"Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы" Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 21 қазандағы
Заңына
(Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы, 1993 ж., N 18, 439-құжат) сәйкес жыртқыш құстарды сақтау, қалпына келтiру және өсiп-өрбуiнiң орнықты жай-күйiн қамтамасыз ету және оларды одан әрi ұтымды пайдалану мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулы етедi:
Қазақстан Республикасының жыртқыш құстарын сақтау, қалпына
келтiру және пайдаланудың қоса берiлiп отырған Бағдарламасы бекiтiлсiн.
Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрi
Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң
1997 жылғы 14 ақпандағы
N 219 қаулысымен
бекiтiлген
Қазақстан Республикасының жыртқыш құстарын
ақтау, қалпына келтiру және пайдаланудың
БАҒДАРЛАМАСЫ
Күндiз ұшатын жыртқыш құстардың 39 түрi кездесетiн, олардың 33-i ұя салатын қазақстанда, соңғы он жылдықта олардың көпшiлiгiнiң саны едәуiр қысқарып кеттi. Қанаттылардың дәл осы тобы тың жерлердi игеру, орманды кесу, мелиорация және құрғату, қоршаған ортаның ластануы сияқты, олардың салдары - жемшөп базасының қысқаруы сияқты өзгерiс әсерлерiнiң ықпалына соғұрлым осал болып шықты. 60-шы жылдардың аяғына дейiн созылған аңшылық шаруашылықтардың "зиянкестерi" ретiнде мақсатты түрде қыруы және браконьерлiк үлкен роль атқарды. Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына күндiз ұшатын жыртқыш құстардың 15 түрi енгiзiлдi. Бiрқатар түрлерi жойылып кету шебiнде қалып отыр және адамның араласуынсыз олардың өсiп-өрбуiн қалпына келтiру мүмкiн емес.
Биоценоздағы елеулi ролiнен басқа, жыртқыш құстар, сонымен бiрге, үлкен бөлiгiнде адамзат үшiн жағымды, олар дамып келе жатқан экологиялық туризм үшiн бақылау объектiсi ретiнде өте тартымды, ал бiрқатар түрлерi: iрi сұңқарлар, бүркiт, тұйғын - қыран құстар ретiнде пайдаланылады. Қазақстанда қыран құстармен аң аулаудың мыңдаған жылдық дәстүрi бар және қазiр оны жекелеген ынталы адамдар жаңғыртуда; сұңқар салып аң аулау араб Шығысы елдерiнде және Еуропаның кейбiр жерлерiнде кең таралған және келешекте оның кейбiр түрлерi республика үшiн валюта түсiмiнiң көзi болуы да мүмкiн.
Қазiр қазақстандағы көптеген жыртқыш құстардың өсiп-өрбуiнiң қатты алаңдатарлық жай-күйiн ескере отырып, оларды сақтау мен қалпына келтiру жөнiнде кешендi шараларды жүзеге асыру қажет, оның табысты болуы олардың биологиясын терең зерделеуге байланысты.
Көп жылғы перспективаға есептелген осы Бағдарламаның мақсаты Қазақстан халқының мүддесiнде олардың ұтымды пайдалануды мүмкiн ететiн жан жақты ғылыми негiздемелер базасында жыртқыш құстардың өсiп-өрбуiн сақтау, қалпына келтiру және орнықты жай-күйiн қамтамасыз ету болып табылады.
Аталған мақсатқа қол жеткiзу жөнiндегi мiндеттердi жүзеге асыру кезiнде олардың жай-күйi туралы деректерге сәйкес, ерекше алаңдатарлық жағдайдағы түрлерге бiрiншi кезекте назар аудару қажет.
Бiрiншi кезеңде - бұлар: ителгi, бидайық және бүркiт.
Ителгi - Парсы шығанағы елдерiнде қыран құстарының неғұрлым құнды түрi. Қазақстанда 1992 жылға дейiн оның өсiп-өрбуi салыстырмалы түрде тұрақты болды, бiрақ 1992-1994 жылдары олар жойқын аулауға ұшырады, түр аяқ астынан жойылып кету шегiнде тұрды. Бидайық Қазақстандағы жыртқыш құстардың ең сирек түрi, оның екi ұясы ғана белгiлi. Бүркiт - қазақтардың дәстүрлi қыран құсы, әзiрге оның өсiп-өрбуi тұрақты, бiрақ олармен аң аулаудың жаңғыруы түрге ерекше назар аударуды талап етедi.
