Қазақстан Республикасы Конституциясы 88-бабының 4-тармағын ресми түсіндіру туралы

Қаулы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі 2000 жылғы 31 мамыр N 3/2.

Ескерту. Қаулыға өзгеріс енгізілді – ҚР Конституциялық Кеңесінің 17.04.2017 № 2 нормативтік қаулысымен.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Төраға Ю.А.Ким, Кеңес мүшелері Н.І.Өкеев, Ж.Д.Бұсырманов, А.Есенжанов, Қ.Ә.Омарханов және В.Д.Шопин қатысқан құрамда, өтініш субъектісінің өкілі - Қазақстан Республикасының Әділет вице-министрі А.Н.Котловтың қатысуымен, Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасы, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" U952737_ конституциялық заң күші бар Жарлығының 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасы негізінде, өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Қазақстан Республикасы Конституциясы 88-бабының 4-тармағын ресми түсіндіру жөніндегі 2000 жылғы 10 мамырдағы өтінішін қарап шықты.

Баяндамашылар - Конституциялық Кеңестің мүшелері А.Есенжанов пен В.Д.Шопиннің хабарын, өтініш субъектісі өкілінің сөйлеген сөзін тыңдап, осы өтініш бойынша қолда бар материалдармен танысып шығып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мынаны анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне 2000 жылғы 10 мамырда Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Қазақстан Республикасы Конституциясы 88-бабының 4-тармағын ресми түсіндіру жөніндегі өтініші келіп түсті.

Өтініш беруге, жергілікті атқарушы органдардың өкілеттігіне қатысты даулар бойынша сот практикасында, әкімдер өздерінің бұрын қабылдаған актілерінің күшін дербес түрде жоюға құқылы емес деген пікірдің қалыптасуы себеп болып отыр, өйткені ол жөнінде Қазақстан Республикасы Конституциясы 88-бабының 4-тармағында тікелей көрсетілмеген. Өтініш субъектісінің пікірі бойынша, конституциялық нормаларды бұлай түсіну, әкімдердің дәл осы деңгейдегі бұрын қабылданған актілермен реттелген мәселелер бойынша шешім және өкім қабылдау құқығына шектеу қояды.

Осыған байланысты, өтініште Қазақстан Республикасы Конституциясы 88-бабының 4-тармағына ресми түсіндірме беру кезінде, мынадай: әкімдер өздері қабылдаған шешімдер мен өкімдердің дербес түрде күшін жоюға құқылы ма, деген сұрақтың жауабын ескеру сұралады.

Премьер-Министр өтінішінде қойылған мәселеге қатысты қолданыста, Конституция 88-бабының 4-тармағын ресми түсіндіру кезінде Конституциялық Кеңес мынаны ескерді.

Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Президенті, жоғарғы және жергілікті өкілді, сондай-ақ атқарушы органдар шығаратын нормативтік және өзге де құқықтық актілердің түрлерін анықтай отырып, бұл актілердің күшін жоюдың (күші жойылды деп танудың) мүмкіндігі мен тәртібін әр кезде де белгілей бермейді. Қараудың нысаны болып отырған, әкімдердің шешімдері мен өкімдерінің күшін жоюға құқылы органдар мен лауазымды адамдарды көрсететін Конституцияның 88-бабы 4-тармағынан тыс, 88-баптың 3-тармағы Қазақстан Республикасының Конституциясы K951000_ мен заңдарына сәйкес келмейтін мәслихат шешімдері күшінің сот тәртібімен жойыла алатындығын көзде тұтады.

Конституция 88-бабының 4-тармағында да, жоғарыда аталған конституциялық нормаларда да, онда аталған актілерді оларды шығарған органдар немесе лауазымды адамдар жоюы мүмкін екендігі туралы айтылмайды.

Конституциялық Кеңес, Конституцияның келтірілген нормаларында тиісті органдар мен лауазымды адамдардың өздері шығарған актілерінің күшін өздері жоюға құқықтылығы туралы тікелей көрсетпенің болмауы, бұл органдар мен лауазымды адамдардың өз актілерінің күшін жоюға құқылы еместігінен дәлел бермейді деп пайымдайды. Бұл орайда Конституциялық Кеңес, мемлекеттің өкілді және атқарушы органдарының, сондай-ақ лауазымды адамдарының, атап айтқанда әкімдердің, өздері қабылдаған актілерінің қажет болған жағдайда күшін жою құқығы, олардың Конституция мен заңдарда баянды етілген, тиісті актілер шығару бойынша өкілеттігінен келіп шығатынын және осы өкілеттікті іске асырудың бір нысаны болып табылатынын ескерді.

Жоғарыда келтірілген конституциялық нормаларды өзгеше түсіндіру, яғни мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарының, атап айтқанда әкімдердің, олардың өздері қабылдаған актілерінің күшін жоюға құқығын жоққа шығару, аталған субъектілердің құзыры мен өкілеттігін ешбір негізсіз шектеу болып, оларды жағдайдың өзгеруін өздері есепке алып, жіберілген қателіктерді жөндеу және т.б. мүмкіншілігінен айыру болып табылар еді, әдетте, бұл жағдай, бұрын қабылданған актілерді толықтыру мен өзгерту, немесе олардың күші жойылды деп тану қажеттігін көзде тұтады. Оның үстіне, қолданылып жүрген заң - "Нормативтік құқықтық актілер туралы" 1998 жылғы 24 наурыздағы Z980213_ Қазақстан Республикасы Заңы 27-бабының 1-тармағы, нормативтік құқықтық актінің қабылдануына байланысты бұрын қабылданған барлық нормативтік құқықтық актілердің немесе олардың құрылымдық бөліктерінің, егер олар жаңа актіге енгізілген құқық нормаларына қайшы келсе немесе оларды қамтылса, күші жойылды деп танылуға, өзгертілуге немесе толықтырылуға тиіс екенін ескереді. Бұл Заңның 40-бабы 2-тармағының

4) тармақшасына сай, нормативтік құқықтық акт (оның бөлігі немесе бөліктері) сол актіні қабылдаған орган актінің немесе оның бөлігінің (бөліктерінің) күші жойылды деп танығанда өзінің қолданылуын тоқтатады.

Мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарының өздері қабылдаған актілерінің күшін жоюға құқылы екендігі басқа заң актілерінің нормаларынан да келіп шығады. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" 1995 жылғы 21 желтоқсандағы Z952709_ заң күші бар Жарлығы 19-бабының 1 және 2-тармақтарында: "1. Прокурор Конституцияға, заңдарға және Республика Президентінің актілеріне қайшы келетін нормативтік және өзге де құқықтық актілерге, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың шешімдері мен іс-әрекеттеріне наразылық жасайды. 2. Наразылық оны шығарған органға немесе жоғары тұрған органға беріледі..." деп жазылған. Прокурордың заңсыз актіні шығарған органға наразылық жасау құқығы Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі K990411_ 286-бабының мазмұнынан да келіп шығады. Прокурорды заңсыз актіні шығарған органға немесе оны шығарған лауазымды адамға наразылық жасауға міндеттей отырып, аталған құқықтық нормалар, ешбір шүбәсіз, бұл органдар мен лауазымды адамдар өз актілерінің күшін жоюға құқылы екенін ескереді.

Баяндалғанның негізінде, Конституциялық Кеңес, Конституция 88-бабының 4-тармағы әкімдердің шешімдері мен өкімдерінің күшін жоюға хақылы органдар мен лауазымды адамдардың толық тізбесін белгілемейді және ол шешім мен өкімді қабылдаған әкімнің олардың күшін жоя алу мүмкіндігін алып тастамайды деген қорытындыға келеді.

Қазақстан Республикасы Конституциясы 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" U952737_ конституциялық заң күші бар Жарлығының 33, 37 және 38-баптарын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасы Конституциясы 88-бабының 4-тармағын ресми түсіндіру тәртібімен, Конституциялық Кеңес қаулы етеді:

Ескерту. Дәлелдеу бөлігіне өзгеріс енгізілді – ҚР Конституциялық Кеңесінің 16.11.2022 № 1 нормативтік қаулысымен.

1. Қазақстан Республикасы Конституциясы 88-бабының 4-тармағын, әкімдердің шешімдері мен өкімдерінің күшін жоюға құқылы мемлекеттің лауазымды адамдары мен органдарының осы нормада белгіленген тізімі толық болып табылмайды және әкімдердің өздері шығарған шешімдері мен өкімдерінің күшін жою құқығын алып тастамайды деп түсіну керек.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясы 74-бабының 3-тармағына сай, осы қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және Қазақстан Республикасы Конституциясы 73-бабының 4-тармағында көзделген жағдайларды ескере отырып, шағымдануға жатпайды.

Қазақстан Республикасы

Конституциялық Кеңесінің Төрағасы

Об официальном толковании пункта 4 статьи 88 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 31 мая 2000 г. N 3/2.

Сноска. Постановление с изменением, внесенным нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 17.04.2017 № 2.

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Кима Ю.А., членов Совета Акуева Н.И., Бусурманова Ж.Д., Есенжанова А., Омарханова К.А. и Шопина В.Д., с участием представителя субъекта обращения - Вице-министра юстиции Республики Казахстан Котлова А.Н., на основании подпункта 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпункта 1) пункта 3 статьи 17 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан" рассмотрел в открытом заседании обращение Премьер-Министра Республики Казахстан от 10 мая 2000 года об официальном толковании пункта 4 статьи 88 Конституции Республики Казахстан.

Заслушав сообщения докладчиков - членов Конституционного Совета Есенжанова А. и Шопина В.Д., выступление представителя субъекта обращения, ознакомившись с имеющимися материалами по данному обращению, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:

В Конституционный Совет Республики Казахстан 10 мая 2000 года поступило обращение Премьер-Министра Республики Казахстан Токаева К.К. об официальном толковании пункта 4 статьи 88 Конституции Республики Казахстан.

Обращение мотивировано тем, что в судебной практике по спорам, касающимся полномочий местных исполнительных органов, складывается мнение о неправомочности акимов самостоятельно отменять свои ранее принятые акты, поскольку об этом прямо не указано в пункте 4 статьи 88 Конституции Республики Казахстан. По мнению субъекта обращения такое понимание конституционных норм ограничивает права акима на принятие решений и распоряжений по вопросам, которые урегулированы ранее принятыми актами того же уровня.

В связи с этим в обращении содержится просьба при даче официального толкования пункта 4 статьи 88 Конституции Республики Казахстан предусмотреть ответ на вопрос: имеют ли акимы право самостоятельно отменять принятые ими решения и распоряжения.

При официальном толковании пункта 4 статьи 88 Конституции применительно к вопросу, поставленному в обращении Премьер-Министра, Конституционный Совет исходит из следующего.

Конституция Республики Казахстан, определяя виды нормативных и иных правовых актов, издаваемых Президентом Республики Казахстан, высшими и местными представительными, а также исполнительными органами, не всегда устанавливает возможность и порядок отмены (признания утратившими силу) этих актов. Кроме являющегося предметом рассмотрения пункта 4 статьи 88 Конституции, указывающего на органы и должностных лиц, правомочных отменить решения и распоряжения акимов, пункт 3 статьи 88 предусматривает возможность отмены в судебном порядке решений маслихатов, не соответствующих Конституции и законодательству Республики Казахстан.

Как в пункте 4 статьи 88 Конституции, так и в вышеупомянутых конституционных нормах не говорится о возможности отмены названных в них актов издавшими их органами или должностными лицами.

Конституционный Совет полагает, что отсутствие в приведенных нормах Конституции прямого указания о праве соответствующих органов и должностных лиц самим отменить изданные ими акты, не свидетельствует о неправомочности этих органов и должностных лиц на такую отмену. При этом Конституционный Совет исходит из того, что право представительных и исполнительных органов государства, а также должностных лиц, в том числе акимов, отменять, в случае необходимости, принятые ими акты вытекает из их же закрепленных в Конституции и законах полномочий по изданию соответствующих актов и является одной из форм реализации этих полномочий.

Иное толкование приведенных выше конституционных норм, то есть отрицание за государственными органами и их должностными лицами, в частности акимами, права на отмену изданных ими же актов представляло бы собой необоснованное ограничение компетенции и полномочий указанных субъектов, лишало бы их возможности самим учесть изменившиеся обстоятельства, исправить допущенные ошибки и т.д., что обычно предполагает необходимость дополнения, изменения или признания утратившими силу ранее принятых актов. К тому же, действующее законодательство - пункт 1 статьи 27 Закона Республики Казахстан "О нормативных правовых актах" от 24 марта 1998 года, исходит из того, что в связи с принятием нормативного правового акта подлежат признанию утратившими силу, изменению или дополнению все ранее принятые нормативные правовые акты или их структурные части, если они противоречат включенным в новый акт нормам права или поглощаются ими. Согласно подпункту 4) пункта 2 статьи 40 этого Закона нормативный правовой акт (его часть или части) прекращает свое действие в случае признания акта или его части (частей) утратившими силу органом, принявшим этот акт.

Правомочность государственных органов и их должностных лиц на отмену принятых ими актов вытекает и из норм других законодательных актов. В пунктах 1 и 2 статьи 19 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Закона, Z952709_ "О прокуратуре Республики Казахстан" от 21 декабря 1995 года записано: "1. Прокурор приносит протест на противоречащие Конституции, законам и актам Президента Республики нормативные и иные правовые акты, решения и действия государственных органов и должностных лиц. 2. Протест приносится в принявший его орган или вышестоящий орган...". Право прокурора приносить протест на незаконный акт в принявший его орган вытекает и из содержания статьи 286 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан. Обязывая прокурора приносить протест на незаконный акт в принявший его орган или издавшему акт должностному лицу названные правовые нормы несомненно исходят из того, что эти органы и должностные лица правомочны отменить собственный акт.

На основании изложенного Конституционный Совет приходит к выводу, что пункт 4 статьи 88 Конституции не устанавливает исчерпывающий перечень органов и должностных лиц, которые вправе отменять решения и распоряжения акимов и не исключает возможности отмены решения или распоряжения акимом, принявшим их.

Сноска. Мотивировочная часть с изменением, внесенным нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 16.11.2022 № 1.

Руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, а также статьями 33, 37 и 38 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан" Конституционный Совет в порядке официального толкования пункта 4 статьи 88 Конституции Республики Казахстан постановляет:

1. Пункт 4 статьи 88 Конституции Республики Казахстан следует понимать так, что установленный данной нормой перечень должностных лиц и органов государства, правомочных отменять решения и распоряжения акимов, не является исчерпывающим и не исключает право акимов отменять принятые ими решения и распоряжения.

2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан настоящее постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит с учетом случаев, предусмотренных пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

Председатель

Конституционного Совета

Республики Казахстан

(Специалисты: Умбетова А.М.,

Склярова И.В.)