ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 217-бабы үшінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі – В.Е. Порожняктің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр А.Қ. Мұқанованың,

Қазақстан Республикасы Сот әкімшілігінің өкілі – Басшының орынбасары А.С. Мусралиновтың,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілі – алқа төрағасының орынбасары И.О. Вранчевтің қатысуымен,

өзінің ашық отырысында В.Е. Порожняктің өтініші бойынша 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 217-бабы үшінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Қ.Т. Жақыпбаевтың хабарламасын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының заңнамасына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына В.Е. Порожняктің ҚПК-нің 217-бабы үшінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы өтініші келіп түсті.

Аталған қылмыстық-процестік норма тергеу судьясының жәбiрленушi мен куәдан жауап алуы (айғақтарды сақтауға қою) прокурордың, күдіктінің (ол болған жағдайда), қорғаушы ретінде қатысатын оның адвокатының, жәбірленушінің өкілі болып табылатын адвокаттың, ал қажет болған жағдайларда процеске басқа да қатысушылардың қатысуымен жүргiзiледi. Егер күдiктiнiң жауап алуға қатысуы жәбiрленушiнiң, куәнiң қауiпсiздiгiне қатер төндiретiн болса, күдiктi жауап алуға шақырылмайды деп айқындайды.

Өтініш субъектісінің пікірінше, тергеу судьясының жәбірленуші мен куәдан жауап алуы (айғақтарды сақтауға қою) кезінде қатысуға құқығы бар адамдардың тізбесінде қорғалуға құқығы бар куәнің және оның адвокатының болмауы Конституцияның әркімнің білікті заң көмегін алу (13-баптың 3-тармағы), ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегін пайдалану (16-баптың 3-тармағы) құқықтары, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең және тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге де мән-жайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайтындығы (14-бап) туралы ережелеріне қайшы келеді.

Өтініш нысанасына қатысты ҚПК-нің 217-бабы үшінші бөлігі ережелерінің конституциялылығын қараған кезде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қылмыстық процестің жаңа қатысушысы – қорғалуға құқығы бар куә заңнамалық тұрғыдан алғаш рет 2014 жылғы 4 шілдедегі ҚПК-де көзделді. Кейіннен оның процестік мәртебесі, құқықтары мен міндеттері Қазақстанның қылмыстық-процестік заңнамасын дамытуда нақтыланды.

Конституциялық Кеңестің 2021 жылғы 4 маусымдағы № 1 нормативтік қаулысында "Қылмыстық-процестік кодекске енгізілетін түзетулермен қорғалуға құқығы бар куәнің құқықтық жағдайы өзгереді және оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау кепілдіктері күшейтіледі. Заңмен ол өз құқықтары мен мүдделерін немесе өкілдік ететін құқықтар мен мүдделерді қорғайтын процеске қатысушыларға жатқызылады (Заңның 1-бабы 1-тармағының 1), 2), 5) және 8) тармақшалары). Мұндай регламенттеу өзіне қатысты қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны туралы болжам бар адамға ол сотқа дейінгі тергеп-тексеруге тартылған кезден бастап неғұрлым нақты процестік мәртебе беруге, оның конституциялық құқықтарын іске асыруға және қорғауға бағытталған, бұл Негізгі Заңның 13-бабының 1 және 3-тармақтарына және 77-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес келеді" деп атап өтілді.

ҚПК-нің 65-1-бабында адамға қорғалуға құқығы бар куә мәртебесін беру шарттары және оның құқықтық жағдайы айқындалады. Адам, егер ол қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызда және хабарда оны жасаған адам ретінде көрсетілсе не қылмыстық процеске қатысатын куә оған қарсы айғақтар берсе, бірақ бұл адамға процестік ұстап алу қолданылмаса не оны күдікті деп тану туралы қаулы шығарылмаса, осы процестік мәртебені алады.

Қазіргі уақытта оның құқықтық жағдайы, жекелеген өзгешеліктерді қоспағанда, күдіктінің мәртебесіне барынша жақындатылды.

2. Конституцияның 13-бабының 3-тармағында әркімнің білікті заң көмегін алу құқығы бекітіледі. Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі.

Мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсетуге байланысты мәселелер "Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы" 2018 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңымен, Республиканың процестік және өзге де заңдарымен регламенттеледі.

ҚПК-нің 67-бабының бірінші бөлігінде қорғаушының қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысуы егер: бұл туралы күдікті, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам, ақталған адам өтiнiшхат берсе, процеске мұндай қатысушы кәмелеттік жасқа толмаса не дене немесе психикалық кемiстiгi салдарынан өзiнiң қорғалу құқығын өз бетiнше жүзеге асыра алмаса және басқа да бірқатар жағдайларда міндетті деп көзделеді. Аталған жағдайда қорғаушыны күдiктiнің, айыпталушының, сотталушының, сотталған адамның, ақталған адамның өзi, олардың заңды өкiлдерi, сондай-ақ олардың тапсыруы бойынша басқа да тұлғалар шақырмаса, қылмыстық процестi жүргізетін орган процестiң тиiстi сатысында қорғаушының қатысуын қамтамасыз етуге мiндеттi, бұл туралы адвокаттардың кәсiби ұйымы үшiн мiндеттi қаулы шығарылады (ҚПК-нің 67-бабының үшінші бөлігі).

Заң шығарушы қылмыстық процестi жүргізетін органға, егер адвокатты жәбірленушінің өзі немесе оның заңды өкілі шақырмаса, кәмелетке толмағандар болып табылатын немесе сот ісін жүргізу тілін білмейтін не өзінің дене немесе психикалық жағдайы бойынша өз құқықтары мен заңды мүдделерін өз бетінше қорғау мүмкіндігінен айырылған жәбірленушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін адвокаттың қатысуын қамтамасыз ету міндетін жүктейді (ҚПК-нің 76-бабының екінші бөлігі).

Қазіргі уақытта заң шығарушы қорғалуға құқығы бар куәні мемлекет кепілдік берген заң көмегін алуға құқығы бар адамдардың тізіміне енгізбеген. Сонымен бірге, ҚПК-де оның өз бетінше немесе өзінің туыстары не сенім білдірген адамдары арқылы адвокатты қорғаушы ретінде шақыру және оның қатысуымен айғақтар беру құқығы көзделеді (65-1-баптың екінші бөлігінің 6) және 7) тармақтары). Бұл әркімнің білікті заң көмегін алуға конституциялық құқығына (Негізгі Заңның 13-бабының 3-тармағы) сәйкес келеді.

Конституциялық Сот Конституцияның 13-бабының 3-тармағы заң көмегі тегін көрсетілетін жағдайларды айқындауды заң деңгейіне жатқызатынын атап өте отырып және заңдардың қабылдануы Республика Парламентінің құзыретіне кіретінін ескере отырып, ҚПК-нің 217-бабы үшінші бөлігінің Негізгі Заңның осы нормасына сәйкес келмейді деп ойламайды.

ҚПК-нің 217-бабының үшінші бөлігі өзінің мазмұны бойынша Конституцияның 16-бабының 3-тармағына да қайшы келмейді, мұнда ұсталған адамның ұсталған кезден бастап, тұтқындалған адамның тұтқындалған кезден бастап, ал айыпталушының айып тағылған кезден бастап адвокат (қорғаушы) көмегін пайдалануға құқығы бар деп айқындалады.

Қорғалуға құқығы бар куә ұсталған адам, тұтқындалған адам не айыпталушы болып табылмайды және тиісінше осы мәртебеде оған аталған конституциялық ереже тікелей қолданылмайды.

Конституциялық Сот Конституцияның 14-бабында жазылған ережелерге қатысты Конституциялық Кеңестің адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын іске асыруға мүмкіндік беретін нақты шарттар мен мән-жайлар заңдарда айқындалатыны туралы құқықтық ұстанымын бұрынырақ та растаған болатын (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 27 наурыздағы № 6, Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 10 наурыздағы № 2/2, 1999 жылғы 29 наурыздағы № 7/2 нормативтік қаулылары және басқалар).

Тұтастай алғанда, ҚПК нормаларына жүргізілген талдау өз құқықтары мен мүдделерін немесе өкілдік ететін құқықтар мен мүдделерді қорғайтын, процеске тиісті қатысушы процестік мәртебесіндегі әрбір адамның тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге де мән-жайларға қарамастан, құқықтары мен міндеттерінің тең болуын көрсетеді.

3. Конституциялық Сот қаралып отырған қылмыстық-процестік норманың Негізгі Заңға қайшы келмейтінін атап өтіп, құқық қолдану практикасында айғақтарды сақтауға қою кезінде қорғалуға құқығы бар куәнің қатысу қажеттігі мәселесін шешуді тек тергеу судьясының қарауына қалдыру кейіннен осы адамның күдікті (айыпталушы) мәртебесінде процестік құқықтарының шектелуіне алып келуі мүмкін деп пайымдайды.

Тергеу судьясының жәбірленушіден (куәдан) жауап алу рәсімі тараптардың жарыспалылық қағидатын іске асыру үшін қажет. Осыған байланысты қаралып отырған нормада көзделген күдіктінің (ол болған кезде) және/немесе оның қорғаушысының мұндай жауап алу кезінде қатысу міндеті өте маңызды. Алайда қылмыстық қудалау органының қорғалуға құқығы бар куәні күдікті мәртебесіне уақтылы ауыстырмауы оның процестік мүмкіндіктерін, оның ішінде тергеу судьясы жәбірленушіден (куәдан) жауап алу кезінде қатысу құқығын шектеуі мүмкін.

Жәбірленушінің (куәнің) айғақтары сақтауға қойылғаннан кейін күдікті (айыпталушы) деп танылған адамның өзіне қарсы көрсететін адамдардан жауап алу мүмкіндігінің болмауы да Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің (2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланды) 14-бабы 3-тармағының е) тармақшасында көзделген ең төмен кепілдік туралы талаптарға толықтай сай келмейді.

Заң шығарушы бекіткен қорғалуға құқығы бар куәнің өзіне қарсы куә болғандармен беттесу (ҚПК-нің 65-1-бабы екінші бөлігінің 15) тармағы) құқығы ҚПК-нің жәбірленушінің (куәнің) айғақтарын сақтауға қою мәселелерін регламенттейтін ережелерімен жеткілікті дәрежеде сәйкес келмейді.

Тергеу судьясының кәмелетке толмаған куәлардан (жәбірленушілерден) жауап алуы (айғақтарды сақтауға қою) психикасын жарақаттаушы әсер етуді болдырмау үшін олардан кейіннен жауап алуды болдырмау мақсатында жүзеге асырылатыны туралы ереже (ҚПК-нің 217-бабының бірінші бөлігі) құқық қолдану практикасында қорғалуға құқығы бар куәнің осындай адамдармен беттесуді талап ету мүмкіндігін шектейді.

Айғақтарды сақтауға қою рәсімі де айғақтарды сақтауға қою кезінде сот отырысына қатысу құқығы (ҚПК-нің 70-бабы екінші бөлігінің 7) тармағы) берілген қорғаушының өкілеттігін бекітетін нормамен сәйкес келмейді.

Конституциялық Сот адамнан күдікті ретінде немесе қорғалуға құқығы бар куә ретінде жауап алу негіздерінің нақты аражігінің жоқ екенін де атап өтеді, бұл процеске аталған қатысушылардың құқықтық мәртебесіндегі айырмашылықтарға байланысты жауап алынатын адамның құқықтарына нұқсан келтіруге алып келуі мүмкін.