I бөлiм. ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАРДЫҢ САҚТАУ, ҚАЛПЫНА КЕЛТIРУ
ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГIЗДЕРI
Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар министрлiгi мүдделi ұйымдардың қатысуымен "жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 16-бабының негiзiнде жыртқыш құстарды қорғау, қалпына келтiру және пайдаланудың барлық жақтарын регламенттейтiн арнайы нормативтiк құжаттарды әзiрлеуi және бекiтуi қажет;
Қыран құстармен аң аулау ережелерi:
Жыртқыш құстарды ырықсыз жағдайда ұстау, өсiру және олармен сауда ережелерi;
Жыртқыш құстардың таралуы мен саны туралы ақпаратты жинау, сақтау және пайдалану ережелерi;
Жабайы аңдар мен құстардың мекендеу ортасына келтiрiлген зиянның орнын толтыруда залалдың мөлшерiн есептеу әдiстемесi туралы ережелер.
Жабайы аңдар мен құстардың мекендеу ортасын сақтау мақсатында оларды заңсыз аулағаны үшiн әкiмшiлiк жауапкершiлiктi күшейту туралы ұсыныстар әзiрлеу және оны Қазақстан Республикасының Үкiметiне енгiзу.
Табиғат қорғау ұйымдары мен басқа да мүдделi ведомстволар үшiн жыртқыш құстарды қорғау және пайдалану жөнiндегi нормативтiк құжаттардың тiзбесiн жасау және қажет кезiнде оларды осы құжаттармен қамтамасыз ету.
Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы Қазақ ССР-iнiң Кодексiне және ҚазССР-iнiң Қылмыстық кодексiне сәйкес жыртқыш құстарды (олардың жұмыртқаларын, тұлыбын және сол сияқтылар) табиғаттан ажыратып алуға немесе Қазақстанның шегiнен әкетуге заңсыз рұқсат бергенi үшiн лауазымды адамдарды жауапкершiлiкке тартуды қамтамасыз ету.
Жыртқыш құстарға қатысты халықаралық конвенцияларды, келiсiмдердi, шарттарды (Биологиялық әр алуандықты сақтау жөнiндегi халықаралық конвенция) бекiту жөнiндегi Қазақстан Республикасының мiндеттемелерiн орындауды және қолданылып жүрген басқа құжаттарға (СИТЕС конвенциясы, Бонн конвенциясы) қосылуды қамтамасыз ету.
Қауiп төнген түрлердi Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына кiргiзу және олардың өсiп-өрбуiнiң жай-күйi туралы қазiргi заманға деректер негiзiнде олардың санаттарын дер кезiнде қарастыру.
II-бөлiм. ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАРДЫ САҚТАУ, ҚАЛПЫНА КЕЛТIРУ
ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГIЗДЕРI
Ғылыми зерттеу - жануарлардың түрлерiн сақтау және қалпына келтiру жөнiндегi шараларды тиiмдi жүзеге асыру үшiн қажеттi алғышарт болып табылады. Түрдiң жай-күйiн болжамдау, жеке түрдiң орнықты тiршiлiк ету қабiлетi мен өздiгiнен қалпына келуiн бағалау үшiн қорғау, қайта жерсiздендiру жөнiнде арнаулы iс-қимылдар қажеттiгi туралы, түрлердi пайдалану мүмкiндiгi туралы шешiм қабылдау үшiн қажеттi шектеушi факторлардың барлық сан алуандығын ескере отырып, өсiп-өрбудiң санын, бөлiнуiн, құрылымының өсiп-өрбу деңгейiнде әлеуеттi және нақтылы өсiмталдығын зерттеу. Түрлердiң түр тармақтары мен өсiп-өрбуiнiң құрылымын бiлмей тұрып, оның жай-күйiне бағытты ықпал ету мүмкiн емес. Оларды жүйелi зерделеу табиғи және антропогендiк әсерлерге бейiмделу тетiктерiн бағалауға, қажет болған жағдайда ырықсыз жағдайда өсiрудi жөнге салуға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасында жыртқыш құстар жөнiндегi барлық ғылыми зерттеулердi Қазақстан Республикасы Ғылымминi - Ғылым академиясының Зоология және жануарлардың генофонды институты үйлестiредi.
Қазақстан Республикасының аумағында жыртқыш құстар жөнiнде ғылыми зерттеулер жүргiзетiн барлық мемлекеттiк, қоғамдық ұйымдар мен жеке адамдар бұл туралы Қазақстан Республикасының экология және биоресурстар министрлiгiне және Қазақстан Республикасының Ғылым министрлiгi - Ғылым академиясының Зоология және жануарлардың генофонды институтына хабарлауға, ғылыми бағдарламаларын, ал жұмыстар аяқталғаннан кейiн зерттеулердiң нәтижелерi туралы есеп беруге мiндеттi. Шетел мамандарының күшiмен зерттеулердi орындайтын шетел азаматтары мен ұйымдары, бұдан басқа, мұндай жұмыстарды жүргiзуге Қазақстан Республикасы Экология және биоресурстар министрлiгiнiң алдын ала жазбаша түрде рұқсатын алуы қажет. Есептегi жыртқыш құстардың саны, оларға ен салу, сақина салу туралы нақты мәлiметтер ақпарат көзi көрсетiле отырып, компьютерлiк деректер банкiне енгiзiледi.
Бағдарлама шеңберiнде жыртқыш құстар бойынша халықаралық ынтымақтастық пен халықаралық жобаларға қатысу жүзеге асырылады және жан-жақты қолдау табады.
Зерттеу басталғанға дейiн: бақылау әдiстерiн таңдау және ресми түрде қабылдау, санын есепке алу және басқа алға қойылған мақсаттарға байланысты олардың әдiстемелiк дайындығы, Бағдарламаға қатысушылар үшiн оларды бiр iзге салу, қажет болған жағдайда жаңа әдiстеменi пысықтау жүргiзiледi.
Әдiстемелер жетiлдiру және бағдарламаны орындаушылардың бiлiктiлiгiн көтеру үшiн тағлымдамалар, семинарлар және сол сияқтылар ұйымдастырылады.
Жыртқыш құстарды сақтау, қалпына келтiру және ұтымды пайдалану үшiн бiрiншi кезекте:
жыртқыш құстардың өсiп-өрбуiнiң қазiргi жай-күйiн айқындау мен нақтылау және ерекше қауiп төнген жағдайдағы түрлердi анықтау үшiн бiрыңғай әдiстеме бойынша олардың есебiн жүргiзу;
түрлердiң саны, жай-күйi және түрлердi пайдалану жөнiндегi ең жоғары толық кадастрлық мәлiметтердi жедел түрде алу және қолданбалы мiндеттердi шешу үшiн Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар министрлiгi мен Қазақстан Республикасы Ғылым министрлiгi - Ғылым академиясының Зоология институтында компьютерлiк деректер банкiн құру;
ғылыми мақсатта ауланған жыртқыш құстардың, сондай-ақ Қызыл кiтапқа енгiзiлген, жазатайым жағдайлардың нәтижесiнде мертiккен (ЭБЖ-де өлген, браконьерлерден алынған және сол сияқтылар) және питомниктер мен зоопарктерде мертiккен дербес түрлердiң барлық нұсқасы өткiзiлетiн Қазақстан Республикасының Ғылым министрлiгi - Ғылым академиясының Зоология және жануарлардың генофонды институтының базалық орнитологиялық коллекциясын сақтауға және толықтыруға жәрдемдесу қажет.
Жекелеген түрлердi зерттеу кезiнде ұсынылатын мәселелер:
А. Түрдiң зерттелуi: әдеби және қорлық деректердiң картотекасын құру, коллекциялық материалдардың болуы, жекелеген түр тармақтарының зерттелуi және тағы басқалар.
Б. Түрлердiң жүйелену құрылымы:
1. Түр тармақтарының саны мен номенклатурасы, олардың орналасуы.
2. Орналасудың биологиялық, морфологиялық және генетикалық ерекшелiктерiне талдау жасай отырып, түр тармағының құрылымын тексеру.
3. Жақын түрлердi будандастыру, қайта өндiру тетiктерiн оқшаулау.
4. Географиялық өсiп-өрбу және шағын өсiп-өрбу, олардың жекелену деңгейi.
5. Түрлер, түр тармақтары және өсiп-өрбу деңгейлерiндегi фонетика.
6. Бiр түр тармақтарының саны мен мекендеу тығыздығын қалпына келтiру мүмкiндiгi және басқалардың есебiнен өсiп-өрбуi.
В. Өсiп-өрбудiң саны мен бөлiнуi, жай-күйi
1. Өткендегi таралу аймағы бойынша тұтастай және Қазақстан бойынша түрлердiң саны мен бөлiнуi, олардың өзгеру тенденциялары.
2. Қазақстандағы қазiргi саны мен бөлiнуi, ұя салуда тығыздығы жоғары учаскелердi анықтау, таралу аймағының сипаты (бiркелкi, теңбiлдi, жыртынды), өсiп-өрбудiң қоршалған болуы, ұшып келу кезi мен қыстамалыққа ұя салу саны.
3. Ұшып келу кезiнде, қыстамалыққа бақылау орындарындағы ұя салу саны мен бөлiнуiнiң мониторингi, олардың өзгеру тенденциялары, болжамы.
4. Әртүрлi деңгейдегi антропогендiк әсерлерге (тұрақты, төмендеген, қалпына келтiрушi) өсiп-өрбудiң жыныстық - жас құрылымы, олардың тiршiлiк ету келешегiн бағалау.
Г.Биология
1. Орналасу - ұя, биотопы, ұяның салынуы, оның материалдары және сол сияқтылар, өздерi ұя салмайтын жыртқыштар үшiн ұя "жасап берушi" түрлер.
2. Ұя учаскелерiн қамту, осындай мiнез-құлық.
3. Аумақтық және қорғану мiнез-құлқы, оның қалыптасуы.
4. Мекендеу тығыздығы, көршi жұптардың арасындағы өзара қарым-қатынас.
5. Отырықшы және ұшып келетiн түрлердiң ұялық консерватизмi, балапандар мен ересек құстардың дисперсиясы, жұптардың тұрақтылығы.
6. Көбею мерзiмдерi: ұя қамдау (салу), жұмыртқалау, балапан шығару.
7. Қайта өндiру циклы: ұяға кiрiп алу, дайындау (немесе салу) жұмыртқа салу, ұя басу, (ұзақтығы, температуралық режимi, аталығы мен аналығының қатысуы және сол сияқтылар), балапандардың жұмыртқаны жарып шығуы, оларды азықтандыру (азықтандыру жиiлiгi, аталығы мен аналығының қатысуы, азықты бөлу, азыққа ұшып бару қашықтығы, жем алу учаскесiн қорғау, балапандарын жылыту, олардың өсуi мен жетiлуi, ұяда болу ұзақтығы, түлеп ұшуы), түлектiң ұядан кейiнгi тiршiлiгi (балапандарды баулу, балапандардың мiнез-құлқын қалыптастыру, түлектiң өз бетiнше кетуi), көбеюдiң әртүрлi кезеңiндегi аталығы мен аналығының мiнез-құлқы.
8. Көбеюдiң өсiмталдығы, ойдағыдай болуы, көбею мерзiмiне, құстың жасына байланысты ұя салуының көлемi және сол сияқтылар, жұмыртқа салуы, оның себептерi, балапандарының үлкендiгi, балапандардың ұяда мертiгуi, ұяның тағдыры (бұзылу, тастап кету үлесi, басқа да себептермен бүлiнуi), қайта ұя салу, көбеюдi бастаған құстардың жұптарының ұшып келу саны, өсiмталдық және бақылау өсiп-өрбуiнiң ойдағыдай көбею мониторингi, олардың жай-күйiнiң болжамы.
9. Азықтану: аулаушылық мiнез-құлқы, құстың түрiне байланысты тәулiктiң азықтану мұқтаждығы, ересек құстар балапандардың азықтық құрамы, азықтың маусымдық өзгеруi, алатын жемдерiнiң саны және олардың өсiп-өрбуiне жыртқыштардың әсерi және тағы басқалар. Азықтық мамандандыру.
10. Ұшып келу, қоныс аудару және қыстап қалу сипаты: түр тармақтары мен жеке түрлердiң отырықшылық деңгейi, ауа райы, азықтық және басқа факторларға байланысты қоныс аударудың мерзiмi, бағыты және қарқыны, ұшу кезiндегi және қонатын орындары, Қазақстандағы және оның шегiндегi қыстамалық орындары, қыстап қалатын құстардың тығыздығы жоғары орындары, қыстамалықтағы бөлiнуi мен мiнез-құлқы, қыстаудың қолайлы болуы, ересек құстар мен балапандардың өлiм-жiтiмi.
11. Тәулiктiк белсендiлiгi, азықтық және суға бару режимi, мiнез-құлқының таранып-сылану, ұшып-қону және басқа нысандары.
12. Жыныстық жетiлуi, көбею жасы, тiршiлiк ету ұзақтығы.
Д. Шектеушi факторлар
1. Табиғи: ұя биотоптарының жай-күйi, ұя салу үшiн орынның болуы, маусым бойынша азықтық базасының жай-күйi, ұя салатын орыны мен жем үшiн бәсекелестерi, жаулары, экто және эндопаразиттерi мен аурулары, метеорологиялық және басқалар.
2. Антропогендiк: адамдардың қырып-жоюы және оның себептерi, әртүрлi мақсаттар үшiн аулау, үркiту факторы, мекендеу орнының бұзылуы, азықтық базасының бұзылуы, ЭБЖ тiреуiнде қырылуы, улы химикаттардан, ауыр металдардан және сол сияқтылардан қырылуы немесе әлсiреуi, түрге қатысты жергiлiктi дәстүрлер (қыран құстар ретiнде пайдалану, ырымшылдық және сол сияқтылар) басқа да тiкелей және жанама әсерлер.
Е. Табиғи мекендердiң өсiмталдығы мен тығыздығын қолдан ұлғайту мүмкiндiгiн зерделеу.
1. Бiрiншi салған жұмыртқаларын алып қою жолымен қайтадан ұя басуды ынталандыру және оларды табиғатқа қайтаратындай болып көшеттiктерде балапан шығару.
2. Балапанды каинизм (әлi жеткен балапанның әлсiз балапанды жеп қоюы) қатерi төнген кезде сақтап қалу.
3. Ересек құстар мен балапандардың өлiм-жiтiмiн азайтуға және
өсiмталдығын ұлғайту үшiн жыл бойына мезгiл-мезгiл қосымша азықтандыру.
4. Ормансыз жерлерде ұяларға негiз болатын жасанды ұя салу құрылғыларының мақсаты және әдiстерi.
III бөлiм. ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАРДЫҢ ЖЕКЕ
ТҮРЛЕРIН САҚТАУ ЖӘНЕ ҚАЛПЫНА КЕЛТIРУ
Осы бөлiмнiң шаралары, жан-жақты ғылыми-теориялық негiздемелер негiзiнде жүзеге асырылатын бағдарламаның басты мақсатын шешуге - Қазақстан Республикасының жыртқыш құстарын сақтау және қалпына келтiруге бейiмделген. Әрбiр түр (түрлер тобы) үшiн олардың сақтаудың қажеттi шаралары таңдап алынады, олардың кезектiлiгi мен басымдылығы айқындалады.
Осы Бағдарлама шеңберiнде:
олардың жай-күйiн, экологиясы мен этологиясын шектеушi факторларды жан-жақты зерделеу негiзiнде, бiрiншi кезекте, жасырын аулауға ұшыраған - ителгi, бидайық, бүркiт сияқты сирек кездесетiн қыран жыртқыш құстарға назар аудара отырып, өсiп-өрбудi, түр тармақтарын, түрлердi сақтау мен қалпына келтiрудiң стратегиясы мен тактикасын әзiрлеу;
қорғалатын аумақтарда (қорықтарда, қорғалымдарда, ұлттық парктерде, мемлекеттiк және оған тiркелген аңшылық шаруашылықтарында) жыртқыш құстардың сирек және жоғалып бара жатқан түрлерiнiң ұя салуын анықтау және жыл сайын есепке алуды жөнге салу;
ерекше қорғалатын аймақтардың шегiнде күзеттi күшейту және жаңа объектiлердi - шағын қорықтарды, шағын қорғалымдарды, маусымдық қорғалымдарды, мекендеу тығыздығы жоғары учаскелерде немесе жекелеген ұяларда, сондай-ақ құстардың қоныс аудару және қыстап қалу кезiндегi шоғырланатын орындарында табиғат ескерткiштерiн құруды қамтамасыз ету;
жыртқыш құстардың ұя салу және күздегi қайту кезеңдерiндегi жұмыстар үшiн жануарлар дүниесiн қорғау жөнiндегi инспекциялардың жанынан арнайы отрядтар құру;
ұялардың орналасу және iрi сұңқарлар мен бүркiттiң шоғырланған орындары туралы дәл деректердi ашық баспасөзде жариялауға тыйым салу;
Қазақстан Республикасының Ғылым министрлiгi - Ғылым академиясының Зоология және жануарлардың генофонды институтымен басқа да ұйымдардан сарапшыларды шарттық негiзде тарта отырып, жануарлар дүниесiн қорғау жөнiндегi мемлекеттiк бақылау органдарына консультативтiк әдiстемелiк және жыртқыш құстарды заңсыз аулау мен контрабандаға байланысты мәселелер бойынша құқық қорғау және кеден органдарына сараптамалық көмек көрсету;
қажет болған жағдайда ғылыми негiздемелер негiзiнде биотехникалық шаралар жүргiзу (ұя платформаларының құрылғысы, қосымша азықтандыру және сол сияқтылар);
табиғат қорғау заңдарына сәйкес жыртқыш құстарды қорғауда мемлекеттiк бақылау органдарына көмек көрсеткен азаматтарды көтермелеу;
жыртқыш құстарды насихаттауды жүргiзу көзделедi.
Халықтың тарапынан қолдау таппай, ұлттық дәстүрлердi ескере отырып адамдардың жыртқыш құстарға деген ұқыпты көзқарасын қалыптастырмай, ең соңында олар туралы қарапайым бiлiм алмай жыртқыш құстарды сақтау және қалпына келтiру жөнiндегi қабылданған барлық шаралар тиiсiнше табысты болмайды. Әсiресе, жыртқыштар тiршiлiк ететiн жерлерде өмiр сүретiн немесе қызмет түрi бойынша оларға жанасатын адамдар, ерекше қорғалатын және фондық түрлердi танып-бiлуге, олардың тiршiлiк ету орындарына қойылатын талаптарды, биоцензадағы ролiн, оларға не қауiп төндiретiндiгiн және оларды сақтау үшiн қандай шаралар қолданылатындығын, оларды қорғау жөнiндегi заңдарды бұзған үшiн жауапкершiлiк шаралары туралы бiлуге тиiс. Сондықтан да мемлекеттiк атқарушы органдар мен басшы ұйымдар қолдау көрсетiп отырған, халықты нысаналы түрде экология жағынан ағарту жөнiндегi бiрқатар мәселелер қойылуда және оған мыналар кiредi:
а) кинофильмдер, теле және радио хабарлар жасау;
б) плакаттар, открыткалар, күнтiзбелер басып шығару, почта маркiлерiн, конверттер және сол сияқтыларды шығару;
в) жыртқыш құстардың далалық суреттi айқындағыштарын басып шығару;
г) республиканың зоопарктерiнде, табиғат музейлерi мен өлке тану музейлерiнде тақырыптық экспозициялар жасау;
д) дәрiстiк насихаттау;
е) жыртқыш құстарға арналған фотосуреттер, бейнелеу өнерi, әдеби көрмелер ұйымдастыру;
ж) жыртқыш құстардың жекелеген түрлерiне (түрлердiң тобына) арналған насихаттық науқандар ұйымдастыру;
з) тұрақты түрде ғылыми-практикалық конференциялар өткiзу;
и) табиғат қорғау, бақылау қызметтерi қызметкерлерi мен аңшылықты пайдаланушылар үшiн әдiстемелiк құралдар мен нормативтiк құжаттардың жинақтарын басып шығару.
IҮ бөлiм. ЫРЫҚСЫЗ ЖАҒДАЙДА КӨБЕЙТУ ЖӘНЕ
ҚАЙТА ЖЕРСIЗДЕНДIРУ
Қыран құстарды және әсiресе сирек кездесетiн жыртқыш құстарды ырықсыз жағдайда көбейтудi ұйымдастыру - олардың табиғи өсiп-өрбуiне залал келтiрмей әртүрлi мақсатқа пайдалануды қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн, оларды сақтау жөнiндегi шаралар кешенiнiң маңызды құрамдас бөлiгi. Одан басқа, егер түрлердiң санын табиғи жолмен қалпына келтiру қиындыққа түссе немесе мүмкiн болмаса "Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 19-22 баптарына сәйкес реинтродукция - ырықсыз жағдайда өсiрiлген құстарды табиғатқа қайтару қолданылады.
