Зорлау және өзге де сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттермен байланысты қылмыстарды саралаудың кейбір мәселелері туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 11 мамырдағы N 4 Нормативтік қаулысы.

Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "ҚК" деген сөз "ҚК-нің" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).
Ескерту. Тақырыптағы, кіріспедегі және бүкіл мәтін бойынша "нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекеттерімен", "нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекеттері", "нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекеттерін", "нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекеттеріне", "нәпсіқұмарлық сипаттағы әрекеттер", "нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекеттерінен", "нәпсіқұмарлық сипаттағы" деген сөздер тиісінше "сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттермен", "сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер", "сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді", "сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерге", "сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер", "сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерден", "сексуалдық сипаттағы" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

Зорлау және өзге де сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттермен байланысты қылмыстық істерді тергеуде және қарауда біркелкілікті қалыптастыру мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы, қаулы етеді:

1. Зорлау деп әйел жынысты адаммен оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс, жәбірленушіге немесе басқа адамдарға күш қолданып немесе күш қолданамын деп қорқытып не жәбірленушінің дәрменсіз жағдайын пайдаланып табиғи нысанда жасалған жыныстық қатынасты түсіну керек.

Әйел немесе еркек жынысты адамға табиғи емес нысанда жасалған жыныстық құштарлықты қанағаттандыруды (еркек пен еркектің жыныстық қатынасы, әйел мен әйелдің жыныстық қатынасы және т.с.с.) өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер деп түсіну керек.

2. Зорлау және өзге де сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді саралау кезінде жәбірленушінің моральдық келбеті, әлеуметтік мәртебесі, мінез-құлқы, кінәлі адамның және жәбірленушінің бұрынғы өзара қарым-қатынастары маңызды емес.

3. Күш қолдану деп жәбірленушінің қарсылығын басуға бағытталған, мысалы, ұрып-соғу, тыныс алу жолдарын қысып жабу, аяқ-қолдарын ұстап жібермеу, киімін жырту, және с.с. әрекеттер жасауды түсіну керек.

Зорлау, өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер жасау немесе оларды жасауға оқталу кезінде жәбірленушілердің денсаулығына қасақана жеңіл немесе орташа ауырлықтағы зиян келтіру әрекеттері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК-нің) 120 немесе ҚК-нің 121-баптарының диспозициясымен қамтылады және қосымша саралауды талап етпейді. Егер жәбірленушінің денсаулығына ауырлығы орташа зиян немесе ауыр зиян зорлау не өзге де сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді жасағаннан кейін келтірілсе, онда қылмыстардың жиынтығы орын алады.

Зорлау, өзге де сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді жасау кезінде жәбірленушілердің денсаулығына қасақана ауыр зиян келтіруді өзге де ауыр зардаптарға әкеп соққан зорлау ретінде ҚК-нің 120-бабы үшінші бөлігінің 2) тармағы немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соққан өзге де күш қолдану әрекеттерді жасау ретінде ҚК-нің 121-бабы үшінші бөлігінің 2) тармағы бойынша тиісінше саралаған жөн.

Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығы сараптамалық қорытынды негізінде анықталады.

Зорлау не өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер жасау барысында немесе аталған қылмыстарды жасауға оқталу кезінде не болмаса олар аяқталғаннан кейін жасалған қылмысты жасыру немесе көрсетілген қарсылық үшін кек алу мақсатында жәбірленушіге құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру ҚК-нің 99-бабы екінші бөлігінің 10) тармағы және ҚК-нің 120 немесе ҚК-нің 121-баптарының тиісті бөліктері бойынша саралануы керек.

Қылмыстық процесті жүргізуші орган кінәлілердің көрсетілген әрекеттерін саралаған кезде ҚК-нің 99-бабы екінші бөлігінің 10) тармағында, сондай-ақ басқа да тармақтарында, ҚК-нің 120 немесе ҚК-нің 121-баптарының тиісті бөліктерінде көзделген барлық анықталған саралау белгілерін көрсетуі тиіс.

Ескерту. 3-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 24.12.2014 N 4 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 20.04.2018 № 8 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

4. Зорлау үстінде не өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді жасау үстінде қорқыту деп жәбірленушілердің қарсылығын басу мақсатында кінәлінің жәбірленушілердің өздеріне немесе олардың жақындарына күш қолданылатынының шынайылығын білдіретін әрекеттері мен сөздерін түсіну керек. Қорқыту ҚК-нің 120 және ҚК-нің 121-баптарының диспозициясында көрсетілген зорлау, өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері үстінде қарсылықты басудың бір тәсілі болып табылатындықтан кінәлінің әрекеттерін ҚК-нің 115-бабы бойынша қосымша саралау талап етілмейді.