Мәселен, көзімен көргендер (куәлар), оның iшiнде жәбiрленушiлер адамды қылмыс жасаған адам ретінде тікелей көрсететін жағдай сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамға мұндай адамнан күдікті ретінде не қорғалуға құқығы бар куә мәртебесінде өз қалауы бойынша жауап алуға мүмкіндік береді. Бұл ретте ҚПК-де жол берілетін қалаудың нақты өлшемдері, шекарасы мен шарттары айқындалмаған, бұл құқық қолданушыға оны өз бетінше интерпретациялауға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ, заң шығарушы сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам қандай мерзімде және қандай мән-жайлар туындаған кезде қорғалуға құқығы бар куәні күдікті мәртебесіне ауыстыратынын немесе керісінше оны өз құқықтары мен мүдделерін немесе өкілдік ететін құқықтар мен мүдделерді қорғайтын қылмыстық процеске қатысушылар тобынан шығаратынын айқындамаған.

Атап өтілген мәселелер қорғалуға құқығы бар куә мәртебесінде болатын адамның құқықтарын қорғауды құқықтық регламенттеудің жеткіліксіздігін және процеске осы жаңа қатысушының құқықтық жағдайына байланысты қылмыстық-прпоцестік нормаларды одан әрі жетілдіру қажеттігін куәландырады.

Осы жазылғандардың негізінде, өтініш нысанасына қатысты Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын, 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62 – 65-баптарын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 217-бабының үшінші бөлігі Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік заңнамасын жетілдіруге бағытталған заң жобасын Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізу ұсынылсын.

Қолданылған шаралар туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ақпарат берсін.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан части третьей статьи 217 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения – Порожняка В.Е.,

представителей:

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мукановой А.К.,

Судебной администрации Республики Казахстан – заместителя Руководителя Мусралинова А.С.,

Республиканской коллегии адвокатов – заместителя председателя коллегии Вранчева И.О.,

рассмотрел в открытом заседании на соответствие Конституции Республики Казахстан часть третью статьи 217 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК) по обращению Порожняка В.Е.

Заслушав сообщение докладчика – судьи Конституционного Суда Республики Казахстан Жакипбаева К.Т., изучив материалы конституционного производства, проанализировав законодательство Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан поступило обращение Порожняка В.Е. о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан части третьей статьи 217 УПК.

Данная уголовно-процессуальная норма определяет, что допрос следственным судьей потерпевшего и свидетеля (депонирование показаний) производится в присутствии прокурора, подозреваемого (при его наличии), его адвоката, участвующего в качестве защитника, адвоката, являющегося представителем потерпевшего, а в случаях необходимости и других участников процесса. Подозреваемый не вызывается на допрос, если присутствие подозреваемого на допросе угрожает безопасности потерпевшего, свидетеля.

По мнению субъекта обращения, отсутствие свидетеля, имеющего право на защиту, и его адвоката в перечне лиц, имеющих право присутствовать при допросе следственным судьей потерпевшего и свидетеля (депонирование показаний), противоречит положениям Конституции о правах каждого на получение квалифицированной юридической помощи (пункт 3 статьи 13), пользование помощью адвоката (защитника) с момента, соответственно, задержания, ареста или предъявления обвинения (пункт 3 статьи 16), равенстве всех перед законом и судом и недопустимости какой-либо дискриминации кого-либо по мотивам происхождения, социального, должностного и имущественного положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жительства или по любым иным обстоятельствам (статья 14).

При рассмотрении конституционности положения части третьей статьи 217 УПК применительно к предмету обращения Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Новый участник уголовного процесса – свидетель, имеющий право на защиту, впервые был законодательно предусмотрен в УПК от 4 июля 2014 года. В последующем его процессуальный статус, права и обязанности уточнены в развитие уголовно-процессуального законодательства Казахстана.

В нормативном постановлении Конституционного Совета от 4 июня 2021 года № 1 отмечается, что "Поправками, вносимыми в Уголовно-процессуальный кодекс, меняется правовое положение и усиливаются гарантии защиты прав и свобод свидетеля, имеющего право на защиту. Законом он относится к участникам процесса, защищающим свои или представляемые права и интересы (подпункты 1), 2), 5) и 8) пункта 1 статьи 1 Закона). Такая регламентация направлена на придание более точного процессуального статуса лицу, в отношении которого имеется предположение о совершении им уголовного правонарушения, с момента его вовлечения в орбиту досудебного расследования, на реализацию и защиту его конституционных прав, что согласуется с пунктами 1 и 3 статьи 13 и подпунктом 1) пункта 3 статьи 77 Основного Закона".