Осыны негiзге алып, мыналар жүзеге асырылады:
Сирек кездесетiн және қыран құстарды көбейту жөнiндегi жұмыс iстейтiн питомниктердiң қызметiн, осы бағыттағы зоопарктердiң қызметiн жан-жақты қолдау және жаңаларын құру, оларға аналық басты жаңарту үшiн одан әрi қайта жерсiздендiру және ырықсыз жағдайда көбейту үшiн жыртқыш құстардың шектеулi санын алуға белгiленген тәртiпте рұқсат бере отырып, жоғарыда аталған Заңның 37-бабына сәйкес, олар үшiн салық жеңiлдiктерiн белгiлеу.
Питомниктердiң, зоопарктердiң қызметiне, олардың мiндеттi түрде тұқыммал кiтабын жүргiзуiне, олардың түсiп қалмайтын сақиналардың, шағын транспордерлердiң көмегiмен құстарды даралап талдауды, табанның (флоидозын) қыртыстануын сипаттауды қамтамасыз етуiне мемлекеттiк бақылау жасау. Жыртқыш құстарды ырықсыз жағдайда ұстау-өсiру және оларды сату Ережелерiне сәйкес, табиғаттан заңсыз ажыратып алынған дербес түрлердiң питомниктер арқылы ресмилену мүмкiндiгiн болдырмау үшiн басқа да шаралар қолдану.
Жануарлар дүниесiн қорғау жөнiндегi арнайы уәкiлеттiк берiлген органдардың, айырбастаудың және басқа да заңсыз операциялардың болдырмау үшiн Қазақстандағы зоопарктерде, питомниктерде және жеке адамдарда ұсталатын, әрбiр құстың фолидозының сипатталуы мен тiркелуiн және төлқұжатын рәсiмдей отырып, барлық iрi сұңқарлардың және бүркiттiң (ителгi, бидайық, лашын, сұңқар және басқалар) бас санына жыл сайын түгендеу жүргiзедi.
Ырықсыз жағдайда көбейту, өсiмталдығын қолдан ұлғайту, қалыпты импринтингiн қалыптастыру әдiстерiн пысықтау.
Қайта жерсiздендiрудi теориялық жағынан негiздеу және ол үшiн учаскелердi таңдап алу.
Қайта жерсiздендiру әдiстерiн пысықтау: қайта жерсiздендiрiлген құстардың жасы, шығаруға немесе ұя салуға дайындау, қосымша азықтандыру және сол сияқтылар.
Қайта жерсiздендiрудiң табысты болуын, ырықсыз жағдайда өсiрiлген құстардың табиғи көбею қабiлетiн, олардың табиғаттағы өсiмталдығын анықтау.
Отырықшы және ұшып келетiн түр тармақтары мен жеке түрлердiң отырықшылықты тұқым қуалау себептiлiгi мен қалпына келу ерекшелiктерiн зерделеу.
Өсiрiлген құстардың қажеттi генетикалық тазалық деңгейiн, будандарды шығарудың мақсатты сәйкестiгiн, олардың өсiмталдығын анықтау.
Қайта жерсiздендiрудiң бақылау өсiп-өрбуiнiң жай-күйi мен құрылымына әсерiн зерделеу.
Ү бөлiм. ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУ
Жыртқыш құстарды пайдаланудың негiзгi бағыты - Қазақстан аумағында мыңдаған жылдар бойы белгiлi қыран құстармен аң аулаудың ұлттық дәстүрiн жаңғырту. Бұл орайда жыртқыш құстардың табиғи өсiп-өрбуiне зиян келтiруге жол бермеудi негiзге алған жөн және тек осындай жағдайда ғана жыртқыш құстарды басқа, соның iшiнде мәдени ағарту мақсаттарына пайдалану жолына әзiрлiктi жүргiзу орынды болады.
Қыран құстардың сирек түрлерi - iрi сұңқарлар мен бүркiттер үшiн Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмi бойынша айрықша және "Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 22-бабына қатаң сәйкестiкте оларды пайдаланудың ерекше тәртiбi мен оларға бақылау жасау белгiленедi.
1. Қыран құстармен аң аулау:
а) жыртқыш құстардың табиғи өсiп-өрбуiне залал келтiрмеу мақсатында құқық қорғау органдарының тарапынан олардың қызметiне тұрақты түрде бақылау жасаумен, Қазақстанда қыран құстармен аң аулауды жаңғыртатын клубтарды, ассоциациялар мен басқа да қоғамдық бiрлестiктердi және ұйымдарды құруға және олардың қызметiне қолдау көрсету;
б) осы клубтарда және сол сияқтыларда қыран құстармен аң аулайтын әуесқойлардың дайындығын және бiлiктiлiгiн жетiлдiрудi ұйымдастыру;
в) аңшыларға ырықсыз жағдайда өсiрiлген қыран құстарды пайдалануға бағдар беру;
г) жануарлар дүниесiн басқарудың арнайы уәкiлеттiгi берiлген мемлекеттiк органдар мүдделi ұйымдармен бiрлесiп жыртқыш құстарды Қазақстанға әкелудiң және одан әкетудiң тәртiбiн әзiрлеу;
2. Қазақстан жағдайында жыртқыш құстарды пайдаланудың аэродромдарда құстарды үркiту, элеваторларды кептерлерден қорғау және сол сияқтылар үшiн басқа да мүмкiн жолдарын зерделеу.
3. Қыран құстардың орнықты өсiп-өрбуiн шектеудi пайдалану мүмкiндiгiн зерделеу:
а) сынамалық шектеулi аулау учаскелер бөлу, өсiп-өрбудiң қазiргi жай-күйiн және оның өзгеруiнiң тенденцияларын айқындағаннан кейiн ғана жүргiзiледi, аулау квотасы ғылыми-зерттеу базасында ғана айқындалады. Құстарды ажыратып алу, әдетте көбею аудандары мен маусымынан тысқары, жоғары интенсивтi тұрақты ұшуы бiлiнген орындарда жүргiзiледi, оларды аулау лицензиясы заңмен белгiленген тәртiпте берiледi және Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар министрлiгi мен Қазақстан Республикасының Ғылым министрлiгi - Ғылым академиясы Зоология және жануарлардың генофонды институтының бiрлескен бақылауымен ғана қолданылады;
б) аулауды тек қана алдын ала түскен тапсырыстар бойынша бiлiктi аулаушылар жүргiзедi, ұсталған құстар тiркелген питомниктерде немесе зоопарктерде ұсталады және содан кейiн ғана "Жыртқыш құстарды ырықсыз жағдайда ұстау, өсiру және оларды сату ережелерiне" сәйкес, аңшыларға берiледi (немесе көбею үшiн қалдыра тұрады);
в) аулаудың әртүрлi әдiстерiнiң құс денсаулығының жай-күйiне әсерiн зерделеу, аң аулау маусымы аяқталғаннан кейiн шығарылатын қыран құстардың тағдырын анықтау;
г) ажыратып алудың бақылаулық өсiп-өрбудiң саны мен құрылымына әсерiн тұрақты түрде анықтау, оның дербес түрдiң ұядағы және ұядан тысқары кезеңдердегi жалпы өлiм-жiтiмiнде үлес салмағын айқындау, оның бұдан арғы мүмкiндiгi мен мақсатқа сәйкестiгi туралы қорытынды беру.
4. Жыртқыш құстарды мәдени-ағарту (мұражайлар үшiн), ойын-сауық және басқа да шараларға пайдалану кезiнде, оларды табиғаттан алудан жалтарып, ырықсыз жағдайда өсiрiлген немесе ырықсыз түрде ұсталған дербес түрлердi басым пайдалану.
ҮI бөлiм. БАҒДАРЛАМАНЫ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
Бағдарламаны жүзеге асыру жөнiндегi жұмыстарды қаржыландыру Республикалық қоршаған ортаны қорғау қоры қаражатының және бюджетте ғылыми зерттеулерге көзделген қаражаттың есебiнен, сондай-ақ халықаралық қорлардың гранттары есебiнен жүзеге асырылады.
ЕСКЕРТУ. YI-бөлiм өзгердi - ҚРҮ-нiң 1998.05.14. N 434
қаулысымен.