Өлтірумен, денсаулыққа ауыр зиян келтірумен, сондай-ақ адамға басқа да ауыр түрдегі күш қолданумен немесе мүлкін өртеу, жарылыс жасау жолымен жою немесе өзге жалпыға қауіпті тәсілмен қорқыту, зорлау немесе өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер жасалғаннан кейін, мысалы, жәбірленушілерді қорқыту және жасалған әрекеттің жария болуын болдырмау мақсатында жүзеге асырылса, олар осындай қорқытушылықты орындайды деп сескенуге жеткілікті негіз болса, ҚК-нің 115-бабы бойынша дербес саралануға, ал осы әрекеттер тұтастай көрсетілген қылмыстық нормамен және ҚК-нің 120 немесе ҚК-нің 121-баптарының тиісті бөлігінің жиынтығы бойынша саралануға жатады.

Ескерту. 4-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 24.12.2014 N 4 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

5. Жәбірленушінің дәрменсіздігі деп оның дене немесе психикалық жағдайда (жастығына, қарттығына, дене кемтарлығына, ақыл-есінің ауысуына, басқаша ауру немесе есінен айырылу және т.с.с. жағдайларда) болуына байланысты кінәліге қарсылық көрсету мүмкіндігінің болмағандығын, соңғысының жәбірленушінің тап осындай халде екенін біле тұра, оны зорлауын немесе өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді жасауын түсіну керек. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 23-бабына сәйкес, қылмыс жасаған кезінде он төрт жасқа толмаған балаларды жас жәбірленушілер деп тану керек.

Жас немесе кәмелетке толмағанды зорлағаны немесе осындай жастағы адамдарға қатысты жасалған өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер үшін жауаптылық, тек кінәлі қылмыс жасағанға дейін жәбірленушілердің жасы жөнінде білсе ғана орын алуы мүмкін. Жәбірленушілердің дене бітімінің дамуы мен бет әлпетінің қалыптасуы оның нақты жасына сәйкес келмеуі кінәлінің жәбірленушілердің шын жасы жөнінде хабардар болуын куәландыратын басқа да мәліметтердің жиынтығымен бірге бағалануға жатады.

Егер жәбірленушілердің мас халде болуы кінәліге қарсылық көрсетуіне мүмкіндік бермейтін дәрежеде болса, олардың мас халде болуы дәрменсіз жағдайда болды деп танылуы мүмкін. Бұл ретте жәбірленушілерді осындай жағдайға кінәлі адам келтірді ме, жоқ олардың дәрменсіз жағдайға түсуі кінәлінің еркінен тыс болды ма, маңызды емес.

Кінәлінің жәбірленушілерді дәрменсіз жағдайға келтіру үшін дәрі, есірткі, аса күшті немесе улы заттарды қолданғаны туралы мәліметтер болған кезде, сараптама тағайындау, мамандардан жауап алу және басқа да жолмен қолданылған дәрі-дәрмектің қасиеті мен олардың адам ағзасына тигізетін әсерінің сипатын анықтау шараларын жасау қажет.

Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

6. Зорлауға немесе өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылыққа оқталу - бұл қасақана тікелей ниетпен жасалған, жәбірленушімен зорлық жыныстық қатынасына түсуге, өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылыққа бағытталған, бірақ кінәлінің еркінен тыс себептермен көздеген нәтиже іске аспай қалған әрекеттер.

Зорлау - физиологиялық мағынада жыныстық акт басталған сәттен бастап аяқталған деп саналады.

Өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер сол әрекеттер сексуалдық сипатта жасалына бастаған сәттен бастап аяқталды деп саналады.

Зорлауға немесе өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерге оқталуды басқа қылмыстардан ажырату кезінде кінәлі жәбірленушілердің еркінен тыс жыныстық акт немесе өзге сексуалдық сипаттағы әрекеттер жасау мақсатында әрекет жасады ма және күш қолдану осы мақсатқа жетудің тәсілі болды ма, анықталуы керек. Осындай мән-жайлар болмаса, адам зорлауға немесе өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерге оқталғаны үшін жауаптылыққа тартылмайды.

Адамның нәпсілік дәмелену және алдау тәсілі арқылы не өзге ұқсас тәсілмен жәбірленушілерді жыныстық акт немесе өзге сексуалдық сипаттағы әрекеттер жасауға күш қолданбаған не оны қолданамын деп қорқытпаған, жәбірленушінің дәрменсіз жағдайын пайдаланбаған әрекеттері ҚК-нің 120 немесе ҚК-нің 121-баптарында көзделген қылмыстарды жасауға оқталу ретінде саралануға жатпайды.

Ескерту. 6-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

7. ҚК-нің 120 немесе ҚК-нің 121-баптарында көзделген қылмыстарды соңына дейін жеткізуге адамның мүмкіндігі бар бола тұра, зорлауға немесе өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерге оқталу сатысында өз еркімен осы әрекеттерден бас тартса, қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту орын алады.