В статье 65-1 УПК определены условия придания лицу статуса свидетеля, имеющего право на защиту, и его правовое положение. Лицо приобретает данный процессуальный статус в случаях, если на него указано в заявлении и сообщении об уголовном правонарушении как на лицо, его совершившее, либо против него дает показания свидетель, участвующий в уголовном процессе, но к данному лицу не применено процессуальное задержание либо не вынесено постановление о признании его подозреваемым.

В настоящее время его правовое положение, за исключением отдельных отличий, максимально приближено к статусу подозреваемого.

2. Пункт 3 статьи 13 Конституции закрепляет право каждого на получение квалифицированной юридической помощи. В случаях, предусмотренных законом, юридическая помощь оказывается бесплатно.

Вопросы, связанные с оказанием гарантированной государством юридической помощи, регламентируются Законом Республики Казахстан от 5 июля 2018 года "Об адвокатской деятельности и юридической помощи", процессуальным и иными законами Республики.

Частью первой статьи 67 УПК предусмотрено, что участие защитника в производстве по уголовному делу обязательно в случаях, если: об этом ходатайствуют подозреваемый, обвиняемый, подсудимый, осужденный, оправданный; когда такой участник процесса не достиг совершеннолетия или в силу физических или психических недостатков не может самостоятельно осуществлять свое право на защиту и в ряде других случаев. Когда в указанной ситуации защитник не приглашен самим подозреваемым, обвиняемым, подсудимым, осужденным, оправданным, их законными представителями, а также другими лицами по их поручению, то орган, ведущий уголовный процесс, обязан обеспечить участие защитника на соответствующей стадии процесса, о чем выносится постановление, обязательное для профессиональной организации адвокатов (часть третья статьи 67 УПК).

Законодатель возлагает на орган, ведущий уголовный процесс, обязанность обеспечения участия адвоката для защиты прав и законных интересов потерпевших, являющихся несовершеннолетними или не владеющих языком судопроизводства либо по своему физическому или психическому состоянию лишенных возможности самостоятельно защищать свои права и законные интересы в случае, если адвокат не приглашен самим потерпевшим или его законным представителем (часть вторая статьи 76 УПК).

В настоящее время законодатель не включил свидетеля, имеющего право на защиту, в перечень лиц, имеющих право на получение гарантированной государством юридической помощи. Вместе с тем УПК предусматривает его право самостоятельно или через своих родственников либо доверенных лиц пригласить адвоката в качестве защитника и давать показания в его присутствии (пункты 6) и 7) части второй статьи 65-1). Это соответствует конституционному праву каждого на получение квалифицированной юридической помощи (пункт 3 статьи 13 Основного Закона).

Конституционный Суд, отмечая, что пункт 3 статьи 13 Конституции относит на уровень закона определение случаев, когда юридическая помощь оказывается бесплатно, и учитывая, что принятие законов входит в компетенцию Парламента Республики, не усматривает несоответствия части третьей статьи 217 УПК данной норме Основного Закона.

По своему содержанию часть третья статьи 217 УПК не противоречит и пункту 3 статьи 16 Конституции, который определяет, что право пользоваться помощью адвоката (защитника) имеют: задержанный с момента задержания, арестованный с момента ареста, а обвиняемый с момента предъявления обвинения.

Свидетель, имеющий право на защиту, не является задержанным, арестованным либо обвиняемым и, соответственно, в этом статусе на него прямо не распространяется указанное конституционное положение.

Конституционный Суд, касательно положений, предписанных статьей 14 Конституции, ранее подтверждал правовую позицию Конституционного Совета о том, что конкретные условия и обстоятельства, позволяющие реализовать права и свободы человека и гражданина, определяются в законах (нормативные постановления Конституционного Суда от 27 марта 2023 года № 6, Конституционного Совета от 10 марта 1999 года № 2/2, от 29 марта 1999 года № 7/2 и другие).

