесомелиорация земель запаса и несельскохозяйственных земель;
обеспечение максимально возможного участия общественности в процессе принятия решений по Конвенции по борьбе с опустыниванием;
разработка национального плана действий неправительственных организаций и интеграция его в Программу;
3) на третьем этапе (2011-2015 годы):
интеграция проблем опустынивания в общеобразовательную программу;
сбор и анализ данных по деградации земель;
определение деградированных зон для предотвращения опустынивания с учетом местных природных, социально-экономических особенностей.

6. Необходимые ресурсы и источники их финансирования

Реализация мероприятий Программы, требующих финансовых затрат, предусматривается за счет средств республиканского бюджета и привлеченных ресурсов международных организаций и стран-доноров по линии технической и консультативной помощи.
Всего для реализации I этапа Программы (2005-2007 годы) потребуется 3135,85 млн. тенге, в том числе:
из республиканского бюджета 122,2 млн. тенге:
2005 год - 34,31 млн. тенге;
2006 год - 40,73 млн. тенге;
2007 год - 47,16 млн. тенге.
международные гранты 3013,65 млн. тенге:
2005 год - 826,675 млн. тенге;
2006 год - 1133,975 млн. тенге;
2007 год - 1053 млн. тенге.
Объемы финансирования по всем источникам будут уточняться при формировании бюджета на соответствующий год.
Объемы финансирования на последующие этапы реализации Программы будут определены при подготовке планов мероприятий на соответствующий этап.

7. Ожидаемые результаты от реализации программы

В результате реализации Программы:
1) на первом этапе (2005-2007 годы) будут:
проведены инвентаризация и оценка состояния земель, подверженных опустыниванию;
реализованы пилотные проекты по восстановлению земель или предотвращению их деградации;
проведены работы по информированию и обеспечению участия всех слоев населения в процессе принятия решений по проблемам борьбы с опустыниванием;
2) на втором этапе (2008-2010 годы) будут:
разработаны нормативные требования и экономические механизмы устойчивого землепользования;
реализованы мероприятия по предотвращению опустынивания и деградации земель;
3) на третьем этапе (2011-2015 годы) будет приостановлен и предотвращен процесс опустынивания земель и созданы условия для поддержания их благоприятного и устойчивого состояния.

8. План мероприятий на 2005-2007 годы по реализации
Программы по борьбе с опустыниванием в Республике Казахстан
на 2005-2015 годы

Сноска. План с изменением, внесенным постановлением Правительства Республики Казахстан от 24 сентября 2007 года N 831 .

__________________________________________________________________________
N | Мероприятие | Форма |Ответст-|Срок ис- |Предпо-|Источники
п/п| |завершения|венные |полнения |лагае- |финансиро-
| | |за ис- | |мые |вания
| | |полнение| |расхо- |
| | | | |ды* |
| | | | |(млн. |
| | | | |тенге) |
--------------------------------------------------------------------------
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7
--------------------------------------------------------------------------

1. Формирование политики устойчивого использования природных
ресурсов для проведения профилактических и
восстановительных мероприятий

1.1 Реализовать проект Отчет МООС, январь, 2005 - Республи-
по управлению в МООС МСХ, ежегодно 34,31 канский
засушливыми МОН 2006 - бюджет
землями в Шетском 33,73
районе 2007 -
Карагандинской 39,16
области
2005 - Между-
131,7 народные
2006 - гранты
167,9
2007 -
140,8

1.2 Оценить подвержен- Информация МООС, январь, 2006 - Республи-
ность территории в МООС МОН, ежегодно 2 канский
Казахстана процес- МСХ, 2007 - бюджет
сам опустынивания АУЗР 3
и составить карты
опустынивания и 2005 - Между-
деградации земель 54 народные
масштаба 1:1000000 2006 - гранты
54
2007 -
54

1.3 Разработать и Информация МООС, январь 2005 - Между-
внедрить ландшафт- в МООС МСХ 2007 года 9,7 народные
ное обеспечение 2006 - гранты
экологической 9,7
схемы борьбы с 2007 -
опустыниванием 9,7
природно-
хозяйственных
систем Республики
Казахстан

1.4 Изучить и оценить Информация МООС, январь 2005 - Между-
биологическое в МООС АУЗР, 2007 года 50 народные
разнообразие на МСХ 2006 - гранты
деградированных 50
землях 2007-
50

1.5 Снизить темпы Информация МООС, январь 2005 - Между-
опустынивания в МООС МСХ 2007 года 62 народные
земель сельско- 2006 - гранты
хозяйственного 62
использования 2007 -
62

1.6 Совершенствовать Информация МООС, январь 2005 - Между-
системы рациональ- в МООС МСХ 2007 года 332 народные
ного использования 2006 - гранты
пастбищ, создание 332
сеянных пастбищ с 2007 -
целью предотвраще- 332
ния процессов
опустынивания в
Кызылординской,
Южно-Казахстанской
и Алматинской
областях

1.7 Разработать и Информация МООС, январь 2006 - Между-
реализовать пилот- в МООС МСХ, 2007 года 176 народные
ный проект по АУЗР 2007 - гранты
реконструкции и 176
мелиорации вторично-
засоленных почв в
Кызылординской
области

1.8 Реализовать проект Информация МООС, январь 2005 - Между-
"Создание ЭКОНЕТ в МООС МСХ 2006 года 96 народные
для долгосрочного гранты
сохранения биоразно-
образия в экоре-
гионах Центральной
Азии"

1.9 Реализовать Информация МООС, январь 2005 - Между-
пилотный проект в МООС МСХ 2007 года 20,3 народные
"Управление землями 2006 - гранты
в буферных зонах 20,3
охраняемых территорий
(Северный Казахстан)"

1.10 Разработать Информация МООС, январь 2005 - Между-
технологии по в МООС МСХ 2007 года 43,9 народные
восстановлению 2006 - гранты
деградированных и 43,9
подверженных 2007 -
опустыниванию 43,9
пастбищных терри-
торий в условиях
песков Мойынкумы

2. Разработка социально-экономических аспектов сохранения
природных ресурсов и борьбы с опустыниванием

2.1 Изучить экономи- Информация МООС февраль, 2006 - Республи-
ческие, полити- Прави- ежегодно 1 канский
ческие и демогра- тельству 2007 - бюджет
фические факторы Республики 1
опустынивания и Казахстан
бедности; 2006 - Между-
разработать меха- 25 народные
низмы устойчивого 2007 - гранты
развития на мест- 25
ном уровне

2.2 Создать оазисные Информация МООС, январь, 2006 - Республи-
системы ведения в МООС МСХ, ежегодно 1 канский
фермерских МОН 2007 - бюджет,
хозяйств в пустын- 1
ных районах
Казахстана 2006 - Между-
90 народные
2007 - гранты
90

2.3 Предотвратить Информация МООС февраль 2005 - Между-
процессы пыле- Прави- 2007 года 4,5 народные
солевых заносов тельству 2006 - гранты
населенных пунктов Республики 4,5
в Приаралье Казахстан 2007 -
4,5

2.4 Реализовать Информация МООС февраль 2005 - Между-
программу малых Прави- 2007 года 8,1 народные
грантов по борьбе тельству 2006 - гранты
с опустыниванием Республики 8,1
для неправительст- Казахстан 2007 -
венных организаций 8,1
(сеть RIOD-
Казахстан)

3. Научная и информационная поддержка,
пропаганда борьбы с опустыниванием

3.1 Создать систему Информация МООС, январь 2005 - Между-
мониторинга и в МООС АУЗР, 2006 года 4,075 народные
управления инфор- МСХ 2006 - гранты
мацией об окру- 4,075
жающей среде для
устойчивого земле-
пользования

3.2 Оценить воздей- Информация МООС февраль 2006 - Между-
ствие процесса Прави- 2007 года 8,1 народные
опустынивания на тельству 2007 - гранты
состояние здоровья Республики 8,1
населения Приаралья Казахстан

3.3 Провести анализ Информация МООС, январь 2006 - Между-
состояния и в МООС МСХ, 2006 года 7 народные
изучить процессы МОН гранты
деградации и
опустынивания
дельтовых и
пойменных участков
речных экосистем

3.4 Разработать Информация МООС, январь, 2006 - Республи-
научные методы в МООС МСХ ежегодно 1 канский
устойчивого ведения 2007 - бюджет
сельского хозяйства 1
для обеспечения
экологически чистой 2006 - Между-
продукцией населения 40 народные
и предотвратить 2007 - гранты
процессы опустыни- 40
вания

3.5 Разработать Информация МООС, январь, 2006 - Республи-
концептуальные в МООС МОН ежегодно 2 канский
основы мониторинга 2007 - бюджет
опустынивания с 2
использованием
космической
информации

3.6 Провести на нацио- Информация МООС, январь, 2006 - Между-
нальном уровне в МООС МОН ежегодно, 15 народные
долгосрочную начиная с гранты
кампанию информи- 2006 года
рования населения
по аспектам борьбы
с опустыниванием

3.7 Разработать Информация МООС, январь 2005 - Между-
систему монито- в МООС МСХ 2007 года 8,9 народные
ринга атмосферной 2006 - гранты
и почвенной засух 8,9
для Северного 2007 -
Казахстана и 8,9
оценить природный
риск зерно-
производства

4. Международное сотрудничество по вопросам борьбы
с опустыниванием и консолидация смежных конвенций

4.1 Разработать и Информация МООС февраль 2006 - Между-
реализовать меж- Прави- 2006 года 7,5 народные
государственные тельству гранты
мероприятия, Республики
направленные на Казахстан
сохранение
трансграничных
экосистем

4.2 Создать Центр по Проект МООС февраль 2005 - Между-
борьбе с опустыни- постанов- 2005 года 1,5 народные
ванием ления гранты
Прави-
тельства
Республики
Казахстан

5. Координация деятельности местных государственных органов,
землепользователей, хозяйствующих субъектов и
неправительственных организаций

5.1 Провести инфор- Информация МООС февраль, Не
мирование населе- Прави- ежегодно, тре-
ния по целям и тельству начиная с буются
роли Конвенции по Республики 2006 года
борьбе с опустыни- Казахстан
ванием, задачам
Программы

5.2 Организовать и Информация МООС февраль, Не тре-
провести общест- Прави- ежегодно, буются
венные акции, тельству начиная с
мероприятия по Республики 2006 года
борьбе с опустыни- Казахстан
ванием с участием
местных государст-
венных органов,
неправительственных
организаций, приро-
допользователей и
общественности

5.3 Содействовать Информация МООС февраль Не тре-
установлению Прави- 2006 года буются
взаимосвязи тельству
отечественных Республики
неправительствен- Казахстан
ных организаций с
неправительствен-
ными организациями
стран-Сторон
Конвенции по борьбе
с опустыниванием

5.4 Проводить сбор Информация МООС февраль, Не тре-
информации о Прави- ежегодно, буются
процессах опусты- тельству начиная с
нивания Республики 2006 года
Казахстан

5.5 Разработать план Проект МООС, февраль Не тре-
мероприятий по постанов- заин- 2008 года буются
реализации ления тере-
Программы по Прави- сован-
борьбе с опустыни- тельства ные
ванием в Республики госу-
Республике Казахстан дарст-
Казахстан на венные
второй этап органы
__________________________________________________________________________
ИТОГО 3135,85, в том
числе:
из РБ - 122,2:
2005 - 34,31
2006 - 40,73*
2007 - 47,16*;
международные
гранты - 3013,65:
2005 - 826,675
2006 - 1133,975*
2007 - 1053*

Примечание: * - объемы финансирования по всем источникам будут уточняться при формировании бюджета на соответствующий год.
Расшифровка аббревиатур:
МООС - Министерство охраны окружающей среды Республики Казахстан;
МСХ - Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан;
МОН - Министерство образования и науки Республики Казахстан;
АЗР - Агентство Республики Казахстан по управлению земельными ресурсами.