Зорлаудан немесе сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерден бас тартуға дейін жасалған қоғамға қауіпті әрекеттер (ұрып-соғу, денсаулыққа зиян келтіру, киімді жұлып оны жарамсыз ету және өзге де ұқсас әрекеттер), келтірілген зардаптарға және басқа да жағдайларға байланысты денсаулыққа қасақана зиян келтіру, мүлікті қасақана бұзу немесе жою және басқалары үшін жауаптылықты көздейтін ҚК-нің баптары бойынша сараланады.

Жыныстық акт жасауға физиологиялық мүмкіндігі жоқ және ол туралы алдын ала білген адам, сырттай зорлауға ұқсас әрекеттер жасағаны үшін ҚК-нің 120-бабымен жауапқа тартылмайды. Оның әрекеттері нақты мән-жағдайларға байланысты өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді, бұзақылық, қорлау және басқаларды жасағаны үшін жауаптылықты көздейтін ҚК-нің баптарымен саралануы мүмкін.

8. Зорлау және өзге де сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер адамдар тобымен жасалған деп алдын ала сөз байласу белгісінсіз, қылмысқа қоса қатысушы екі немесе одан да көп адамдардың бірлескен әрекеттері орын алса танылуы мүмкін.

Егер қылмысқа қатысқан адамдар, оны жасау үшін алдын ала келіскен болса, зорлау және өзге де сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер алдын ала сөз байласқан адамдар тобымен жасалған деп есептеледі.

Жоғарыда көрсетілген әрекеттер ҚК-нің 120 немесе КҚ 121-баптарымен көзделген бір немесе бірнеше қылмыс жасауға алдын ала біріккен тұрақты адамдар тобымен жасалса, онда осындай әрекеттер қылмыстық топпен жасалған деп сараланады.

Өзі күш қолданып жыныстық актіні немесе өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді жасамаған, бірақ жәбірленушілерге күш қолдану жолымен осы әрекеттерді басқалардың жасауына көмектескен адам, қоса орындаушы деп танылады. Өзі зорлауды немесе өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді жасамаған және жасауға талпынбаған, бірақ осындай қылмысты ұйымдастырған немесе оны жасауға басқа адамдарды тартқан не оларға кеңестер, нұсқаулар беріп, жағдайлар жасаған немесе кедергілерді жойған қатысушы тиісінше ұйымдастырушы, айдап салушы немесе көмектесуші болып табылады, оның әрекеттері ҚК-нің 28-бабын қолдану арқылы сараланады.

Зорлау және өзге де сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді бір адамға қатысты бірнеше адаммен жасалған реттерде, сондай-ақ күш қолданып немесе оны қолданамын деп қорқытқан кінәлілердің келісілген әрекеттерінің нәтижесінде әрқайсысы жыныстық актіні немесе өзге сексуалдық сипаттағы әрекеттерін бір немесе бірнеше жәбірленушіге қатысты жасаған, жасауға мүмкіндігі болған реттерде адамдар тобымен жасалынды деп танылуы тиіс.

Зорлауды немесе өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді жасаған қоса орындаушылардың біреуі есінің дұрыс еместігінен немесе қылмыстық жауаптылық белгіленген жасқа толмағандықтан жауапқа тартылуы мүмкін болмаған жағдайда, осы қылмысқа басқа қатысушының әрекеті адамдар тобымен жасалынды деп есептелмейді.

Ескерту. 8-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 24.12.2014 N 4 Нормативтік қаулысымен (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

9. Жәбірленушілерді қорлау және мазақтау, оларды зорлау немесе өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттер барысында азаптау, сондай-ақ оларды қинап, ауру және қасірет шектіру мақсатында қасақана дене жарақаттарын келтіруді аса қатыгездік деп түсіну керек. Осы саралау белгісі бойынша жәбірленушілерді қинауды және зардап келтіруді тілеген немесе саналы түрде жәбірленушілерге немесе басқа адамдарға дене немесе моральдық қиналуды және күйзелісті келтірген кінәлілер жауапқа тартылуға жатады. Басқа адамдарға қатысты аса қатыгездікпен жасалған деп мысалы, анасын балаларының алдында зорлау, күйеуінің алдында әйеліне сексуалдық сипаттағы күш қолдану және тағыда басқа әрекеттерді жасау танылуы мүмкін.

Ескерту. 9-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

10. Саралау белгісі бойынша бірнеше мәрте жасалған зорлау үшін ҚК-нің 120-бабында көзделген, екі және одан да көп әрекеттерді жасаған, алайда солардың бiрде-бiреуi үшiн сотталмаған немесе заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған адам жауапқа тартылуға жатады. Бұл ретте аяқталған зорлау, оған оқталу, бірге орындаушы немесе қылмысқа басқа да нысанда қатысушы болу бұрын орын алған болса, зорлау бірнеше мәрте жасалған деп танылады.

Егер кінәлі бірыңғай ниетпен, аз уақыт аралығында бір адамға қатысты бірнеше жыныстық акт жасаса, бұл әрекет бірнеше рет жасалу белгісін құрамайды, оны жалғаспалы қылмыс ретінде қарастыру керек.

