Алаяқтық туралы істер бойынша сот практикасы туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2017 жылғы 29 маусымдағы № 6 нормативтік қаулысы.

Сот практикасында туындаған мәселелерге, заңнаманың өзгеруіне байланысты және заң нормаларын біркелкі қолдану мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы

қаулы етеді:

1. Соттардың назары алаяқтықтың міндетті белгісі кінәлі адамның пайдакүнемдік мақсатының болуы, яғни бөтен мүлікті өзінің меншігіне не оған құқықты өзінің пайдасына не басқа адамдардың пайдасына құқыққа қарсы өтеусіз айналдыруға ұмтылуы болып табылатынына аударылсын. Алаяқтық алдау немесе сенімді теріс пайдалану жолымен жасалады, олардың ықпалымен меншік иесі немесе мүліктің өзге иесі мүлікті немесе оған құқықты басқа адамдарға өз еркімен береді.

Айыптау актісінде және сот үкімінде қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасын сипаттау кезінде жасалған іс-әрекеттің объективті және субъективті жақтарын ескере отырып, алаяқтық жасалған тәсіл нақтылануы тиіс.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

2. Алдау бөтен мүлікті жымқыру немесе бөтен мүлікке құқықты иемдену мақсатында алаяқтық жасау тәсілі болып табылады. Алдау меншік иесінде немесе өзге адамда мүліктің кінәлі адамға және (немесе) басқа адамдарға берілуінің заңға сәйкестігі туралы қате түсінік туындататын кінәлінің меншік иесіне немесе мүліктің өзге иесіне шындыққа жанаспайтын көрінеу жалған мәліметтерді хабарлаудан не меншік иесіне не мүлік иесіне хабарлануға тиіс шынайы фактілерді жасырудан құрылуы мүмкін.

Алдау нәтижесінде жаңылыстырылған меншік иесі немесе мүліктің өзге иесі өзінің мүддесі үшін жасаған әрекеттерінің негізділігіне сенімді бола отырып, кінәлі адамға мүлкін өз еркімен береді.

3. Алаяқтықтың тәсілі ретінде сенімді теріс пайдалану кінәлі адамның өзінің және меншік иесінің немесе иелігінде мүлкі бар өзге адамның арасында туындаған сенімді қарым-қатынастарды пайдакүнемдік пиғылмен бөтен мүлікті немесе оған құқықты заңсыз алу мақсатында пайдалануына негізделеді.

Мүлік иесінің немесе өзге адамның алаяққа сенім артуы әртүрлі мән-жайларға негізделуі мүмкін: жеке таныстығы, туыстарының және өзге адамдардың ұсынымы бойынша, кінәлінің қызметтік жағдайы және т.б.

4. Алаяқтық кезінде алдау ауызша, сонымен қатар жазбаша нысанда болуы мүмкін.

Жымқыру кезінде жалған құжаттарды пайдалану алдау нысандарының бірі болып табылады. Басқа адам әзірлеген жалған ресми құжатты пайдалана отырып жасалған жымқыру алаяқтық құрамымен толық қамтылады және Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК) 385-бабы бойынша қосымша саралауды талап етпейді.

5. Егер адам құқық беретін немесе міндеттерден босататын жалған ресми құжатты қолдан жасау жолымен аляқтық жасаса, жасалған әрекетті ҚК-нің 385-бабының бірінші бөлігінде және ҚК-нің 190-бабының тиісті бөлігінде көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтардың жиынтығы бойынша саралаған жөн.

6. Алаяқтық жолмен жасалатын жымқыруды мүлік иесінің немесе өзге адамның мүлікті өз еркімен беруін қажет етпейтін, бірақ басқа қылмыстың (үйге, қоймаға кіру үшін алдау және т.б.) жасалуын жеңілдететін алдау тәсілімен өзге нысандарда жасалатын жымқырудан ажырату керек.

7. Алдау бөтен мүлікті жымқырумен байланысты басқа қылмысты жасауды жеңілдету үшін пайдаланып, бірақ оны жасау барысында ол адамның әрекеттері меншік иесіне немесе сол мүліктің өзге де иесіне белгілі болып қалғанын біле тұра, оның иесінің еркінен тыс бөтен мүлікті заңсыз ұстауды жалғастырса, жасалған әрекетті (мәселен, адам ұялы телефонды иесінен қоңырау салуға сұрап алып, оны алған бойда иесінің көзінше қашып кеткен жағдайларда) тонау деп саралаған жөн.

