ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

"Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 44-бабы 4-тармағының, 44-1-бабы 3-тармағының және "Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі туралы" 2015 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабы 1-тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі – азамат К.К. Дуйсембиевтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының өкілі – депутат Е.А. Больгерттің,

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының өкілі – Сот әкімшілігі басшысының орынбасары А.С. Мусралиновтың,

Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесінің өкілі – Жоғары Сот Кеңесінің жанындағы Сот жюриінің төрағасы А.А. Қасымовтың және Жоғары Сот Кеңесінің мүшесі Н.О. Сисенованың,

"Қазақстан Республикасының Судьялар одағы" республикалық қоғамдық бірлестігінің өкілі – Судьялар одағының хатшысы О.М. Ташетовтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілі – Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың Заңнаманы талдау және ұлттық алдын алу тетігі бөлімінің меңгерушісі С.Ж. Сейтжановтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында азамат К.К. Дуйсембиевтің өтініші бойынша "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының (бұдан әрі – Конституциялық заң) 44-бабы 4-тармағы, 44-1-бабы 3-тармағы және "Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі туралы" 2015 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) 24-бабы 1-тармағы ережелерінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы А.Е. Жатқанбаеваның хабарламасын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, халықаралық тәжірибеге және Қазақстан Республикасы мен жекелеген шет елдердің заңнамасына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына азамат К.К. Дуйсембиевтің Конституциялық заңның 44-бабы 4-тармағы, 44-1-бабы 3-тармағы және Заңның 24-бабы 1-тармағы ережелерінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы өтініші келіп түсті.

Өтініштен Жоғары Сот Кеңесінің жанындағы Сот жюриінің (бұдан әрі – Сот жюриі) 2021 жылғы 14 желтоқсандағы шешімімен азамат К.К. Дуйсембиевке сөгіс түрінде тәртіптік жаза қолданылғанын түсінуге болады.

Кейіннен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы Сот төрелігінің сапасы жөніндегі комиссияның (бұдан әрі – Комиссия) 2021 жылғы 24 желтоқсандағы шешімімен ол кәсіптік жарамсыздығына байланысты атқаратын лауазымына сәйкес келмейді деп танылды.

Сот жюриі мен Комиссияның атап өтілген шешімдерін Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі (бұдан әрі – Жоғары Сот Кеңесі) 2022 жылғы 5 мамырдағы шешімімен өзгеріссіз қалдырды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 2 маусымдағы № 906 Жарлығымен Комиссия шешімінің негізінде азамат К.К. Дуйсембиев атқарып отырған судья лауазымынан босатылды.

Азамат К.К. Дуйсембиев Жоғары Сот Кеңесінің шешіміне Астана қаласының Мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотына шағым жасаған, ол 2020 жылғы 29 маусымдағы Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің 3-бабы төртінші бөлігінің 2) тармақшасына сілтеме жасай отырып, талап қоюды қайтарды, оған сәйкес Кодексте белгіленген әкімшілік рәсімдер тәртібі Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі туралы заңнамасында реттелетін қатынастарға қолданылмайды.

Дау айтылып отырған нормаларға сәйкес Комиссияның немесе Сот жюриінің шешіміне судья Жоғары Сот Кеңесіне шағым жасай алады.

Өтініш субъектісі Комиссияның немесе Сот жюриінің шешімдеріне Жоғары Сот Кеңесіне ғана шағым жасаудың осы шектеу нормалары Конституцияда көзделген әркімнің сот арқылы қорғалуына іргелі құқығын іске асыруға мүмкіндік бермейді деп ойлайды.

Өтініш нысанасына қатысты Конституциялық заңның және Заңның дау айтылып отырған нормаларының конституциялылығы туралы мәселені қараған кезде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы).

Конституциялық Сот өзінің 2023 жылғы 22 ақпандағы № 3 нормативтік қаулысында атап өткендей, Конституцияның 13-бабының 2-тармағында бекітілген сот арқылы қорғалу құқығы азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің қорғалуына негізгі кепілдік болып табылады, бұл адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау және бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіру үшін сотқа жүгіну құқығын білдіреді. Бұл құқықты іске асыру заңда белгіленген негізде және тәртіппен жүзеге асырылады (Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 29 наурыздағы № 7/2 нормативтік қаулысы).

2. Қазақстан Республикасында сот төрелігін соттар ғана жүзеге асырады, олар тұрақты судьялардан тұрады (Конституцияның 75-бабының 1-тармағы және 79-бабының 1-тармағы).