ҚК-нің 120-бабының бірінші және екінші бөліктерінде жауаптылық көзделген екі немесе одан да көп зорлау жасалған кезде, бұл әрекеттер ҚК-нің 12-бабы төртінші бөлігінің талаптарына сәйкес 4) тармағы бойынша, ал негіздер болған кезде - ҚК-нің 120-бабының екінші бөлігінің тиісті тармақтары бойынша саралануға жатады.

Зорлау және зорлауға оқталу кезінде кінәлінің әрекеттері "Қылмыстық құқық бұзушылықтардың бірнеше рет жасалуын және жиынтығын саралау туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 11 нормативтік қаулысының 19-тармағының түсіндірмелері ескеріле отырып, саралануға жатады.

Ескерту. 10-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 2011.04.21 № 1 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен; өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 24.12.2014 N 4 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

10-1. ҚК-нің 121-бабында көзделген екі және одан көп әрекеттерді жасаған, алайда, солардың бiрде-бiреуi үшiн сотталмаған не заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған адам бірнеше мәрте жасалған сексуалдық сипаттағы зорлық әрекеттері деген саралау белгісі бойынша жауапқа тартылуға жатады.

Адамды зорлау және сексуалдық сипаттағы әрекеттерді жасау қылмыстық құқық бұзушылықтардың бірнеше мәрте жасалуын құрамайды, олардың әрқайсысы ҚК-нің 120 және 121-баптарының тиісті бөліктері бойынша дербес саралауға жататын қылмыстардың жиынтығын құрайды.

Ескерту. Қаулы 10-1-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 2011.04.21 № 1 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен; өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 24.12.2014 N 4 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

11. Кінәлі абайсызда жол берген жәбірленушілердің өлімі, денсаулыққа ауыр зиян (соның ішінде жәбірленушінің қылмыстан қорғану үшін таңдап алған тәсілі нәтижесінде, мысалы, биік ғимараттардан, жүріп бара жатқан көліктен немесе поездан секіру кезінде алған) келтіруі, ВИЧ/ЖҚТБ жұқтыруы, сондай-ақ басқа да ауыр салдардың орын алуы, тиісінше ҚК-нің 120 немесе ҚК-нің 121-баптарының үшінші бөлігімен қамтылады және қосымша саралауды талап етпейді.

12. ҚК-нің 120-бабының үшінші бөлігінде және ҚК-нің 121-бабының үшінші бөлігінде көзделген өзге ауыр зардаптар деп қылмысты жасаудың нәтижесінде жүкті болуды немесе жүктіліктің үзілуін, жәбірленушінің өзін-өзі өлтіруін, психикалық ауру және тағыда басқалардың орын алуын түсіну керек.

13. Зорлау немесе өзге сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерді жасаған кезде өзінде соз ауруы немесе ВИЧ/ЖҚТБ аурулары бар екенін білген кінәлі, ҚК-нің 120 немесе ҚК-нің 121-баптарымен ғана емес, тиісті зардаптар келтірілген жағдайда - осы ауруларды жұқтырғаны үшін, сондай-ақ алдын ала басқа адамға ВИЧ/ЖҚТБ жұқтыру қаупін тудырғаны үшін жауапқа тартылады.

13-1. "Азаматтық қорғау туралы" 2014 жылғы 11 сәуірдегі № 188-V Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабының 66) тармағына сәйкес, төтенше жағдайдың шарттары деп адам шығынына, адамдардың денсаулығына немесе қоршаған ортаға зиян келтіруге, елеулі материалдық нұқсанға және адамдардың тыныс-тіршілігі жағдайларының бұзылуына әкеп соғуы мүмкін немесе әкеп соққан аварияның, өрттің, қауіпті өндірістік факторлардың зиянды әсерінің, қауіпті табиғи құбылыстың, апаттың, дүлей немесе өзге де зілзаланың салдарынан қалыптасқан белгілі бір аумақтағы жағдайды түсінген жөн. Жаппай тәртіпсіздік деп ҚК-нің 272-бабының бірінші бөлігінде көзделген әрекеттерді түсінген жөн.

Ескерту. Нормативтік қаулы 13-1-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

14. Егер қылмыстық процесті жүргізуші орган жасалған әрекетті ҚК-нің 120-бабының бірінші бөлігіне немесе ҚК-нің 121-бабының бірінші бөлігіне қайта саралау қажет деген қорытындыға келетін болса, онда мұндай шешімді кінәліні жауапқа тарту туралы жәбірленушілердің тек қана істегі жазбаша өтініші немесе сот отырысында олардың ауызша өтініші негізінде қабылдай алады.

14-1. Он алты жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынас немесе сексуалдық сипаттағы өзге де әрекеттер жасағаны үшін, сол сияқты жас балаға қатысты азғындық әрекеттер жасағаны үшін (ҚК-нің 122 және 124-баптары) қылмыстық жауаптылық, жыныстық қатынас еркек пен еркектің жыныстық қатынасы, әйел мен әйелдің жыныстық қатынасы немесе азғындық әрекеттер күш қолданылмай немесе оны қолданамын деп қорқытпай немесе жәбірленуші адамның дәрменсіз күйін пайдаланбай жасалған жағдайларда туындайды.

Ескерту. Нормативтік қаулы 14-1-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

14-2. Зорлаудан (ҚК-нің 120-бабы) және сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттерден (ҚК-нің 121-бабы) бір ерекшелігі, жыныстық қатынас жасауға, еркек пен еркектiң жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе сексуалдық сипаттағы өзге де әрекеттерге мәжбүрлеу кезінде одан көрсетілген әрекеттерді жасауға амалсыздан берген келісімін алу мақсатында жәбірленуші адамға әсер ету тәсілдерімен ықпал ету (ҚК-нің 123-бабы) адамды бопсалау, оған мүлкiн жою, бүлдiру немесе алып қою қатерін төндіру не жәбірленуші адамның материалдық немесе өзге де тәуелділігін пайдалану болып табылады.

Сексуалдық сипаттағы әрекеттерге мәжбүр ету жәбірленуші адамның осындай әрекеттер жасауға келісімінің болғанына немесе одан бас тартқанына не олардың нақты жүзеге асырылуына қарамастан тиісті талапты кез келген нысанда білдіру кезінен бастап аяқталған болып есептеледі.

Алдау немесе сенімді теріс пайдалану жолымен (мысалы, некеге тұруға көрінеу жалған уәде беру және т.б.) жыныстық қатынасқа түсу немесе сексуалдық сипаттағы әрекеттер жасауға жәбірленушінің келісіміне қол жеткізген адамның әрекеттері сексуалдық сипаттағы әрекеттерге мәжбүр ету ретінде қаралуы мүмкін емес.

Ескерту. Нормативтік қаулы 14-2-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 8 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

15. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылғы 23 сәуірдегі N 1 "Әйелді зорлағаны үшін жауапкершілікті белгілейтін заңдарды соттардың қолдану тәжірибесі туралы" (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы N 12 нормативтік қаулысымен енгізілген өзгерістерімен бірге) қаулының күші жойылды деп танылсын.

16. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес, осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады және ресми түрде жарияланған күннен бастап күшіне енеді.

Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Төрағасы
Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының судьясы,
жалпы отырыс хатшысы

О некоторых вопросах квалификации преступлений, связанных с изнасилованием и иными насильственными действиями сексуального характера

Нормативное постановление Верховного суда Республики Казахстан от 11 мая 2007 года N 4.

Сноска. В заголовок внесено изменение на казахском языке, текст на русском языке не изменяется нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).
Сноска. По всему тексту внесены изменения на казахском языке, текст на русском языке не изменяется нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

В целях выработки единых подходов к расследованию и рассмотрению уголовных дел, связанных с изнасилованием и иными насильственными действиями сексуального характера, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан

Сноска. В преамбулу внесено изменение на казахском языке, текст на русском языке не изменяется нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

п о с т а н о в л я е т:

1. Под изнасилованием следует понимать половое сношение в естественной форме с лицом женского пола против или помимо его воли, совершенное с применением насилия или с угрозой применения насилия к потерпевшей или другим лицам, либо с использованием беспомощного состояния потерпевшей.

Действия, совершенные с целью удовлетворения половой страсти и совершенные при тех же обстоятельствах в неестественной форме с лицами женского или мужского пола (лесбиянство, мужеложство и т.п.), следует считать иными насильственными действиями сексуального характера.

2. Для квалификации изнасилования и иных насильственных действий сексуального характера не имеет значения моральный облик, социальный статус, поведение потерпевшей (потерпевшего), предыдущие взаимоотношения виновного лица и потерпевшей (потерпевшего).

3. Под насилием следует понимать совершение таких действий, которые направлены на преодоление сопротивления потерпевшей (потерпевшего), например, нанесение ударов, сдавливание дыхательных путей, удерживание рук, ног, срывание одежды и т.п.

Умышленное причинение легкого или средней тяжести вреда здоровью потерпевших при изнасиловании, совершении иных насильственных действий сексуального характера либо при покушении на их совершение охватывается диспозицией статей 120 Уголовного кодекса Республики Казахстан (далее - УК) или 121 УК и дополнительной квалификации не требует. Если потерпевшей (потерпевшему) вред средней тяжести либо тяжкий вред здоровью причинен после изнасилования либо совершения иных насильственных действий сексуального характера, то имеет место совокупность преступлений.

Умышленное причинение тяжкого вреда здоровью потерпевших при изнасиловании, совершении иных насильственных действий сексуального характера следует квалифицировать соответственно по пункту 2) части третьей статьи 120 УК как изнасилование, повлекшее иные тяжкие последствия, либо пункту 2) части третьей статьи 121 УК как совершение иных насильственных действий, повлекшее иные тяжкие последствия.

Тяжесть причиненного здоровью вреда устанавливается на основании экспертного заключения.

Противоправное причинение смерти потерпевшей (потерпевшему) в процессе изнасилования либо иных насильственных действий сексуального характера или покушения на совершение указанных преступлений, а равно после их окончания, совершенное с целью сокрытия содеянного, либо по мотивам мести за оказанное сопротивление, следует квалифицировать по пункту 10) части второй статьи 99 УК и соответствующим частям статей 120 УК или 121 УК.

Квалифицируя указанные действия виновных, орган, ведущий уголовный процесс, должен указать все установленные квалифицирующие признаки, предусмотренные как пунктом 10), так и другими пунктами части второй статьи 99 УК, соответствующими частями статей 120 УК или 121 УК.

Сноска. Пункт 3 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 24.12.2014 № 4 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

4. Под угрозой при изнасиловании либо при иных насильственных действиях сексуального характера следует понимать запугивание потерпевших с целью пресечь их сопротивление такими действиями или высказываниями, в которых выражается реальное намерение виновного применить физическое насилие к самим потерпевшим или их близким. Поскольку угроза является одним из способов подавления сопротивления при изнасиловании, иных насильственных действиях сексуального характера, указанных в диспозициях статей 120 УК и 121 УК, то дополнительной квалификации действий виновного по статье 115 УК не требуется.

Угроза убийством, причинением тяжкого вреда здоровью, а равно иным тяжким насилием над личностью либо уничтожением имущества путем поджога, взрыва или иного общеопасного способа, выраженная после совершения изнасилования либо иных насильственных действий сексуального характера с целью, например, запугивания потерпевших и пресечения огласки случившегося, при наличии достаточных оснований опасаться приведения этой угрозы в исполнение подлежит квалификации самостоятельно по статье 115 УК, а в целом содеянное - по совокупности указанной нормы и соответствующей части статьи 120 УК или 121 УК.

Сноска. Пункт 4 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного суда РК от 24.12.2014 № 4 (вводится в действие со дня официального опубликования); внесено изменение на казахском языке, текст на русском языке не изменяется нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

5. Под беспомощным состоянием следует понимать отсутствие у потерпевшей (потерпевшего) в силу своего физического или психического состояния возможности оказать сопротивление виновному (малолетний, престарелый возраст, физические недостатки, расстройство душевной деятельности, другое болезненное либо бессознательное состояние и т.п.), который, совершая изнасилование или иные насильственные действия сексуального характера, сознает, что потерпевшая (потерпевший) находится в таком состоянии. В соответствии со статьей 23 Гражданского Кодекса Республики Казахстан малолетними потерпевшими следует признавать детей, не достигших к моменту совершения преступления четырнадцатилетнего возраста.

Ответственность за изнасилование малолетней или несовершеннолетней либо за совершение в отношении лиц того же возраста иных насильственных действий сексуального характера наступает лишь в случаях, когда виновный до совершения преступления был осведомлен о возрасте потерпевших. Несоответствие физического развития внешности потерпевших их фактическому возрасту подлежит оценке в совокупности с другими данными, свидетельствующими об осведомленности виновного об истинном возрасте потерпевших.

Нахождение потерпевших в состоянии опьянения может быть признано их беспомощным состоянием, если степень опьянения была такова, что лишала возможности оказать сопротивление виновному. При этом не имеет значения, привел ли виновный потерпевших в такое состояние или же наступление их беспомощного состояния не зависело от его воли.

При наличии данных о применении виновным лекарств, наркотиков, сильнодействующих или ядовитых веществ для приведения потерпевших в беспомощное состояние, необходимо принимать меры к выяснению свойств примененных препаратов и характера их воздействия на организм человека путем назначения экспертизы, допроса специалистов и т.п.

Сноска. Пункт 5 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

6. Покушение на изнасилование или на совершение иных насильственных действий сексуального характера - это действия, совершаемые с прямым умыслом, направленным на насильственное половое сношение с потерпевшей, совершение иных насильственных действий сексуального характера, но не приведшие к желаемому результату по независящим от виновного обстоятельствам.

Изнасилование считается оконченным с момента начала полового акта в физиологическом смысле.

Иные насильственные действия сексуального характера считаются оконченными с момента начала совершения действий сексуального характера.

При отграничении покушения на изнасилование или на совершение иных насильственных действий сексуального характера от других преступлений следует устанавливать, действовал ли виновный с целью совершить половой акт или иные действия сексуального характера помимо воли потерпевших и являлось ли применение насилия средством достижения этой цели. При отсутствии этих обстоятельств лицо не может нести ответственность за покушение на изнасилование или совершение иных насильственных действий сексуального характера.

Не могут квалифицироваться как покушение на совершение преступлений, предусмотренных статьями 120 УК или 121 УК, действия лица, которое путем домогательства, использования обмана или другим подобным способом склоняло потерпевших к половому акту или к иным действиям сексуального характера без применения насилия или угрозы его применения, использования беспомощного состояния потерпевшей, потерпевшего.

Сноска. В пункт 6 внесено изменение на казахском языке, текст на русском языке не изменяется нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

7. В случае, когда лицо, имея возможность довести до конца преступление, предусмотренное статьей 120 УК или 121 УК, по личной воле прекращает свои действия на стадии покушения на изнасилование или на совершение иных насильственных действий сексуального характера, имеет место добровольный отказ от преступления.

Общественно опасные деяния (нанесение побоев, причинение вреда здоровью, срывание одежды, ее повреждение и иные подобные действия), совершенные до добровольного отказа от изнасилования или совершения насильственных действий сексуального характера, квалифицируются в зависимости от наступивших последствий и других обстоятельств по статьям УК, предусматривающим ответственность за умышленное причинение вреда здоровью, умышленное повреждение или уничтожение имущества и др.

Лицо, не обладающее физиологической способностью совершить половой акт и заведомо знающее об этом, за совершение действий, внешне напоминающих покушение на изнасилование, не может нести ответственность по статье 120 УК. Его действия в зависимости от конкретных обстоятельств могут быть квалифицированы по статьям УК, предусматривающим ответственность за совершение иных насильственных действий сексуального характера, хулиганство, оскорбление и др.

8. Изнасилование и иные насильственные действия сексуального характера могут быть признаны совершенными группой лиц, когда имели место совместные действия двух и более лиц, соучаствовавших в преступлении без признаков предварительного сговора.

Изнасилование и иные насильственные действия сексуального характера признаются совершенными группой лиц по предварительному сговору, если в преступлении участвовали лица, заранее договорившиеся о его совершении.

Когда вышеуказанные действия совершены устойчивой группой лиц, заранее объединившихся для совершения одного или нескольких преступлений, предусмотренных статьями 120 УК или 121 УК, то такие действия квалифицируются как совершенные преступной группой.

Лицо, лично не совершавшее насильственного полового акта или иных насильственных действий сексуального характера, но путем применения насилия к потерпевшим содействовавшее другим в совершении данных действий, является соисполнителем. Соучастник, лично не совершавший и не пытавшийся совершить изнасилование или иные насильственные действия сексуального характера, но организовавший совершение такого преступления или склонивший других лиц к его совершению либо содействовавший им в этом советами, указаниями, предоставлением условий или устранением препятствий, является соответственно организатором, подстрекателем или пособником, действия, которое квалифицируются с применением статьи 28 УК.

Изнасилование и иные насильственные действия сексуального характера следует признавать совершенными группой лиц как в случаях, когда данные действия совершаются несколькими лицами в отношении одного человека, так и тогда, когда в результате согласованных действий виновных, применивших насилие или угрожавших его применением, каждый из них совершил, имел возможность совершить половой акт или иные действия сексуального характера в отношении одной (одного) либо нескольких потерпевших.

В случае, когда один из соисполнителей изнасилования или совершения иных насильственных действий сексуального характера не может быть привлечен к ответственности ввиду невменяемости либо в связи с не достижением возраста, с которого установлена уголовная ответственность, действия другого участника данного преступления не могут рассматриваться как совершенные в группе лиц.

Сноска. Пункт 8 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного суда РК от 24.12.2014 № 4 (вводится в действие со дня официального опубликования).

9. Под особой жестокостью следует понимать издевательство и глумление над потерпевшими, истязание их в процессе изнасилования или иных насильственных действий сексуального характера, а также умышленное нанесение им телесных повреждений с целью причинения боли, мучений и страданий. По данному квалифицирующему признаку подлежат ответственности виновные, которые желают причинить мучения и страдания потерпевшим или сознательно допускают, что потерпевшие или другие лица испытывают физические или моральные страдания и потрясения. Совершенным с особой жестокостью в отношении других лиц может быть признано, например, изнасилование матери на глазах ее детей, насильственные действия сексуального характера в отношении женщины в присутствии ее супруга и т.п.

Сноска. В пункт 1 внесено изменение на казахском языке, текст на русском языке не изменяется нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

10. По квалифицирующему признаку – изнасилование, совершенное неоднократно, – ответственности подлежит лицо, совершившее два и более деяний, предусмотренных статьей 120 УК, ни за одно из которых оно не было осуждено, либо освобождено от уголовной ответственности по основаниям, установленным законом. При этом изнасилование признается совершенным неоднократно, если ранее имело место - как оконченное изнасилование, так и покушение на него, соисполнительство либо соучастие в этом преступлении в иной форме.

Несколько половых актов, совершенных через незначительные промежутки времени в отношении одного и того же человека, не образуют признака неоднократности, и преступление следует рассматривать как продолжаемое, если виновный действовал с единым умыслом.

При совершении двух и более изнасилований, ответственность за которые предусмотрена частями первой и второй статьи 120 УК, эти деяния в соответствии с требованиями части четвертой статьи 12 УК надлежит квалифицировать по пункту 4), а при наличии оснований – и по другим соответствующим пунктам части второй статьи 120 УК.

При совершении изнасилования и покушении на изнасилование действия виновного подлежат квалификации с учетом разъяснений пункта 19 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 25 декабря 2006 года № 11 "О квалификации неоднократности и совокупности уголовных правонарушений.

Сноска. Пункт 10 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 21.04.2011 N 1 (вводится в действие со дня официального опубликования); с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного суда РК от 24.12.2014 № 4 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

10-1. По квалифицирующему признаку – насильственные действия сексуального характера, совершенные неоднократно, – ответственности подлежит лицо, совершившее два и более деяний, предусмотренных статьей 121 УК, ни за одно из которых оно не было осуждено, либо не было освобождено от уголовной ответственности по основаниям, установленным законом.

Совершение лицом изнасилования и насильственных действий сексуального характера не образует неоднократность уголовных правонарушений, а образует совокупность уголовных правонарушений, каждое из которых подлежит самостоятельной квалификации по соответствующим частям статей 120 и 121 УК.

Сноска. Постановление дополнено пунктом 10-1 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 21.04.2011 N 1 (вводится в действие со дня официального опубликования); с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного суда РК от 24.12.2014 № 4 (вводится в действие со дня официального опубликования); внесено изменение на казахском языке, текст на русском языке не изменяется нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

11. Допущенные по неосторожности виновного причинение потерпевшим смерти, тяжкого вреда их здоровью (в том числе и полученного в результате избранного потерпевшим способа защиты от преступления, например, при выпрыгивании из высотного здания, движущегося автомобиля, поезда), заражение их ВИЧ/СПИД, а также наступление иных тяжких последствий, охватываются частью третьей соответственно статьи 120 УК или 121 УК и дополнительной квалификации не требуют.

12. Под иными тяжкими последствиями, предусмотренными частью третьей статьи 120 УК и частью третьей статьи 121 УК, следует понимать наступление или прерывание беременности, самоубийство потерпевшей (потерпевшего), психическое заболевание, последовавшие в результате преступления, и т.п.

13. Виновный, знавший о наличии у него в момент изнасилования или совершения иных насильственных действий сексуального характера венерического заболевания или заболевания ВИЧ/СПИД, подлежит ответственности не только по статьям 120 УК или 121 УК, но и - при наличии соответствующих последствий - за заражение этими заболеваниями, а также за заведомое поставление другого лица в опасность заражения ВИЧ/СПИД.

13-1. В соответствии с пунктом 66) статьи 1 Закона Республики Казахстан от 11 апреля 2014 года № 188-V "О гражданской защите" под условиями чрезвычайной ситуации следует понимать обстановку на определенной территории, сложившуюся в результате аварии, пожара, вредного воздействия опасных производственных факторов, опасного природного явления, катастрофы, стихийного или иного бедствия, которые могут повлечь или повлекли за собой человеческие жертвы, вред здоровью людей или окружающей среде, значительный материальный ущерб и нарушение условий жизнедеятельности людей. Под массовыми беспорядками следует понимать действия, предусмотренные частью первой статьи 272 УК.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 13-1 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

14. Если орган, ведущий уголовный процесс, придет к выводу о необходимости переквалификации содеянного на часть первую статьи 120 УК или часть первую статьи 121 УК, то он может принять такое решение только при наличии в деле письменного заявления потерпевших о привлечении виновного к ответственности либо на основании их устного заявления в судебном заседании.

14-1. Уголовная ответственность за половое сношение или иные действия сексуального характера с лицом, не достигшим шестнадцатилетнего возраста, а равно за совершение в отношении малолетних развратных действий (статьи 122 и 124 УК) наступает в случаях, когда половое сношение, мужеложство, лесбиянство или развратные действия были совершены без применения насилия или угрозы его применения, или без использования беспомощного состояния потерпевшего лица.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 14-1 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

14-2. В отличие от изнасилования (статья 120 УК) и насильственных действий сексуального характера (статья 121 УК), при понуждении к половому сношению, мужеложству, лесбиянству или иным действиям сексуального характера (статья 123 УК) способами воздействия на потерпевшее лицо с целью получения от него вынужденного согласия на совершение указанных действий являются шантаж, угроза уничтожением, повреждением или изъятием имущества либо использование материальной или иной зависимости потерпевшего лица.

Понуждение к действиям сексуального характера считается оконченным с момента выражения в любой форме соответствующего требования независимо от наличия согласия или отказа потерпевшего лица совершить такие действия либо их реального осуществления.

Не могут рассматриваться как понуждение к действиям сексуального характера действия лица, добившегося согласия потерпевшей на вступление в половое сношение или совершение действий сексуального характера путем обмана или злоупотребления доверием (например, заведомо ложного обещания вступить в брак и т.п.).

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 14-2 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 8 (вводится в действие со дня первого официального опубликования)

15. Признать утратившим силу постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан N 1 от 23 апреля 1993 года "О практике применения судами законодательства, регламентирующего ответственность за изнасилование" (с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан N 12 от 25 декабря 2006 года).

16. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, а также является общеобязательным и вводится в действие со дня официального опубликования.

Председатель Верховного Суда Республики Казахстан Судья Верховного Суда Республики Казахстан, секретарь пленарного заседания