8. Алаяқтық жымқырылған мүлік алып қойылған және кінәлінің немесе басқа адамдардың заңсыз иеленуіне өткен және олар оны меншік мүлкі ретінде өздерінің қалауы бойынша пайдалануға немесе билік етуге нақты мүмкіндік алған сәттен бастап аяқталды деп танылады.

Егер алаяқтық бөтен мүлікке құқықты иемдену нысанында жасалса, қылмыс кінәліде бөтен мүлікті өзінің меншігі ретінде иеленуге, пайдалануға және билік етуге бекітілген құқықтық мүмкіндік туындаған сәттен бастап, яғни осы құқық тиісінше ресімделгеннен, куәландырылғаннан немесе тіркелгеннен кейін аяқталды деп есептеледі.

Ақпараттық жүйелерді пайдаланушыларға қатысты жасалған алаяқтық кінәліге немесе оның нұсқауы бойынша басқа адамдарға ақшалай қаражат және (немесе) жеке деректері аударылған сәттен бастап аяқталды деп танылады.

Ақпараттық жүйелерді пайдалана отырып алаяқтықтың жасалған орны деп ақшалай қаражатты аударатын жәбірленушінің тұрған жерін санаған жөн.

Ескерту. 8-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

9. Ақпараттық жүйені пайдаланушыны Qiwi-кошелек, интернет-банкинг және т.б. арқылы алдап өзінің қылмыстық пиғылын іске асыру мақсатында ақпараттық жүйеде көрінеу жалған мәліметтерді немесе бағдарламаларды орналастыру жолымен ақпараттық технологиялар (компьютер, компьютерлік бағдарламалар, интернет, ұялы телефон және т.б.) арқылы жасалған, ақпараттық жүйені пайдаланушының мүлкін немесе мүлікке құқығын иеленуге бағытталған кінәлінің әрекеттерін ақпараттық жүйені пайдаланушыны алдау немесе оның сенімін теріс пайдалану жолымен жасалған алаяқтық деп тану қажет.

Аталған іс-әрекеттер ақпараттық жүйеге немесе телекоммуникация желісіне заңсыз қол жеткізумен ұштасқан жағдайларда, егер компьютерлік ақпаратқа заңсыз қол жеткізу нәтижесінде ЭЕМ жұмысы, ЭЕМ жүйесі немесе олардың желісі жойылса, түрлендірілсе не бұзылса, мұндай әрекеттер ҚК-нің 190 және 205 немесе ҚК-нің 190 және 206-баптарымен қылмыстық құқық бұзушылықтардың жиынтығы бойынша саралануға жатады.

10. Алаяқтықты азаматтық-құқықтық қатынастардан ажырату үшін алаяқтық кезінде кінәлі адамда алдау немесе сенімді теріс пайдалану арқылы бөтен мүлікті жымқыруға немесе бөтен мүлікке құқықты иемденуге қатысты пиғыл бөтен мүлікті немесе оған құқық алуды көздейтін шартты жасасқанға дейін және (немесе) сол сәтте туындайтыны ескерілгені жөн.

Мұндай жағдайларда кінәлінің алдау әрекеттері кінәлінің бөтен мүлікті алған немесе мүлікке құқықты иемденген фактісімен себептік байланыста, яғни алдау әрекеттері осы мүлікті беруден немесе оған құқықты иемденуден бұрын болуға тиіс.

11. Соттардың шарттық міндеттемелер кезінде алаяқтық жолмен жымқыруға қатысты пиғылдың болуын адамда қабылданатын міндеттемені орындауға нақты қаржы және өзге де материалдық мүмкіндіктің (материалдық-техникалық жарақтандыру, еңбек ұжымы және т.б.) немесе шарт бойынша міндеттемелерді орындауға бағытталған қызметті жүзеге асыруға қажетті лицензияның, рұқсаттың көрінеу жоқтығы, адамның жалған құрылтай құжаттарын немесе кепілдік хаттарды пайдалануы, мүлік бойынша берешектің немесе кепілдің болуы туралы ақпаратты жасыруы, көрінеу орындалмайтын шарттарды жасасуы және басқа мән-жайлардың жиынтығы анықтауы мүмкін екенін ескергені жөн.

Тараптардың арасындағы шарт тараптардың тиісті міндеттемелерді орындауға екі жақтың ниеті бойынша жасалған, бірақ оны жасасқаннан және материалдық пайданы алғаннан кейін тараптардың бірінде алынған міндеттемелерді орындауға кедергі келтіретін объективті мән-жайлар туындаған жағдайларда, жасалған әрекет алаяқтық ретінде саралануы мүмкін емес.