В целом анализ норм УПК показывает наличие равенства прав и обязанностей каждого лица, находящегося в процессуальном статусе соответствующего участника процесса, защищающего свои или представляемые права и интересы, вне зависимости от происхождения, социального, должностного и имущественного положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жительства или по любым иным обстоятельствам.

3. Конституционный Суд, отмечая отсутствие противоречия Основному Закону рассматриваемой уголовно-процессуальной нормы, полагает, что оставление лишь на усмотрение следственного судьи решения вопроса о необходимости присутствия свидетеля, имеющего право на защиту, при депонировании показаний в правоприменительной практике может в последующем приводить к ограничению процессуальных прав данного лица в статусе подозреваемого (обвиняемого).

Процедура допроса следственным судьей потерпевшего (свидетеля) необходима для реализации принципа состязательности сторон. В этой связи важное значение имеет предусмотренная рассматриваемой нормой обязательность присутствия подозреваемого (при его наличии) и/или его защитника при таком допросе. Однако несвоевременный перевод органом уголовного преследования свидетеля, имеющего право на защиту, в статус подозреваемого может ограничить его процессуальные возможности, в том числе право присутствовать при допросе следственным судьей потерпевшего (свидетеля).

Отсутствие у лица, признанного подозреваемым (обвиняемым) после депонирования показаний потерпевшего (свидетеля), возможности допрашивать показывающих против него лиц, также не в полной мере отвечает требованиям о минимальной гарантии, предусмотренной подпунктом e) пункта 3 статьи 14 Международного пакта о гражданских и политических правах (ратифицирован Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года).

Закрепленное законодателем право свидетеля, имеющего право на защиту, на очную ставку с теми, кто свидетельствует против него (пункт 15) части второй статьи 65-1 УПК), не в достаточной степени корреспондирует с положениями УПК, регламентирующими вопросы депонирования показаний потерпевшего (свидетеля).

Положение о том, что допрос следственным судьей (депонирование показаний) несовершеннолетних свидетелей (потерпевших) осуществляется с целью недопущения их последующих допросов для исключения психотравмирующего воздействия (часть первая статьи 217 УПК), в правоприменительной практике ограничивает возможность свидетеля, имеющего право на защиту, требовать проведения очной ставки с такими лицами.

Процедура депонирования показаний также не соотнесена с нормой, закрепляющей полномочия защитника, которому предоставлено право участвовать в заседании суда при депонировании показаний (пункт 7) части второй статьи 70 УПК).

Конституционный Суд отмечает и отсутствие четкого разграничения оснований для допроса лица в качестве подозреваемого или в качестве свидетеля, имеющего право на защиту, что может привести к ущемлению прав допрашиваемого лица в связи с различиями в правовом статусе указанных участников процесса.

Так, ситуация, когда очевидцы (свидетели), в том числе потерпевшие, прямо указывают на лицо как на совершившее преступление, позволяет лицу, осуществляющему досудебное расследование, по своему усмотрению допросить такое лицо в качестве подозреваемого либо в статусе свидетеля, имеющего право на защиту. При этом в УПК не определены четкие критерии, границы и условия допустимого усмотрения, что позволяет правоприменителю произвольно его интерпретировать.

Законодатель также не определил в какие сроки и при наступлении каких обстоятельств лицо, осуществляющее досудебное расследование, переводит свидетеля, имеющего право на защиту, в статус подозреваемого или, наоборот, выводит его из круга участников уголовного процесса, защищающих свои или представляемые права и интересы.

Обозначенные вопросы свидетельствуют о недостаточной правовой регламентации защиты прав лица, пребывающего в статусе свидетеля, имеющего право на защиту, и о необходимости дальнейшего совершенствования уголовно-процессуальных норм, связанных с правовым положением данного нового участника процесса.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72, пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62 – 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", применительно к предмету обращения Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать часть третью статьи 217 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан соответствующей Конституции Республики Казахстан.

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона, направленный на совершенствование уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан, с учетом правовых позиций Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенных в настоящем нормативном постановлении.

О принятых мерах проинформировать Конституционный Суд Республики Казахстан.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан