Ескерту. Күші жойылды - ҚР Президентінің 2014.11.24 № 966 Жарлығымен.
ҚАУЛЫ ЕТЕМIН:
1. Қоса берiлiп отырған Мемлекеттiк және жалпы сыртқы борышты басқару жөнiндегi тұжырымдама мақұлдансын.
2. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiледi.
Қазақстан Республикасының
Президентi
Қазақстан Республикасы
Президентінiң
2006 жылғы 29 желтоқсандағы
N 234 Жарлығымен
МАҚҰЛДАНҒАН
Мемлекеттiк және жалпы сыртқы борышты басқару жөнiндегi
ТҰЖЫРЫМДАМА
1. Кiрiспе
2. Тұжырымдаманың мақсаты мен мiндеттерi
3. Қазiргi жай-күйдi талдау
4. Тұжырымдаманың мақсатына қол жеткiзу және мiндеттерiн орындау жөнiндегi шаралар
5. Қорытынды
ҚОСЫМША
1. Кiрiспе
Елдiң дүниежүзiлiк экономикаға белсендi кiрiгуi, елдiң егемен кредиттiк рейтингiнiң жақсаруы, шетел инвестицияларының үлкен көлемiн тарту, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң (бұдан әрi - Yкiмет) және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң (бұдан әрi - Ұлттық Банк) валюта режимiн ырықтандыру жөнiндегi жоспарлары Қазақстан Республикасының орнықты дамуында сөзсiз шешушi рөл атқарады.
Соған қарамастан, экономиканың ашықтық дәрежесiн арттыруға бағытталған қадамдар, сондай-ақ толыққанды iшкi қаржы нарығын қалыптастыру қажеттiлiгi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, Ұлттық Банкiнiң және Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi органының республиканың экономикалық қауiпсiздiгiнiң тиiстi деңгейiн қамтамасыз ету жөнiнде, сондай-ақ борыш құралдарының iшкi нарығын дамыту үшiн жағдайлар жасау жөнiнде бiрқатар шаралар қабылдауына алып келедi.
Бiрiншiден, бұл - қаржы секторы тұрақтылығының қажеттi деңгейiн қамтамасыз етудi және экономика салаларын дамытуды ескере отырып, несие капиталының сыртқы және iшкi нарықтарында қарыз алуды дұрыс жоспарлау мәселесi. Екiншiден, бұл - мемлекеттiк сектордың борышын басқару тетiктерiн жетiлдiру және қажеттi нәтижелерге қол жеткiзу мақсатында жеке сектордың сыртқы борышын реттеу мәселесi.
Халықаралық тәжiрибе байыпты қарыз алу саясатын жүргiзу және мемлекеттiк сектордың борышын басқару және жеке сектордың сыртқы борышын реттеу саласында мемлекеттiң әлеуетiн нығайту үшiн қажеттi шараларды уақтылы қабылдау елдiң макроэкономикалық тұрақтылығының жоғары деңгейiн қамтамасыз ету үшiн ең маңызды фактор болып табылатындығын куәландырады.
Әлемдiк практикада, әдетте, көптеген елдердiң сыртқы және iшкi нарықтарда өз қарыз алу стратегиялары және борышты басқару саласындағы әлеуетiн нығайту жөнiндегi жоспарлары бар. Бұл қажеттiлiктер капиталдың iшкi нарығын дамыту дәрежесiмен, валюта режимiнiң ерекшелiктерiмен, макроэкономикалық саясаттың және нормативтiк реттеу шараларының сапасымен, реформаларды әзiрлеу және жүзеге асыру саласында ұйымдастыру-құқықтық әлеуетпен, елдiң кредитке қабiлеттiлiгiмен және оның борышты басқару саласындағы мақсаттарымен айқындалады.
Экономикалық ахуалын және институционалдық мүмкiндiктерiн ескере отырып, жеке бiр ел алып қарайтын берешектiң экономикалық жағынан қолайлы деңгейлерi көрсеткiштерiнiң (өлшемдерiнiң) белгiлi бiр бiрiздендiрiлген нормалары бар.
Бұрын Қазақстан Yкiметтiң, жергiлiктi атқарушы органдарының және Ұлттық Банкiнiң борыштарын қамтитын мемлекеттiк сыртқы борышты басқаруға басым көңiл бөлдi. Бұрын қабылданған шаралардың нәтижесiнде мемлекеттiк борыш 2001 жылдан бастап азайып отыр. Халықаралық ұйымдардың бағалауы бойынша қазiргi уақытта Қазақстанның мемлекеттiк сыртқы борышының мөлшерi бiрқалыпты болып табылады.
Бұл ретте, елдiң жалпы сыртқы борышы 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша жалпы iшкi өнiмнiң (бұдан әрi - ЖIӨ) 80,9%-iн құрай отырып, 2001 жылдан бастап өсiп келедi. Халықаралық ұйымдардың жiктемесi бойынша көрсетiлген көрсеткiштер Қазақстанды сыртқы борышының бiрқалыпты деңгейi бар елдер тобына жатқызуға мүмкiндiк бередi. Алайда, жалпы сыртқы борышты одан әрi арттыру елдiң iшкi экономикалық жағдайларына ғана емес, экономикалық қауiпсiздiгiне де терiс әсерiн тигiзе алады.
Бұдан басқа, қаржы қауiпсiздiгiнiң тиiмдi жүйесiн қамтамасыз ету мақсатында ЖIӨ-ге шаққанда белгiленген қатынас шегiнде орта мерзiмдi кезеңде елдiң жалпы сыртқы борышының деңгейiн ұстап тұру қажет.
Елдiң борышын басқарудың тиiмдi жүйесiн жасау үшiн мемлекеттiк борышты, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын, мемлекеттiң шартты мiндеттемелерiн басқару және жеке сектордың сыртқы борышын реттеу сапасын арттыруға бағытталған бiрқатар шаралар қабылдау қажет.
2. Тұжырымдаманың мақсаты мен мiндеттерi
Осы Тұжырымдаманың мақсаты елдiң жалпы сыртқы борышының қазiргi деңгейiн орта мерзiмдi кезеңде ЖIӨ-ге шаққанда 65-70% деңгейiне дейiн азайтуға және ұзақ мерзiмдi перспективада елдiң жалпы сыртқы борышын ел үшiн қауiпсiз деңгейде ұстап тұруға, мемлекеттiк борышты, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын, мемлекеттiң шартты мiндеттемелерiн сапалы басқаруға және несие капиталының сыртқы нарықтарында жеке сектордың қарыз алу мәселелерiн тиiмдi реттеуге ықпал етуге мүмкiндiк беретiн елдiң борышын басқарудың бiртұтас және тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн қалыптастыру болып табылады.
Тұжырымдаманың мiндеттерi мыналар болып табылады:
мемлекеттiк сектордың борышын, оның iшiнде борыштық мiндеттемелер бойынша тиiстi есеп жүргiзу бөлiгiнде басқару жүйесiн оңтайландыру борыш жай-күйінің жүйелiк мониторингiн және оны бақылауды жүзеге асыру, тәуекелдердi басқару, мемлекеттiк органдар мен мемлекет басым қатысатын ұйымдардың тиiмдi өзара iс-қимылы;
жалпы сыртқы борышты ұсынудың құрамы мен құрылымын халықаралық әдiснамалық стандарттарға барынша жақындату;
Қазақстан үшiн "дабылды" бастапқы мәндер ретiнде әрекет ететiн жалпы сыртқы борыштың орта мерзiмдi перспективаға арналған салыстырмалы көрсеткiштерiн айқындау, оларға сәйкес мемлекеттiк органдар жалпы сыртқы борыштың осы шектерден асып кетуiне жол бермеу үшiн белгiлi бiр шектеу шараларын қабылдайтын болады;
несие капиталының сыртқы нарықтарында жеке сектордың қарыз алу мәселелерiн реттеу тетiктерiн айқындау;
борыш құралдарының iшкi нарығын дамыту үшiн алғышарттар жасау.
3. Қазiргi жай-күйдi талдау
Соңғы уақытта республиканың жалпы сыртқы борышының көлемi едәуiр қарқынмен өсiп отыр. 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша елдiң жалпы сыртқы борышының көлемi 2001 жылдың осындай кезеңiмен салыстырғанда абсолюттiк мәнде 13,8 млрд. АҚШ долларынан 53,9 млрд. АҚШ долларына дейiн, елдiң ЖIӨ-не шаққанда 68,2%-тен 80,9%-ке дейiн артты.
Бағалау бойынша елдiң жалпы сыртқы борышының өсiмi 2004, 2005 жылдары және 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығында ғана тиiсiнше 10, 10,6 және 10,4 млрд. АҚШ долларын құрады. 2005 жылғы 1 шiлдеден бастап 2006 жылғы 1 шiлде кезеңiндегi 1 жылда жалпы сыртқы борыштың өсiмi 18 млрд. АҚШ долларын құрады.
Сыртқы борышты есепке алудың әдiснамалық проблемалары бар, ол жалпы сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлерiне әсер етедi.
Негiзiнен, бұл (I) шетелдiк жер қойнауын пайдаланушылардың олардың филиалдары мен еншiлес кәсiпорындары жүзеге асыратын барлауға жұмсайтын шығыстардың есебiне және (2) еврооблигацияларды есепке алу бөлiгiнде мемлекеттiк сектордың сыртқы борышының статистикасын қалыптастыру әдiснамасына қатысты. Құрастырушылар мен пайдаланушылар үшiн сыртқы борыштың статистикасы жөнiндегi басшылық (ХВҚ, 2003 ж.) (бұдан әрi - сыртқы борыш жөнiндегi басшылық) шетелдiк жер қойнауын пайдаланушылардың барлауды қаржыландыруға арналған шығындарын, егер бұл жер қойнауын пайдаланушылар оларды барлаудың терiс нәтижелерi жағдайында есептен шығарылуға тиiс күрделi шығындар ретiнде қарайтын болса, капиталға қатысу құралы ретiнде жiктеу мүмкiндiгiн көздейдi. Қазiргi уақытта мұндай шығындарды жүзеге асырудың көлемi мен шарттары туралы қажеттi егжей-тегжейлi ақпарат жоқ.
Сыртқы борыштағы сыртқы борыш жөнiндегi басшылығына сәйкес резидент еместерде нақты бар резиденттердiң борыштық бағалы қағаздарын ғана есепке алу қажет. Алайда, Қаржы министрлiгi қалыптастыратын және жалпы сыртқы борыштың статистикасын қалыптастырған кезде Ұлттық Банк ұстанатын мемлекеттiк борыштың статистикасы бастапқы эмиссия бойынша Үкiметтiң еврооблигацияларын ескередi және қайталама нарықта резидент еместен оларға арналған меншiктiң резидентке көшу фактiсiн назарға алмайды.
Мемлекеттiк борыш бөлiгiнде елдiң сыртқы борышының қолданылатын талдамалық құрылымы халықаралық әдiснама ұсынатын жiктемеге сәйкес келмейдi. Бұл мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышына жатады, ол қазiргi уақытта мемлекеттiк сектордың борышы ретiнде жiктелмейдi.
Тұтастай алғанда, ел үшiн борышты басқару жөнiндегi жүйелiк шараларды қабылдау үшiн негiз болып қызмет ететiн борыштың қауiпсiз деңгейiн айқындау саясаты жоқ.
Бұдан басқа, мемлекеттiк деңгейде борышты басқарудың нақты стратегиясы қалыптастырылмаған, тәуекелдердi басқару жүйесiнде икемдiлiк пен уақтылылық жоқ, корпоративтiк сектордың қарыз алуын реттеу тетiгi жоқ, мемлекет басым қатысатын ұйымдар борышының тиiстi мониторингi жүргiзiлмейдi, тұтастай алғанда, уәкiлеттi мемлекеттiк органдар арасында өзара ic-қимыл жасаудың және ақпарат алмасудың толыққанды жүйесi жоқ.
Қолданыстағы заңнамада елдiң борышын басқару мәселелерi жеткiлiктi регламенттелмеген, бұл жоғарыда көрсетiлген проблемаларға әкеп соқтырады.
Тұтастай алғанда, мемлекеттiк органдардың елдiң жалпы сыртқы борышын үйлестiру жөнiндегi функциялары заңнамада жеткiлiктi нақты айқындалмаған, атап айтқанда мемлекеттiк органдардың мемлекет қатысатын ұйымдардың қарыз алуы мен борышын басқару, сондай-ақ жеке сектордың сыртқы қарыз алуы мен борышын реттеу жөнiндегi iс-шараларды жүзеге асыруы көрсетiлмеген. Осылайша, жалпы iшкi борышты басқару үшiн жеткiлiктi құқықтық база құрылмаған.
Сонымен катар, халықаралық қаржы ұйымдарымен жұмыс жөнiндегi бiрыңғай мемлекеттiк саясат әзiрленбеген, олардың жұмыс ерекшелігіне және қарыз қаражатын беру шарттарына қарай олармен ынтымақтасу бағыттары айқындалмаған.
1. Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген борыш
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша мемлекеттiк және мемлекет кепілдiк берген борыш тиiсiнше 7,9 және 0,626 млрд. АҚШ долларын құрады. Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген сыртқы борыш 1,8 және 0,595 млрд. АҚШ долларын құрады.
Соңғы бес жылда Yкiметтiң орта мерзiмдi фискалдық саясатында көзделген мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борышты басқару мақсаттары, атап айтқанда ЖIӨ-ге проценттiк қатынаста үкiметтiк борыштың мөлшерiн үдемелi түрде қысқарту және үкiметтiк борыш құрылымында сыртқы борыш үлесiн бiртiндеп азайту орындалып отыр.
Айталық, 2000 жылғы және 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша ЖІӨ-ге проценттiк қатынаста үкiметтiк борыш үкiметтiк сыртқы қарыздар бойынша мерзімінен бұрын өтеу есебiнен де, ЖIӨ-нiң атаулы мәнiнiң өсуi есебiнен тиiсiнше 22,0%-тен 5,4%-қе дейiн бiртiндеп төмендедi (оның iшiнде көрсетiлген кезеңге сыртқы үкiметтiк борыш - ЖIӨ-нiң 2,2%). Үкiметтік борыш құрылымында сыртқы борыштың үлесi 2000 жылғы және 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша тиiсiнше 80,9%-тен 40,9%-ке дейiн төмендедi.
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша Ұлттық Банктiң борышы тек қысқа мерзiмдi ноттардан ғана тұрды. 2000 жылғы мамырда Халықаралық валюта қорының қарыздарын мерзiмiнен бұрын өтегеннен кейiн Ұлттық Банк сыртқы қарыз алуды жүзеге асырған жоқ. Қазiргi уақытта Ұлттық Банктiң сыртқы борышы жоқ.
Ұлттық Банк ақша-кредит саясатының мақсаттарына сәйкес ұлттық валютада да, сондай-ақ шетел валютасында да қысқа мерзiмдi ноттар шығаруға құқылы.
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша айналымда ұлттық валютада номинацияланған қысқа мерзiмдi ноттар ғана болды. Қысқа мерзiмдi валюталық ноттар шығарылып, 1999 жылы толығымен өтелдi.
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша қысқа мерзiмдi ноттар бойынша берешектiң көлемi (айналым көлемi) 491,7 млрд. теңгенi құрады. Қазiргi уақытта қысқа мерзiмдi ноттардың айналым мерзiмi 28 күндi құрайды.
Сонымен бiрге, бүгiнгi күнi үкiметтiк борышты басқару тиiмдiлiгiн арттыру үшiн шешудi талап ететiн бiрқатар мәселелер бар.
1.1. Борыштық құралдардың iшкi нарығын дамыту
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiне сәйкес Үкiметтiң қарыз алуы республикалық бюджеттiң тапшылығын қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылады. Бюджеттiң профицитi болған кезде Үкiмет үкiметтiк борышты бiрлесiп қаржыландыру үшiн қарыз алуды жүзеге асыра алады.
Сонымен бiр уақытта, көптеген елдерде үкiметтiк борышты тиiмдi басқару мақсатында қабылданатын шаралар сонымен қатар бағалы қағаздардың iшкi нарығының тиiмдi жұмысын дамытуға және қолдауға бағытталған.
Мысалы, Жапонияда мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығын дамыту мемлекеттiк борышты басқарудың маңызды мақсаты болып саналады, өйткенi бұл нарық кредит тәуекелiнiң төмен деңгейiнiң арқасында iшкi қаржы нарығына бағдар болып қызмет етедi және неғұрлым белсендi сауда жүргiзiлетiн iшкi бағалы қағаздар нарығының сегментi болып табылады.
Қазақстанда даму институттары, сондай-ақ мемлекет құратын жыл сайын республикалық бюджеттен оларды капиталдандыруға қаржы бөлiнетiн ұлттық компаниялар бос ақша қаражатын мемлекеттiк бағалы қағаздарға орналастыруды жүзеге асыру практикасы бар. Нәтижесiнде мемлекет қосарланған шығыстарды жүзеге асырады - даму институттарын капиталдандыру кезiнде және мемлекеттiк бағалы қағаздар бойынша проценттер төлеу кезiнде. Айталық, 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша iшкi нарықта орналастырылған Үкiметтiң бағалы қағаздарын ұстаушылар құрылымындағы даму институттарының үлесi 17,1%-тi құрады.
1.2. Валюталық тәуекелдер
Бiрнеше жылдар бойы Қазақстанның валюта нарығында ғана емес, барлық халықаралық нарықтарда жалғасып келе жатқан АҚШ долларының әлсiзденуi қарыз алушы ретiнде Қазақстан үшiн тиiмдi. Алайда, валюта бағамдарының тұрақсыздығы тәуекелдерi бар. Сондықтан валюталық тәуекелдi төмендету мақсатында үкiметтiк борыштың валюталық құрылымына енетiн валюталардың бағамдарына әсер етуi мүмкiн экономикалық және саяси факторларды талдау қажет.
Yкiметтiк борыштың валюталық құрылымының төмен әртараптандырылуы дағдарыс және валюталар бағамының тұрақсыздығы нәтижесiнде қаржы шығындарының пайда болуы тәуекелiне бейiм және бұл тұрғыдан осал болып табылады, бұл мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiк жағдайына терiс әсер ететiн болады.
1.3. Жергiлiктi атқарушы органдардың реттелмеген борыштары
Жергiлiктi атқарушы органдардың реттелмеген және танылмаған борыштарын есепке алу жөнiндегi проблемалар шешiлмеген мәселелер болып табылады, оларды екi топқа бөлуге болады:
1) кредиттер бойынша мiндеттемелердi уақтылы орындамау. Жергiлiктi атқарушы органдардың борыштарын жүйелi қайта құрылымдау республикалық бюджеттiң кiрiс бөлiгiнiң атқарылуына терiс әсер етедi;
2) Yкiметтiң және жергiлiктi атқарушы органдар әкiмдерiнiң кепілдiгiмен тартылған өткен жылдардың кредиттерi бойынша республикалық бюджет алдында борыштарды растау және өтеу проблемасы.
1.4. Мемлекеттiң шартты мiндеттемелерi
Тәжiрибе көрсетiп отырғандай, үшiншi тұлғалар алдында борыштық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың қарыздарды тартуы және оларға кейiннен борышкерлердiң тiкелей қызмет көрсетуi тиiмсiз жүзеге асырылады. Yшiншi тұлғалар алдында борыштық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың қаржы жағдайын бақылаудың тиiстi жүйесi жоқ. Заңнамада көзделген берiлген (берiлетiн) кепiлдiктер бойынша мемлекет мiндеттемелерi басталуының ықтимал тәуекелдерiн азайту жөнiндегi шаралар үшiншi тұлғалар алдында борыштық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың борышын басқарудағы кемшiлiктерге уақтылы ден қою және оларды жою жөнiнде шаралар қабылдауға мүмкiндiк бермейдi.
Қазақстанда мемлекеттiк-жеке әрiптестiктiң қолданыстағы тетiктерiн жетiлдiру және жаңаларын енгiзу және концессиялық келiсiмдер бойынша жобаларды iске асыру нәтижесiнде мемлекет "Бағалы қағаздар нарығы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекетке берiлетiн объектiнiң құнына сай келетiн сомада мемлекет пен эмитент арасында жасалған инфрақұрылымдық жобаны iске асыру жөнiндегi концессиялық келiсiмнiң шеңберiнде кепiлдеме бередi.
Инфрақұрылымдық жобаларды iске асыру барысында берiлген кепiлдемелер бойынша мемлекеттiк жауапкершiлiктiң орындалу тәртiбiне және мөлшерiне байланысты проблемалар анықталды.
Кепiлдеме институты жеке сектор қаражатын, атап айтқанда инфрақұрылымдық жобаларды iске асыру үшiн, сондай-ақ инфрақұрылымдық облигациялар нарығын дамыту үшiн зейнетақы жинақтауларын тарту мақсатында енгiзiлгендiгiн ескере отырып, қазiргi уақытта мемлекет тарапынан бағалы қағаздар нарығының осы сегментiн дамытуды институционалдық қамтамасыз ету проблемасы шешудi талап етедi.
2. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышы
Үкiметтiң, жергілiктi атқарушы органдар мен Ұлттық Банктiң борышының мониторингi мен оны басқарудан басқа, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың, олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғандағы борышының мониторингi мен оны басқарудың қажеттiлiгi бар.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қоғамның акционерi оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және оған тиесiлi акциялар құнының шегiнде қоғамның қызметiне байланысты шығындар тәуекелiн көтередi. Бұл норма бүкiл әлемдегi барлық корпоративтiк құрылымдар үшiн тән екендiгiн атап өткен жөн.
Сонымен бiрге, шетелдiк компаниялардың мемлекет қатысатын акционерлiк қоғамдардың борыштық мiндеттемелерiн орындау жөнiндегi, оның iшiнде заң тұрғысынан мемлекеттiк борышқа жатқызылмаған борыштар бойынша сот қуынулары Үкiметке қойылатын жағдайлар орын алып отыр. Мұндай сот талқылаулары елдiң халықаралық имиджiне терiс әсер етедi.
Еншiлес құрылымдарын ескермегенде, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың сыртқы борышы 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша 1714 млн. АҚШ долларын құрады (жалпы сыртқы борыштың жалпы көлемiнiң 3,2%-i және ЖIӨ-нiң 2,6%-i).
Мемлекет қатысатын ұйымдар борышының жай-күйi мониторингiмен проблемалар бар. Ақпарат жинақтау ыдыраңқы және толық емес сипатта. Қазiргi уақытта мемлекеттiк органдардың олардың сыртқы борышының мониторингiн жүзеге асыру мақсатында еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын ұйымдардың тiзбесiн беру жөнiндегi өзара iс-қимылды жақсарту қажет.
Бұдан басқа, тұтастай алғанда, қазiргi уақытта мемлекет қатысатын ұйымдардың сыртқы қарыз алуы мен борышын басқару жөнiндегi мемлекеттiк саясат жоқ.
3. Жеке сектордың сыртқы борышы
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша жеке сектордың сыртқы борышы (мемлекет қатысатын ұйымдардың сыртқы борышын және мемлекет кепiлдiк берген сыртқы борышты қоса алғанда) 52,1 млрд. АҚШ долларын құрады.
ЖIӨ-нiң жыл сайынғы жоғары қарқынмен өсуiне қарамастан, 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша 2001 жылы ЖIӨ-нiң 68,5%-iнен ЖIӨ-нiң 80,9%-іне қол жеткiзген елдiң жалпы сыртқы борышының үздiксiз өсуi Yкiметтiң және Ұлттық Банктiң назарын аудармай қоймайды. Жалпы сыртқы борыш өсiмiнiң жоғары қарқыны көп деңгейде жеке сектордың сыртқы борышының өсiмi есебiнен, оның iшiнде банк секторының борышы есебiнен қолдау табады. 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығына қол жеткiзiлген елдiң жалпы сыртқы борышы өсiмiнiң 10,4 млрд. АҚШ долларының 5 млрд. АҚШ долларын ("Қазақстанның Даму Банкi" АҚ-ны қоспағанда) банк секторының борышы құрайды.
3.1. Қаржы секторының борышы
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша қаржы секторының сыртқы борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды, атап айтқанда, "Қазақстанның Даму Банкi" АҚ-ны қоспағанда) 20,4 млрд. АҚШ долларын құрады.
Қазiргi уақытта банк секторының белсендi сыртқы қарыз алу үрдiсi сақталып отыр. 2003, 2004, 2005 жылдары және 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығында екiншi деңгейдегi банктердiң сыртқы борышының өсу қарқыны тиiсiнше 150,4%-тi, 118,3%-ті, 99,4%-тi және 32,6%-тi құрады. 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығының қорытындылары бойынша банк секторының сыртқы берешегi, "Қазақстанның Даму Банкi" АҚ-ны қоспағанда, 19,9 млрд. АҚШ долларын құрады, бұл жалпы сыртқы борыштың жалпы көлемiнiң 37,0%-iн және қаржы секторының сыртқы борышының 97,6%-iн құрады.
Банк секторының сыртқы қарыз алуының қарқынды өсуi жалпы сыртқы борыш өсiмiне елеулi әсер етедi, бұл ретте халықаралық қаржы нарықтарында ахуал нашарлаған жағдайда банктердiң әлсiздiгi күшейе түседi.
Банк секторының валюта тәуекелдерiн басқару мақсатында валюталық позицияның лимиттерi қайта қаралды:
Standard & Poor's агенттiгiнiң "А-дан" төмен емес егемен рейтингi немесе басқа рейтингтiк агенттiктердiң бiрiнiң осыған ұқсас деңгейдегi рейтингi бар елдердiң шетелдiк валюталары және өз капиталы шамасының 15%-iнен аспайтын мөлшерде "Eypo" валютасы бойынша ашық валюталық позицияның (ұзын және қысқа) лимитi 30%-тен азайтылды;
Standard & Poor's агенттiгiнiң "А-дан" төмен егемен рейтингi немесе басқа рейтингтiк агенттiктердiң бiрiнiң өз капиталы шамасының 5%-iнен аспайтын мөлшерде осыған ұқсас деңгейдегi рейтингi бар елдердiң шетелдiк валюталары бойынша ашық валюталық позицияның (ұзын және қысқа) лимитi ұзын ұстаным бойынша 30%-iнен, қысқа ұстаным бойынша 15%-інен азайтылды;
банктiң өз капиталы шамасының 30%-iнен аспайтын мөлшерде валюталық таза позиция лимитi 50%-тен азайтылды.
Елдiк тәуекелдi ескере отырып, банктердiң активтердi шетелде орналастыру жөнiндегi тәуекелдерiн шектеу мақсатында 2006 жылғы 1 шiлдеден бастап резидент емес ұйымдарда (еншiлес резидент емес банктердi қоспағанда) орналастырылған активтер бойынша 100%-тен 150%-ке дейiн тәуекел дәрежесiн арттыру көзделдi.
Кейiннен банк секторын реттеу құралдарын одан әрi қатаңдату мақсатында валюталық позицияның жекелеген лимиттерi азайтылды:
Standard & Poor's агенттiгінiң "A-дан" төмен емес егемен рейтингі немесе басқа рейтингтiк агенттiктердiң бiрiнiң осыған ұқсас деңгейдегi рейтингi бар елдердiң шетелдiк валюталары және "Еуро" валютасы бойынша ашық валюталық позицияның (ұзын және қысқа) лимитi банктiң өз капиталы шамасының 15%-iнен 12,5%-iнe дейiн азайтылды;
банктiң өз капиталы шамасының 30%-iнен валюталық таза позиция лимитi 25%-кe дейiн азайтылды.
Аталған лимиттер 2006 жылғы 1 қыркүйектен бастап қолданысқа енгiзiлдi.
Бұдан басқа, өзге қаржы ұйымдары сыртқы қарыздарды елеусiз көлемде тартатындығын атап өткен жөн. 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша өзге қаржы ұйымдары (екiншi деңгейдегi банктердi қоспағанда) тартқан сыртқы қарыздар 481,8 млн. АҚШ долларын құрады (жалпы сыртқы борыштың 0,9%-iн) құрады.
Қаржы секторының осалдығы қомақты, өйткенi қаржы институттарының әдетте төлем мерзiмiнiң сәйкес келмеуiне әкеп соқтыратын жоғары левереджi бар, ассимметриялық ақпарат тәуекелi мен моральдық тәуекел жоғары нарықтарда жұмыс iстейдi.
Резидент еместер алдында мiндеттемелер өсiмiнiң негiзгi проблемаларының бiрi нақ банк секторының қайта қаржыландыру тәуекелдерiне, валюталық, проценттiк тәуекелге және өтiмдiлiк тәуекелiне бейiмдiгiнiң артуы болып табылады. Шетел валютасында тартылатын сыртқы қарыз алу банктердiң валюталар бағамының тұрақсыздығына байланысты валюталық тәуекелге ұшырауын күшейтедi, ал өз валюталық көздерi жоқ қарыз алушыларға кредиттер беру жолымен осы қаражатты қайта кредиттеу сонымен қатар банктердiң кредит тәуекелiн күшейтедi. Бұдан басқа, орналастырылған активтер мен тартылған мiндеттемелердiң мерзiмiндегi теңгерiмсiздiк отандық банктердiң валюталық өтiмдiлiк деңгейiне терiс әсер етедi.
3.2. Қаржылық емес корпоративтiк сектордың борышы
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша бағалау бойынша қаржылық емес корпоративтiк сектордың сыртқы борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды қоса алғанда) 31,7 млрд. АҚШ долларын құрады.
Қаржылық емес корпоративтiк сектордың, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын қоспағанда, сыртқы борышының 2003 - 2005 жылдарда және 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығындағы өсу қарқыны тиiсiнше 16,1%-тi, 37,7%-тi, 17,9%-тi және 18,5%-тi құрады. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын қоспағанда қаржылық емес корпоративтiк сектордың сыртқы борышы 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша 29 380 млн. АҚШ долларын (ЖIӨ-нiң 44,1%-ін) құрады.
Сонымен қатар, жалпы сыртқы борыштың 41,5%-iн шетелдiк бас және еншiлес компаниялар алдындағы қазақстандық ұйымдардың фирмааралық берешегi құрайды.
Бұдан басқа, шетелдiк мердiгерлердiң филиалдары өнiмдi бөлу туралы келiсiмдер (ӨБК), жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шарттар бойынша жүзеге асыратын барлауға арналған шығындар сыртқы борышқа жатқызылады. 2006 жылдың бiрiншi жартыжылдығының қорытындылары бойынша аумақта жер қойнауын барлаумен айналысатын шетелдiк компаниялар филиалдарының өздерiнiң бас компаниялары (шетелдiк) алдындағы сыртқы берешегi 10 млрд. АҚШ долларын құрады.
Сыртқы борышты басқару контексiнде фирмааралық берешек соншалықты қауiптi емес, өйткенi тiкелей инвестор-кредитор қарыз алушының төлем қабiлетсiздiгi тәуекелiн оның қызметiн басқаруға өзiнiң қатысуы арқылы бөледi. Алайда, дағдарысты жағдайда фирмааралық борыш валюта бағамына қосымша қысым жасауға қабiлеттi, өйткенi шетелдiк инвесторлар мiндеттемелердiң өтеуi түрiнде төлем қабiлетi бар кәсiпорындардың iшкi активтерiн (мысалы, банктердегi жедел депозиттер және өзге де уақытша бос қаражат) айырбастап, әкете бастауы мүмкiн.
Барлаудың оң нәтижелерi кезiнде шығындардың барлық жинақталған сомасы өнiммен оны өндiру және сату басталғаннан кейiн өтелуi мүмкiн. Демек, өтеудi талап ететiн шығындар неғұрлым жоғары болған сайын, мұнай сату салдарынан ЖIӨ мен экспорттың өсуiне қарамастан, ел iшкi валюта нарығында ұсынылуы мүмкiн соншалықты аз валюта түсiмiн алады.
Шектеулi рентабельдiлiкпен бiрлесiп корпоративтiк секторды шетел валютасында шектен тыс қаржыландыру және/немесе қысқа мерзiмдi қаржыландыруға қатысты жоғары левереджi бар құрылымды қаржыландыру жалпыға ортақ корпоративтiк төлем қабiлетсiздiгiне әкелуi мүмкiн. Шетел валютасында қарыз алатын, бiрақ шағын экспорт тауарларын немесе қызмет көрсетулерiн (мысалы Индонезияда болғандай) өндiретiн корпорациялар ұлттық валюта құнсыздана бастағаннан-ақ қолма-қол ақша (және табыс) ағынының өткiр қысқаруына ұшырайды.
Корпоративтiк сектордағы айтарлықтай қауiптер сонымен қатар сала құрушы компаниялар болып табылатын және қомақты сыртқы берешегi бар iрi қарыз алушылар тарапынан да туындауы мүмкiн. Мұнда, мысалы, мұнайдың және республиканың негiзгi экспорттық номенклатурасының өзге де тауарлары бағасының құлдырауы нәтижесiнде болатын борышты төлеуге байланысты уақытша қиындықтар тәуекелi бар.
Қазақстан Республикасының заңнамасында сыртқы қарыз алу кезiнде туындайтын корпоративтiк сектордың тәуекелдерiн азайту мақсатында белгiлi бiр шектеулер (Салық кодексiнiң 94-бабында белгiленген "жеткiлiктi капиталдандыру ережесi" (бұдан әрi - ЖКЕ)) көзделедi.
ЖКЕ-нiң мәнi, егер қарыз алушының мiндеттемелерi өзiнiң капиталына (левередж) ара қатынасы қаржылық ұйымдар үшiн - 7-ден, қаржылық емес ұйымдар үшiн - 4-тен асып кетсе, резидент еместерге сыйақы беру жөнiндегi шығыстарды шегеруге жататын мөлшерiн азайтуға әкеледi. Бұл ретте қарыз алушының мiндеттемелерiнiң жалпы сомасынан сыйақы аударылмайтын мiндеттемелер алып тасталады. Бұдан басқа, қосарланған салық салуды болдырмау туралы халықаралық шарттардың талаптарына сәйкес ЖКЕ бiрiктiрiлген резидент еместердiң және осындай келiсiмдер жасалмаған елдердiң резидент еместерiнiң қарыздарына қатысты ғана қолданылуы мүмкiн.
Соған қарамастан, тиiстi салықтық әкiмшiлендiру кезiнде ЖKE аффилиирленген кредиторлардан жеткiлiктi капиталдандырылмаған субъектiлердiң сыртқы қарыз алуын ынталандырмайды: 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша қаржылық емес корпоративтiк сектордың сыртқы борышының 72%-iн құрайтын фирмааралық берешектен бөлек, АМК-нiң (арнайы мақсаттағы банктердiң еншiлес кәсiпорындары) қарыздары мен депозиттерi банктердiң сыртқы борышының 43,8%-iн құрады. ЖКЕ тиiмдiлiгiн күшейту үшiн корпоративтiк левередждiң 2,5-тен аспайтын орташа деңгейi кезiнде Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерiнiң қаржы дағдарысына тап болғанын ескерiп, жоғарыда көрсетiлген шектi коэффициенттердi төмендету мүмкiндiгiн зерделеу қажет.
Осылайша, практика көрсетiп отырғандай, заңнамада белгiленген шаралар корпоративтiк сектордың сыртқы борышын тежеу үшiн жеткiлiктi тиiмдi емес.
4. Тұжырымдаманың мақсатына қол жеткiзу және мiндеттерiн
орындау жөнiндегi шаралар
Әлемдiк тәжiрибенi талдау борышты басқарудың қандай да бiр белгiленген нақты стратегиялары мен жүйелерiнiң жоқ екендiгiн көрсетiп отыр. Көптеген елдер өздерiнiң ұлттық экономикалық ерекшелiктерiн ескере отырып, өздерiнiң жеке борышты басқару жүйесiн қалыптастырады. Мысалы, көптеген елдерде борышты басқару жөнiндегi функциялар бiрқатар мекемелер бойынша шоғырландырылған, соған қарамастан, кейбiр экономикалық жағынан дамыған елдерде (Ирландия, Жаңа Зеландия, Швеция, Ұлыбритания және т.с.с.) мемлекеттiк борышты басқару жөнiндегi арнайы тәуелсiз қызметтер бар. Көптеген елдерде мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын қаржыландырудан басқа, мемлекеттiк (үкiметтiк) қарыз алу саясаты сонымен қатар iшкi қор нарығын дамытуға шоғырландырылады, алайда елдiң қаржы институттары үшiн бәсекенi тудырмау үшiн көп деңгейде үкiметтiк қарыз алуды сыртқы капитал нарықтарында жүзеге асыратын басқа елдер де (Бразилия) бар. Бұдан басқа, жалпы сыртқы борыш мөлшерiнiң деңгейi бойынша елдердiң ұстанымдары әр түрлi.
Халықаралық тәжiрибенi негiзге ала отырып және елдiң борышын басқарудың ағымдағы жай-күйiнiң жағдайын ескере отырып, мынадай бағыттар бойынша борышты басқарудың тұрақты және тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн қалыптастыру үшiн тиiстi шараларды iске асыру орынды болып отыр.
4.1. Жалпы сыртқы борыштың құрылымы
Қазақстан Республикасының сыртқы борышының статистикасын қалыптастыру әдiснамасы тұтастай алғанда Халықаралық Валюта қорының, Дүниежүзiлiк Банктiң және басқа халықаралық ұйымдардың сыртқы борыш жөнiндегi басшылықта жазылған әдiснамалық ұсынымдарға негiзделген және БҰҰ-ның Ұлттық шоттар жүйесiн (ҰШЖ, 1993 ж.) қалыптастырудың және төлем теңгерiмi статистикасының (төлем теңгерiмi жөнiндегi басшылық, ХВҚ, 1993 ж.) негiзгi принциптерiне сәйкес келедi. Сонымен бiрге, сыртқы борыштың статистикасын қалыптастыру мен ұсыну жөнiндегi қазiргi қағидаттар халықаралық әдiснаманың сыртқы борыш жөнiндегі талаптарына толық сәйкес келмейдi және ел резиденттерiнiң әртүрлi санаттарының сыртқы берешегiн егжей-тегжейлi бағалау үшiн қажеттi ақпаратпен қамтамасыз етпейдi.
Жалпы сыртқы борыш туралы жан-жақты қамтуды және негiзделген ұғымды қамтамасыз ету мақсатында ел резиденттерiнiң резидент еместер алдындағы жиынтық борышын бiлдiретiн елдiң сыртқы борышы мынадай талдамалық ұғымда айқындалатын болады:
1. Мемлекеттiк сектордың борышы:
1.1. Мемлекеттік басқару секторының борышы:
1.1.1. Үкiметтiң борышы
1.1.2. Ұлттық Банктiң борышы
1.2. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың (50% және одан жоғары), олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғандағы борышы:
1.2.1. Республикалық мемлекеттік кәсiпорындардың борышы (шаруашылық жүргiзу құқығындағы)
1.2.2. Акционерлік қоғамдардың және мемлекет басым қатысатын жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктердiң борышы:
1.2.2.1. Фирмааралық берешек
1.2.2.2. Өзге де берешек
2. Үкiметтiң шартты мiндеттемелерi:
2.1. Мемлекет кепiлдiк берген борыш
2.2. Мемлекеттiң кепiлдемелерi бойынша борыш
3. Жеке сектордың борышы (мемлекет басым қатысатын ұйымдарды (50% және одан жоғары) қоспағанда):
3.1. Қаржы секторы ұйымдарының борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды қоспағанда):
3.1.1. Екiншi деңгейдегi банктердiң борышы
3.1.2. Өзге де қаржы ұйымдарының борышы
3.2. Қаржылық емес корпоративтiк сектордың борышы (мемлекет қатысатын ұйымдарды қоспағанда):
3.2.1. Фирмааралық берешек:
3.2.1.1. Барлауға арналған шығындар
3.2.1.2. Өзге де фирмааралық берешек
3.2.2 Қаржылық емес корпоративтiк сектордың өзге борышы
3.3. Мемлекеттiң 50%-тен кем акциясы қатысатын ұйымдардың борышы:
3.3.1. Фирмааралық берешек
3.3.2. Өзге де берешек
3.4. Басқа да берешек (үй шаруашылығы және үй шаруашылығына қызмет көрсететiн коммерциялық емес ұйымдар).
Жаңа құрылымда көрсетiлген "Мемлекеттiк басқару секторының борышы" ұғымы бюджет заңнамасында айқындалған мемлекеттiң тiкелей борыштың мiндеттемесi болып табылатын "мемлекеттiк борыш" ұғымына сәйкес келедi. Борыштың көрсетiлген жаңа құрылымы мемлекеттiң қазiргi борыштық мiндеттемелерiн ұлғайтуды бiлдiрмейдi, БҰҰ-ның, ХВҚ-ның секторалдық ұстанымдарына және Тұжырымдаманың мақсаттарына барынша сәйкес келетiн жiктеме болып табылады.
Мемлекеттiң кепiлдiгi мен кепiлдемесi мемлекеттiк және жеке сектор ұйымдарына берiлетiндiктен және тек мемлекеттiң шартты мiндеттемелерi болып табылатындықтан, көрсетiлген талдамалық құрылымда жалпы сыртқы борыштың сомасы, 2-тармақтың мәнiн есепке алмағанда, 1 және 3-тармақтардың жиынтық сомасына сәйкес келедi.
Мемлекет басым қатысатын ұйымның борышы мемлекеттiк сектор борышына жатады. Мемлекет, Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың және олардың еншiлес, тәуелді және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарының борыштық мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi. Жалпы сыртқы борыш құрылымының көрсетiлген талдамалық құрылымында көзделетiн мемлекет басым қатысатын ұйымдардың (50% және одан жоғары), олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғандағы борышы жөнiндегi мәлiметтер осы ұйымдардың сыртқы борышының тиiстi мониторингiн жүргiзу және реттеу сапасын арттыру үшiн пайдаланылады.
Борыштары мемлекеттiк сектордың борышына жататын, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың тiзбесiн Үкiмет бекiтедi.
Осы Тұжырымдамада жеке сектор мемлекеттiң басым қатысуынсыз қаржы секторы мен корпоративтiк сектор ұйымдарының жиынтығы ретiнде қаралады.
Осы Тұжырымдаманың мақсаттары үшiн өзге де қаржы ұйымдары ретiнде сақтандыру ұйымдары, жинақтаушы зейнетақы қорлары, инвестициялық қоржынды басқаратын брокерлер және (немесе) дилерлер, зейнетақы активтерiн басқаруды жүзеге асыратын тiркеушiлер, ұйымдар, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ипотекалық компаниялар, ұйымдар түсiнiледi.
4.2. Борыштың салыстырмалы параметрлерi
Мемлекеттiк сектордың борышын басқару (ұсынылып отырған жаңа құрылым бойынша) және жеке сектордың сыртқы борышын реттеу жүйесiн құру шеңберiнде ел үшiн ықтимал бастапқы мән болатын орта мерзiмдi перспективаға арналған жалпы сыртқы борыштың салыстырмалы көрсеткiштерiн айқындау қажет, олардан асып кетуге жол бермеу үшiн мемлекеттiк органдар Қазақстан Республикасының заңнамасы шеңберiнде белгiлi бiр шектеу шараларын қолдануы мүмкiн.
Жалпы сыртқы борыштың бастапқы мәнi орта мерзiмдi кезеңге арналып елдiң әлеуметтiк-экономикалық даму саясатын, жеке бағыттар бойынша сыртқы борыштың өзгеру қарқындарын, Үкiметтiң Ұлттық Банкпен бiрлесiп айқындайтын тәртiптегi қаржылық күйзелiстер мен тәуекелдерге ұшырау дәрежесiн ескере отырып, айқындалатын болады.
Дүниежүзiлiк банктiң жiктемесiне сәйкес шамадан тыс берешек деңгейi бар елдер санатына соңғы жылдар iшiнде мынадай екi көрсеткiштерiнiң ең болмаса бiреуi шектi мәннен асатын мемлекеттер жататынын атап өткен жөн - жинақталған борыштың келтiрiлген құнының ЖIӨ-ге қатынасы 80%-тi құрады; немесе келтiрiлген құнның экспортқа қатынасы 220%-тен жоғары болды. Егер бiрiншi көрсеткiшi 18%-тен 80%-кe дейiнгi шекте тұрса немесе екiншi көрсеткiшi 132% пен 220% аралығында құбылса, берешек бiркелкi болып саналады.
Тиiстi экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету үшiн борыштарды басқарудың тиiмдi жүйесiн қалыптастырушы ел ретiнде Қазақстан үшiн сыртқы борыштың жекелеген бағыттары бойынша өсiм қарқынын төмендету және орта мерзiмдi кезеңде жалпы сыртқы борышты ЖIӨ-ге 65-70% дәлiзде қалыптастыруға қол жеткiзу орынды болып табылады.
Осы бастапқы мәннен асқан кезде жаңаларын енгiзу немесе қолданыстағы шектеу шараларын қатаңдату қажеттiгi сыртқы борыштың құрылымынан (қысқа мерзiмдi борыштың үлесi, фирмааралық берешектiң үлесi), ЖIӨ-нiң және халықаралық резервтер мен экспорт өсiмiнiң болжамды серпiнiнен шыға отырып, сондай-ақ қосымшада келтiрiлген қаржылық тұрақтылықтың жиынтық индикаторларының серпiнi мен сыртқы күйзелiстердiң ықтималдығы ескерiле отырып айқындалады.
Экономикалық дағдарыстың әлемдiк тәжiрибесi елдiң қаржылық тұрақтылығы үшiн барынша тәуекел қысқа мерзiмдi, әсiресе банк секторының сыртқы мiндеттемелерi болып табылатындығын көрсетедi. Осыған байланысты, сыртқы борышты реттеу контекстiнде банктер үшiн қысқа мерзiмдi валюталық өтiмдiлiктiң бастапқы мәндерiн (лимиттерiн) белгiлеу ерекше маңызға ие болады. Қазiргi уақытта қысқа мерзiмдi валюталық өтiмдiлiктiң лимитi 0,8 деңгейiнде белгiленген.
Банктердiң сыртқы мiндеттемелерiн реттеу мақсатында қысқа мерзiмдi валюталық өтiмдiлiктiң жоғарыда көрсетiлген лимитi және резидент еместер алдындағы қысқа мерзiмдi мiндеттемелердiң ең жоғары лимитi жүйелi түрде қайта қаралады, сондай-ақ өзге де қажеттi шаралар қабылданатын болады.
Республика резиденттерiнiң сыртқы қарыз алуын шектеуге ықпал ететiн қабылданып қойған шараларды ескере отырып, жекелеген бағыттар (секторлар) бойынша сыртқы борыштың ЖIӨ-ге қатысты бастапқы мәндерiн белгiлеудiң мүмкiндiгi мен орындылығын зерделеу қажет.
Жалпы және секторалдық төлем қабiлеттiлiгi және өтiмдiлiктiң жоғарыда көрсетiлген көрсеткiштерiн сипаттайтын мақсатты параметр мен өзге де параметрлердi бағалау республика экономикасының жекелеген секторлары мен салаларын дамыту перспективасымен сыртқы қарыз алуды шектеудiң ықтимал шараларын келiсу үшiн елдiң әлеуметтiк-экономикалық даму жоспарын қалыптастыру кезiнде жүргiзiлуге тиiс.
Сонымен бiрге, жеке сектордың шаруашылық қызметiне мемлекеттiң тiкелей араласуын барынша шектеу қажеттiлiгiн ескерген жөн. Тұтастай алғанда, жеке сектордың сыртқы борышын қысқартуға бағытталған шаралар реттеушi (жанама) сипатқа ие болуға тиiс. Жеке сектордың резидент еместер алдындағы мiндеттемелер мөлшерiн ұстап тұру жөнiндегi тiкелей шектеу шараларын қолдануға елдiң экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн соңғы шара ретiнде ерекше жағдайларда жол берiлуi мүмкiн.
Бұл ретте, уәкiлеттi органдар тарапынан басты назар экономикалық қауiпсiздiк тұрғысынан тартылатын сыртқы қарыздардың сапасына аударылатын болады.
Ұлттық Банк пен Үкiмет жалпы сыртқы борышты жыл сайынғы бағалау шеңберiнде экономикалық және қаржылық күйзелiстер кезiнде борыштық құралдар қоржынына стресс-тестiлеу жүргiзедi.
Стресс-тестiлеу нәтижелерi сонымен қатар Тұжырымдамада айқындалған жалпы сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлерiн азайту немесе ұлғайту үшiн негiз болуы да мүмкiн.
Жалпы сыртқы борыштың жоспарланып отырған параметрлерiне қол жеткiзу үшiн мемлекеттiк органдар пруденциалдық шаралармен ғана шектелмеуге тиiс. Қаржыландырудағы экономиканың нақты секторларының сұранысын қанағаттандыру үшiн қажеттi қаржы ресурстарын тарту үшiн несие капиталының iшкi нарығында балама көздердi дамыту үшiн жағдай жасау қажет.
4.3 Ақпаратпен алмасу. Құқықтық қамтамасыз ету
Тиiмдi басқаруды қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттiк сектордың борышы және жеке сектордың сыртқы борышы бойынша жүйелiк мониторинг жүзеге асырылады.
Мемлекет басым қатысатын ұйымның сыртқы борышын басқаруға және жеке сектордың сыртқы борышын реттеуге жауапты мемлекеттiк органдар арасында ақпарат алмасудың жұмыс iстейтiн жүйесiнiң жоқтығы борышты басқарудың негiзгi проблемаларының бiрi болып табылады.
Сондықтан мемлекеттiк органдар арасында ақпаратпен алмасуды жүзеге асыру және борыштың жай-күйiне тиiстi деңгейде жүйелiк талдау жүргiзу үшiн бiрыңғай кiрiктiрiлген электрондық деректер базасы құрылатын болады, оны тоқсан сайынғы негiзде мемлекеттiк басқару секторының борышы және мемлекеттiң шартты мiндеттемелерi бойынша - бюджеттi атқару жөнiндегi уәкiлеттi орган, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың сыртқы борышы және жеке сектордың сыртқы борышы бойынша - Ұлттық Банк, қаржы секторының қаржылық тұрақтылығының индикаторлары бөлiгi бойынша қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi орган, қаржылық емес корпоративтiк сектордың индикаторлары бөлiгiнде өз құзыретi шегiнде статистика жөнiндегi уәкiлеттi орган жаңартады.
Бұл ретте, құпия сипаттағы ақпарат құрылатын деректер базасында ұсталмауға тиiс және қолданылып жүрген ақпараттық алмасу туралы келiсiмдер жасасу практикасы арқылы мемлекеттiк органдар арасында алмасуға жатады. Елдiң сыртқы борышын басқаруға және реттеуге қатысатын мемлекеттiк органдар өз құзыретi шеңберiнде Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң сыртқы борышы туралы ақпаратқа тиiстi қол жеткiзе алуға тиiс.
Қолданыстағы заңнамада борышты басқару мәселелерi жеткiлiктi регламенттелмеген, түрлi мемлекеттiк органдардың толық емес көлемде борышты басқару мәселелерiн көздейтiн жекелеген нормативтiк құқықтық актiлерi бар. Осыған байланысты, тиiстi нормативтiк құқықтық актiлер әзiрлеу және толық көлемде ел борышын басқару тәртiбiн регламенттеу мақсатында заңнамаға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу ұсынылып отыр, атап айтқанда:
жалпы сыртқы борыш бойынша:
жалпы сыртқы борыш ұғымын, оның құрылымын, жалпы сыртқы борыштың ықтимал бастапқы мәндерiн және жалпы сыртқы борыш жай-күйiн жақсарту жөнiндегi тетiктердi айқындау тәртiбiн белгiлеу;
мемлекеттiк басқару секторының борышы және Үкiметтiң шартты мiндеттемелерi бойынша:
үкiметтiк борыш лимитiн және есептердiң тиiстi әдiстемесiн көрсете отырып, мемлекеттiк кепiлдiктер, кепiлдемелер беру лимитiн айқындау ережесiн әзiрлеу;
мемлекеттiк басқару секторының борышы және оның құрылымы ұғымын айқындау;
мемлекеттiк басқару секторының борыш тәуекелдерiн басқару және Yкiметтiң шартты мiндеттемелерi жөнiнде ережелер әзiрлеу. Аталған ережелерде сыртқы борышты мерзiмiнен бұрын өтеу бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығында эмитенттiң мемлекеттiк эмиссиялық бағалы қағаздарды сатып алуы және сатуы, мемлекеттiк басқару секторының борышын және мемлекеттiң шартты мiндеттемелерiн қайта құрылымдау, борышты қайта қаржыландыру жөнiндегі, сондай-ақ хеджирлеу операцияларын жүзеге асыру жөнiндегi iс-шараларды қоса алғанда, борыш құрылымын оңтайландыру жөнiндегi мәселелер көрсетiлуге тиiс;
Ұлттық Банктiң сыртқы қарыз алуын жүзеге асыру және сыртқы борышын басқару тәртiбiн айқындау;
қарыз алу және мемлекеттiк басқару секторының борышын және Үкiметтiң шартты мiндеттемелерiн басқарудың өзге мәселелерiн, оның iшiнде мемлекеттiк кепiлдiктер мен кепiлгерлiктер беру үшiн инвестициялық жобаларды iрiктеу өлшемдерiн оңтайландыруды жетiлдiру;
мемлекет басым қатысатын ұйымдардың сыртқы борышы бойынша:
мемлекет басым қатысатын ұйымдардың тiзбесiн айқындау;
акциялардың (қатысу үлестерiнiң) мемлекеттiк пакеттерiн иемдену және пайдалану құқығын жүзеге асыратын тиiстi мемлекеттік органдардың және/немесе тиiстi жергiлiктi атқарушы органдардың тиiмдi сыртқы қарыз алуды, қарыз қаражатын пайдалануды және олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғанда, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың сыртқы борышының тәуекелдерiн басқаруды бақылауды жүзеге асыру тәртiбiн әзiрлеу;
жеке сектордың сыртқы борышы бойынша:
Қазақстан Республикасының заңнамасымен корпорациялық сектордың сыртқы борышының көлемiн реттеу жөнiндегi тетiктердi бекiту.
Ел борышын басқарудың тиiмдi жүйесiн құру мақсатында сонымен қатар мемлекеттiң халықаралық қаржы ұйымдарымен жұмыс iстеу жөнiндегі бiрыңғай саясаты қалыптастырылады, оның шеңберiнде қызметiнiң ерекшелiгiне, қарыз қаражатын беру шарттарына және қалыптасқан жұмыс тәжірибесiне (республикада инвестициялық жобаларды iске асыру тиiмдiлiгi, жұмыс тәжiрибесi және т.б.) байланысты халықаралық қоғамдастық мойындаған әрбiр халықаралық қаржы ұйымымен ынтымақтастықтың нақты бағыттары анықталады. Мемлекеттiң халықаралық қаржы ұйымдарымен жұмыс iстеу жөнiндегi саясаты орта мерзiмдi фискалдық саясат құрамында борышты басқару стратегиясында көрiнiс табатын болады.
Кейбiр негiзгi халықаралық қаржы институттарымен ынтымақтастықтың мынадай ықтимал бағыттарын айқындау орынды болып табылады:
Дүниежүзiлiк Банк - ауыл шаруашылығы, денсаулық сақтау, кеден секторы, аумақтық даму, қоршаған ортаны қорғау, инфрақұрылымды дамыту, технологияларды коммерцияландыру (жеке сектор немесе қаржы секторы), мемлекеттiк-жеке әрiптестiк тетiктерiн қолдана отырып, инвестициялық жобаларды жүзеге асыру;
Еуропа Қайта Құру және Даму Банкi - шағын және орта бизнестi дамыту (жеке сектордағы операциялар), энергетика, қаржы секторы, қор нарығын дамыту, мемлекеттiк-жеке әрiптестiк тетiктерiн қолдана отырып, инвестициялық жобаларды жүзеге асыру;
Азия Даму Банкi - табиғи ресурстарды басқару, ауылдық сумен жабдықтау, өңiрлiк және ауылдық даму, бiлiм беру, көлiк, орталық және жергiлiктi билiк органдарын қолдау, шағын және орта бизнестi дамыту (жеке сектордағы операциялар), мемлекеттiк-жеке әрiптестiк тетiктерiн қолдана отырып, инвестициялық жобаларды жүзеге асыру;
Ислам Даму Банкi - жеке секторды дамытуда ИДБ рөлiн жандандыру, ИДБ-ға қатысушы елдердiң инвестицияларын тарту, сауданы дамыту, мемлекеттiк-жеке әрiптестiк тетiктерiн қолдана отырып, инвестициялық жобаларды жүзеге асыру.
Экономикалық жоспарлау жөнiндегi уәкiлеттi орган шеңберiнде борышты басқарудың стратегиялық мәселелерiне жауапты құрылымдық бөлiмше құру қажет.
4.4 Бағыттар бойынша борышты басқарудың жекелеген мәселелерi
Жоғарыда көрсетiлгендерге қосымша ел борышын басқару жүйесiн құру үшiн мынадай шараларды iске асыру орынды болып табылады:
Мемлекеттiк сектор борышы бойынша
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2005 жылғы 1 қыркүйектегi N 1641 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзiмдi перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес үкiметтiк қарыз алу сонымен қатар қор нарығында тиiстi бағдар белгiлеу үшiн айналымда мемлекеттiк бағалы қағаздардың (бұдан әрi - МБҚ) жеткiлiктi көлемiн ұстап тұру мақсатында жүзеге асырылатын болады. Бес жылдық перспективада нақты жинақтау мақсатында үкiметтiк қарыз алу саясаты кепiлдiк берiлген борышты ескере отырып, үкiметтiк борыштың Ұлттық қор активтерiнiң нарықтық құнына 50-70 проценттiк аралық қатынасқа қол жеткiзуге бағдарланатын болады.
Осыған байланысты, үкiметтiк қарыз алу мен борыштың көлемiн жоспарлау барысында, ең алдымен, үкiметтiк қарыз алудың, борыштың, оған қызмет көрсету шығындары мен тәуекелдiң оңтайлы деңгейiн қалыптастыруды ескере отырып, мынадай мақсаттарға қол жеткiзуге бағдарлану қажет:
кiрiстiлiк ауытқымасын құру үшiн қор нарығында тиiстi бағдар белгiлеу үшiн қажеттi құрылымы бар МБҚ-нiң жеткiлiктi көлемiн ұстап тұру;
барынша ұзақ айналым мерзiмi бар МБҚ-ны кезең-кезеңiмен енгiзу;
зейнетақы қорларының және қор нарығының басқа да қатысушыларының қажеттiлiктерiн қамтамасыз ету үшiн борыш құралдары, әсiресе, мемлекеттiк кепiлгерлiкпен қамтамасыз етiлген және қамтамасыз етiлмеген инфрақұрылымдық облигациялар нарығында баламалы құралдарды дамыту.
Бұдан басқа, мемлекет 100% қатысатын заңды тұлғалардың, сондай-ақ олардың толық (100%) бақыланатын ұйымдарының (даму институттары, ұлттық компаниялар, акционерлiк қоғамдар және т.б.) МБҚ сатып алуы жөнiндегi талаптарды алып тастау, сондай-ақ оларға бос қаражатын МБҚ-ға және Ұлттық Банктiң жедел депозит шоттарына салуына тыйым салу қажет. Бұл ретте, аталған iс-шараларды iске асыру мұндай жүйеге бiртiндеп өтудi көздеуге тиiс, өйткенi осы заңды тұлғалардағы МБҚ-ны басқа құралдармен алмастыру белгiлi бiр уақытты алады, сондай-ақ аталған заңды тұлғалардың мұндай операцияларды бiржолғы жүзеге асыруы экономикада теңгерiмсiздiк туғызуы және белгiлi бiр терiс салдарларға әкелуi мүмкiн. Бұдан басқа, көрсетiлген шараларды iске асыру сонымен қатар борыштық құралдардың iшкi нарығында тиiстi баламалы құралдардың пайда болуына қарай да жүзеге асырылуға тиiс.
Осыған байланысты көрсетiлген ұйымдар және тұтастай алғанда корпоративтiк сектор ұйымдары бос қаражатын сала алатын баламалы өтiмдi және сенiмдi құралдардың iшкi нарығын дамыту қажет. Аталған құралдарды қатарлас дамыту үшiн мемлекет 100% қатысатын ұйымдардың, сондай-aқ олардың толық (100%) бақыланатын ұйымдарының қоржыны құрылымындағы МБҚ үлесiн азайту қажет.
Бұл ретте қаржы нарығын дамыту үшiн қалыптасып отырған бюджеттiң нақты атқарылуына қарамастан, бастапқыда жоспарланған көлем мен кесте бойынша тұрақты деңгейде МБҚ-ны шығару жүзеге асырылатын болады.
Республикалық бюджет тапшылығын қаржыландырудың қажеттi деңгейi төмендеген кезде бюджетке Ұлттық қордан берiлетiн кепiлдi трансферттiң көлемi тиiстi сомаға азайтылуы мүмкiн.
Үкiметтiк қарыз алудың және борыштың оңтайлы деңгейiн қалыптастыруды ескере отырып, қор нарығында тиiстi бағдарды белгiлеу үшiн МБҚ-ның жеткiлiктi көлемiн шығару мүмкiн болмаған жағдайда, қаржы нарығына өзге де қатысушылар үшiн (мемлекет, жеке сектор қатысатын қаржы ұйымдары және т.б.) қоржындағы МБҚ-ның талап етiлетiн санын қысқарту мүмкiндiгiн қарастыру ұсынылып отыр.
Бұдан басқа, инвестициялық жобаларды мүмкiндiгiнше қысқа мерзiмде iске асыруды бастауды қамтамасыз ету үшiн қарыз және байланысты гранттар шарттарын келiсу оларға қол қою және олардың күшiне ену мерзiмiн қысқарту мүмкiндiгiн қарастыру бөлiгiнде Yкiметтiң сыртқы қарыз алуын жүзеге асырудың қазiргi рәсiмiн қайта қарау ұсынылып отыр.
Мемлекеттiк сектордың борышын тиiмдi басқару, сондай-ақ үкiметтiк қарыз алу тәуекелiн басқару мақсатында туынды бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыру, оның iшiнде үкiметтiк қарыздарды хеджирлеу жөнiндегi мәмiлелердi жүзеге асыру көзделiп отыр.
Өз шешiмiн табуға тиiс қазiргi мәселелердiң бiрi жергiлiктi атқарушы органдардың танылмаған борыштарын реттеу болып табылады. Аталған мәселенi шешудiң соңғы шарасы заңнамада белгiленген тәртiппен жергiлiктi атқарушы органның шотынан тиiстi соманы акцептсiз есептен шығару болуға тиiс. Бұдан басқа, өтеу кестелерiн және лимиттердi бұзуға жол бергенi үшiн жазалау шаралары жергiлiктi атқарушы органдардың басшыларына қолданылуға тиiс.
Сонымен қатар жергiлiктi атқарушы органдардың қарыз алу және борышын басқару рәсiмдерi де, оның iшiнде Үкiметтiң жергiлiктi атқарушы органдардың қарыз алу лимитiн айқындайтын бөлiгiнде жетiлдiрiлетiн болады. Жергiлiктi атқарушы органдар борышының жоспарланатын кезеңге арналған лимиттерiн республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының тиiстi заңының қабылдануына дейiн айқындау қажет. Бұл ретте, жергiлiктi атқарушы органдардың борышын кезең-кезеңiмен төмендетуге қол жеткiзу қажет.
Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың, олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғандағы борышын басқарудың тиiмдi тетiгiн құру мақсатында борышты басқарудың орта мерзiмдi саясатын әзiрлеу шеңберiнде орта мерзiмдi фискалдық саясат құрамында мемлекет басым қатысатын ұйымдардың және олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарының несие капиталының iшкi және сыртқы нарықтарында орта мерзiмдi кезеңге қарыз алуды жүзеге асыруы жөнiндегі мемлекеттiң саясатын қоса алғанда, осы ұйымдардың борышын басқарудың негiзгi бағыттары айқындалатын болады.
Қысқа және орта мерзiмдi кезеңдерге арналған мемлекеттiң көрсетiлген саясатының сипаттамасы осы ұйымдардың ЖIӨ-ге қатынастарын көрсете отырып, олардың сыртқы қарыз алуының ықтимал шектерiн және елдiң жалпы сыртқы борышын, осы ұйымдардың толық алмаған сыртқы қарыздарын несие капиталының iшкi нарығында жабуды қамтамасыз ету жөнiндегi ықтимал тетiктердi, несие капиталының iшкi нарығын дамыту үшiн осы ұйымдардың қажеттi iс-қимылдарын, сондай-ақ оларды шешу жолдарын көрсете отырып, осы ұйымдардың сыртқы қарыз алуының негізгi ағымдағы мәселелерi туралы қысқаша мәлiметтердi қамтуға тиiс.
Бұл ретте, еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғанда, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың несие капиталының iшкi және сыртқы нарықтарында қарыз алуды жүзеге асыруы жөнiндегi мемлекеттiң саясаты жеке сектордың өзге қатысушыларына қатысты саясатпен салыстырғанда борышты дербес басқару бөлiгiнде шектейтiн және кемсiтетiн сипат алмауға тиiс.
Сыртқы қарыздарға қол жеткiзу бөлiгiнде осы ұйымдардың қарыз алуына қатысты өкiлеттi мемлекеттiк органдар белгiлейтiн шектеу немесе өзге де шаралар мемлекеттiк активтер бойынша ықтимал тәуекелдiң деңгейiн және несие капиталының iшкi нарығын дамыту жөнiндегi мемлекеттiң саясатын ескере отырып қабылдануға тиiс. Бұдан басқа, қабылданатын шаралар несие капиталының нарығында осы ұйымдардың бәсекеге қабiлеттілiгiн елеулi түрде төмендетпеуге тиiс.
Мемлекет басым қатысатын ұйымдарды басқаруға қатысатын басқару органдары, лауазымды тұлғалар борышты басқарудың көрсетiлген саясаты ережелерiнiң iске асырылуын қамтамасыз етуге тиiс.
Мемлекет басым қатысатын ұйымдар борышының мониторингi сонымен қатар олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдары бойынша жүргiзiлетiн болады.
Үкiметтiң шартты мiндеттемелерi бойынша
Үкiметтiң шартты мiндеттемелерi бойынша тәуекелдердi төмендету мақсатында үшiншi тұлғалардың алдындағы мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен және кепiлдемелермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың қаржы жай-күйiне мониторинг пен бақылауды күшейту жөнiнде шаралар қабылданатын болады. Үкiметтiң шартты мiндеттемелерi бойынша төленетiн қаражаттарды қайтаруды қамтамасыз ету жөнiндегi заңнамада көзделген шараларды төленетiн (төленген) бюджет қаражатын қайтармауды азайту немесе болдырмау мақсатында күшейту қажет.
Бұдан басқа, Yкiметтің берiлген (берiлетiн) кепiлдiктерi, кепiлдемелерi бойынша мiндеттемелерiнiң ықтимал басталуын азайту мақсатында үшін тұлғалардың алдындағы мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен және кепiлдемелермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың борыштарын басқарудағы кемшiлiктерге уақтылы ден қою және оларды жою жөнiндегi шараларды қолдану орынды болып табылады.
Кепiлдiк және кепiлдеме құралдарын қолдана отырып iске асырылатын жобаларды iрiктеу сапасын қамтамасыз ету мақсатында экономикалық жоспарлау жөнiндегi уәкiлеттi орган құрамында тиiстi құрылымдық бөлiмше құрылатын болады.
Жеке сектордың сыртқы қарызы бойынша
1. Мемлекеттiк емес сектордың сыртқы қарыз алуын салықтық реттеу ретiнде левередждi салықтық әкiмшiлендiрудi жетiлдiру қажет, сондай-ақ кәсiпорындардың валюталық тәуекелге ұшырауын азайту мақсатында терiс бағамдық айырмашылық жөнiндегi шегерiмдер тетiгiн пайдалану мүмкiндiгін зерделеу қажет.
Арнайы қаржы компанияларынан (негiзгi қызмет түрi борыштық бағалы қағаздардың эмиссиясы және оны орналастыру, капиталдың халықаралық нарығына кредиттердi тарту және алынған қаражатты одан әрi бас компанияларға салу болып табылатын резидент емес еншiлес компаниялардан) сыртқы қарыздарды тарту кезiнде, бұл қарыздарды ЖКЕ реттейдi.
Валюталық тәуекелдi төмендетуге байланысты елдiң резидент компаниялары үшiн несие капиталының нарығында хеджирлеу құралдарын дамыту үшiн жағдай жасау қажет.
Бұдан басқа, сонымен қатар бағалы қағаздардың нарығын реттеу мен қадағалау, инвесторлардың құқықтарын қорғауды Бағалы қағаздар жөнiндегi комиссиялардың халықаралық ұйымының (IOSCO, International Organization of Securities Соmmissiоns) стандарттарына және Еуропалық одақтың директиваларының ережелерiнiң деңгейiне жақындатуды қоса алғанда, борыштық құралдардың нарығын жандандыруға бағытталған шараларды қабылдау қажет.
2. Жеке сектордың борышын тиiмдi реттеу және ел экономикасына терiс әсер етуi мүмкiн ықтимал тәуекелдi азайту үшiн уақтылы барабар шаралар қабылдау мақсатында уәкiлеттi органдар борыштық мiндеттемелерi неғұрлым елеулi болып табылатын қаржылық және корпоративтiк секторлары ұйымдарының сыртқы борышының жай-күйiне жүйелi мониторинг пен оны бағалау жөнiнде шаралары қабылданатын болады.
Ұлттық Банктiң деректерiне сәйкес 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша корпоративтiк сектордың сыртқы борышының шамамен 87%-iн (29,4 млрд. АҚШ доллары) корпоративтiк сектордың 290 ұйымының (кәсiпорнының) мiндеттемелерi құрады, олардың сыртқы қарызы 5 млн. және одан да көбiрек АҚШ долларын құрады.
Бұдан басқа, 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша "ТұранӘлембанкi" АҚ, "Қазкоммерцбанк" АҚ, "Халық банкi" АҚ, "АСҚБанкi" АҚ, "ЦентрКредит Банк" АҚ, "Альянс банкi" АҚ, "Каспийский Банкi" АҚ және "Нұрбанк" АҚ екiншi деңгейдегi банктердiң сыртқы борышы банк секторының сыртқы мiндеттемелерiнiң жалпы көлемiнiң 90%-iнен астамын (18,2 млрд. АҚШ долларын) құрады.
Сөйтiп, елдiң сыртқы борыштық мiндеттемелерiнiң үлкен үлесi ел резиденттерiнiң белгiлi бiр санына шоғырландырылған, бұл уәкiлеттi органдардың тарапынан олардың қаржы жағдайына ерекше жүйелi мониторинг жүргiзу қажеттiгiн дәлелдейдi.
Бұл ретте, қаржы және корпоративтiк секторлардың көрсетiлген субъектiлерiнiң сыртқы борышының жай-күйiне мониторинг пен бағалау осы Тұжырымдамаға қосымшада көрсетiлген көрсеткiштерге сәйкес жүзеге асырылуы мүмкiн.
Сонымен бiрге, қазiргi уақытта аталған индикаторлар бойынша мемлекеттен органдарда статистикалық мәлiметтер жоқ. Осыған байланысты, аталған индикаторлар бойынша мәлiметтер жинау және талдау үшiн статистикалық есептiлiктiң арнайы нысанын әзiрлеу қажет.
Корпоративтiк сектор ұйымдарының борышы
ЖКЕ түрiндегi шектеу шараларынан және қор биржасындағы листингке қойылатын талаптардан басқа, корпоративтiк сектордың борыштық мiндеттемелерiнiң құрамын нақтылау маңызды сәт болып табылады. Сыртқы мiндеттемелердiң мөлшерiн неғұрлым дәлiрек айқындау үшiн пайдалы қазбаларды барлауға және өндiруге лицензиясы және келiсiм-шарты бар шетелдiк компаниялар филиалдарының тiзбесiн, сондай-ақ егер олар өзге де қызметтi жүзеге асырған жағдайда, өтелетiн шығындардың жалпы сомасынан олардың барлауға бөлетiн шығындарының жыл сайынғы мониторингiн жасау қажет.
Жер қойнауын пайдалану саласында жұмыс iстейтiн шетелдiк компаниялар филиалдарының және шетелдiктер қатысатын отандық ұйымдардың таяудағы 3, 6, 9, 12, 18, 24 айға, 3 жылға және 5 жылға, 5 жылдан асатын мерзiмге шығындарды өтеудiң (егер OEK болмаса, борышты өтеудiң) және аплифтiнi есептеудiң (eгep ОЕК болмаса, проценттердiң) және профит-ойлды (немесе, егер OEK болмаса дивидендтердi) төлеудiң тоқсан сайынғы болжамын табыс етуiн заң жүзiнде регламенттеу қажет.
Үкiмет жаңа келiсiм-шарттар бойынша өзiне алатын мiндеттемелердi ерекше қарау қажет. Негiзiнен келiсiм-шарт талаптарымен өте ұзақ кезеңге (шамамен 40 жылға) арналған жоба үшiн белгiлi бiр талаптардың өзгермейтiнi көзделетiнiне байланысты ерекше қағидатты талап етедi. Осындай келiсiм-шарттарда экономикалық және қаржылық дағдарыстар кезеңiнде шетелдiк инвесторлардың қазақстандық ұйымдардың өнiмдерiн және өзге де iшкi активтерiн (екiншi деңгейдегi банктердегi депозиттердi) алып қоюына тыйым салатын (немесе азайтатын) шарттарды көрсету мүмкiндiгiн зерделеу қажет.
4.5 Жалпы үйлестiру, ұйымдастыру мәселелерi
Осы Тұжырымдаманың ережелерiнен туындайтын борышты басқару жөнiндегi мемлекеттiк функциялар бiрқатар мемлекеттiк органдардың қолданыстағы функционалдық мiндеттерi ескерiле отырып, олар бойынша бөлiнiп берiлетiн болады.
Экономикалық жоспарлау жөнiндегi уәкiлеттi орган болжамды жүзеге асырады және елдiң жалпы сыртқы борышының алдағы орта мерзiмдi кезеңге арналған ықтимал шектерiн белгiлейдi, мүдделi мемлекеттiк органдардың ұсыныстары негiзiнде елдiң борышын басқарудың саясатын айқындайды. Бұдан басқа, экономикалық жоспарлау жөнiндегi уәкiлеттi орган тұтастай мемлекеттiк органдардың жалпы сыртқы борышты реттеу жөнiндегi қызметiн үйлестiредi.
Ұлттық Банк мемлекет басым қатысатын ұйымдардың және жеке сектордың сыртқы борышының жағдайына мониторинг жүргiзедi, жалпы сыртқы борыштың жай-күйiн жалпы бағалауды жүргiзедi, экономикалық жоспарлау жөнiндегi уәкiлеттi органмен бiрлесiп, Үкiмет тиiстi шаралар қабылдау үшiн соңғысына елдiң жалпы сыртқы борышының жағдайын жақсарту мәселелерi бойынша ұсыныстар енгiзедi.
Жалпы сыртқы борышты реттеу жөнiндегi мемлекеттiк саясаттың орындалуын қамтамасыз етудi тиiстi мемлекеттiк органдар, атап айтқанда, бюджеттiк жоспарлау және бюджеттi атқару жөнiндегi уәкiлеттi органдар - мемлекеттiк басқару секторының борышы мен мемлекеттiң шартты мiндеттемелерiнiң, иелену құқығы бар уәкiлеттi органдар және/немесе тиiстi жергiлiктi атқарушы органдар - мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышы мен мемлекет акциялары 50%-тен аз қатысатын ұйымдардың борышының, қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi орган және өз құзыретi шегiнде Ұлттық Банк - қаржы секторы ұйымдарының борышының орындалуын қамтамасыз етудi жүзеге асырады.
Қажет болған жағдайда жалпы сыртқы борышты басқару қызметiне өзге де мемлекеттiк органдар мен ұйымдар тартылатын болады.
Мүдделi мемлекеттiк органдар жүргiзетiн жалпы сыртқы борыш жай-күйiнiң мониторингi мен оны бағалау сыртқы борыштың жай-күйiн егжей-тегжейлi талдауды, оның iшiнде ықтимал қатерлерi мен дағдарысты жағдайлардың басталуын, резидент-қарыз алушылардың дағдарысты жағдайларды, олар туындаған жағдайда, еңсеруге дайындығын және т.б. қамтуы тиiс.
5. Қорытынды
Осы Тұжырымдамада көзделген шараларды iске асыру Yкiметтiң мемлекеттiк сектор борышының және жеке сектордың сыртқы борышының оңтайлы параметрлерiне қол жеткiзуiне әкеледi деп күтiлуде, олар экономикалық қауiпсiздіктің тиiмдi деңгейiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi, сондай-ақ борыштық құралдардың iшкi нарығын одан әрi дамытуға түрткi болады.
Көрсетiлген шаралар, олардың басымдылығына байланысты, кезең-кезеңiмен iске асырылады, бұл ретте, бiрiншi басымдық экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, екiншiсi - борыштық құралдардың iшкi нарығын дамыту болып табылады.
Тиiстi кезеңге арналған Орта мерзiмдi фискалдық саясатты қалыптастыру шеңберiнде Үкiмет мемлекеттiк басқару секторы борышының параметрлерiнiң болжамын, мемлекет басым қатысатын ұйымдар борышын басқарудың негiзгi бағыттарын, нарыққа қатысушылардың инвестициялық қоржынға қойылатын талаптарды орындауын қамтамасыз ету мақсатында, сондай-ақ нарықта бағдар орнату үшiн орналастырылған және орналастыру жоспарланып отырған мемлекеттiк бағалы қағаздардың көлемi мен түрлерiн көрсете отырып, республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру құрылымын қамтитын мемлекеттiк сектор борышын басқару стратегиясын бекiтетiн болады.
Осы Тұжырымдамада жазылған шараларды iске асыру Қазақстан Республикасының тиiстi нормативтiк құқықтық актерлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзудi талап етедi.
Тұжырымдаманы iске асыру елдiң жалпы сыртқы борышының тиiстi деңгейiн орта мерзiмдi кезеңде ЖIӨ-гe 65-70% деңгейiне дейiн төмендетуге және елдiң жалпы сыртқы борышын ұзақ мерзiмдi перспективада ел үшiн қауiпсiз деңгейде ұстап тұруға, мемлекеттiк борышты, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышын, мемлекеттiң шартты мiндеттемелерiн сапалы басқаруға және несие капиталының сыртқы нарығында жеке сектордың қарыз алу мәселелерiн тиiмдi реттеуге ықпал етуге мүмкiндiк бередi деп күтiлуде.
Ескертпе. Аббревиатуралардың толық жазылуы:
БҰҰ - Бiрiккен Ұлттар Ұйымы
XBK - Халықаралық валюта қоры
ИДБ - Ислам даму банкi
ЖIӨ - Жалпы iшкi өнiм
ЖҰӨ - Жалпы ұлттық өнiм
Қазақстан Республикасы
Президентінің
2006 жылғы 29 желтоқсандағы
N 234 Жарлығымен
мақұлданған
Мемлекеттік және жалпы
сыртқы борышты басқару
жөніндегі тұжырымдамаға
ҚОСЫМША
Қаржы және корпоративтік секторлардың сыртқы борышының
мониторингі мен оны бағалау үшін қолданылатын
КӨРСЕТКІШТЕР
Көрсеткіштер |
Айқындама |
Пайдаланылуы/Бағалау |
1 |
2 |
3 |
Қаржы секторы борышының көрсеткіштері |
||
1. Ашық валюта позициясы |
Шетел валютасындағы активтер минус міндеттемелер плюс теңгерімнен тыс көрсетілетін шетел валютасындағы таза ұзын позициялар |
Банк секторын пруденциалдық реттеу нәтижесінде әдетте төмен болып табылатын валюта тәуекеліне сезімталдық көрсеткіші |
2. Төлем мерзімі бойынша активтер мен шетел валютасындағы міндеттемелердің сәйкестігі |
Шетел валютасындағы міндеттемелер минус төлемнің белгіленген мерзімі бойынша шетел валютасындағы активтерден процент ретіндегі шетел валютасындағы активтер |
Шетел валютасындағы қаржы секторын қаржыландыру қысқарған жағдайда орталық банктің резервтеріне қысым көрсеткіші |
3. Шетел валютасындағы міндеттемелердің үлесі |
Шетел валютасындағы міндеттемелердің активтердің және/немесе міндеттемелердің жалпы көлеміне қатынасы |
Активтердің көлемін бағалауға арналған көрсеткіш |
4. Шетел валютасындағы кредиттердің сапасы |
Валюта бағамының құнсыздануына байланысты кредиттік тәуекелге қаржы секторы осалдығының көрсеткіші |
|
Корпоративтік сектор борышының көрсеткіштері |
||
1. Левередж |
Борыштың теңгерімдік құнының өз капиталына қатысы |
Орнықты қаржы құрылымының негізгі көрсеткіші. Жоғары левередж басқа тәуекелдерге осалдықты арттырады |
2. Қолма-қол ақша ағынына проценттік |
Жалпы болжалды проценттік төлемдердің қолма-қол ақшаның операциялық ағынына қатынасы (яғни проценттер мен салықтарды төлегенге дейін) |
Жалпы қаржы тұрақтылығын бағалауға арналған қолма-қол ақша ағынының көрсеткіші |
3. Шетел валютасындағы қысқа мерзімді борыштың шетел валютасындағы жалпы борыштағы үлесі |
Левереджбен үйлестіріп пайдаланылады. Қаржыландыруды уақытша қысқартуға осалдық көрсеткіші |
|
4. Активтердің рентабельділігі (салықтарды және проценттерді төлегенге дейін) |
Пайданың салықтарды және проценттерді төлегенге дейін жалпы активтерге қатынасы |
Жалпы кірістілік көрсеткіші |
5. Шетел валютасындағы қолма-қол ақшаның таза ағынының қолма-қол ақшаның жалпы ағынындағы үлесі |
Шетел валютасындағы қолма-қол ақшаның таза ағыны: шетел валютасындағы қолма-қол ақшаның болжамды құйылымы минус шетел валютасындағы қолма-қол ақшаның болжамды жылыстауы |
Валюта бағамы өзгерісінің әсеріне өтімділік бейімділігінің көрсеткіші |
6. Өз капиталына шетел валютасындағы таза борыштың қатынасы |
Шетел валютасындағы таза борыш: шетел валютасындағы активтер минус шетел валютасындағы міндеттемелер; өз капиталы: активтер минус міндеттемелер |
Валюта бағамының өзгерістерінен теңгерімдік есептілік нәтижелерін бағалау көрсеткіші |