Сот қызметінің өзіндік ерекшелігі судьялар тәуелсіздігі кепілдіктерін қамтамасыз етудің, біліктілігі мен моральдық-әдеп қасиеттерінің жоғары деңгейінің қажеттілігін алдын ала айқындайды, осыған байланысты мемлекет азаматтар үшін судья лауазымдарына орналасу қағидаларын айқындауға, ерекше талаптар қоюға және тыйым салулар мен шектеулер, сондай-ақ өкілеттігін тоқтату рәсімдерін белгілеуге құқылы.

Конституцияның 79-бабының 1-тармағында судья өкілеттігі тек қана заңда белгіленген негіздер бойынша тоқтатылуы немесе тоқтатыла тұруы мүмкін деп бекітілген. Конституциялық заңда мұндай негіздер ретінде, атап айтқанда, кәсіптік жарамсыздығына байланысты судьяның атқаратын лауазымына сәйкес келмеуі туралы Комиссияның шешімі, сондай-ақ судья тәртіптік теріс қылық жасағаны немесе Конституциялық заңның 28-бабында көрсетілген талаптарды орындамағаны үшін оны лауазымынан босату қажеттігі туралы Сот жюриінің шешімі (34-баптың 1-тармағының 11) және 11-1) тармақшалары) танылады.

Судья жағдайының құқықтық тұрақтылығын қамтамасыз ету, судьяны тәртіптік жауаптылыққа тартумен және оған өзге де шаралар қолданумен байланысты мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті зерттеу мүдделерін негізге ала отырып, мемлекет судьяларды атқарып отырған лауазымынан босату бойынша көп сатылы іс жүргізуді белгіледі, олар бірнеше дербес кезеңдерден тұрады.

Әр кезеңде шешімдер барлық материалдармен танысуға, түсініктеме беруге, басқа адамдарды шақыруға және өзге құжаттар ұсынуға құқығы бар судьяның өзінің қатысуымен алқалы түрде қабылданады (Заңның 23-бабының 1-тармағы).

Конституциялық заңда және Заңда Комиссияның немесе Сот жюриінің шешімдеріне Жоғары Сот Кеңесіне шағым жасаудың ерекше тәртібі де белгіленеді, ол аталған шешімдердің күшін жоюға құқылы (Заңның 24-бабының 3-тармағы).

Заңының 1-бабының 1-тармағына сәйкес Жоғары Сот Кеңесі Қазақстан Республикасы Президентінің соттарды қалыптастыру жөніндегі конституциялық өкілеттіктерін, судьялардың тәуелсіздігі мен оларға ешкімнің тиіспеу кепілдіктерін қамтамасыз ету мақсатында құрылатын автономиялы мемлекеттік мекеме болып табылады.

Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 29 наурыздағы № 7/2 нормативтік қаулысында судьяларға қатысты лауазымнан босатудың ерекше тәртібі айқындалды деп атап өтілген. Судья лауазымын атқаратын адамдар судья лауазымына сайлаудың, тағайындаудың және одан босатудың ерекше тәртібін белгілейтін заң алдында тең. Өкілеттікті тоқтату және лауазымнан босату негіздері барлық судья үшін ортақ және тең болып табылады және заңдарда регламенттеледі (Конституциялық Кеңестің 2004 жылғы 23 маусымдағы № 6 нормативтік қаулысы). Аталған құқықтық ұстанымдар қазіргі уақытта да өзінің маңызын сақтап тұр.

Конституциялық Сот судья лауазымдарынан босатудың ерекше тәртібіне қарай Конституциялық заңда және Заңда белгіленген Комиссияның немесе Сот жюриінің шешімдеріне Жоғары Сот Кеңесіне шағым жасау рәсімі олардың Конституцияның 13-бабының 2-тармағында бекітілген сот арқылы қорғалу құқығына нұқсан келтірмейді деп ойлайды.

Сонымен қатар, Конституциялық Сот Комиссияның немесе Сот жюриінің судья құқықтарын шектеуге әкеп соғатын шешімдерінің салдарын назарға ала отырып, материалдарды қарау рәсімдерінде қорғаушының қатысу мүмкіндігін және өз мүдделерін қорғаудың басқа да құралдарын пайдалану мүмкіндігін көздеген жөн деп ойлайды. Бұдан басқа, сот төрелігінің тиісті сапасын, қызмет бабында ілгерілетуді және олардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатында судьялардың кәсіби қызметін бағалаудың негізгі өлшемшарттарын заңнамалық реттеу маңызды болып табылады. Барлық осы шаралар судья қоғамдастығы кеңінен қатыса отырып, Жоғарғы Соттың және Жоғары Сот Кеңесінің бірлесе күш салуымен пысықталуға тиіс.

Осы жазылғандардың негізінде, өтініш нысанасына қатысты Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 44-бабының 4-тармағы, 44-1-бабының 3-тармағы және "Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабының 1-тармағы Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-тармағына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына және Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесіне судьялардың құқықтарын неғұрлым толық қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда қамтылатын құқықтық ұстанымдарына сәйкес Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы заңнамасын одан әрі жетілдіру мәселесін қарау ұсынылсын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Респубикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан пункта 4 статьи 44, пункта 3 статьи 44-1 Конституционного закона Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" и пункта 1 статьи 24 Закона Республики Казахстан от 4 декабря 2015 года "О Высшем Судебном Совете Республики Казахстан"

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф. с участием:

субъекта обращения – гражданина Дуйсембиева К.К.,

представителей:

Сената Парламента Республики Казахстан – депутата Больгерта Е.А.,

Верховного Суда Республики Казахстан – заместителя руководителя Судебной администрации Мусралинова А.С.,

Высшего Судебного Совета Республики Казахстан – председателя Судебного жюри при Высшем Судебном Совете Касимова А.А. и члена Высшего Судебного Совета Сисеновой Н.У.,

Республиканского общественного объединения "Союз судей Республики Казахстан" – секретаря Союза судей Ташетова О.М.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан – заведующего отделом анализа законодательства и национального превентивного механизма Национального центра по правам человека Сейтжанова С.Ж.

рассмотрел в открытом заседании на соответствие Конституции Республики Казахстан положения пункта 4 статьи 44, пункта 3 статьи 44-1 Конституционного закона Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" (далее – Конституционный закон) и пункта 1 статьи 24 Закона Республики Казахстан от 4 декабря 2015 года "О Высшем Судебном Совете Республики Казахстан" (далее – Закон) по обращению гражданина Дуйсембиева К.К.

Заслушав сообщение докладчика – судьи Конституционного Суда Республики Казахстан Жатканбаевой А.Е., изучив материалы конституционного производства, проанализировав международный опыт и законодательство Республики Казахстан и отдельных зарубежных стран, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан поступило обращение гражданина Дуйсембиева К.К. о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан положений пункта 4 статьи 44 и пункта 3 статьи 44-1 Конституционного закона и пункта 1 статьи 24 Закона.

Из обращения следует, что решением Судебного жюри при Высшем Судебном Совете (далее – Судебное жюри) от 14 декабря 2021 года на гражданина Дуйсембиева К.К. было наложено дисциплинарное взыскание в виде выговора.

В последующем решением Комиссии по качеству правосудия при Верховном Суде Республики Казахстан (далее – Комиссия) от 24 декабря 2021 года он признан не соответствующим занимаемой должности в силу профессиональной непригодности.

Отмеченные решения Судебного жюри и Комиссии оставлены без изменения решением Высшего Судебного Совета Республики Казахстан (далее – Высший Судебный Совет) от 5 мая 2022 года.

Указом Президента Республики Казахстан от 2 июня 2022 года № 906 гражданин Дуйсембиев К.К. освобожден от занимаемой должности судьи на основании решения Комиссии.

Решение Высшего Судебного Совета было обжаловано гражданином Дуйсембиевым К.К. в Специализированный межрайонный административный суд г. Астаны, который возвратил иск со ссылкой на подпункт 2) части четвертой статьи 3 Административного процедурно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 29 июня 2020 года, согласно которому порядок административных процедур, установленный Кодексом, не распространяется на отношения, регулируемые законодательством о Высшем Судебном Совете Республики Казахстан.

В соответствии с оспариваемыми нормами решение Комиссии или Судебного жюри может быть обжаловано судьей в Высший Судебный Совет.

Субъект обращения полагает, что данные ограничительные нормы обжалования решений Комиссии или Судебного жюри только в Высший Судебный Совет исключают возможность реализовать предусмотренное Конституцией фундаментальное право каждого на судебную защиту лиц.

При рассмотрении вопроса о конституционности оспариваемых норм Конституционного закона и Закона, применительно к предмету обращения, Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Республика Казахстан, утверждая себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, провозглашает высшими ценностями человека, его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Конституции).

