ИПС "Әділет"

      Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi, Төраға И.И.Рогов, Кеңес мүшелерi Х.Ә.Әбiшев, Қ.Ж.Балтабаев, H.B.Белоруков, С.Ф.Бычкова, А.М.Нұрмағамбетов, Y.М.Стамқұлов қатысқан құрамда, мыналардың:
      Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң өкiлi - Қазақстан Республикасының Әдiлет вице-министрi С.П.Нұғымановтың,
      Қазақстан Республикасы Парламентi Сенатының депутаты И.Ә.Әмiровтiң,
      Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл Б.К.Байқадамовтың,
      Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық iстер жөнiндегi алқасының төрағасы М.Т.Әлiмбековтiң,
      Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкiлдерi - Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары А.Қ.Дауылбаев пен Қазақстан Республикасы Бас Прокуроры аппаратының басшысы С.Ғ.Темiрболатовтың қатысуымен,
      өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасы Президентiнiң, өзiне қол қоюға ұсынылған "Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу және Азаматтық iс жүргiзу кодекстерiне Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл қызметiн қамтамасыз ету мәселесi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгiн тексеру туралы өтiнiшiн қарады.
      Конституциялық iс жүргiзу материалдарын зерделеп, баяндамашы - Конституциялық Кеңестiң мүшесi А.М.Нұрмағамбетовтың хабарлауын, отырысқа қатысушылардың, сарапшының - Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң заң факультетi деканы, заң ғылымдарының докторы, профессор Е.Б.Әбдiрәсiловтiң, "Адам құқықтары үшiн хартия" қоғамдық қорының атқарушы директоры Ж.Ө.Тұрмағамбетованың сөйлеген сөздерiн тыңдап, сондай-ақ мамандардың - Қазақ гуманитарлық-заң университетiнiң ұлттық және халықаралық құқық факультетi деканы, заң ғылымдарының кандидаты, профессор Қ.Ж.Қапсалямовтың және Қазақ гуманитарлық-заң университетiнiң азаматтық-құқықтық пәндер кафедрасы меңгерушiсi, заң ғылымдарының кандидаты, доцент Ш.Ү.Жекебаевтың қорытындыларымен танысып шығып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi мынаны

анықтады:

      Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiне 2006 жылғы 27 маусымда Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 21 тармақшасына және "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" Конституциялық заңның 17-бабы 2-тармағының 1) тармақшасына сәйкес Республика Президентiнiң Республика Парламентi 2006 жылғы 8 маусымда қабылдап, өзiне қол қоюға 2006 жылғы 14 маусымда ұсынылған, "Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу және Азаматтық iс жүргiзу кодекстерiне Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл қызметiн қамтамасыз ету мәселесi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрi - Заң) Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгiн қарау туралы өтiнiшi келiп түстi.
      Заңның конституциялылығын тексеру кезiнде Конституциялық Кеңес мынаны ескердi.
      Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы), бұл Қазақстан Республикасы үшiн жалпы адамзат құндылықтарының басымдығы болатынын айғақтайды (Конституциялық Кеңестiң 2001 жылғы 21 желтоқсандағы N 18/2 қаулысы ).
      Негiзгi Заңның 12-бабының 1-тармағында: "Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепiлдiк берiледi", - делiнедi. Бұл норманың мазмұнынан келiп шығатыны мемлекет адам құқықтары мен бостандықтарына Конституциямен және соған сәйкес келетiн нормативтiк құқықтық актiлермен белгiленген шектерде кепiлдiк бередi (Конституциялық Кеңестiң 1996 жылғы 28 қазандағы N 6/2 қаулысы). Бұл ретте әркiм өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы (Конституцияның 13-бабының 1-тармағы). Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлдiң құқық қорғаушылық қызметi осы тәсiлдердiң бiрi болып табылады.
      Аталған конституциялық ережелердi дамыта отырып Республика Парламентi осы қаралып отырған, Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлдiң сот талқылауына қатысуының процессуалдық-құқықтық тәртiбiн реттейтiн Заңды қабылдаған.
      Заң Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлдiң қылмыстық және азаматтық сот iсiн жүргiзудегi процессуалдық мәртебесiн айқындайды, оған бiрiншi инстанциядағы сотта сот талқылауына қатысу, сондай-ақ сотқа немесе прокуратураға соттың заңды күшiне енген үкiмiн немесе қаулысын тексеру туралы өтiнiшпен жүгiну құқығын бередi. Тұтас алғанда Заң Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлдiң сот iсiн жүргiзу аясындағы құқық қорғау мүмкiншiлiктерiн кеңейтуге бағытталған.
      Сонымен бірге, Заңға жасалған талдау оның кейбiр нормалары Конституцияның жекелеген ережелерiне сай келмейтiнiн көрсетедi.
      Заңның 1-бабы 1-тармағының 2) тармақшасымен Адам құқықтары жөнiндегі уәкiлге Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен сотқа немесе прокуратураға "соттың заңды күшiне енген үкiмiн немесе қаулысын тексеру туралы өтiнiшпен" жүгiну құқығы берiледi. Осы тармақтың 3) тармақшасымен "Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларда, Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл сот талқылауында өзiнiң өкiлеттiктерiн iске асыру үшiн процеске өз бастамасы бойынша немесе iске қатысушы адамдардың бастамасы бойынша кiрiсе алады", - деп белгiленедi. Дәл осындай нормалар Заңның осы бабының 2-тармағының 1) тармақшасында да бар.
      Алайда, Конституцияның 75-бабының 2-тармағымен, сот билiгi сотта iс жүргiзудiң азаматтық, қылмыстық және заңмен белгiленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады, деп бекiтiлген. Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 1) және 6) тармақшаларымен, Республика Парламентi аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтiн, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектiлiгiне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына жеке және заңды тұлғалардың мiндеттемелерi мен жауапкершiлiгiне, сондай-ақ сот құрылысы мен сотта iс жүргiзу мәселелерiне қатысты түбегейлi принциптер мен нормаларды белгiлейтiн заңдар қабылдауға хақылы.
      Келтiрiлген конституциялық ережелерден келiп шығатыны, сотта iс жүргiзу, соның iшiнде Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлдiң сот талқылауына қатысуы және заңды күшiне енген сот шешiмдерiн қайта қарау мәселелерi, тек заңдармен ғана реттелуi мүмкiн. Бұл құқықтық позиция сондай-ақ Конституциялық Кеңестiң 1999 жылғы 29 наурыздағы N 7/2 , 1999 жылғы 5 мамырдағы N 8/2 , 2002 жылғы 15 ақпандағы N 1 , 2002 жылғы 5 тамыздағы N 5 , 2004 жылғы 21 cәуірдегі N 4 және 2005 жылғы 23 тамыздағы N 6 қаулыларынан келiп туындайды.
      "Нормативтiк құқықтық актiлер туралы" Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы N 213-І Заңының 1-бабы 2) тармақшасына сәйкес "заңнама" ұғымы белгiленген тәртiппен қабылданған нормативтiк құқықтық актiлердiң бүкiл жиынтығын қамтиды, олардың қатарына заңдар ғана емес, заңға тәуелдi нормативтiк құқықтық актiлер де жатады. Бұдан келiп шығатыны, қаралып отырған Заңның жоғарыда көрсетiлген нормалары Адам құқықтары жөнiндегi уәкiлдiң сотта iс жүргiзуге қатысуының жекелеген мәселелерiн заңдармен ғана емес, заңдық күшi аз нормативтiк құқықтық актiлермен де реттеуге мүмкiндiк бередi, ал бұл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының қорғалу деңгейiн төмендетуi мүмкiн.
      Осыған орай Конституциялық Кеңес, жоғарыда көрсетiлген, Заңның 1-бабы 1-тармағының 2) және 3) тармақшаларында және 2-тармағының 1) тармақшасында берiлген нормалар Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабы 3-тармағының 1) және 6) тармақшаларының және 75-бабы 2-тармағының ережелерiне қайшы келедi деп есептейдi.
      Жазылғанның негiзiнде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 29 желтоқсандағы N 2737 Конституциялық заңының 17-бабы 2-тармағының 1) тармақшасын, 31-33 және 37-баптарын , 38-бабының 1-тармағын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi

қаулы етедi:

      1. Қазақстан Республикасының Парламентi 2006 жылғы 8 маусымда қабылдап, Қазақстан Республикасы Президентiнiң қол қоюына 2006 жылғы 14 маусымда ұсынылған, "Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу және Азаматтық iс жүргiзу кодекстерiне Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл қызметiн қамтамасыз ету мәселесi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес емес деп танылсын.
      2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 1-тармағына сай "Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу және Азаматтық iс жүргiзу кодекстерiне Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл қызметiн қамтамасыз ету мәселесi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының Заңына қол қойылмайды және ол қолданысқа енгiзiлмейдi.
      3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген реттi ескере отырып, түпкiлiктi болып табылады.
      4. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тiлдерiнде жариялансын.

       Қазақстан Республикасының
      Конституциялық Кеңесiнің
      Төрағасы

      Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Рогова И.И., членов Совета Абишева Х.А., Балтабаева К.Ж., Белорукова Н.В., Бычковой С.Ф., Нурмагамбетова А.М., Стамкулова У.М. с участием:
      представителя Правительства Республики Казахстан - вице-Министра юстиции Республики Казахстан Нугманова С.П.,
      депутата Сената Парламента Республики Казахстан Амирова И.А.,
      Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан Байкадамова Б.К.,
      председателя коллегии по гражданским делам Верховного Суда Республики Казахстан Алимбекова М.Т.,
      представителей Генеральной прокуратуры Республики Казахстан заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан Даулбаева А.К. и руководителя аппарата Генерального Прокурора Республики Казахстан Темирбулатова С.Г.

рассмотрел в открытом заседании обращение Президента Республики Казахстан о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан представленного ему на подпись Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Уголовно-процессуальный и Гражданский процессуальный кодексы Республики Казахстан по вопросу обеспечения деятельности Уполномоченного по правам человека".

Изучив материалы конституционного производства, заслушав сообщение докладчика - члена Конституционного Совета Нурмагамбетова А.М., выступления участников заседания, эксперта - декана юридического факультета Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева, доктора юридических наук, профессора Абдрасулова Е.Б., исполнительного директора общественного фонда "Хартия за права человека" Турмагамбетовой Ж.У., а также ознакомившись с заключениями специалистов - декана факультета национального и международного права Казахского гуманитарно-юридического университета, кандидата юридических наук, профессора Капсалямова К.Ж. и заведующего кафедрой гражданско-правовых дисциплин Казахского гуманитарно-юридического университета, кандидата юридических наук, доцента Джекебаева Ч.У., Конституционный Совет Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Совет Республики Казахстан 27 июня 2006 года в соответствии с подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан и подпунктом 1) пункта 2 статьи 17 Конституционного закона "О Конституционном Совете Республики Казахстан" поступило обращение Президента Республики о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан представленного ему на подпись 14 июня 2006 года Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Уголовно-процессуальный и Гражданский процессуальный кодексы Республики Казахстан по вопросу обеспечения деятельности Уполномоченного по правам человека" (далее - Закон), принятого Парламентом Республики 8 июня 2006 года.
При проверке конституционности Закона Конституционный Совет исходит из следующего.

Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Конституции), что свидетельствует о приоритете для Республики Казахстан общечеловеческих ценностей ( постановление Конституционного Совета от 21 декабря 2001 года N 18/2).

Пункт 1 статьи 12 Основного Закона гласит: "В Республике Казахстан признаются и гарантируются права и свободы человека в соответствии с Конституцией". Из содержания данной нормы следует, что права и свободы человека гарантируются государством в пределах, установленных Конституцией и соответствующими ей нормативными правовыми актами ( постановление Конституционного Совета от 28 октября 1996 года N 6/2). При этом каждый вправе защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами (пункт 1 статьи 13 Конституции), одним из которых является правозащитная деятельность Уполномоченного по правам человека.

В развитие указанных конституционных положений Парламентом Республики принят рассматриваемый Закон, который регулирует процессуально-правовой порядок участия Уполномоченного по правам человека в судебном разбирательстве.
Закон определяет процессуальный статус Уполномоченного по правам человека в уголовном и гражданском судопроизводстве, наделяет его правом участвовать в судебном разбирательстве в суде первой инстанции, а также обращаться в суд или прокуратуру с ходатайством о проверке вступившего в законную силу судебного решения. В целом Закон направлен на расширение в сфере судопроизводства правозащитных возможностей Уполномоченного по правам человека.

Вместе с тем, анализ Закона показывает, что некоторые его нормы не согласуются с отдельными положениями Конституции.
Подпунктом 2) пункта 1 статьи 1 Закона Уполномоченный по правам человека наделяется правом обращения в суд или прокуратуру "с ходатайством о проверке вступившего в законную силу приговора или постановления суда в установленном законодательством Республики Казахстан порядке". Подпунктом 3) этого же пункта устанавливается, что "в случаях, предусмотренных законодательством Республики Казахстан, Уполномоченный по правам человека может вступать в процесс по своей инициативе или по инициативе участвующих в деле лиц для реализации своих полномочий в судебном разбирательстве". Аналогичные нормы содержатся и в подпункте 1) пункта 2 данной статьи Закона.

Между тем, пунктом 2 статьи 75 Конституции закреплено, что судебная власть осуществляется посредством гражданского, уголовного и иных установленных законом форм судопроизводства. Подпунктами 1) и 6) пункта 3 статьи 61 Конституции установлено, что Парламент Республики вправе издавать законы, которые регулируют важнейшие общественные отношения, устанавливают основополагающие принципы и нормы, касающиеся правосубъектности физических и юридических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности физических и юридических лиц, а также вопросов судоустройства и судопроизводства.

Из приведенных конституционных положений следует, что вопросы судопроизводства, в том числе участия Уполномоченного по правам человека в судебном разбирательстве и пересмотра вступивших в законную силу судебных решений, могут регулироваться только законами. Данная правовая позиция вытекает также из постановлений Конституционного Совета от 29 марта 1999 года N 7/2 , от 5 мая 1999 года N 8/2 , от 15 февраля 2002 года N 1 , от 5 августа 2002 года N 5 , от 21 апреля 2004 года N 4 и от 23 августа 2005 года N 6 .

В соответствии же с подпунктом 2) статьи 1 Закона Республики Казахстан от 24 марта 1998 года N 213-I "О нормативных правовых актах" понятие "законодательство" включает в себя всю совокупность нормативных правовых актов, принятых в установленном порядке, к числу которых относятся не только законы, но и подзаконные нормативные правовые акты. Из этого следует, что указанные выше нормы рассматриваемого Закона позволяют регулировать отдельные вопросы участия в судопроизводстве Уполномоченного по правам человека не только законами, но и нормативными правовыми актами меньшей юридической силы, что может снизить уровень защищенности прав и свобод человека и гражданина.

В этой связи Конституционный Совет считает, что вышеуказанные нормы, содержащиеся в подпунктах 2) и 3) пункта 1 и подпункте 1) пункта 2 статьи 1 Закона противоречат положениям подпунктов 1) и 6) пункта 3 статьи 61 и пункта 2 статьи 75 Конституции Республики Казахстан.

На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 2 статьи 17 , статьями 31 -33 и 37 , пунктом 1 статьи 38 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Конституционного закона Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года N 2737 "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать Закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Уголовно-процессуальный и Гражданский процессуальный кодексы Республики Казахстан по вопросу обеспечения деятельности Уполномоченного по правам человека", принятый Парламентом Республики Казахстан 8 июня 2006 года и представленный на подпись Президенту Республики Казахстан 14 июня 2006 года, не соответствующим Конституции Республики Казахстан.

2. Согласно пункту 1 статьи 74 Конституции Республики Казахстан Закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Уголовно-процессуальный и Гражданский процессуальный кодексы Республики Казахстан по вопросу обеспечения деятельности Уполномоченного по правам человека" не может быть подписан и введен в действие.

3. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

4. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

       Председатель
      Конституционного Совета
      Республики Казахстан