12. Пайдакүнемдік пиғылмен бөтен жеке немесе өзге құжаттардың (мысалы, зейнеткерлік куәлігінің, баланың туу туралы куәліктерінің, иесінің аты көрсетілген банктік жинақтаушы кітапшасының немесе басқа да атаулы бағалы қағаздың және т.б.) негізінде әлеуметтік төлемдер мен жәрдемақыларды, ақша аударымдарын, банктік салымдарды немесе басқа мүлікті құқыққа қарсы иемдену алаяқтық болып табылады.

Егер кінәлі адам аталған құжаттарды алдын ала ұрласа, онда оның әрекеттері ҚК-нің 384-бабының үшінші бөлігі бойынша қосымша саралануы тиіс.

Мән-жайлардың басталуы заңға, заңға тәуелді актіге және (немесе) шартқа сәйкес тиісті төлемдерді немесе бөтен мүлікті алуға шарт болып табылатын олардың болуы туралы көрінеу жалған мәліметтерді тиісті шешім қабылдайтын уәкілетті органға ұсыну жолымен, сонымен қатар аталған төлемдерді алу үшін негіздердің тоқтатылғанын жасырып қалу жолымен әлеуметтік төлемдер мен жәрдемақыларды, басқа да ақша төлемдерін немесе өзге мүлікті иемденуден тұратын әрекеттерді алдау жолымен бөтен мүлікті жымқыру ретінде саралау қажет.

13. Адамның жалған төлем тапсырмаларын немесе бөтен жеке және өзге құжаттарды банкке ұсына отырып, пайдакүнемдік мақсатпен банк қызметкерін алдау немесе оның сенімін теріс пайдалану жолымен банктердің шоттарындағы ақшалай қаражатты өз пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына өтеусіз айналдыруы алаяқтық деп сараланады.

Қаржы жағдайы немесе кепілдегі мүлкі туралы немесе кредит немесе дотация алу үшін елеулі маңызға ие болатын өзге де мән-жайлар туралы көрінеу жалған мәліметтерді ұсыну арқылы дотацияны не кредитті қайтаруға ниеті болмай өзінің меншігіне айналдыру мақсатында адамның оларды алуы алаяқтықтың құрамын құрайды.

14. Адам алаяқтықтың нәтижесінде банктік шотқа ақша есепке алынған сәтінен бастап оларға иелік ету мүмкіндігін алады және осы қаражаттың оның шотына есепке алынған сәтінен бастап, қылмысты аяқталды деп есептеген жөн.

15. Алдын ала ұрланған немесе жалған кредит (есептік) картасын, ұсынушыға арналған бағалы қағаздарды (облигация, вексель, акция және т.б.) пайдалану жолымен бөтен ақша қаражаттарын банкомат арқылы жымқыру алаяқтық құрамын құрамайды. Мұндай жағдайда жасалған әрекетті бөтен мүлікті жасырын жымқыру ретінде саралау қажет.

Ұрланған немесе жалған кредиттік не есептік картаны пайдалану жолымен банктік шоттарда жатқан бөтен ақша қаражаттарын жымқыруға байланысты әрекеттерді адам банктің уәкілетті қызметкерін алдау немесе оның сенімін теріс пайдалану жолымен жаңылыстырған жағдайда ғана алаяқтық деп саралаған жөн.

16. Мемлекеттік сатып алу саласындағы алаяқтық деп бюджет ақша қаражаттарын өзінің пайдасына немесе үшінші тұлғалардың пайдасына айналдыру үшін тапсырыс берушіні немесе мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушыны әдейі жаңылыстырып, алдау мақсатында көрінеу жалған ақпаратты(қаржы немесе шаруашылық жағдайы, қызметкерлердің, техникалық құралдардың және т.б. болуы туралы) ұсынуды қамтитын кінәлінің (өнім берушінің) әрекеттерінің нәтижесінде өнім беруші тауарды жеткізбей немесе жұмысты орындамай немесе қызметті көрсетпей бөлінген қаражатты өзінің пайдасына асыруы түсініледі.

Тапсырыс берушінің уәкілетті адамы тауарларды немесе орындалған жұмыстарды немесе көрсетілген қызметтерді қабылдау-тапсырудың көрінеу жалған актісін жасаса, соның нәтижесінде өнім берушінің шотына ақша қаражаттары түсіп, өнім беруші оларды өзінің меншігіне айналдырған және өзінің қалауы бойынша билік еткен жағдайда, өнім берушінің мұндай әрекеттерінде алаяқтықтың құрамы болмайды. Анықталған мән-жайларға байланысты олардың (тапсырыс берушінің не өнім берушінің уәкілетті адамдарының) осы әрекеттері лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану немесе сеніп тапсырылған бөтен мүлкін иемденіп алу немесе талан-таражға салу жолымен жымқыру деп саралануы мүмкін.

17. Алаяқтықты жымқыру белгілері болмаған алдау немесе сенімді теріс пайдалану жолымен мүліктік залал келтіруден ажырату кезінде соттардың жымқыру белгілері болмаған алдау немесе сенімді теріс пайдалану барысында кінәлі адам мүлік иесінің немесе өзге адамның заңды иелігінен мүлікті алып қоймайтынын немесе оған құқықты иемденбейтінін ескеруі тиіс. Мұндай жағдайда кінәлі адам алдау немесе сенімді теріс пайдалану жолымен мүлікті немесе оған құқықты немесе мүлік иесіне немесе өзге адамға ақы төлеумен көрсетілетін қызметтерді өтеусіз пайдаланып, заңсыз пайда табады және жәбірленушіге немесе мүліктің өзге иесіне нақты материалдық залал келтіреді.

Мұндай әрекеттер мемлекеттік органның немесе кәсіпорынның, жеке немесе заңды тұлғаның мүлкіне немесе оларға көрсететілетін ақылы қызметтерге ақы төлемей пайдалануды (заңнамада белгіленген төлемдерден немесе коммуналдық қызметтер үшін, тұрғын үйді, техниканы жалдағаны үшін ақы төлеуден босататын жалған құжаттарды ұсыну жолымен, электр энергиясын, суды, газды есепке алмай тұтынуға мүмкіндік беретін энергия желілеріне, су, газ құбырларына рұқсатсыз қосылу немесе осы адамға берілген көлікті жеке мақсатта пайдалану, жолсеріктер мен кондукторлардың жолаушыларды билетсіз тасуы және т.б.) білдіреді.

18. Кінәлі адамның әрекеттерін ҚК-нің 190-бабы төртінші бөлігінің 1-тармағы бойынша қылмыстық топ жасаған алаяқтық ретінде саралау кезінде ҚК-нің 3-бабының 23, 24, 25, 33, 34, 35 және 36-тармақтарында көрсетілген түсіндірулерді басшылыққа алу қажет.

19. ҚК-нің 190-бабы екінші бөлігінің 3-тармағында көзделген алаяқтық жасалған кезде қызметтік жағдайын пайдаланатын адамдар деп "Мемлекеттік қызмет туралы" 2015 жылғы 23 қарашадағы № 416-V Қазақстан Республикасы Заңының нормалары қолданылмайтын қызметшілерді немесе лауазымды адамдарды түсінген жөн.

20. Кінәлі адамның, егер ол мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адам не оған теңестірілген адам не лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам бола тұра, мүлік иесін алдау немесе оның сенімін теріс пайдалану жолымен мүлікті жымқыру немесе оған құқықты иемдену мақсатында өзінің қызметтік жағдайын пайдаланып қасақана жасаған әрекеттерін ҚК-нің 190-бабы үшінші бөлігінің 2-тармағы бойынша саралау қажет.

21. Мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкiлеттiк берілген адам не оған теңестiрiлген адам не лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам өзінің қызметтік өкілеттіктерінің жоқтығынан немесе қызметтік жағдайын пайдалануға мүмкіндіктің болмауынан нақты жүзеге асыра алмайтын әрекеті (әрекетсіздігі) үшін бөтеннің ақша қаражаттарын немесе өзге құндылықтарын иелену пиғылымен алуы алаяқтық ретінде саралануы тиіс.

Осы адам қылмыс жасау орнында ақшаны, бағалы қағаздарды және басқа да материалдық құндылықтарды алу кезінде ұсталған жағдайда жасалған әрекетті алаяқтыққа оқталу ретінде саралау керек.

Соттар кінәлі адамның әрекеттерін ҚК-нің 190-бабы үшінші бөлігінің 2-тармағы бойынша саралау кезінде ҚК-нің 3-бабының 16, 26, 27 және 28-тармақтарын басшылыққа алғандары жөн.

22. Адамға (жалдау, мердігерлік, комиссия, тасымалдау, сақтау және т.б. немесе еңбек шартының) азаматтық-құқықтық шарттардың негізінде сеніп тапсырылған мүлікті ол иемденіп алған немесе талан-таражға салған жағдай қызметтік жағдайын пайдаланған алаяқтыққа жатпайды. Көрсетілген әрекеттер ҚК-нің 189-бабымен қамтылады.

23. Мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкiлеттiк берілген адамның не оған теңестiрiлген адамның не лауазымды адамның не жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамның көрінеу алаяқтықты ұйымдастырушылар, оған айдап салушылар және көмектесушілер ретіндегі әрекеттері, егер олар қызмет бабын пайдалануымен ұштасса, ҚК-нің 28-бабының тиісті бөлігі және ҚК-нің 190-бабының екінші немесе үшінші бөліктері бойынша сараланады.

24. Кінәлі адамдардың әрекеттерінде ірі немесе аса ірі мөлшерде сараланатын алаяқтық белгісінің бар болуы туралы мәселе ҚК 3-бабының 3 немесе 38-тармақтарына сәйкес шешілуге тиіс.

Алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобында немесе қылмыстық топтың құрамында "ірі мөлшерде" немесе "аса ірі мөлшерде" белгісі бойынша алаяқтық жасаған адамдардың әрекеттерін саралау туралы мәселені шешу кезінде қылмысқа қатысушылардың барлығы жымқырған мүліктің жалпы кұнын негізге алған жөн.

25. Соттарға жалғаспалы алаяқтықты оның бірнеше рет жасалуынан ажырата білу қажет. Жалғаспалы алаяқтық кезінде кінәлі бір көзден бөтен мүлікті бірнеше рет алу жолымен мүлікті иеленуге қатысты бір пиғылды іске асырып, алдын ала көздеген мақсатына қол жеткізеді.

26. Алаяқтықтың бірнеше рет жасалу белгісін екі немесе одан көп адамдарға қатысты алаяқтықтың жасалуынан ажырату үшін екі немесе одан көп адамға қатысты алаяқтық бір сәтте және бір қылмыстық әрекетпен жасалатынын (үлестік құрылысқа қатысушыларға, ақпараттық жүйені пайдаланушыларға және т.б. қатысты алдаушылық) ескерген жөн. Бірнеше рет жасау кезінде, аталған іс-әрекет әртүрлі уақытта жасалады және мүлік әртүрлі көздерден жымқырылады.

27. "Бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену жөніндегі істер бойынша сот тәжірибесі туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі № 8 нормативтік қаулысының 19 және 20-тармақтарының күші жойылды деп есептелсін.

28. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және алғаш ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы	Қ.МӘМИ
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьясы, жалпы отырыс хатшысы	Қ.ШАУХАРОВ

О судебной практике по делам о мошенничестве

Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 29 июня 2017 года № 6.

В связи с вопросами, возникшими в судебной практике, изменениями законодательства и в целях единообразного применения норм закона, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан

постановляет:

1. Обратить внимание судов на то, что обязательным признаком мошенничества является наличие у виновного лица корыстной цели, то есть стремление обратить противоправно и безвозмездно чужое имущество в свою собственность, либо право на него в свою пользу, либо в пользу других лиц. Мошенничество совершается путем обмана или злоупотребления доверием, под воздействием которых собственник или иной владелец имущества добровольно передает имущество или право на него другим лицам.

При описании события уголовного правонарушения в обвинительном акте и в приговоре суда с учетом объективной и субъективной сторон совершенного деяния должен быть конкретизирован способ, путем которого было совершено мошенничество.

Сноска. Пункт 1 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

2. Обман является способом совершения мошенничества с целью хищения чужого имущества или приобретения права на чужое имущество. Обман может состоять в преднамеренном введении виновным в заблуждение собственника или иного владельца имущества сообщением, заведомо ложных, не соответствующих действительности сведений либо в сокрытии истинных фактов, которые должны были быть сообщены собственнику либо владельцу имущества, создающих у владельца имущества или иного лица ошибочное представление о правомерности перехода имущества во владение виновного лица и (или) других лиц.

В результате обмана собственник или иной владелец имущества, будучи введенным в заблуждение, добровольно передает имущество виновному лицу, полагая, что для этого имеются основания, и он действует в собственных интересах.

3. Злоупотребление доверием как способ мошенничества заключается в том, что виновный использует доверие, возникшее между ним и собственником или иным лицом, в ведении которого находится имущество, с целью незаконного получения чужого имущества или права на него из корыстных побуждений.

Доверие владельца имущества или иного лица к мошеннику может быть вызвано различными обстоятельствами: личным знакомством, рекомендациями родственников и иных лиц, служебным положением виновного и т. д.

4. При мошенничестве обман может выражаться как в устной, так и в письменной форме.

Использование при хищении поддельных документов является одной из форм обмана. Мошенничество, совершенное с использованием изготовленного другим лицом поддельного официального документа, полностью охватывается составом мошенничества и не требует дополнительной квалификации по статье 385 Уголовного Кодекса Республики Казахстана (далее – УК).

5. Если лицо, подделав официальный документ, предоставляющий права или освобождающий от обязанностей, совершило мошенничество, содеянное следует квалифицировать по совокупности уголовных правонарушений, предусмотренных частью первой статьи 385 УК и соответствующей частью статьи 190 УК.

6. Следует отличать хищение, совершаемое путем мошенничества, от хищений, совершаемых в иных формах, но имеющих способ обмана, который не обуславливает добровольную передачу имущества владельцем имущества или иным лицом, но облегчает совершение другого преступления (обман для проникновения в дом, хранилище и т. д.).

7. В случаях, когда обман используется лицом для облегчения совершения другого преступления, связанного с хищением чужого имущества, в ходе совершения которого его действия обнаруживаются собственником или иным владельцем этого имущества, однако он продолжает противоправно помимо воли владельца удерживать чужого имущества, то содеянное следует квалифицировать как грабеж (лицо просит владельца мобильного телефона сделать звонок, а затем с ним при владельце тут же скрывается).

8. Мошенничество признается оконченным с момента, когда похищаемое имущество изъято и перешло в незаконное владение виновного или других лиц, и они получили реальную возможность владеть, пользоваться или распорядиться им по своему усмотрению как собственным.

Если мошенничество совершено в форме приобретения права на чужое имущество, преступление считается оконченным с момента возникновения у виновного юридически закрепленной возможности владеть, пользоваться и распорядиться чужим имуществом как своим собственным, после соответствующего оформления, удостоверения или регистрации этого права.

Мошенничество, совершенное в отношении пользователей информационных систем, признается оконченным с момента перевода потерпевшим денежных средств и (или) личных данных виновному или по его указанию другим лицам.

Местом совершения мошенничества с использованием информационных систем следует считать место нахождения потерпевшего, который переводит денежные средства.

Сноска. Пункт 8 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

9. Под мошенничеством, совершенным путем обмана или злоупотребления доверием пользователя информационной системы следует признавать действия виновного, направленные на завладение имуществом или правом на имущество пользователя информационной системы, совершенные посредством информационных технологий (компьютера, компьютерных программ, интернета, сотового телефона и т. п.), путем размещения в информационной системе заведомо недостоверных сведений или программ, с целью реализации его преступного умысла на обман пользователя посредством Qiwi-кошелька, интернет-банкинга и т. д.

В случаях, когда указанные деяния сопряжены с неправомерным доступом в информационную систему или сеть телекоммуникаций, содеянное подлежит квалификации по совокупности уголовных правонарушений по статьям 190 и 205 УК, или 190 и 206 УК, если в результате неправомерного доступа к компьютерной информации произошло уничтожение и модификация, нарушение работы ЭВМ, системы ЭВМ или их сети.

10. Для разграничения мошенничества от гражданско-правовых отношений следует учитывать, что при мошенничестве умысел, направленный на хищение чужого имущества или приобретение права на чужое имущество путем обмана или злоупотребления доверием, возникает у виновного лица до и (или) в момент заключения договора, предусматривающего получение чужого имущества или права на него.

В таких случаях обманные действия виновного должны находиться в причинной связи с фактом получения виновным имущества или приобретения права на имущество, т. е. обманные действия должны предшествовать передаче этого имущества или приобретения права на него.

11. Судам следует учитывать, что о наличии умысла, направленного на хищение путем мошенничества при договорных обязательствах может свидетельствовать совокупность таких обстоятельств как заведомое отсутствие у лица реальной финансовой и иной материальной возможности (материально-техническая оснащенность, трудовой коллектив и т. д.) исполнить принимаемое обязательство, или необходимой лицензии, разрешения на осуществление деятельности, направленной на исполнение обязательств по договору, использование лицом поддельных учредительных документов или гарантийных писем, сокрытие информации о наличии задолженностей или залога по имуществу, заключение заведомо неисполнимых договоров и другие.

В тех случаях, когда договор между сторонами заключается с обоюдными намерениями сторон исполнить соответствующие обязательства, но после его заключения и получения материальной выгоды у одной из сторон возникают объективные обстоятельства, препятствующие исполнению взятых обязательств, содеянное не может квалифицироваться как мошенничество.

12. Противоправное получение социальных выплат и пособий, денежных переводов, банковских вкладов или другого имущества из корыстных побуждений на основании чужих личных или иных документов (например, пенсионного удостоверения, свидетельства о рождении ребенка, банковской сберегательной книжки, в которой указано имя ее владельца, или другой именной ценной бумаги и т. д.), образует состав мошенничества.

Если виновным указанные документы были предварительно похищены, то его действия должны быть дополнительно квалифицированы и по части третьей статьи 384 УК.

Как хищение чужого имущества путем обмана надлежит квалифицировать действия, состоящие в получении социальных выплат и пособий, иных денежных выплат или другого имущества путем представления в уполномоченный орган, принимающий соответствующие решения, заведомо ложных сведений о наличии обстоятельств, наступление которых согласно закону, подзаконному акту и (или) договору является условием для получения соответствующих выплат или иного имущества, а также путем умолчания о прекращении оснований для получения указанных выплат.

13. Как мошенничество квалифицируется безвозмездное обращение лицом в свою пользу или в пользу других лиц денежных средств, находящихся на счетах в банках, совершенное с корыстной целью путем обмана или злоупотребления доверием сотрудника банка с представлением в банк поддельных платежных поручений или чужих личных и иных документов.

Получение лицом дотации либо кредита без намерения его возврата с целью обращения в свою собственность путем обмана с предоставлением заведомо ложных сведений о финансовом положении или залоговом имуществе, или об иных обстоятельствах, имеющих существенное значение для получения кредита или дотации, образует состав мошенничества.

14. С момента зачисления денег на банковский счет в результате мошенничества лицо приобретает возможность распоряжаться ими, и преступление следует считать оконченным с момента зачисления этих средств на его счет.

15. Хищение чужих денежных средств через банкомат путем использования заранее похищенной или поддельной кредитной (расчетной) карты, ценных бумаг на предъявителя (облигация, вексель, акция и пр.) не образует состав мошенничества. В этом случае совершенное следует квалифицировать как кражу чужого имущества.

Действия, связанные с хищением чужих денежных средств, находящихся на счете в банке, путем использования похищенной или поддельной кредитной либо расчетной карты следует квалифицировать как мошенничество только в тех случаях, когда лицо путем обмана или злоупотребления доверием ввело в заблуждение уполномоченного работника банка.

16. Под мошенничеством в сфере государственных закупок понимаются действия виновного (поставщика), включающие в себя представление заведомо недостоверной информации (о финансовом или хозяйственном положении, наличии работников, технических средств и т. д.), с целью обмана, которые намеренно вводят в заблуждение заказчика или организатора государственных закупок для того, чтобы обратить в свою пользу или в пользу третьих лиц бюджетные денежные средства, в результате которых поставщик, не поставив товар или не выполнив работу, или не оказав услугу, присваивает выделенные средства.

В случаях, когда уполномоченное лицо заказчика заведомо составляет фиктивный акт приема-передачи товаров или выполненных работ, или оказанных услуг, после чего на счет поставщика поступают денежные средства, которые поставщик обращает в свою собственность и распоряжается ими по своему усмотрению, то такие действия поставщика не образуют состав мошенничества. В зависимости от установленных обстоятельств эти действия(уполномоченных лиц заказчика или поставщика) могут быть квалифицированы как злоупотребления служебным положением или хищения чужого вверенного имущества путем присвоения или растраты.

17. При разграничении мошенничества от причинения имущественного ущерба путем обмана или злоупотребления доверием при отсутствии признаков хищения судам следует учитывать, что при совершении обмана или злоупотребления доверием без признаков хищения виновное лицо не изымает имущество из законного владения владельца имущества или иного лица, или не приобретает право на него. В этом случае виновное лицо, безвозмездно используя имущество или право на него или услуги, оказываемые владельцем имущества или иным лицом за оплату, путем обмана или злоупотребления доверием получает незаконную выгоду и причиняет потерпевшему или иному владельцу имущества реальный материальный ущерб.

Такие действия могут выражаться в использовании имущества государственного органа или предприятия, частного или юридического лица или оказываемых ими платных услуг без оплаты (путем предоставления поддельных документов, освобождающих от уплаты установленных законодательством платежей или от оплаты за коммунальные услуги, за аренду жилья, техники, в несанкционированном подключении к энергосетям, водо-газопроводам, создающим возможность неучтенного потребления электроэнергии, воды, газа или эксплуатации в личных целях вверенного этому лицу транспорта (безбилетный провоз проводниками и кондукторами пассажиров и т. д.).

18. При квалификации действий виновного лица по пункту 1 части четвертой статьи 190 УК как мошенничество, совершенное преступной группой, следует руководствоваться разъяснениями, указанными в пунктах 23, 24, 25, 33, 34, 35 и 36 статьи 3 УК.

19. Под лицами, использующими свое служебное положение при совершении мошенничества, предусмотренного в пункте 3 части второй статьи 190 УК, следует понимать служащих или должностных лиц, на которых не распространяются нормы Закона Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года № 416-V "О государственной службе".

20. Действия виновного лица следует квалифицировать по пункту 2 части третьей статьи 190 УК, если оно, являясь лицом, уполномоченным на выполнение государственных функций, либо приравненным к нему лицом, либо должностным лицом, либо лицом, занимающим ответственную государственную должность, совершило умышленные действия с целью хищения имущества или приобретения права на него путем обмана или злоупотребления доверием собственника имущества с использованием своего служебного положения.

21. При получении денежных средств или иных ценностей лицом, уполномоченным на выполнение государственных функций, либо приравненным к нему лицом, либо должностным лицом, либо лицом, занимающим ответственную государственную должность за совершение действия(бездействия), которое он фактически не может осуществить из-за отсутствия служебных полномочий или невозможности использовать свое служебное положение, следует квалифицировать при наличии умысла на завладение указанными ценностями как мошенничество.

В случае задержания этого лица на месте совершения преступления при получении денег, ценных бумаг и других материальных ценностей содеянное следует квалифицировать как покушение на мошенничество.

При квалификации действий виновного лица по пункту 2 части третьей статьи 190 УК судам следует руководствоваться пунктами 16, 26, 27 и 28 статьи 3 УК.

22. Мошенничество с использованием служебного положения отсутствует в случае присвоения или растраты лицом имущества, которое было вверено ему на основании гражданско-правового договора (аренды, подряда, комиссии, перевозки, хранения и др. или трудового договора), указанные действия охватываются статьей 189 УК.

23. Действия организаторов, подстрекателей и пособников мошенничества заведомо для них совершенные лицом с использованием своего служебного положения, или лицом, уполномоченным на выполнение государственных функций либо приравненным к нему лицом, либо должностным лицом, либо занимающим ответственную государственную должность лицом, если оно сопряжено с использованием служебного положения, квалифицируются по соответствующей части статьи 28 УК и по частям второй или третьей статьи 190 УК. В пункт 20 внесены изменения в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 21.04.11 г. № 1 (см. стар. ред.)

24. Вопрос о наличии в действиях виновных лиц квалифицирующего признака мошенничества в крупном или особо крупном размере должен решаться в соответствии с пунктами 3 или 38 статьи 3 УК.

Решая вопрос о квалификации действий лиц, совершивших мошенничество в группе лиц по предварительному сговору или в составе преступной группы, по признаку "в крупном размере" или "в особо крупном размере", следует исходить из общей стоимости имущества, похищенного всеми участниками преступления.

25. Судам следует отличать продолжаемое мошенничество от неоднократного тем, что при продолжаемом мошенничестве виновный путем неоднократного изъятия чужого имущества из одного источника реализует единый умысел, направленный на завладение имуществом, достигая заранее намеченной цели.

26. Для разграничения квалифицирующего признака неоднократности мошенничества от совершения мошенничества в отношении двух или более лиц следует иметь в виду, что последнее совершается в одно время одним и тем же преступным действием (обман в отношении участников долевого строительства, пользователей информационной системы и т. д.). При признаке неоднократности указанное деяние совершается в разное время, и имущество похищается из разных источников.

27. Признать утратившими силу пункты 19 и 20 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 11 июля 2003 года № 8 "О судебной практике по делам о хищениях".

28. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, является общеобязательным и вводится в действие со дня первого официального опубликования.

Председатель
Верховного Суда Республики Казахстан	К. МАМИ
Судья Верховного Суда Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания	К. ШАУХАРОВ