Как отметил Конституционный Суд в своем нормативном постановлении от 22 февраля 2023 года № 3, основной гарантией защиты прав и законных интересов граждан является право на судебную защиту, закрепленное в пункте 2 статьи 13 Конституции, которое означает право лица обратиться в суд за защитой и восстановлением нарушенных прав и свобод. Реализация этого права осуществляется на основе и в порядке, установленном законом (нормативное постановление Конституционного Совета от 29 марта 1999 года № 7/2).

2. Правосудие в Республике Казахстан осуществляется только судами, которые состоят из постоянных судей (пункт 1 статьи 75 и пункт 1 статьи 79 Конституции).

Специфика судебной деятельности предопределяет необходимость обеспечения гарантий независимости, высокого уровня квалификации и морально-этических качеств судей, в связи с чем государство вправе определять для граждан правила замещения судейских должностей, предъявлять особые требования и устанавливать запреты и ограничения, а также процедуры прекращения полномочий.

В пункте 1 статьи 79 Конституции закреплено, что полномочия судьи могут быть прекращены или приостановлены исключительно по основаниям, установленным законом. В качестве таких оснований Конституционный закон признает, в частности, решение Комиссии о несоответствии судьи занимаемой должности в силу профессиональной непригодности, а также решение Судебного жюри о необходимости освобождения от должности судьи за совершение им дисциплинарного проступка или невыполнение требований, указанных в статье 28 Конституционного закона (подпункты 11) и 11-1) пункта 1 статьи 34).

Исходя из интересов обеспечения правовой стабильности положения судьи, всестороннего, полного и объективного исследования обстоятельств, связанных с привлечением судьи к дисциплинарной ответственности и применением к нему иных мер, государством установлено многоступенчатое производство по освобождению судей от занимаемой должности, состоящее из нескольких самостоятельных этапов.

Решения на каждом этапе принимаются коллегиально с участием самого судьи, который правомочен знакомиться со всеми материалами, давать объяснения, приглашать других лиц и представлять иные документы (пункт 1 статьи 23 Закона).

Конституционный закон и Закон устанавливают также особый порядок обжалования решений Комиссии или Судебного жюри – в Высший Судебный Совет, который вправе отменить данные решения (пункт 3 статьи 24 Закона).

Согласно пункту 1 статьи 1 Закона Высший Судебный Совет является автономным государственным учреждением, создаваемым в целях обеспечения конституционных полномочий Президента Республики Казахстан по формированию судов, гарантий независимости судей и их неприкосновенности.

Нормативным постановлением Конституционного Совета от 29 марта 1999 года № 7/2 было отмечено, что в отношении судей определен особый порядок освобождения от должности. Лица, занимающие судейские должности, равны перед законом, устанавливающим особый порядок избрания, назначения и освобождения их от должности судьи. Основания прекращения полномочий и освобождения от должности являются общими и равными для всех судей и регламентируются законами (нормативное постановление Конституционного Совета от 23 июня 2004 года № 6). Данные правовые позиции сохраняют свое значение и в настоящее время.

Конституционный Суд полагает, что ввиду особого порядка освобождения от должности судей установленная Конституционным законом и Законом процедура обжалования решений Комиссии или Судебного жюри в Высший Судебный Совет не ущемляет их право на судебную защиту, закрепленное в пункте 2 статьи 13 Конституции.

Вместе с тем, Конституционный Суд, принимая во внимание последствия решений Комиссии или Судебного жюри, влекущие ограничения в правах судей, полагает, что в процедурах рассмотрения материалов следует предусмотреть возможность участия защитника и пользования другими инструментами защиты своих интересов. Кроме того, важным является законодательное урегулирование основных критериев оценки профессиональной деятельности судей с целью обеспечения надлежащего качества правосудия, продвижения по службе и их независимости. Все эти меры должны быть выработаны совместными усилиями Верховного Суда и Высшего Судебного Совета при широком участии судейского сообщества.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", применительно к предмету обращения Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать пункт 4 статьи 44, пункт 3 статьи 44-1 Конституционного закона Республики Казахстан "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" и пункт 1 статьи 24 Закона Республики Казахстан "О Высшем Судебном Совете Республики Казахстан" соответствующими пункту 2 статьи 13 Конституции Республики Казахстан.

2. Рекомендовать Верховному Суду Республики Казахстан и Высшему Судебному Совету Республики Казахстан с целью более полного обеспечения прав судей рассмотреть вопрос о дальнейшем совершенствовании законодательства Республики Казахстан о судебной системе и статусе судей в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, содержащимися в настоящем нормативном постановлении.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан