ИПС "Әділет"

Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:
"Қазақстан Республикасының Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердегi демократиялық сайлаудың, сайлау құқықтары мен бостандықтарының стандарттары туралы конвенцияға қосылуы және оны ратификациялау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы Қазақстан Республикасының Парламентi Мәжілісінің қарауына енгiзiлсiн.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Жоба

Қазақстан Республикасының Заңы

Қазақстан Республикасының Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығына
қатысушы мемлекеттердегi демократиялық сайлаудың, сайлау
құқықтары мен бостандықтарының стандарттары туралы
конвенцияға қосылуы және оны ратификациялау туралы

      1. Қазақстан Республикасы 2002 жылғы 7 қазанда Кишинев қаласында жасалған Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердегi демократиялық сайлаудың, сайлау құқықтары мен бостандықтарының стандарттары туралы конвенцияға қосылсын.
      2. 2002 жылғы 7 қазанда Кишинев қаласында жасалған Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердегi демократиялық сайлаудың, сайлау құқықтары мен бостандықтарының стандарттары туралы конвенция ратификациялансын.
      3. Осы Заң ресми жарияланған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiледi.

Қазақстан Республикасының
Президентi

Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығына қатысушы
мемлекеттердегi демократиялық сайлаудың, сайлау құқықтары
мен бостандықтарының стандарттары туралы
КОНВЕНЦИЯ

      Осы Конвенцияға қатысушы мемлекеттер (бұдан әрi - Тараптар),
      Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы Жарғысының мақсаттары мен принциптерiн негiзге ала отырып,
      Адам құқықтары жөнiндегi жалпыға бiрдей декларацияның және билiкке өкiлеттiлiк шынайы және мерзiмдiк сайлауда бiлдiрiлген халықтың өз еркiне негiзделуi тиiс екендiгiн анықтаған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактiнiң, сондай-ақ Еуропадағы қауiпсiздiк және ынтымақтастық жөнiндегi ұйымның, Еуропа Кеңесiнiң, басқа да халықаралық ұйымдардың еркiн және әдiл сайлауды өткiзу туралы құжаттарының маңызын қуаттай отырып,
      адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау мен қорғау, халықтың өз еркiн бiлдiруiнiң демократиялық институттарын, оларды iске асыру рәсiмдерiн халықаралық құқықтың жалпыға бiрдей танылған принциптерi мен нормаларына сәйкес ұлттық конституция және құқықтық актiлер негізiнде дамыту мен жетiлдiру құқықтық мемлекеттің мақсаты мен мiндетi екендiгiне, сондай-ақ қоғамдық тұрлаулылықтың және өздерiнiң ортақ демократиялық жетiстiгi болып табылатын күзгi мұраттар мен принциптердi жүзеге асыру және қорғау жолында мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты одан әрi нығайтудың ажырамас шарттарының бiрi болып табылатындығына кәмiл сенiм бiлдiре отырып,
      өкiлдiк басқарудың демократиялық жүйелерiнiң, сайлау өткiзу кезiнде халықтың өз еркiн бiлдiруiнiң демократиялық дәстүрлерiн орнықтыруға және жетiлдiруге, құқық пен заң үстемдiгi негiзiнде халық билiгiнiң өзге де нысандарының жүзеге асырылуына, ұлттық және тарихи дәстүрлердің барынша ескерiлуiне жәрдемдесуге ұмтыла отырып,
      сайлау - тұрлаулы азаматтық қоғамның және мемлекеттiң орнықты дамуының саяси және құқықтық тетiктерiнiң бiрi екендiгiне кәмiл сенiм бiлдiре отырып,
      Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердiң сайлауды құқықтық реттеудегi жинақтаған ұлттық тәжiрибесiнiң құндылығын, адамның және азаматтың сайлау құқықтары мен бостандықтары кепiлдiгiн тани отырып,
      жалпыға бiрдей танылған сайлау стандарттары мен сайлауды реттеудiң ұлттық нормаларын, адамның және азаматтың сайлау құқықтары мен бостандықтарын үйлестiрудi, сондай-ақ олардың жүзеге асырылуы мен қорғалуы кепiлдiгiн қамтамасыз етудi, осы Конвенцияның ережелерiн конституцияның және ұлттық заңнаманың, сондай-ақ тиiстi мемлекеттiк саясаттың негiзiнде жүзеге асыруға бекем бел буа отырып,
      осы Конвенцияға қатысушы мемлекеттердегi сайлауларға қоғамдық және халықаралық бақылауды ұйымдастыру кепiлдiгiн бекiтуге ұмтыла отырып,
      төмендегiлер туралы келiстi:

1-бап
Демократиялық сайлаудың стандарттары

      1. Демократиялық сайлау - халықтың билiгi мен еркiнiң ең жоғары тiкелей көрiнiстерiнiң бiрi, мемлекеттiк билiктiң және жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың сайланбалы органдарының, халықтық (ұлттық) өкiлдiктiң өзге де органдарының, сайланатын лауазым иелерiнiң негiзi болып табылады.
      2. Тараптар демократиялық сайлаудың стандарттары төмендегiлер болып табылатынын таниды: мемлекеттiк билiк органдарына, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына, өзге де халықтық (ұлттық) өкiлдiктiң органдарына азаматтың сайлауға және сайлануға құқығы; сайлаушылардың ерiк бiлдiру бостандығын қамтамасыз ететiн құпия дауыс беру кезiнде жалпыға бiрдей тең сайлау құқығы негiзiнде сайлаудың мерзiмдiк принциптерi, және мiндеттiлiгi, әдiлдiгi, шынайылығы және бостандығы; сайлаудың ашық және жариялылық сипаты; адамның және азаматтың сайлау құқықтары мен бостандықтарын соттық және өзгедей қорғауды, сайлауға қоғамдық және халықаралық бақылауды жүзеге асыру; сайлау процесiне қатысушылардың сайлау құқықтары мен бостандықтарын iске асыру кепiлдiктерi.
      3. Азаматтың сайлауға және сайлануға құқығы конституцияда және (немесе) заңдарда бекiтiледi, ал олардың жүзеге асырылуы заңдармен және өзге де нормативтiк құқықтық актiлермен анықталады. Сайлау және сайлану құқығын, сайлау тәртiбiн (сайлау жүйелерi) заңнамалық реттеу, сол сияқты сайлау құқықтары мен бостандықтарын шектеу, адамның және азаматтың жалпыға бiрдей танылған сайлау құқықтары мен бостандықтарын және олардың iске асырылуының конституциялық және (немесе) заңнамалық кепiлдiктерiн шектеуге немесе болдырмауға, сонымен бiрге кемсiтушiлiк сипат алмауға тиiс.
      4. Сайлауды белгiлеу, дайындау және өткiзу конституция мен заңдар негiзiнде жүзеге асырылады.
      5. Конституциямен, заңдармен белгiленген қажеттi дауыс санын алып, сайланған адамдар заңдармен бекiтiлген тәртiпте және мерзiмде сайлаушылар алдындағы өз жауапкершiлiгiн тани отырып, қызметiне кiрiседi. Олар өз өкiлеттiгiнiң мерзiмi аяқталғанша немесе өкiлеттiгi демократиялық парламенттiк және конституциялық рәсiмдерге сәйкес конституциямен, заңдармен реттелетiн өзгедей түрде тоқтатылғанша қызметiнде қалады.
      6. Сайлаудың заңды және көпшiлiк сипаты, сайлауға қатысушы азаматтардың, кандидаттардың, саяси партиялардың (одақтардың) сайлау құқықтары мен бостандықтарының қорғануы мен iске асырылуы, сайлау процесiн ұйымдастырудың конституциялық принциптерiнiң құқық қолданушылық тәжiрибеде қолданылуы соттық, әкiмшiлiк және өзге де қорғау амалдарымен қамтамасыз етiледi.
      7. Мемлекеттiк билiк органына және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына, өзге де халықтық (ұлттық) өкiлдiк органдарына сайланбалы лауазым иелерiн сайлауды дайындауға және өткiзуге ықпал ететiн немесе оған кедергі келтiретiн iс-әрекеттердi жүзеге асыруға шетелдiк азаматтардың, азаматтығы жоқ адамдардың, шетелдiк заңды тұлғалардың, халықаралық қоғамдық қозғалыстардың, халықаралық ұйымдардың қандай да болсын тiкелей немесе жанама түрде қатысуына жол берiлмейдi.

2-бап
Жалпыға бiрдей сайлау құқығы

      Жалпыға бiрдей сайлау құқығы принципiн сақтау мынаны бiлдiредi:
      а) әрбiр азамат конституцияда, заңдарда көрсетiлген жасқа жеткенде мемлекеттiк билiк органдарына, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына, өзге де халықтық (ұлттық) өкiлдiк органдарына, сайланбалы қызметтерге конституцияда және заңдарда көзделген жағдайда және тәртiппен сайлауға және сайлануға құқылы.
      б) азаматтың мемлекеттiк билiк органдарына, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына, өзге де халықтық (ұлттық) өкiлдiк органдарына, сайланбалы қызметтерге сайлау және сайлану құқығы оның жынысына, тiлiне, дiнiне немесе дiни наным-сенiмiне, саяси немесе өзгедей көзқарасына, ұлттық яки әлеуметтiк шығу тегiне, ұлттық азшылық немесе этникалық топқа жататындығына, мүлiктiк не болмаса өзге де осы тектес жағдайына байланысты қандай да бiр кемсiтушiлiк сипаттағы шектеулерге қарамастан iске асырылады;
      в) Ұлттық сайлау өтетiн мерзiмде өз мемлекетi аумағының шегiнен тыс жерде тұрған немесе болған әрбiр азамат өз мемлекетiнiң басқа да азаматтарымен тең сайлау құқығына ие болады. Дипломатиялық өкiлдiктер мен консулдық мекемелер, олардың лауазымды қызметкерлерi азаматтардың сайлау құқықтары мен бостандықтарын iске асыруына көмектеседi;
      г) әрбiр азаматқа оның сайлаушылардың тiзiмiне енгiзiлгендiгi туралы ақпарат алу, осы ақпаратты оның толықтығы мен растығын қамтамасыз ету мақсатында анықтау, заңда бекiтiлген тәртiппен өзiнiң сайлаушылардың тiзiмiне енгiзiлуiне бiлдiрiлген қарсылыққа шағымдану құқығына кепiлдiк берiледi.

3-бап
Тең сайлау құқығы

      1. Тең сайлау құқығы принципiн сақтау мынаны бiлдiредi:
      а) әрбiр азамат бiр дауысқа немесе басқа азаматтармен бiрдей дауыс сандарына ие, және өзiнiң дауыс беру құқығын басқа азаматтармен тең тұрғыда жүзеге асыруға құқылы, сондай-ақ оның дауысы (дауыстары) басқа да сайлаушылардың дауыстарымен бiрдей салмаққа ие болады, бұл орайда сайлаушы даусының (дауыстарының) салмағына мемлекетте қолданылатын сайлау жүйесi әсерiн тигiзбеуi тиiс;
      б) бiр мандатты және (немесе) көп мандатты сайлау округтарында дауыс берудi өткiзгенде, бұл округтар дауыс беру нәтижелерiнен сайлаушылардың еркі мүмкiндiгінше дәлме-дәл және толық көрiнетiндей болып тең негiзде құрылуы тиiс. Тең негiздiң өлшемi мынадай бола алады - сайлаушылар саны бойынша бiр мандатты сайлау округтерiнiң шамалас теңдiгi немесе көп мандатты сайлау округтерiнде бiр депутаттық мандатқа сайлаушылар санының шамалас теңдiгi. Мекен-жайларға барудың қиындығы мен алыстығы, азшылықты құрайтын түпкiлiктi халықтардың немесе өзге де ұлттық азшылықтардың және этникалық топтардың тығыз тұратындығы өкiлдiктiң орташа нормасынан ауытқуға негiздеме болып табылуы мүмкiн.
      2. Әрбiр сайлаушы еркiн дауыс беруге қатысуға өз құқығын iске асыруы үшiн сайлау учаскесiне, сондай-ақ сайлау өтетiн үй-жайға теңдей және кедергісіз рұқсат алуға құқылы.
      3. Азаматқа сайлаушыларға барынша ыңғайлы жағдайлар жасауды қамтамасыз ететiн, мерзiмiнен бұрын дауыс берудi, дауыс беретiн үй-жайдан тысқары жерде дауыс берудi, болмаса дауыс берудiң өзге де рәсiмдерiн ұйымдастыру арқылы оның дауыс беруге қатысу құқығын iске асыруына мүмкiндiктер берiлуi мүмкiн.
      4. Әрбiр азамат сайлауға өз кандидатурасын ұсынуға тең құқылық мүмкiндiктерге ие болуы тиiс.
      5. Жаңа мерзiмге сайланбалы қызметке кандидаттардың сайлау науқанына қатысу ерекшелiктерiне байланысты шектеулер конституциямен және заңдармен реттеледi. Бекiтiлген шектеулердiң сақталуы депутаттардың, сайланбалы лауазым иелерiнiң өз өкiлеттiктерiн жүзеге асыруларына және сайлаушылар алдындағы өз мiндеттемелерiн орындауларына кедергi келтiрмеуi тиiс.
      6. Кандидаттардың қызметтiк немесе лауазымдық жағдайларының артықшылықтарын өздерiнiң сайланулары мақсатында қолдануға құқылары жоқ. Тең сайлау құқығы принциптерiн бұзушылықтардың тiзбесi және ондай бұзушылықтарға жауапкершiлiк заңдармен белгiленедi.

4-бап
Төте сайлау құқығы

      1. Төте сайлау құқығы принципiн сақтау - азаматтардың сайлауда тiкелей тиiсiнше кандидатқа және (немесе) кандидаттар тiзiмiн жақтап, не болмаса кандидатқа, кандидаттарға және (немесе) кандидаттар тiзiмiне қарсы, не барлық кандидаттарға және (немесе) кандидаттар тiзiмiне қарсы дауыс беретiнiн бiлдiредi.
      2. Ұлттық заң шығарушы органның палаталарының бiрiндегi барлық депутаттық мандаттар кандидаттардың және (немесе) кандидаттар тiзiмiнiң бүкiлхалықтық сайлау барысындағы ерiктi бәсеке-жарысының нысанасы болып табылады.
      3. Егер ұлттық заң шығарушы орган қос палаталы болатын болса және оның палаталарының бiрiнiң депутаттық мандаттарының барлығы, не болмаса бiр бөлiгi кандидаттардың және (немесе) кандидаттар тiзiмiнiң бүкiл халықтық сайлау барысында ерiктi бәсеке-жарысының нысанасы болып табылмаса, онда бұл осы Конвенцияға қайшы келмейдi.

5-бап
Құпия дауыс беру

      1. Құпия дауыс беру принципiн сақтау - сайлаушылардың өз ерiктерiн бiлдiруге қандай да болсын бiр бақылау орнатуды болдырмауды, еркiн сайлау үшiн тең жағдайлар жасауды қамтамасыз етудi бiлдiредi.
      2. Азаматтардың дауыс беру құпиясына құқықтары ешқандай түрде және ештеңемен де шектелмейдi.
      3. Сайлау құпия дауыс беру рәсiмiн пайдалану арқылы өткiзiледi.
      4. Сайлау органдары конституцияда, заңдарда, өзге де құқықтық актiлерде қарастырылған шарттардың сақталуын қамтамасыз етiп, сайлаушының құпия дауыс беру орнында бюллетендi толтыруына қандай да бiр бақылауды немесе байқауды жүзеге асыру, сайлаушының ерiк бiлдiру құпиясын бұзатындай кiмнiң де болсын iс-әрекет жасау мүмкiндiгiн болдырмайды.

6-бап
Мерзiмдi және мiндеттi сайлаулар

      1. Сайланбалы мемлекеттiк билiк органдарын, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын, өзге де халықтық (ұлттық) өкiлдiк органдарын, сайланбалы лауазым иелерiн сайлау мiндеттi болып табылады және конституцияда, сондай-ақ заңдарда белгiленген мерзiмде өткiзiледi.
      2. Сайлау сайланбалы мемлекеттiк билiк органдарының, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының, өзге де халықтық (ұлттық) өкiлдiк органдарының, сайланбалы лауазым иелерiнiң негiзi - әрқашан халықтың ерiктi еркi болатындай түрде конституцияда, заңдарда белгiленген мерзiмдiлiкпен өткiзiлуi тиiс.
      3. Сайланбалы органдардың, сайланбалы лауазым иелерi өкiлеттiгiнiң мерзiмi конституцияда және заңдарда белгiленедi, және де оларда көзделген тәртiппен ғана өзгертiлуi мүмкiн.
      4. Конституцияға және заңдарға сәйкес тағайындалған сайлау мерзiмiн, сайлаудың жүргiзiлуiн және рәсiмiн бұзуға немесе болдырмауға не болмаса ауыстыруға шақыратын немесе мақсат ететiн iс-әрекеттер жасалмауы немесе үндеулер таратылмауы тиiс.
      5. Төтенше немесе әскери жағдайларда азаматтардың қауiпсiздiгiн және конституциялық құрылыстың қорғалуын қамтамасыз ету үшiн конституцияға, заңдарға сәйкес құқықтар мен бостандықтарды қолданудың шектерi мен мерзiмдерi көрсетiлген шектеулер қойылуы, сондай-ақ сайлау өткiзу кейiнге қалдырылуы мүмкiн.

7-бап
Ашық және жария сайлау

      1. Сайлауға дайындық және оны өткiзу ашық және жария жүргiзiледi.
      2. Өздерiнiң құзырлы шегiнде және сайлауды тағайындауға, оған дайындалуға және өткiзуге, азаматтардың сайлау құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге және қорғауға байланысты мемлекеттiк билiк органдарының, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының, сайлау органдарының шешiмдерi заңдарда көзделген тәртiпте және мерзiмде мiндеттi түрде ресми жариялауға жатады, не болмаса өзгедей жолмен жалпы жұрттың назарына жеткiзiледi.
      3. Азаматтардың сайлау құқықтарын, бостандықтары мен мiндеттерiн қозғайтын құқықтық актiлер мeн шешiмдер, егер олар жалпы жұрт назарына жеткiзу үшiн ресми жарияланбаса қолданылмайды.
      4. Сайлау органы сайлау туралы заңнамада белгiленген мерзiмнiң iшiнде өзiнiң баспа органында немесе өзге де бұқаралық ақпарат құралдарында дауыс берудiң нәтижелерi туралы деректердi, сондай-ақ сайланған адамдар туралы мәлiметтердi ресми жария етедi.
      5. Сайлаудың ашықтығы мен жариялылығы принципiн сақтау сайлауға қоғамдық және халықаралық бақылау жүргiзудi жүзеге асыру үшiн жағдайлар жасауды қамтамасыз етуi тиiс.

8-бап
Еркiн сайлау

      1. Конституцияның үстемдiгi еркiн сайлау өткiзудiң және азаматтарға, сайлау процесiнiң өзге де қатысушыларына қандай да бiр ықпал ету, күштеу, күш қолдану немесе өзге де құқыққа қарсы әрекеттерсiз өзінің сайлауға қатысуына немесе қатыспауына байланысты заңмен рұқсат етiлетiн нысанда және заңды әдiстермен, дауыс берудiң қорытындыларының, сайлау нәтижелерiнiң қандай болатынына қарамастан, жазаланудан болмаса ықпал етуден қауiптенбестен өз қалауын жасаудың, сондай-ақ еркiн сайлау принципiнiң сайлау процесiнiң барлық кезiнде қалтқысыз сақталуының құқықтық және өзге де кепiлдiктерiнiң негiзi болып табылады.
      2. Азаматтың сайлауға қатысуы еркiн және өз еркiмен /қалауымен/ болады. Оны ешкiм де белгiлi бiр кандидатты (кандидаттарды), белгiлi бiр кандидаттар тiзiмiн жақтап, немесе қарсы дауыс беруге мәжбүрлей алмайды, азаматты сайлауға қатысуына немесе қатыспауына мәжбүрлеу мақсатында, сондай-ақ оның өз еркiн ерiктi түрде бiлдiруiне ықпал етуге ешкiмнiң құқы жоқ. Бiрде бiр сайлаушыны оның кандидатқа (кандидаттарға), кандидаттар тiзiмiне қалай дауыс беретiндiгi немесе бергендiгi туралы мәлiмдеуге ешкiм де мәжбүрлей алмайды.
      3. Кандидат, саяси партия (одақ) және сайлау процесiнiң басқа қатысушылары конституция мен заңдарға сәйкес қоғам және мемлекет алдында жауапты болады. Бiрде бiр кандидаттың, бiрде бiр саяси партияның (одақтың), бiрде бiр өзге де қоғамдық бiрлестiктiң немесе қоғамдық ұйымның психикалық күшпен және дiни мәжбүрлеу әдiстерiн немесе зорлық-зомбылыққа үндеу /шақыру/ немесе оны қолдау қаупiн төндiру, не болмаса мәжбүрлеудiң өзге де нысандарын қолдануға құқы жоқ.

9-бап
Шынайы сайлау

      1. Шынайы сайлау кезiнде халықтың ерiктi түрде бiлдiрiлген еркi және оның тiкелей жүзеге асырылуы қамтамасыз етіледі.
      2. Шынайы сайлау сайлаушыларға конституция мен заңдар негiзiнде кандидаттарды сайлауға мүмкiндiк бередi. Шынайы сайлау кезiнде шын мәнiсiндегi саяси пiкiр алуандығы /плюрализм/, идеологиялық көп түрлiлiк және көп партиялық орын алады. Бұлар, заңды қызметi мемлекеттiң заңды қорғауында болатын саяси партиялардың жұмысы арқылы жүзеге асады.
      3. Шынайы сайлау кезiнде сайлаушылардың кандидаттар, кандидаттар тiзiмi, саяси партиялар (одақтар) және сайлау процесi туралы ақпаратқа, ал кандидаттардың, саяси партиялардың (одақтардың) - бұқаралық ақпарат құралдары мен телекоммуникация құралдарына еркiн рұқсат алуы қамтамасыз етiледi.
      4. Сайлауға дайындық пен оны өткiзу барысында мемлекеттiк тiл немесе мемлекеттiк тiлдер қолданылады, ал заңдармен белгiленген жағдайлар мен тәртiп кезiнде, сондай-ақ мемлекет аумағының құрамдар бөлiктерiнiң ресми тiлдерi, ал халықтар мен ұлыстар, ұлттық азшылықтар мен этникалық топтар тығыз тұратын аумақтарда солардың тiлдерi қолданылады.
      5. Сайлауды және сайлау iс-әрекеттерi мен рәсiмдерiн белгiлеу және өткiзу кандидаттарға, саяси партияларға (одақтарға) және сайлау процесiнiң басқа да қатысушыларына сайлау алдындағы насихат науқанын толыққанды өрiстетуге мүмкiндiк беретiндей тәртiппен және мерзiмде жүзеге асырылуы тиiс.
      6. Шынайы сайлау кандидаттарды, кандидаттар тiзiмiн және саяси партияларды (одақтарды) тең және әдiл тiркеудiң құқықтық шарттарын бiлдiредi. Тiркеу шарттары артықшылықтарға немесе кемсiтушiлiк сипаттағы шектеулерге негiз боларлықтай жағдайға әкелмейтiндей айқын болуы тиiс. Кандидаттарды, кандидаттар тiзiмiн және саяси партияларды (одақтарды) тiркеу нормаларын өз бетiнше немесе кемсiтушiлiк сипатта қолдануға жол берiлмейдi.
      7. Сайлауға қатысушы әрбiр кандидат және әрбiр саяси партия (одақ) дауыс берудiң қорытындыларын және демократиялық сайлаудың нәтижелерiн тануы тиiс, азаматтың сайлау құқықтары мен бостандықтарын бұзатын дауыс берудiң ресми нәтижелерiне, сайлаудың қорытындыларына сот және (немесе) өзге органдарға заңдармен, мемлекеттiң халықаралық мiндеттемелерiмен көзделген тәртiпте және мерзiмде шағым беруге мүмкiндiгi болуы тиiс.
      8. Іс-әрекеттерi дауыстарды санауды, дауыс берудiң нәтижелерiн және сайлау қорытындыларын бұрмалауға, азаматтың өз сайлау құқықтары мен бостандықтарын еркiн жүзеге асыруға, соның iшiнде сайлауды мансұқтау немесе мансұқтауға шақыру нысандарымен кедергi келтiруге, сайлау рәсiмдерiн немесе сайлау әрекеттерiн орындаудан бас тартуға бағытталған адамдар мен органдар заң бойынша қудалауға жатады.

10-бап
Әдiл сайлау

      1. Әдiл сайлау құқығы принципiн сақтау - сайлау процесiнiң барлық қатысушыларына тең құқылық жағдай жасауды қамтамасыз етуi тиiс.
      2. Әдiл сайлауды өткiзуде мыналар қамтамасыз етiледi:
      а) жалпыға бiрдей және тең сайлау құқығы;
      б) әрбiр кандидатқа немесе әрбiр саяси партияға (одаққа) сайлау науқанына қатысу үшiн, соның iшiнде бұқаралық ақпарат құралдары мен телекоммуникация құралдарына рұқсат алуына тең мүмкiндiктер жасау;
      в) сайлауды, сондай-ақ кандидаттардың, саяси партиялардың (одақтардың) сайлау науқанын әдiл әрi жария түрде қаржыландыру;
      г) дауыс берудегi және дауыстарды санаудағы адалдық, сайлаудың барлық қорытындыларын ресми жариялай отырып, дауыс берудiң нәтижелерi туралы толық және жедел ақпарат беру;
      д) сайлау процесiн пәрмендi қоғамдық және халықаралық бақылаумен ашық және жария түрде жұмыс жасайтын әдiл сайлау органдарының ұйымдастыруы;
      е) азаматтардың, кандидаттардың, саяси партиялардың (одақтардың) сайлау құқықтары мен бостандықтарын бұзушылыққа шағымдарын сайлау процесiнiң тиiстi сатыларының уақыт шеңберiнде соттардың және өзге де уәкiлеттi органдардың жедел және тиiмдi қарастыруы, сондай-ақ халықаралық құқықтың нормаларымен көзделген тәртiпте, азаматтың өз сайлау құқықтары мен бостандықтарын қорғауға және қалпына келтiруге байланысты халықаралық сот органдарына қайрылу құқығын қамтамасыз ету.
      3. Кандидаттарды тиiстi сайлау округы бойынша сайлаушылар және (немесе) олар өздерiн өздерi ұсына алады. Кандидаттарды және (немесе) кандидаттар тiзiмдерiн, сондай-ақ саяси партиялар (одақтар), өзге де қоғамдық бiрлестiктер және кандидаттар мен (немесе) кандидаттар тiзiмiн конституцияда, заңдарда көрсетiлген басқа да құқық субъектiлерi ұсына алады.

11-бап
Сайлау органдарының (сайлау комиссияларының) сайлауды өткiзуi

      1. Сайлауға дайындық және оны өткiзу, азаматтардың сайлау құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және қорғау, сондай-ақ олардың орындалуына бақылау жасау мәртебесi, құзыретi мен өкiлеттiгi конституциямен, заң актiлерiмен белгiленген сайлау органдарына (сайлау комиссияларына) жүктеледi.
      2. Сайлау органдарын алмастыратын не болмаса олардың қызметiн толық немесе iшiнара атқаратын, немесе олардың заңды қызметiне кедергi келтіретiн, немесе олардың қызметiне заңға қайшы түрде араласатын, не болмаса олардың мәртебесi мен өкiлеттiктерiн иемденiп алған өзге де құрылымдардың (органдар мен ұйымдардың) құрылуы мен iс-әрекетiне жол берiлмейдi.
      3. Сайлау органдарын қалыптастырудың, өкiлеттiгiнiң тәртiбi, қызметiнiң ұйымдастырылуы, сондай-ақ сайлау органдары құрамын таратудың немесе сайлау органы мүшелерiнiң өкiлеттiгiнiң мерзiмiнен бұрын тоқтатылуының тәртiбi, негiздемесi және мерзiмдерi заңдармен белгiленедi. Бұл орайда сайлау органы мүшелерi өкiлеттiгiнiң мерзiмiнен бұрын тоқтатылуының тәртiбi мен мерзiмiнiң заңдарда қарастырылған негiздемесi, сондай-ақ уәкiлетті органның сайлау органынан шығарылған мүшесiнiң орнына жаңа мүшенi тағайындауы сайлау органына оған жүктелген өкiлеттіктерiн жүзеге асыруға кедергi келтiрмеуi тиiс, сондай-ақ сайлау процесiнiң тұтастығын бұзбауы, сайлау әрекеттерiн орындаудың мерзiмiн сақтамауға әкелмеуi, азаматтардың сайлау бостандықтары мен құқықтарын бұзбауы тиiс.
      4. Тараптар кандидатқа, кандидаттар тiзiмiн ұсынған саяси партияға (одаққа), заңдарда көзделген тәртiпте кандидатты (кандидаттар тiзiмiн) тiркеген сайлау органына және одан төменгi сайлау органдарына кеңесшi дауыс құқығымен өзiн тағайындаған кандидаттың, саяси партияның (одақтың) атынан қатысатын сайлау органының бiр мүшесiн тағайындауға берiлетiн мүмкiндiктi таниды.
      5. Кеңесшi дауыс құқығы бар сайлау органының мүшесi сайлау органының отырыстарында сөз сөйлеуге, сайлау органының құзыретiне жататын мәселелер бойынша ұсыныстар енгiзуге және осы мәселелердi дауысқа салуды жүргiзудi талап етуге құқылы; сайлау органының әрекетiне (әрекетсiздiгiне) қатысты жоғары тұрған сайлау органына немесе сотқа шағым беруге, заңдармен көзделген өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асыруға құқылы.
      6. Сайлау органдарының өз құзыретi шегiнде қабылдаған шешiмдерi-атқарушы билiк органдары, мемлекеттiк мекемелер, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары, саяси партиялар және өзге де қоғамдық бiрлестiктер, олардың уәкiлеттi өкiлдерi, ұйымдар, лауазымды адамдар, сайлаушылар, төмен тұрған сайлау органдары және заңдарда көрсетiлген өзге де ұйымдар мен тұлғалар үшiн мiндеттi.
      7. Тараптар өздерiнiң заңдарымен мемлекеттiк органдарға, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына, мекемелерге, ұйымдарға, сондай-ақ олардың лауазымды адамдарына сайлау органдарының өкiлеттiгiн iске асыруға жәрдем жасауды мiндеттейдi, ал сайлау туралы заңнамада көрсетiлген теле және (немесе) радио хабарларын таратушы ұйымдарға тегiн эфир уақытын беруге, және мерзiмдiк басылымдардың редакцияларына сайлау органдары үшiн сайлаушыларды сайлау туралы, сайлау науқанының барысы туралы хабарландыруға қажеттi басылымдық ақпаратты жария етуге мүмкiндiк беруге мiндеттейдi.

12-бап
Сайлауды және кандидаттардың, саяси партиялардың
(одақтардың) сайлау науқанын қаржыландыру

      1. Сайлауға байланысты iс-шараларды қаржыландыру бюджет қаражатының есебiнен жүзеге асырылады.
      2. Мемлекеттер конституциялармен және заңдармен көзделген жағдайларда және тәртiпте, сайлауға қатысушы кандидаттарға, саяси партияларға (одақтарға) бюджет қаражаттарын әдiл шарттарда бөлудi қамтамасыз етедi, сондай-ақ сайлау органының жанынан бюджеттен тыс қордың құрылуына, болмаса өз сайлау науқанын қаржыландыру үшiн өзiнiң жеке ақшалай сайлау қорын құруға және осы мақсаттар үшiн жеке ақшалай қаражаттарын, жеке адамдардың және (немесе) ұлттық заңды тұлғалардың ерiктi ақшалай қайырмалдықтарын /пожертвования/ заңдармен көзделген мөлшерде және тәртiпте пайдалануға мүмкiндiк бередi. Кандидаттардың, саяси партиялардың (одақтардың) осы аталған қорларға түскеннен өзге де ақшалай қаражаттарын пайдалануына заңмен тыйым салынуы және заңдарға сәйкес жауапкершiлiк жүктелуi тиiс.
      3. Сайлауға қатысушы кандидаттарға, саяси партияларға (одақтарға), болмаса кандидатқа, саяси партияға (одаққа) тiкелей немесе жанама немесе өзге де түрде қатысы бар, болмаса олардың тiкелей ықпалындағы немесе бақылауындағы әрi саяси партияның (одақтың) мақсаттарын iске асыруға ықпал ететiн не болмаса жәрдемдесетiн басқа да қоғамдық бiрлестiктерге, қоғамдық ұйымдарға шетелдiк, соның iшiнде шетелдiк жеке азаматтардан және заңды тұлғалардан қандай да бiр қайырмалдықтар алуларына жол берiлмейдi.
      4. Тараптар сайлауға түскен кандидаттарға, сонымен бiрге кандидаттарды (кандидаттар тiзiмiн) ұсынған саяси партияларға (одақтарға) да заңнамамен тыйым салынған қайырмалдықтарды болдырмау үшiн сайлауға қатысушы кандидаттарға, саяси партияларға (одақтарға) берiлген барлық ақшалай қайырмалдықтың ашықтығы мен тазалығын қамтамасыз етедi.
      5. Сайлауға қатысушы кандидаттар, саяси партиялар (одақтар), заңдарда белгiленген кезеңдiлiкпен, өздерiнiң ақшалай сайлау қорындағы барлық қайырмалдықтың түсiмi туралы, тиiстi қаражаттардың салымшылары туралы, сондай-ақ осы қорлардан өздерiнiң сайлау науқанын қаржыландыруға жұмсаған барлық шығыстары туралы мәлiметтер мен есептердi сайлау органына, және (немесе) заңда көрсетiлген өзге де органдарға берiп отырулары тиiс. Сайлау органдары аталған мәлiметтер мен есептердi заңдарда көрсетiлген бұқаралық ақпарат құралдарында және телекоммуникация құралдарында жария етудi қамтамасыз етедi.
      6. Кандидаттардың, саяси партиялардың (одақтардың) сайлау науқанын қаржыландыру ережелерi мен тәртiптерiн бақылауды немесе қадағалауды жүзеге асыру үшiн арнайы орган (органдар) құрылуы мүмкiн немесе лауазымды адамдарға не сайлау органына тиiстi өкiлеттiктер берiлуi мүмкін.
      7. Кандидаттардың, саяси партиялардың (одақтардың) қызметiн қаржыландырудың, қайырмалдықтар берудiң тәртiбi мен шарттарын бұзушылықтың тiзбесi, сондай-ақ сайлауды және кандидаттардың, саяси партиялардың (одақтардың) сайлау науқанын қаржыландыруды бұзушылықтың алдын алу, болдырмау немесе жолын кесу шараларының тiзбесi заңдармен, өзге де құқықтық нормативтiк актiлермен белгiленуi тиiс.

13-бап
Сайлауды және үгiт қызметiн мемлекеттiк ақпараттық қолдау

      1. Тараптар сайлау туралы, кандидаттар туралы ақпаратты iздестiру, жинау, тарату бостандығын, сайлауды бұқаралық ақпарат және телекоммуникация құралдарында бұрмалаушылықсыз жариялауды қамтамасыз етедi.
      2. Бұқаралық ақпарат және телекоммуникация құралдары тұрғындарды сайлау туралы, кандидаттарды, (кандидаттар тiзiмiн) ұсыну, олардың сайлау алдындағы бағдарламалары (тұғырнамалары), сайлау науқанының барысы, дауыс берудiң қорытындылары және сайлаудың нәтижелерi туралы хабарландырып отыруға, өз iс-әрекеттерiн конституция, заңдар, мемлекеттiң халықаралық мiндеттемелерi шеңберiнде жүзеге асыруға қызмет жасайды.
      3. Заңдарға сәйкес бұқаралық ақпарат және телекоммуникация құралдары өкiлдерiнiң:
      а) сайлау органдарының iс-әрекетiндегi жариялылық пен ашықтықты қамтамасыз ете отырып, олардың мәжiлiстерiне қатысуға;
      б) дауыс берудiң қорытындылары немесе сайлаудың нәтижелерi туралы тиiстi сайлау органдарының құжаттарымен және материалдарымен танысуға, тиiстi сайлау органынан аталған құжаттар мен материалдардың көшiрмелерiн жасап алуға не болмаса алуға, оларды жариялау үшiн бұқаралық ақпарат және телекоммуникация құралдарына беруге;
      в) көпшiлiктiк үгiт iс-шараларына қатысуға, олардың өткiзiлу барысы туралы бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауға;
      г) дауыс беру кезiнде, сайлаушылардың дауыстарын санауға, дауыс берудiң қорытындылары мен сайлау нәтижелерiн анықтауға қатысуға құқылары бар.
      4. Азаматтарға, кандидаттарға, кандидатты және (немесе) кандидаттар тiзiмiн ұсынған саяси партияларға (одақтарға), өзге де қоғамдық бiрлестiктерге, қоғамдық ұйымдарға заңдармен көзделген тәртiпте және мерзiмде, заңмен рұқсат етiлген және заңды әдiстермен, пiкiр алуандығы, цензураның жоқтығы жағдайында кез келген нысандағы үгiт жұмыстарын жүргiзу бостандығына кепiлдiк берiледi.
      5. Сайлауға қатысушы барлық кандидаттарға, саяси партияларға (одақтарға) конституция мен заңдарға сәйкес өзiнiң сайлау алдындағы үгiт жұмыстарын жүргiзуге, соның iшiнде сайлау алдындағы бағдарламасының (тұғырнамасының) қағидаларын баяндау үшiн бұқаралық ақпарат және телекоммуникация құралдарына тең қол жеткiзу жағдайлары қамтамасыз етiлуi тиiс.
      6. Үгiт жұмысын жүргiзу барысында сөз бостандығын және бұқаралық ақпарат бостандығын терiс мақсатта пайдалануға, соның iшiнде билiктi күшпен тартып алуға, мемлекеттiң конституциялық құрылысын күшпен өзгертуге және мемлекеттiң аумақтық тұтастығын бұзуға шақыруларға, соғысты, террористiк, өзге де кез келген күштеу әрекеттерiн насихаттауға бағытталған және әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, этникалық, дiни жеккөрушiлiк пен өшпендiлiктi қоздыратын шақыруларға жол берiлмейдi.
      7. Осы Конвенцияға қатысушы бiр мемлекеттiң бұқаралық ақпарат және телекоммуникация құралдары екiншi мемлекеттiң аумағындағы сайлауды өткiзу барысында үгiт жұмысын жүргiзуге қатысу мақсатында пайдаланыла алмайды.
      8. Кандидаттардың, саяси партиялардың (одақтардың) өздерiнiң үгiт жұмысын жүргiзудiң шарттары мен тәртiбiн бұзу, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының жауапкершiлiк туғызуға негiз болып табылатын сайлау науқанын жария етуге қатысу тiзбесi заңдармен анықталады.

14-бап
Ұлттық бақылаушылардың мәртебесi мен өкiлеттiгi

      1. Әрбiр кандидат, әрбiр саяси партия (одақ), өзге де қоғамдық бiрлестiк (қоғамдық ұйым), сайлаушылар тобы, сайлаудың конституцияда, заңдарда көрсетiлген басқа да субъектiлерi сайлауды ұйымдастырушы органдар қабылдаған заңдарда немесе нормативтiк актiлерде белгiленген тәртiпте, дауыс беру күнi, соның iшiнде мерзiмiнен бұрын дауыс берудi өткiзу күнi дауыс беруге арналған үй-жайда бақылауды жүзеге асыруға құқығы бар ұлттық бақылаушыларды тағайындауға құқылы.
      2. Ұлттық бақылаушылардың құқықтары мен мiндеттерi заңнамада белгiленуi тиiс.
      3. Ұлттық бақылаушыларға:
      а) сайлау туралы заңдарда көрсетiлген сайлау құжаттарымен танысуға, дауыс беруге арналған тiзiмдерге енгiзiлген сайлаушылардың саны туралы және сайлауға, соның iшiнде мерзiмiнен бұрын дауыс беруге және дауыс беруге арналған үй-жайдан тыс жерлерде дауыс берген сайлаушылардың саны туралы ақпарат алу;
      б) дауыс беруге арналған үй-жайда болу;
      в) сайлау бюллетендерiн сайлаушыларға берудi бақылау;
      г) мерзiмiнен бұрын дауыс берудi өткiзу кезiнде, сайлаушылардың дауыс беруге арналған үй-жайдан тыс жерлерде дауыс беруi кезiнде қатысу;
      д) бюллетендердi санау рәсiмдерiн көрудi қамтамасыз ететiн жағдайда сайлаушылардың дауыстарын санауды бақылау;
      е) сайлау органының дауыс берудiң қорытындылары, сайлаудың нәтижелерi туралы хаттаманы және өзге де құжаттарды жасауын бақылауға, сайлау органының дауыс берудiң қорытындылары туралы хаттамасымен, соның iшiнде қайта жасалған хаттамамен танысуға, ұлттық заңнамамен көзделген жағдайларда және тәртiпте, тиiстi сайлау органынан аталған хаттамалардың көшiрмелерiн алу;
      ж) дауыс берудi ұйымдастыру мәселелерi бойынша сайлау органына ұсыныстар мен ескертулер жасау;
      з) сайлау органының, сайлау органы мүшелерiнiң шешiмдерi және iс-әрекеттерiне (iс-әрекетсiздiгiне), тiкелей жоғары тұрған сайлау органына немесе сотқа шағым жасау құқықтары берiлуге тиiс.
      4. Ұлттық бақылаушының құқықтарын заңдармен көзделген жағдайларда және тәртiпте кандидаттардың, саяси партиялардың (одақтардың) сенiмдi өкiлдерi де пайдалана алады.
      5. Сайлау органдары және (немесе) өзге де органдар мен ұйымдар ұлттық бақылаушыларды және сайлаудың өзге де қатысушыларын демократиялық сайлау технологиясының, сайлау туралы ұлттық заңнаманың, халықаралық сайлау стандарттарының, адамның және азаматтың сайлау құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудiң негiздерiне үйретудi ұйымдастыру жөнiндегi өкiлеттiкке ие бола алады.

15-бап
Халықаралық бақылаушылардың мәртебесi мен өкiлеттiктерi

      1. Тараптар халықаралық бақылаушылардың қатысуы сайлаудың ашықтығы мен жариялылығына, мемлекеттердiң халықаралық мiндеттемелерiн сақтауына жәрдемдесетiнiн растайды. Олар халықаралық бақылаушылардың жалпы ұлттық деңгейден де төмен, муниципалдық (жергiлiктi) деңгейге дейiнгi сайлау процестерiне жiберiлуiне де жәрдемдесуге ұмтылатын болады.
      2. Халықаралық бақылаушылардың iс-әрекетi олардың келген елiнiң заңдарымен, осы Конвенциямен, өзге де халықаралық құжаттармен реттеледi.
      3. Халықаралық бақылаушылар мемлекеттiң аумағына кiруге заңмен белгiленген тәртiпте рұқсат алады, және тиiстi шақыруы бар болған жағдайда, тиiстi сайлау органында тiркеледi. Шақыруларды сайлаудың өтетiнi белгiленгенi туралы ресми жарияланғаннан кейiн заңмен уәкiлеттiк берiлген органдар жiберуi мүмкiн. Шақыруларды жiберу туралы ұсыныстарды Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығының жарғылық органдары беруi мүмкiн.
      4. Орталық сайлау органы халықаралық бақылаушыға белгiленген үлгiдегi тiркелгендiгi туралы куәлiк бередi. Мұндай куәлiк халықаралық бақылаушыға сайлауға дайындық пен оны өткiзу кезеңiнде бақылау жүргiзудi жүзеге асыру құқығын бередi.
      5. Халықаралық бақылаушы келген мемлекетiнiң аумағында осы мемлекеттiң қамқорлығында болады. Сайлау органдары, мемлекеттiк билiк органдары, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары өз құзыреттерi шегiнде оған қажеттi көмек көрсетуге мiндеттi.
      6. Халықаралық бақылаушы өзiнiң қызметiн дербес және тәуелсiз атқарады. Халықаралық бақылаушының қызметiн материалдық-қаржылық қамтамасыз ету бақылаушыны жiберген тараптың қаражаты есебiнен немесе оның өз қаражаты есебiнен жүзеге асырылады.
      7. Халықаралық бақылаушылардың өз мәртебесiн сайлау науқанының барысын бақылауға қатысы жоқ iс-әрекеттердi жүзеге асыру үшiн пайдалануына құқы жоқ. Тараптар заңдарды, жалпыға бiрдей танылған қағидаттарды және халықаралық құқық нормаларын бұзған халықаралық бақылаушыларды тiркеуден айыруға құқылы.
      8. Халықаралық бақылаушылар:
      а) сайлау процесiн реттейтiн барлық құжаттарға (ұлттық қауiпсiздiк мүдделерiн қозғамайтын) рұқсаты болуына, сайлау органдарынан ұлттық заңдарда көрсетiлген қажеттi ақпаратты және сайлау құжаттарының көшiрмелерiн алуға;
      б) саяси партиялармен, одақтармен, кандидаттармен, жеке адамдармен, сайлау органдарының қызметкерлерiмен байланыс жасауға;
      в) барлық сайлау учаскелерi мен дауыс берiлетiн үй-жайларға, соның iшiнде дауыс беретiн күнi еркiн баруға;
      г) дауыс берудiң барысына, дауыстарды санау мен олардың нәтижелерiн анықтауға, бюллетендердi санау рәсiмдерiн көрудi қамтамасыз ететiндей жағдайда бақылау жасауға;
      д) сайлау туралы заңнаманы бұзушылыққа байланысты шағымдарды (өтiнiштердi) және талаптарды қараудың нәтижелерiмен танысуға;
      е) сайлауды жүргiзiп отырған органның жұмысына араласпай, сайлау органының өкiлдерiн өз бақылаулары, ұсыныстары туралы хабарландыруға;
      ж) дауыс беру аяқталған соң сайлаудың дайындығы мен өткiзiлуi туралы өз пiкiрлерiн көпшiлiк үшiн баяндауға;
      з) сайлаудың ұйымдастырушыларына, мемлекеттiк билiк органдарына және тиiстi лауазым иелерiне сайлау барысын бақылауының нәтижелерi туралы өз қорытындысын беруге құқылы.
      9. Халықаралық бақылаушылар:
      а) келген елiнiң конституциясы мен заңдарын, осы Конвенцияның, өзге де халықаралық құжаттардың ережелерiн сақтауға;
      б) халықаралық бақылаушы ретiнде келген елi белгiлеген тәртiпте берiлген тiркелгенi туралы куәлiгiнiң болуы және оны сайлауды ұйымдастырушылардың талабы бойынша көрсетуге;
      в) өз қызметiн саяси бейтараптық, бұрмалаушылықсыз, сайлау органдарына, мемлекеттiк және өзге де органдарға, лауазымды тұлғаларға, сайлау процесiнiң қатысушыларына қатысты қандай бiр болмасын артықшылық бiлдiру немесе оларға баға беруден бас тарту принциптерiн басшылыққа ала отырып жүргiзуге;
      г) сайлау процесiне араласпауға;
      д) барлық қорытындыларын өзiнiң бақылауының және нақты материалдардың негiзiнде жасауға тиiс.

16-бап
Азаматтардың сайлау құқықтары мен бостандықтары
бұзылғандығы үшiн шағымдануы және жауапкершiлiк

1. Осы Конвенцияда жарияланған демократиялық сайлау процесiнiң стандарттары, азаматтардың сайлау құқықтары мен бостандықтары, сондай-ақ адамды немесе адамдарды сайлау туралы заңдар бұзылған жағдайда, құқықтары бұзылғандар соттарға, ал заңдарда белгiленген жағдайларда және тәртiпте сайлау органдарына да шағымдануға және өздерiнiң бұзылған құқықтарын қалпына келтiруге құқықтары мен мүмкiндiктерi болуға тиiс.
2. Заңдармен тыйым салынған iс-әрекеттердi (iс-әрекетсiздiктердi) жасаған адамдар заңдарға сәйкес жауап беруге тиiс.

17-бап
Сайлау құжаттамасы

1. Дауыс беру бюллетендерi, өзге де сайлау құжаттары, соның iшiнде сайлау өткiзуге қатысы бар мемлекеттiк билiк органдарының, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының, сайлау органдарының құжаттары сайлау өтетiн елдiң мемлекеттiк тiлiнде және мемлекет аумағының құрамдас бөлiктерiнiң ресми тiлдерiнде, ал заңнамамен көзделген тәртiпте, сондай-ақ халықтар мен ұлыстар, ұлттық азшылықтар мен этникалық топтар тығыз тұратын аумақтарда солардың тiлдерiнде де жасалады (жарияланады).
2. Дауыс берудiң қорытындылары және сайлау нәтижелерi анықталатын сайлау құжаттары қорғалу дәрежесi заңдармен белгiленетiн қатаң есеп беру құжаттары болып табылады.

18-бап
Кемсiтушiлiк болып саналуға тиiс емес шаралар

      1. Азаматтардың жоғарыда келтiрiлген сайлау құқықтары мен бостандықтары:
      а) ел тұрғындарының қандай да бiр құрамдас бөлiгiнiң, атап айтқанда ұлттық азшылықтар мен этникалық топтардың, егер олардың шындығында да саяси, экономикалық, дiни, әлеуметтiк, тарихи және мәдени жағдайларына байланысты басқа тұрғындармен саяси және сайлау құқықтары мен бостандықтарына қатысты тең жағдайды пайдалану мүмкiндiгi жоқ болғанда, барабар өкiлдiгiн қамтамасыз етуге арналған шараларды көздейтiн жағдайда;
      б) сот iс-әрекетке қабiлетсiз деп таныған азаматтарға, сондай-ақ сот үкiмi бойынша бас бостандығынан айыру мекемелерiнде отырған адамдарға қатысты сайлау және сайлану құқықтарын шектеудi көздейтiн жағдайда конституциямен, заңдармен шектеле алады және кемсiтушiлiк деп санауға жатпайды.
      2. Кандидаттарды, (кандидаттар тiзiмiн) ұсынуға, саяси партияларды (одақтарды) құруға және олардың қызметiне қатысты азаматтардың сайлау құқықтары мен бостандықтарын шектеулер конституциялық құрылысты, ұлттық қауiпсiздiктi қорғау, қоғамдық тәртiптi қолдау, қоғамдық әл-ауқат пен моральдi, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүдделерiнде қолданылуы мүмкiн және олар мемлекеттiң халықаралық мiндеттемелерiне сәйкес келуге тиiс.
      3. Тараптар сайлау процесiн демократияландыруға ұмтылу барысында сайлауға қатысу үшiн сайлау процесiне қатысушыларға тең құқықтық жағдайларды қамтамасыз етуде тиісті ұлттық жағдайлардың жасалғанына қарай конституциямен, заңдармен көзделген және мемлекеттiң халықаралық мiндеттемелерiне қайшы келмейтiн сайлау құқықтары мен бостандықтарды iске асырудағы қолданылып жүрген шектеулер немесе артықшылықтардан бас тартуға болатынын негiзге алады.

19-бап
Конвенцияға қатысушы мемлекеттердiң мiндеттемелерi

      1. Тараптар демократиялық сайлауды дайындау және өткiзу үшiн сайлау құқықтары мен бостандықтарының кепiлдiктерiн күшейту, осы Конвенцияның ережелерiн iске асыру мақсатында заңнамалық және басқа да шаралар қабылдайтын болады. Осы Конвенцияда жария етiлген демократиялық сайлаудың, сайлау құқықтары мен бостандықтарының стандарттары, оларды конституцияға, заңнамалық актiлерге кiргiзу жолымен қамтамасыз етiлуi мүмкiн.
      2. Тараптар:
      а) сайлау құқығының демократиялық қағидаттары мен нормаларының қорғалуына, сайлаудың демократиялық сипатта болуына, сайлауда азаматтардың еркiн түрде ерiк бiлдiрулерiне, сайлаудың өткендiгiн, оның шын мәнiсiнде күшi барлығын және заңдылығын мойындауға қатысты талаптардың негiздiлiгiне кепiлдiк етуге;
      б) сайлаудың толық заңнамалық негiзiн ұлттық заң шығару органының қабылдауына және сайлауды өткiзудi қамтамасыз ететiн құқықтық нормативтер атқару билiгiнiң актiлерiмен белгiленбеуiне қажеттi шаралар қабылдауға;
      в) заңдармен көзделген тәртiпте, бүкiлхалықтық төте сайлау барысында ұлттық заң шығару органының бiр палатасының депутаттық мандаттары толығымен немесе iшiнара кандидаттардың және (немесе) кандидаттар тiзiмiнiң еркiн бәсекесiнiң объектiсi болуына ұмтылуға;
      г) кез келген деңгейдегi сайлауды дайындау мен өткiзу кезiнде азаматтардың сайлау құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудiң құқықтық, ұйымдастырушылық, ақпараттық кепiлдiктер жүйесiн жасауға, әйелдердiң сайлау органдарына, сайланбалы қызметтерге жекелей де, немесе саяси партиялардың (одақтардың) құрамында сайлауға және сайлануға құқығын iске асыруына еркектермен тең, әдiл және шынайы мүмкiндiктердi қамтамасыз ету үшiн конституциямен, заңдармен көзделген жағдайларға және тәртiпке сәйкес қажеттi заңнамалық шаралар қабылдауға ұмтылуға, сондай-ақ дауыс беруге қатысуы үшiн денсаулығында ауытқушылықтары бар (мүгедектер және т.б.) адамдарға қосымша кепiлдiктер мен жағдайлар жасауға;
      д) сайлаушыларды тiркеудi (есепке алуды) жас мөлшерi, азаматтығы, тұратын жерi, азаматтың жеке басын куәландыратын негiзгi құжатының болуы тәрiздi тiркеу (есепке алу) өлшемдерiн көздейтiн, заңды түрде белгiленген кемсiтпейтiн және пәрмендi рәсiмдер негiзiнде жүзеге асыруға;
      е) тиiстi мәлiметтердiң рас болуы, толықтығы мен олардың уақтылы берiлуi, дербес деректердiң құпиялылық сипаты заңнамамен сәйкес болуын қамтамасыз етуi үшiн сайлаушылар туралы мәлiмет беретiн адамдардың жауапкершiлiгiн заңнамалық тәртiппен бекiтуге;
      ж) саяси партиялардың құрылуына және олардың заңды еркiн iс-әрекет жасауына, саяси партияларды және сайлау процесiн қаржыландыруды заңмен реттеуге жәрдемдесуге, заңдар және мемлекеттiк саяси партиялар мен мемлекеттi ажыратуын, сайлау науқанын еркiндiк пен әдiлдiк жағдайында, яғни партиялар мен кандидаттар өз көзқарастары мен бағаларын, сайлау алдындағы бағдарламаларының (тұғырнамаларының) ережелерiн еркiн баяндайтындай, ал сайлаушылар олармен танысып, талқылап және "жақтағаны" немесе "қарсы" болғаны үшiн жазадан немесе қандай да бiр қудалаудан қауiптенбей еркiн дауыс берулерiне жәрдемдесетіндей еркiндiк пен әдiлдiк жағдайында жүргiзудi қамтамасыз етуге;
      з) бұқаралық ақпарат құралдары, соның iшiнде Интернет жүйесiнде сайлау науқанын көрсетуде бұрмалаушылық жасалмауына, саяси партиялар мен кандидаттардың бұқаралық ақпарат құралдарына кемсiтпеушiлiк негiзде қол жеткiзуiне заңдық немесе әкiмшiлiк кедергiлер қоюдың мүмкiн болмауына кепiлдiк беретiн шаралар қабылдауды қамтамасыз етуге, сайлауға байланысты, деректерi сайлау процесiнiң қатысушыларына, сондай-ақ халықаралық бақылаушыларға олардың сұраулары бойынша танысу үшiн немесе көшiрмесiн жасауға берiлуi тиiс қоғамдық пiкiрдiң сауалнамасы қорытындыларының бiрыңғай ақпараттық банкiн құруға, сайлаудың ашық сипатын қамтамасыз ететiн, сайлаушылардың дауыс берудiң нәтижелерiне және сайлау қорытындыларына сенiмi дәрежесiн арттыратындай жаңа ақпараттық технологиялар енгiзуге;
      и) азаматтық құрылымның ұлттық бағдарламаларын қабылдау және осы iспеттес мемлекетаралық бағдарламаларды жасау мен қабылдауға қатысуға, азаматтарды және сайлау науқанының өзге де қатысушыларын сайлау рәсiмдерiмен және ережелерiмен таныстыру және оқыту үшiн жағдай жасауды, олардың құқықтық мәдениетiн және сайлауды ұйымдастырушылардың кәсiби бiлiктiлiгiн арттыруды қамтамасыз етуге;
      к) заңнамаға және мемлекеттiң халықаралық мiндеттемелерiне сәйкес, демократиялық еркiн де әдiл, шынайы және мерзiмдiк сайлауларды өткiзетiн, бұра тартпайтын тәуелсiз сайлау органдарын құруды қамтамасыз етуге;
      л) заңмен анықталған қажеттi дауыс санын алған кандидаттарға тиiстi жолмен қызметiне кiрiсуiне және қызметiнде өз өкiлеттiгiнiң мерзiмi аяқталғанша немесе заңмен реттелетiн басқадай жолмен оның мерзiмi тоқтатылғанша қалуын қамтамасыз етуге;
      м) азаматтардың сайлау құқықтары мен бостандықтарын бұзушылықтардың тiзбесiн, сондай-ақ күштеу, алдау, үрей туғызу, құжаттарды алмастыру немесе өзгедей тәсiлмен азаматтардың сайлау және сайлануға құқығын жүзеге асыруға, конституцияда және заңдарда бекiтiлген өзге де сайлау құқықтары мен бостандықтарын iске асыруына кедергi келтiрушi адамдарды қылмыстық, әкiмшiлiк, болмаса өзгедей жауапкершiлiкке тартудың негiздерi мен тәртiбiн заңнамамен реттеу шараларын қабылдауға;
      н) ақпарат алмасу және ортақ пайдалану мақсатында, сайлау заңнамасы, сайлау процесiнiң қатысушылары (дербес деректер құпиялық сипатқа ие екендiгiн ескере отырып), құқық қолданушылық және сот тәжiрибелерi, сайлау жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi заңнамалық ұсыныстар туралы ақпаратты, сондай-ақ сайлау процесiн ұйымдастыруға қатысты өзге де ақпараттарды қамтитын мемлекетаралық бiрыңғай деректер банкiн құруға жәрдемдесуге;
      о) сайлау органдарының мемлекетаралық қауымдастықтарын құру және (немесе) қазiргi барларының өкiлеттiктерiн кеңейтудi қоса алғанда, осы Конвенцияға қатысушы мемлекеттердiң сайлау органдарының ынтымақтастығын дамытуға жәрдемдесуге мiндеттенедi.

20-бап
Осы Конвенцияға қарамастан берiлетiн құқықтар

      1. Осы Конвенциядағы ештеңе де мемлекеттердiң өздерi қатысушы болып табылатын халықаралық шарттар мен келiсiмдерге сәйкес азаматтардың сайлау құқықтары мен бостандықтарына қатысты олар қабылдаған халықаралық мiндеттемелердi орындауына кедергi жасамайды.
      2. Осы Конвенцияда айтылған құқықтардың жүзеге асырылуы барлық адамдардың жалпыға бiрдей танылған құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруына нұқсан келтiрмейдi.
      3. Осы Конвенциядағы ештеңе де Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы Жарғысының мақсаттары мен принциптерiне қайшы келетiндей қандай да бiр болмасын әрекетке жол бередi деген түсiнiк бермейдi.

21-бап
Мемлекетаралық сайлау кеңесiнiң мәртебесi

Тараптар осы Конвенцияға қатысушы мемлекеттердiң сайлау органдарының негiзiнде, осы Конвенцияға қатысушы мемлекеттердегi сайлауларға бақылау жүргiзуге жәрдемдесу үшiн жұмыс жасайтын Мемлекетаралық сайлау кеңесiн құрудың қажеттiгiн таниды.

22-бап
Конвенцияның күшiне ену тәртiбi

1. Осы Конвенция оның күшiне енуi үшiн қажеттi мемлекетiшiлiк рәсiмдердi Тараптардың орындағаны туралы үшiншi хабарламаны депозитарийге сақтауға тапсырған күнiнен бастап күшiне енедi.
2. Депозитарийге осындай рәсiмдердi орындағаны туралы хабарламаны кейiнiрек жiберген Тараптар үшiн Конвенция мұндай хабарламаны депозитарий алған күннен бастап күшiне енедi.

23-бап
Конвенцияға қосылу тәртiбi

1. Осы Конвенция одан туындайтын мiндеттемелердi өзiне қабылдауға дайын басқа мемлекеттердiң қосылуы үшiн ашық.
2. Қосылушы мемлекет үшiн осы Конвенция қосылу туралы құжатты депозитарийге сақтауға тапсырған күннен бастап күшiне енедi.

24-бап
Конвенциядан шығу тәртiбi

Әрбiр Тарап депозитарийге бұл туралы жазбаша хабарлама жiбергеннен кейiн осы Конвенциядан шыға алады.

25-бап
Конвенцияға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу тәртiбi

Осы Конвенцияға оның ажырамас бөлiгi болып табылатын, осы Конвенцияның 22-бабымен көзделген тәртiпте күшiне енетiн жеке хаттамамен ресiмделген өзгертулер мен толықтырулар енгiзiле алады.

26-бап
Конвенцияны қолдануға немесе түсiндiруге байланысты даулардың шешiлуi

Осы Конвенцияны қолдануға немесе түсiндiруге байланысты даулы мәселелер мүдделi тараптардың консультациялары мен келiссөздерi арқылы шешiледi.

Кишинев қаласында 2002 жылғы 7 қазанда бiр түпнұсқа данада орыс тiлiнде жасалды. Түпнұсқа дана Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығының Атқарушы комитетiнде сақталады, ол осы Конвенцияға қол қойған әрбiр мемлекетке оның куәландырылған көшiрмесiн жiбередi.

Әзiрбайжан Республикасы үшiн Молдова Республикасы үшiн

Армения Республикасы үшiн Ресей Федерациясы үшiн

Беларусь Республикасы үшiн Тәжiкстан Республикасы үшiн

Грузия үшiн Түрiкменстан үшiн

Қазақстан Республикасы үшiн Өзбекстан Республикасы үшiн

Қырғыз Республикасы үшiн Украина үшiн

Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердегi
демократиялық сайлаудың, сайлау құқықтары мен бостандықтарының
стандарттары туралы конвенцияның жобасына
ГРУЗИЯНЫҢ ECKEPTПЕСІ

9-баптың 8-тармағын қоспағанда, Грузия Конвенция жобасын iске асыруға қатысатын болады, ал 10-баптың 3-тармағындағы талаптар ұлттық заңнаманы ескере отырып, жүзеге асырылатын болады.

Э. Шеварднадзе

ТМД Мемлекеттерi басшылары кеңесiнiң мәжiлiсiндегi
"Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердегi
демократиялық сайлаудың, сайлау құқықтары мен бостандықтарының
стандарттары туралы конвенция туралы"
күн тәртiбiнiң 13.4-тармағы бойынша:
(2002 жылғы 7 қазан, Кишинев қаласы)
УКРАИНАНЫҢ ЕСКЕРТПЕСI

1. Украина үшiн осы Конвенцияның ережелерi мемлекеттiк билiктiң сайланатын органдарына, жергiлiктi өзiн-өзi басқаруға және сайланатын лауазым иелерiне ғана қатысты қолданылатын болады.
2. Украина үшiн Конвенция оны Украинаның Жоғарғы Радасы ратификациялағаннан кейiн күшiне енедi.

УКРАИНА ПРЕЗИДЕНТI Л.Д. КУЧМА

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
внести на рассмотрение Мажилиса Парламента Республики Казахстан проект Закона Республики Казахстан "О присоединении Республики Казахстан к Конвенции о стандартах демократических выборов, избирательных прав и свобод в государствах-участниках Содружества Независимых Государств и ее ратификации".

Премьер-Министр
Республики Казахстан

Проект

Закон
Республики Казахстан

О присоединении Республики Казахстан к Конвенции
о стандартах демократических выборов, избирательных
прав и свобод в государствах-участниках
Содружества Независимых Государств и ее ратификации

      1. Республике Казахстан присоединиться к Конвенции о стандартах демократических выборов, избирательных прав и свобод в государствах-участниках Содружества Независимых Государств, совершенной в городе Кишиневе 7 октября 2002 года.
      2. Ратифицировать Конвенцию о стандартах демократических выборов, избирательных прав и свобод в государствах-участниках Содружества независимых Государств, совершенную в городе Кишиневе 7 октября 2002 года.
      3. Настоящий Закон вводится в действие со дня его официального опубликования.

Президент
Республики Казахстан

КОНВЕНЦИЯ
о стандартах демократических выборов,
избирательных прав и свобод в государствах-участниках
Содружества Независимых Государств

      Государства-участники настоящей Конвенции (далее - Стороны), исходя из целей и принципов Устава Содружества Независимых Государств,
      подтверждая значение Всеобщей декларации прав человека и Международного пакта о гражданских и политических правах, установивших, что полномочия на власть должны основываться на волеизъявлении народа, выраженном в подлинных и периодических выборах, а также документов Организации по безопасности и сотрудничеству в Европе, Совета Европы, других международных организаций о проведении свободных и справедливых выборов,
      будучи убежденными, что признание, соблюдение и защита прав и свобод человека и гражданина, развитие и совершенствование демократических институтов народного волеизъявления, процедур их реализации в соответствии с общепризнанными принципами и нормами международного права на основе национальной конституции и правовых актов является целью и обязанностью правового государства, одним из неотъемлемых условий общественной стабильности и дальнейшего укрепления сотрудничества между государствами во имя осуществления и защиты идеалов и принципов, являющихся их общим демократическим достоянием,
      стремясь способствовать утверждению и совершенствованию демократических систем представительного правления, демократических традиций волеизъявления народа при проведении выборов, осуществлении иных форм народовластия на основе верховенства права и закона, максимального учета национальных и исторических традиций,
      будучи убежденными, что выборы являются одним из политических и правовых инструментов стабильного гражданского общества и устойчивого развития государства,
      признавая ценность национального опыта правового регулирования выборов, накопленного государствами-участниками Содружества Независимых Государств, гарантий избирательных прав и свобод человека и гражданина,
      исполненные решимости обеспечить сочетание общепризнанных стандартов выборов и национальных норм регулирования выборов, избирательных прав и свобод человека и гражданина, а также гарантий их осуществления и защиты, проводить в жизнь положения настоящей Конвенции на основе конституции и национального законодательства и соответствующей государственной политики,
      стремясь закрепить гарантии для организации общественного и международного наблюдения за выборами в государствах - участниках настоящей Конвенции,
      согласились о нижеследующем:

Статья 1
Стандарты демократических выборов

      1. Демократические выборы являются одним из высших непосредственных выражений власти и воли народа, основой избираемых органов государственной власти и местного самоуправления, иных органов народного (национального) представительства, выборных должностных лиц.
      2. Стороны признают, что стандартами демократических выборов являются: право гражданина избирать и быть избранным в органы государственной власти, органы местного самоуправления, в иные органы народного (национального) представительства; принципы периодичности и обязательности, справедливости, подлинности и свободы выборов на основе всеобщего равного избирательного права при тайном голосовании, обеспечивающие свободу волеизъявления избирателей; открытый и гласный характер выборов; осуществление судебной и иной защиты избирательных прав и свобод человека и гражданина, общественного и международного наблюдения за выборами; гарантии реализации избирательных прав и свобод участников избирательного процесса.
      3. Право гражданина избирать и быть избранным закрепляется в Конституции и (или) законах, а порядок его осуществления определяется законами и иными нормативными правовыми актами: Законодательное регулирование права избирать и быть избранными, порядка выборов (избирательные системы), а равно ограничения избирательных прав и свобод не должно ограничивать или отменять общепризнанные права и свободы человека и гражданина и конституционные и (или) законодательные гарантии их реализации или носить дискриминационный характер.
      4. Назначение, подготовка и проведение выборов осуществляется на основе конституции и законов.
      5. Избранные лица, получившие необходимое число голосов, определенное конституцией, законом, вступают в должность в порядке и сроки, установленные законами, тем самым признавая свою ответственность перед избирателями, и остаются в должности до истечения срока своих полномочий или до их прекращения иным образом, который регулируется конституцией, законами в соответствии с демократическими парламентскими и конституционными процедурами.
      6. Легитимный и публичный характер выборов, защита и реализация избирательных прав и свобод граждан, кандидатов, политических партий (коалиций), участвующих в выборах, воплощение в правоприменительной практике конституционных принципов организации избирательного процесса обеспечивается судебными, административными и иными средствами защиты.
      7. Не допускается какое-либо прямое или косвенное участие иностранных граждан, лиц без гражданства, иностранных юридических лиц, международных общественных движений, международных организаций в осуществлении деятельности, способствующей либо препятствующей подготовке и проведению выборов в органы государственной власти и местного самоуправления, иных органов народного (национального) представительства, выборных должностных лиц..

Статья 2
Всеобщее избирательное право

      Соблюдение принципа всеобщего избирательного права означает следующее:
      а) каждый гражданин по достижении установленного конституцией, законами возраста имеет право избирать и быть избранным в органы государственной власти, органы местного самоуправления, иные органы народного (национального) представительства, на выборные должности на условиях и в порядке, предусмотренном конституцией и законами;
      б) право гражданина избирать и быть избранным в органы государственной власти, органы местного самоуправления, в иные органы народного (национального) представительства, на выборные должности реализуется вне зависимости от каких бы то ни было ограничений дискриминационного характера по признаку пола, языка, религии или вероисповедания, политических или иных убеждений, национального или социального происхождения, принадлежности к национальному меньшинству или этнической группе, имущественного положения или иных подобных обстоятельств;
      в) каждый гражданин, проживающий или находящийся в период проведения национальных выборов за пределами территории своего государства, обладает равными с иными гражданами своего государства избирательными.правами. Дипломатические представительства и консульские учреждения, их должностные лица оказывают гражданам содействие в реализации их избирательных прав и свобод;
      г) каждому гражданину гарантируется право на получение информации о включении его в список избирателей, на уточнение этой информации в целях обеспечения ее полноты и достоверности, на обжалование в установленном законодательством порядке отказа на включение его в список избирателей.

Статья 3
Равное избирательное право

      1. Соблюдение принципа равного избирательного права означает следующее:
      а) каждый гражданин имеет один голос или равное с другими гражданами число голосов/и вправе осуществить наравне с другими гражданами свое право голосовать, причем его голос (голоса) имеет такой же вес, как и голоса других избирателей, при этом на вес голоса (голосов) избирателя не должна влиять применяемая в государстве избирательная система;
      б) при проведении голосования по одномандатным и (или) многомандатным избирательным округам эти округа образуются на равной основе с тем, чтобы результаты голосования возможно точно и полно выражали волю избирателей. Критериями равной основы могут быть примерное равенство одномандатных избирательных округов по числу избирателей или примерное равенство числа избирателей на один депутатский мандат в многомандатных избирательных округах. Основаниями для отклонения от средней нормы представительства могут являться труднодоступность и отдаленность местности, компактность проживания коренных малочисленных народов или иных национальных меньшинств и этнических групп.
      2. Каждый избиратель имеет право на равный и беспрепятственный доступ на избирательный участок, а также в помещение для голосования, чтобы реализовать свое право на участие в свободном голосовании.
      3. Гражданину может быть предоставлена возможность реализовать свое право на участие в голосовании посредством организации досрочного голосования, голосования вне помещения для голосования либо иных процедур голосования, обеспечивающих создание максимальных удобств для избирателей.
      4. Каждый гражданин должен иметь равные правовые возможности выдвинуть свою кандидатуру на выборах.
      5. Ограничения, связанные с особенностями участия в избирательной кампании кандидатов, баллотирующихся на выборный пост на новый срок, регулируются конституцией и законами. Соблюдение установленных ограничений не должно препятствовать осуществлению депутатами, выборными должностными лицами своих полномочий и выполнению своих обязательств перед избирателями.
      6. Кандидаты не вправе использовать преимущества своего служебного или должностного положения в целях своего избрания. Перечень нарушений принципа равного избирательного права и меры ответственности за такие нарушения устанавливаются законами.

Статья 4
Прямое избирательное право

      1. Соблюдение принципа прямого избирательного права означает, что граждане голосуют на выборах соответственно за кандидата и (или) список кандидатов или против кандидата, кандидатов и (или) списка кандидатов непосредственно, или против всех кандидатов и (или) списков кандидатов.
      2. Все депутатские мандаты в одной из палат национального законодательного органа являются объектом свободной состязательности кандидатов и (или) списков кандидатов в ходе всенародных выборов.
      З. Если национальный законодательный орган является двухпалатным и часть или все депутатские мандаты другой его палаты не являются объектом свободной состязательности кандидатов и (или) списков кандидатов в ходе всенародных выборов, то это не противоречит настоящей Конвенции.

Статья 5
Тайное голосование

      1. Соблюдение принципа тайного голосования означает исключение какого бы то ни было контроля за волеизъявлением избирателей, обеспечение равных условий для свободного выбора.
      2. Право граждан на тайну голосования не может быть никоим образом и чем бы то ни было ограничено.
      3. Выборы проводятся с использованием процедуры тайного голосования.
      4. Избирательные органы обеспечивают соблюдение предусмотренных конституцией, законом, иными правовыми актами условий, которые исключают возможность осуществления какого бы то ни было контроля или наблюдения за заполнением избирателем бюллетеня в месте тайного голосования, совершения кем бы то ни было действий, нарушающих тайну волеизъявления избирателя.

Статья 6
Периодические и обязательные выборы

      1. Выборы избираемых органов государственной власти, органов местного самоуправления, иных органов народного (национального) представительства, выборных должностных лиц являются обязательными и проводятся в сроки, установленные конституцией и законами.
      2. Выборы должны проводиться с устанавливаемой конституцией, законами периодичностью так, чтобы основой избираемых органов государственной власти, органов местного самоуправления, иных органов народного (национального) представительства, выборных должностных лиц всегда была свободная воля народа.
      3. Срок полномочий избираемых органов и выборных должностных лиц устанавливается конституцией и законами и может изменяться только в предусмотренном ими порядке.
      4. Не должны предприниматься действия или распространяться призывы, побуждающие или имеющие своей целью побуждение к срыву или отмене, или переносу срока выборов, избирательных действий и процедур, назначенных в соответствии с конституцией, законами.
      5. В условиях чрезвычайного или военного положения для обеспечения безопасности граждан и защиты конституционного строя в соответствии с конституцией, законами могут устанавливаться ограничения прав и свобод с указанием пределов и срока их действия, а также может быть отложено проведение выборов.

Статья 7
Открытые и гласные выборы

      1. Подготовка и проведение выборов осуществляется открыто и гласно.
      2. Решения органов государственной власти, органов местного самоуправления, избирательных органов, принятые в пределах их компетенции и связанные с назначением, подготовкой и проведением выборов, обеспечением и защитой избирательных прав и свобод гражданина, в обязательном порядке подлежат официальному опубликованию либо доводятся до всеобщего сведения иным путем в порядке и сроки, предусмотренные законами.
      3. Правовые акты и решения, затрагивающие избирательные права, свободы и обязанности гражданина, не могут применяться, если они не опубликованы официально для всеобщего сведения.
      4. Избирательный орган в течение срока, установленного законодательством о выборах, официально публикует в своем печатном органе или в иных средствах массовой информации сведения об итогах голосования, а также данные об избранных лицах.
      5. Соблюдение принципа открытости и гласности выборов должно обеспечивать создание условий для осуществления общественного и международного наблюдения за выборами.

Статья 8
Свободные выборы

      1. Верховенство конституции является основой для проведения свободных выборов и обеспечения гражданам и иным участникам избирательного процесса возможности без какого бы то ни было влияния, насилия, угрозы применения насилия или иного противоправного воздействия сделать свой выбор относительно своего участия или неучастия в выборах в допускаемых законом формах и законными методами, не опасаясь наказания либо воздействия, какими бы ни были итоги голосования и результаты выборов, а также правовых и иных гарантий неукоснительного соблюдения принципа свободных выборов в течение всего избирательного процесса.
      2. Участие гражданина в выборах является свободным и добровольным. Никто не может принудить его голосовать "за" или "против" какого-либо определенного кандидата (кандидатов), определенного списка кандидатов, никто не вправе оказывать воздействие на гражданина с целью принудить его к участию или неучастию в выборах, а также на его свободное волеизъявление. Ни один избиратель не может быть принужден кем бы то ни было объявить, как он намерен голосовать или как он голосовал за кандидата (кандидатов), списки кандидатов.
      3. Кандидат, политическая партия (коалиция) и другие участники избирательного процесса несут ответственность перед обществом и государством в соответствии с конституцией и законом. Ни один кандидат, ни одна политическая партия (коалиция), ни одно иное общественное объединение или общественная организация не имеет права использовать методы психического, физического, религиозного принуждения или призывы к насилию, или угрозы применения насилия, или любые иные формы принуждения.;

Статья 9
Подлинные выборы

      1. При подлинных выборах обеспечивается выявление свободно выраженной воли народа и непосредственное ее осуществление.
      2. Подлинные выборы предоставляют избирателям возможность на основании конституции и законов выбирать кандидатов. При подлинных выборах существует реальный политический плюрализм, идеологическое многообразие и многопартийность, осуществляемые через функционирование политических партий, законная деятельность которых находится под юридической защитой государства.
      3. При подлинных выборах обеспечивается свободный доступ избирателей к информации о кандидатах, списках кандидатов, политических партиях (коалициях) и о процессе выборов, а кандидатов, политических партий (коалиций) - к средствам массовой информации и телекоммуникаций.
      4. При подготовке и проведении выборов используется государственный язык или государственные языки, а в случаях и порядке, устанавливаемых законами, - также официальные языки составных частей территории государства, языки народов и народностей, национальных меньшинств и этнических групп на территориях их компактного проживания.
      5. Назначение выборов и проведение избирательных действий и процедур должны осуществляться в порядке и сроки, позволяющие кандидатам, политическим партиям (коалициям) и другим участникам избирательного процесса развернуть полноценную предвыборную агитационную кампанию.
      6. Подлинные выборы предполагают равные и справедливые правовые условия для регистрации кандидатов, списков кандидатов и политических партий (коалиций). Регистрационные требования должны быть ясными и не содержать условий, способных стать основанием для привилегий либо ограничений-дискриминационного характера. Не допускается произвольное или дискриминирующее применение норм о регистрации кандидатов, списков кандидатов и политических партий (коалиций).
      7. Каждый кандидат и каждая политическая партия (коалиция), участвующие в выборах, должны признавать итоги голосования и результаты демократических выборов, иметь возможность обжаловать официальные итоги голосования, результаты выборов, нарушающие избирательные права и свободы гражданина, в судебные и (или) иные органы в порядке и сроки, предусмотренные законами, международными обязательствами государства.
      8. Лица и органы, чья деятельность направлена на фальсификацию подсчета голосов, итогов голосования, и результатов выборов, на воспрепятствование свободному осуществлению гражданином его избирательных прав и свобод, в том числе в форме бойкота или призывов к бойкоту выборов, отказу от выполнения избирательных процедур или избирательных действий, должны преследоваться по закону.

Статья 10
Справедливые выборы

      1. Соблюдение принципа справедливых выборов должно обеспечивать создание равных правовых условий для всех участников избирательного процесса.
      2. При проведении справедливых выборов обеспечиваются:
      а) всеобщее и равное избирательное право;
      б) равные возможности каждому кандидату или каждой политической партии (коалиции) для участия в избирательной кампании, в том числе для доступа к средствам массовой информации и телекоммуникаций;
      в) справедливое и гласное финансирование выборов, избирательной кампании кандидатов, политических партий (коалиций);
      г) честность при голосовании и подсчете голосов, полное и оперативное информирование о результатах голосования с официальным опубликованием всех итогов выборов;
      д) организация избирательного процесса беспристрастными избирательными органами, работающими открыто и гласно под действенным общественным и международным наблюдением;
      е) быстрое и эффективное рассмотрение судами и иными уполномоченными на то органами жалоб на нарушения избирательных прав и свобод граждан, кандидатов, политических партий (коалиций) во временных рамках соответствующих этапов избирательного процесса, а также обеспечение права гражданина на обращение в международные судебные органы за защитой и восстановлением своих избирательных прав и свобод в порядке, предусмотренном нормами международного права.
      3. Кандидаты могут быть выдвинуты избирателями соответствующего избирательного округа и (или) в порядке самовыдвижения. Кандидаты и (или) списки кандидатов могут быть выдвинуты также политическими партиями (коалициями), иными общественными объединениями и другими субъектами права выдвижения кандидатов и (или) списков кандидатов, указанными в конституции, законах.

Статья 11

      Проведение выборов избирательными органами (избирательными комиссиями)
      1. Подготовка и проведение выборов, обеспечение и защита избирательных: прав и свобод граждан и контроль за их соблюдением возлагаются на избирательные органы (избирательные комиссии), статус, компетенция и полномочия которых установлены конституцией, законодательными актами.
      2. Не допускается создание и деятельность иных структур (органов, организаций), которые подменяют избирательные органы либо полностью или частично осуществляют их функции, либо препятствуют их законной деятельности, либо противоправно вмешиваются в их деятельность, либо присваивают их статус и полномочия.
      3. Порядок формирования, полномочия, организация деятельности избирательных органов, а также порядок, основания и сроки расформирования состава избирательного органа или досрочного прекращения полномочий членов избирательного органа устанавливаются законами. При этом порядок и сроки досрочного прекращения полномочий членов избирательного органа по основаниям, предусмотренным в законе, а также назначения уполномоченным на то органом нового члена избирательного органа взамен выбывшего не должны препятствовать осуществлению избирательным органом возложенных на него полномочий, нарушать целостность избирательного процесса, приводить к несоблюдению сроков выполнения избирательных действий, нарушению избирательных прав и свобод граждан.
      4. Стороны признают возможность предоставления кандидату, политической партии (коалиции), выдвинувшей список кандидатов, права назначить в порядке, предусмотренном законом, в зарегистрировавший кандидата (список кандидатов) избирательный орган и в нижестоящие избирательные органы по одному члену избирательного органа с правом совещательного голоса, представляющего назначившего его кандидата, политическую партию (коалицию).
      5. Член избирательного органа с правом совещательного голоса вправе выступать на заседании избирательного органа, вносить предложения по вопросам, входящим в компетенцию избирательного органа, и требовать проведения по данным вопросам голосования; вправе обжаловать действия (бездействие) избирательного органа в вышестоящий избирательный орган или в суд, осуществлять иные полномочия, предусмотренные законами.
      6. Решения избирательных органов, принятые в пределах их компетенции, обязательны для органов исполнительной власти, государственных учреждений, органов местного самоуправления, политических партий и иных общественных объединений, их уполномоченных представителей, организаций, должностных лиц, избирателей, нижестоящих избирательных органов, иных лиц и организаций, указанных в законах.
      7. Стороны своими законами возлагают на государственные органы, органы местного самоуправления, учреждения, организации, а также на их должностных лиц обязанность оказывать избирательным органам содействие в реализации их полномочий, а на организации, осуществляющие теле- и (или) радиовещание, и редакции периодических печатных изданий, указанные в законодательстве о выборах, - обязанность предоставлять избирательным органам бесплатно эфирное время, возможность размещения печатной информации для необходимого информирования избирателей о выборах, ходе избирательной кампании.

Статья 12
Финансирование выборов и избирательной кампании
кандидатов, политических партий (коалиций)

      1. Финансирование мероприятий, связанных с выборами, осуществляется за счет средств бюджета.
      2. Государства обеспечивают в случаях и порядке, предусмотренном конституциями и законами, кандидатам, политическим партиям (коалициям), участвующим в выборах, выделение на справедливых условиях бюджетных средств, а также возможность образования внебюджетного фонда при избирательном органе либо формирования собственного денежного избирательного фонда для финансирования своей избирательной кампании и использования для этих целей собственных денежных средств, добровольных денежных пожертвований физических и (или) национальных юридических лиц в размерах и порядке, предусмотренных законами. Использование кандидатами, политическими партиями (коалициями) иных денежных средств, кроме поступивших в указанные фонды, должно быть запрещено законами и влечь ответственность в соответствии с законами.
      3. Какие-либо иностранные пожертвования, в том числе от иностранных физических и юридических лиц, кандидатам, политическим партиям (коалициям), участвующим в выборах, либо другим общественным объединениям, общественным организациям, которые прямо или косвенно, или иным образом относятся к кандидату, политической партии (коалиции) либо находятся под их непосредственным влиянием или контролем и способствуют либо содействуют реализации целей политической партии (коалиции), не допускаются.
      4. Стороны обеспечивают открытость и прозрачность всех денежных пожертвований кандидатам, политическим партиям (коалициям), участвующим в выборах, с тем чтобы исключались запрещенные {законодательством пожертвования как кандидатам, так и политическим партиям (коалициям), выдвинувшим кандидатов (списки кандидатов) на выборах.
      5. Кандидаты, политические партии (коалиции), участвующие в выборах, должны с установленной законами периодичностью представлять в избирательные органы и (или) иные органы, указанные в законе, сведения и отчеты о поступлении всех пожертвований в свои денежные избирательные фонды, о вкладчиках соответствующих средств, а также о всех своих расходах из этих фондов на финансирование своей избирательной кампании. Избирательные органы обеспечивают опубликование указанных сведений и отчетов в средствах массовой информации и телекоммуникаций, указанных в законах.
      6. Для осуществления контроля или надзора за соблюдением правил и порядка финансирования избирательной кампании кандидатов, политических партий (коалиций) может быть образован специальный орган (органы) или возложены соответствующие полномочия на должностных лиц либо избирательные органы.
      7. Перечень нарушений условий и порядка пожертвований, финансирования деятельности кандидатов, политических партий (коалиций), а также перечень мер предупреждения, предотвращения или пресечения нарушений при финансировании выборов и избирательной кампании кандидатов, политических партий (коалиций) должны устанавливаться законами, иными нормативными правовыми актами.

Статья 13
Государственная информационная поддержка
выборов и агитационной деятельности

      1. Стороны обеспечивают свободу поиска, сбора, распространения информации о выборах, кандидатах, беспристрастное информационное освещение выборов в средствах массовой информации и телекоммуникаций.
      2. Средства массовой информации и телекоммуникаций призваны информировать население о выборах, выдвижении кандидатов (списков кандидатов), их предвыборных программах (платформах), о ходе избирательной кампании, итогах голосования и результатах выборов, осуществлять свою деятельность в рамках конституции, законов, международных обязательств государства.
      3. В соответствии с законодательством представители средств массовой информации и телекоммуникаций вправе:
      а) присутствовать на заседаниях избирательных органов, обеспечивая гласность и открытость их деятельности;
      б) знакомиться с документами и материалами соответствующих избирательных органов об итогах голосования или результатах выборов, изготавливать либо получать от соответствующего избирательного органа копии указанных документов и материалов, передавать их для опубликования и средства массовой информации и телекоммуникаций;
      в) присутствовать на публичных агитационных мероприятиях, освещать в средствах массовой информации ход их проведения;
      г) присутствовать при проведении голосования, подсчете голосов избирателей, установлении итогов голосования и результатов выборов.
      4. Гражданам, кандидатам, политическим партиям (коалициям), выдвинувшим кандидата и (или) список кандидатов, иным общественным объединениям, общественным организациям гарантируется свобода проведения агитационной деятельности в любых допускаемых законом формах и законными методами в порядке и сроки, предусмотренные законами, в условиях плюрализма мнений, отсутствия цензуры.
      5. Всем кандидатам, политическим партиям (коалициям), участвующим в выборах, в соответствии с конституцией, законами должны обеспечиваться равные условия доступа к средствам массовой информации и телекоммуникаций для проведения своей предвыборной агитации, в том числе для изложения положений своей предвыборной программы (платформы).
      6. При проведении агитационной деятельности не допускается злоупотребление свободой слова и свободой массовой информации, в том числе призывы к насильственному захвату власти, насильственному изменению конституционного строя и нарушению территориальной целостности государства, призывы, направленные на пропаганду войны, террористических, любых иных насильственных действий и возбуждающие социальную, расовую, национальную, этническую, религиозную ненависть и вражду.
      7. Средства массовой информации и телекоммуникаций одного государства - участника настоящей Конвенции не могут использоваться в целях участия в агитационной деятельности при проведении выборов на территории другого государства.
      8. Перечень нарушений условий и порядка проведения кандидатами, политической партией (коалицией) своей агитационной деятельности, а также участия средств массовой информации в освещении избирательной кампании, являющихся основанием для наступления ответственности, устанавливается законами.

Статья 14
Статус и полномочия национальных наблюдателей

      1. Каждый кандидат, каждая политическая партия (коалиция), иное общественное объединение (общественная организация), группа избирателей, другие субъекты выборов, указанные в конституции, законах, вправе в порядке, установленном законами или нормативными актами, принимаемыми органами, организующими выборы, назначить национальных наблюдателей, которые в день голосования, в том числе в день проведения досрочного голосования, имеют право осуществлять наблюдение в помещении для голосования.
      2. Права и обязанности национальных наблюдателей должны быть определены в законодательстве.
      3. Национальным наблюдателям должны быть предоставлены следующие права:
      а) знакомиться с избирательными документами, указанными в законах о выборах, получать информацию о количестве избирателей, включенных в списки для голосования, и о количестве избирателей, принявших участие в голосовании, в том числе в досрочном голосовании и в голосовании вне помещения для голосования;
      б) находиться в помещении для голосования;
      в) наблюдать за выдачей избирательных бюллетеней избирателям;
      г) присутствовать при проведении досрочного голосования, при голосовании избирателей вне помещения для голосования;
      д) наблюдать за подсчетом голосов избирателей в условиях, обеспечивающих обозримость процедуры подсчета бюллетеней;
      е) наблюдать за составлением избирательным органом протокола об итогах голосования, результатах выборов и иных документов, знакомиться с протоколом избирательного органа об итогах голосования, в том числе с протоколом, составляемым повторно, получать в случаях и порядке, предусмотренном национальным законодательством, от соответствующего избирательного органа заверенные копии указанных протоколов;
      ж) обращаться в избирательный орган с предложениями и замечаниями по вопросам организации голосования;
      з) обжаловать решения и действия (бездействие) избирательного органа, членов избирательного органа в непосредственно вышестоящий избирательный орган или в суд.
      4. В случаях и порядке, предусмотренном законами, правами национального наблюдателя также могут пользоваться доверенные лица кандидатов, политических партий (коалиций).
      5. Избирательные органы и (или) иные органы и организации могут быть наделены полномочиями по организации обучения национальных наблюдателей и иных участников выборов основам демократических избирательных технологий, национального законодательства о выборах, международных избирательных стандартов, обеспечения и защиты избирательных прав и свобод человека и гражданина.

Статья 15
Статус и полномочия международных наблюдателей

      1. Стороны подтверждают, что присутствие международных наблюдателей способствует открытости и гласности выборов, соблюдению международных обязательств государств. Они будут стремиться содействовать доступу международных наблюдателей к избирательным процессам, проводимым на более низком, чем общенациональный, уровне, вплоть до муниципального (местного) уровня.
      2. Деятельность международных наблюдателей регулируется законами страны пребывания, настоящей Конвенцией, иными международными документами.
      3. Международные наблюдатели получают разрешение на въезд на территорию государства в порядке, установленном законом, и аккредитуются соответствующим избирательным органом при наличии соответствующего приглашения. Приглашения могут быть направлены уполномоченными законом органами после официального опубликования решения о назначении выборов. Предложения о направлении приглашений могут быть поданы уставными органами Содружества Независимых Государств.
      4. Центральный избирательный орган выдает международному наблюдателю удостоверение об аккредитации установленного образца. Такое удостоверение дает право международному наблюдателю осуществлять наблюдение в период подготовки и проведения выборов.
      5. Международный наблюдатель на территории государства пребывания находится под покровительством данного государства. Избирательные органы, органы государственной власти, органы местного самоуправления обязаны оказывать ему необходимое содействие в пределах своей компетенции.
      6. Международный наблюдатель осуществляет свою деятельность самостоятельно и независимо. Материально-финансовое обеспечение деятельности международного наблюдателя осуществляется за счет средств стороны, направившей наблюдателя, или за счет его собственных средств.
      7. Международные наблюдатели не вправе использовать свой статус для осуществления деятельности, не связанной с наблюдением за ходом избирательной кампании. Стороны оставляют за собой право лишать аккредитации тех международных наблюдателей, которые нарушают законы, общепризнанные принципы и нормы международного права.
      8. Международные наблюдатели имеют право:
      а) на доступ ко всем документам (не затрагивающим интересы национальной безопасности), регулирующим избирательный процесс, получение от избирательных органов необходимой информации и копий указанных в национальных законах избирательных документов;
      б) на контакты с политическими партиями, коалициями, кандидатами, частными лицами, сотрудниками избирательных органов;
      в) на свободное посещение всех избирательных участков и помещений для голосования, в том числе в день проведения голосования;
      г) на наблюдение за ходом голосования, подсчетом голосов и установлением их результатов в условиях, обеспечивающих обозримость процедуры подсчета бюллетеней;
      д) на ознакомление с результатами рассмотрения жалоб (заявлений) и претензий, связанных с нарушением законодательства о выборах;
      е) на информирование представителей избирательных органов о своих наблюдениях, рекомендациях без вмешательства в работу органов, осуществляющих выборы;
      ж) на публичное изложение своего мнения о подготовке и проведении выборов после окончания голосования;
      з) на предоставление организаторам выборов, органам государственной власти и соответствующим должностным лицам своего заключения о результатах наблюдения за ходом выборов.
      9. Международные наблюдатели должны:
      а) соблюдать конституцию и законы страны пребывания, положения настоящей Конвенции, иных международных документов;
      б) иметь при себе удостоверение об аккредитации в качестве международного наблюдателя, выдаваемое в порядке, определенном страной пребывания, и предъявлять его по требованию организаторов выборов;
      в) выполнять свои функции, руководствуясь принципами политической нейтральности, беспристрастности, отказа от выражения каких бы то ни было предпочтений или оценок по отношению к избирательным органам, государственным, и иным органам, должностным лицам, участникам избирательного процесса;
      г) не вмешиваться в избирательный процесс;
      д) основывать все свои заключения на наблюдении и фактическом материале.

Статья 16
Обжалование и ответственность за нарушение
избирательных прав и свобод граждан

1. В случае нарушения провозглашенных в настоящей Конвенции стандартов демократических выборов, избирательных прав и свобод граждан, а также законов о выборах лицо или лица, чьи права были нарушены, должны иметь право и возможность обжалования и восстановления нарушенных прав в судах, а в случаях и порядке, установленном законами, - также в избирательных органах.
2. Лица, виновные в совершении запрещенных законами действий (бездействий), должны нести ответственность в соответствии с законами.

Статья 17
Избирательная документация

1. Бюллетени для голосования, иные избирательные документы, в том числе документы органов государственной власти, органов местного самоуправления, избирательных органов, касающиеся проведения выборов, составляются (публикуются) на государственном языке и на официальных языках составных частей территории государства, где проходят выборы, а в порядке, предусмотренном законодательством, - также на языках народов и народностей, национальных меньшинств и этнических групп на территориях их компактного проживания.
2. Избирательные документы, по которым устанавливаются итоги голосования и определяются результаты выборов, являются документами строгой отчетности, степень защиты которых устанавливается законами.

Статья 18
Меры, которые не должны считаться
дискриминационными

      1. Вышеперечисленные избирательные права и свободы граждан могут быть ограничены конституцией, законами и не считаться дискриминационными, если они предусматривают:
      а) специальные меры, принимаемые для обеспечения адекватного представительства какой-либо составной части населения страны, в частности национальных меньшинств и этнических групп, которые в действительности из-за политических, экономических, религиозных, социальных, исторических и культурных условий лишены возможности пользоваться равным с остальным населением положением в отношении политических и избирательных прав и свобод;
      б) ограничение права избирать и быть избранными в отношении граждан, признанных судом недееспособными, а также содержащихся в местах лишения свободы по приговору суда.
      2. Ограничения для выдвижения кандидатов, списков кандидатов, касающиеся создания и деятельности политических партий (коалиций), избирательных прав и свобод граждан, могут применяться в интересах защиты конституционного строя, национальной безопасности, поддержания общественного порядка, защиты общественного благосостояния и морали, прав и свобод граждан и должны соответствовать международным обязательствам государства.
      3. Стороны в своем стремлении к демократизации избирательного процесса исходят из того, что существующие ограничения или преимущества в реализации избирательных прав и свобод, предусмотренные конституцией, законами и не противоречащие международным обязательствам государства, по мере создания надлежащих национальных условий подлежат отмене, с тем чтобы обеспечить участникам избирательного процесса равные правовые условия для участия в выборах.

Статья 19
Обязательства государств - участников Конвенции

      1. Стороны будут принимать законодательные и другие меры в целях усиления гарантий избирательных прав и свобод для подготовки и проведения демократических выборов, реализации положений настоящей Конвенции. Провозглашенные в настоящей Конвенции стандарты демократических выборов, избирательных прав и свобод могут быть обеспечены путем включения их в конституцию, законодательные акты.
      2. Стороны обязуются:
      а) гарантировать защиту демократических принципов и норм избирательного права, демократический характер выборов, свободное волеизъявление граждан на выборах, обоснованность требований, относящихся к признанию выборов состоявшимися, действительными и легитимными;
      б) предпринимать необходимые меры к тому, чтобы полная законодательная база выборов принималась национальным законодательным органом и правовые нормативы, обеспечивающие проведение выборов, не устанавливались актами исполнительной власти;
      в) стремиться к тому, чтобы депутатские мандаты другой палаты национального законодательного органа полностью или частично были объектом свободной состязательности кандидатов и (или) списков кандидатов в ходе всенародных прямых выборов в порядке, предусмотренном законами;
      г) стремиться к созданию системы правовых, организационных, информационных гарантий обеспечения избирательных прав и свобод граждан при подготовке и проведении выборов любого уровня, предпринимать необходимые законодательные меры к тому, чтобы обеспечивать женщинам справедливые и реальные, наравне с мужчинами, возможности реализации права избирать и быть избранными в выборные органы, на выборные должности как лично, так и в составе политических партий (коалиций) в соответствии с условиями и порядком, предусмотренными конституцией, законами, а также создавать дополнительные гарантии и условия для участия в голосовании лицам с физическими отклонениями (инвалидам и др.);
      д) осуществлять регистрацию (учет) избирателей на основе законодательно установленной недискриминационной и действенной процедуры, предусматривающей такие параметры регистрации (учета), как возраст, гражданство, место жительства, наличие основного документа,удостоверяющего личность гражданина;
      е) закреплять в законодательном порядке ответственность лиц, представляющих сведения об избирателях, за достоверность, полный объем соответствующих сведений и своевременность их передачи, обеспечение в соответствии с законодательством конфиденциального характера персональных данных;
      ж) содействовать формированию политических партий и их свободной законной деятельности, законодательно регулировать финансирование политических партий и избирательного процесса, обеспечивать, чтобы законы и государственная политика осуществляли разделение партии и государства, проведение избирательных кампаний в атмосфере свободы и честности, способствующей тому, чтобы партии и кандидаты свободно излагали свои взгляды и оценки, положения предвыборных программ (платформ), а избиратели знакомились с ними, обсуждали их и голосовали "за" или "против" свободно, не опасаясь наказания или какого бы то ни было преследования;
      з) обеспечивать принятие мер, гарантирующих беспристрастность в освещении избирательной кампании средствами массовой информации, в том числе в сети Интернет, невозможность устанавливать юридические или административные барьеры для доступа к средствам массовой информации на недискриминационной основе для политических партий и кандидатом, формировать единый информационный банк данных результатов опросом общественного мнения, связанных с выборами, данные которого должны предоставляться участникам избирательного процесса, а также международным наблюдателям по их запросам для ознакомления или копирования, внедрять новые информационные технологии, обеспечивающие открытый характер выборов, повышающие степень доверия избирателей к итогам голосования и результатам выборов;
      и) принимать национальные программы гражданского образования и участвовать в разработке и принятии аналогичных межгосударственных программ, обеспечивать условия для ознакомления и обучения граждан и иных участников избирательной кампании избирательным процедурам и правилам, повышения их правовой культуры и профессиональной квалификации организаторов выборов;
      к) обеспечивать создание независимых беспристрастных избирательных органов, организующих проведение демократических свободных справедливых подлинных и периодических выборов в соответствии с законодательством и международными обязательствами государства;
      л) обеспечивать кандидатам, получившим определенное законом необходимое число голосов, возможность надлежащим образом вступать в должность и оставаться в должности до истечения срока своих полномочий или до их прекращения иным образом, регулируемым законом;
      м) принимать меры к законодательному регулированию перечня нарушений избирательных прав и свобод граждан, а также оснований и порядка привлечения к уголовной, административной либо иной ответственности лиц, препятствующих путем насилия, обмана, угроз, подлога или иным способом свободному осуществлению гражданином права избирать и быть избранным, реализации иных избирательных прав и свобод, закрепленных в конституции и законах;
      н) способствовать созданию в целях обмена информацией и совместного использования межгосударственного единого банка данных, содержащего информацию об избирательном законодательстве, участниках избирательного процесса (с учетом того, что персональные данные имеют конфиденциальный характер), правоприменительной и судебной практике, законодательных предложениях по совершенствованию избирательной системы, а также иную информацию, относящуюся к организации избирательного процесса;
      о) содействовать развитию сотрудничества избирательных органов государств - участников настоящей Конвенции, включая создание и (или) расширение полномочий действующих межгосударственных ассоциаций избирательных органов.

Статья 20
Права, предоставляемые независимо
от настоящей Конвенции

      1. Ничто в настоящей Конвенции не препятствует выполнению государствами их международных обязательств в отношении избирательных прав и свобод граждан, принятых на себя в соответствии с международными договорами и соглашениями, участниками которых они являются.
      2. Осуществление прав, изложенных в настоящей Конвенции, не наносит ущерба осуществлению всеми лицами общепризнанных прав и основных свобод.
      3. Ничто в настоящей Конвенции не может быть истолковано как допускающее какую бы то ни было деятельность, противоречащую целям и принципам Устава Содружества Независимых Государств.

Статья 21
Статус Межгосударственного избирательного совета

Стороны признают необходимость создания на основе избирательных органов государств - участников настоящей Конвенции Межгосударственного избирательного совета, призванного содействовать проведению наблюдения за выборами в государствах - участниках настоящей Конвенции.

Статья 22
Порядок вступления Конвенции в силу

1. Настоящая Конвенция вступает в силу с даты сдачи депозитарию на хранение третьего уведомления о выполнении Сторонами внутригосударственных процедур, необходимых для ее вступления в силу.
2. Для Сторон, направивших депозитарию уведомления о выполнении таких процедур позднее, Конвенция вступает в силу с даты получения депозитарием такого уведомления.

Статья 23
Порядок присоединения к Конвенции

1. Настоящая Конвенция открыта для присоединения других государств, готовых принять на себя обязательства, вытекающие из настоящей Конвенции.
2. Для присоединяющегося государства настоящая Конвенция вступает в силу с даты сдачи на хранение депозитарию документа о присоединении.

Статья 24
Порядок выхода из Конвенции

Каждая Сторона может выйти из настоящей Конвенции, направив письменное уведомление об этом депозитарию.

Статья 25
Порядок внесения изменений и дополнений в Конвенцию

В настоящую Конвенцию могут быть внесены изменения и дополнения, оформленные отдельным протоколом, являющимся неотъемлемой частью настоящей Конвенции, который вступает в силу в порядке, предусмотренном Статьей 22 настоящей Конвенции.

Статья 26
Разрешение споров, связанных с применением
или толкованием Конвенции

Спорные вопросы, связанные с применением или толкованием настоящей Конвенции, разрешаются путем консультаций и переговоров заинтересованных сторон.
Совершено в городе Кишиневе 7 октября 2002 года в одном подлинном экземпляре на русском языке. Подлинный экземпляр хранится в Исполнительном комитете Содружества Независимых Государств, который направит каждому государству, подписавшему настоящую Конвенцию, ее заверенную копию.

За Азербайджанскую Республику За Республику Молдова

За Республику Армения За Российскую Федерацию

За Республику Беларусь За Республику Таджикистан

За Грузию За Туркменистан

За Республику Казахстан За Республику Узбекистан

За Кыргызскую Республику За Украину

Оговорка Грузии

к проекту Конвенции о стандартах демократических выборов, избирательных прав и свобод в государствах-участниках Содружества Независимых Государств

Грузия будет участвовать в реализации проекта Конвенции, за исключением пункта 8 статьи 9, а требования пункта 3 статьи 10 будут осуществляться с учетом национального законодательства.

Оговорка Украины

по п.13-4 повестки дня "О Конвенции
о стандартах демократических выборов,
избирательных прав и свобод в
государствах-участниках Содружества
Независимых Государств"
заседания Совета глав государств СНГ
(г. Кишинев, 7 октября 2002 года)

1. Для Украины положения настоящей Конвенции будут применяться только в отношении избираемых органов государственной власти, местного самоуправления и выборных должностных лиц.
2. Конвенция вступит в силу для Украины после ее ратификации Верховной Радой Украины.

Президент Украины