Қоршаған орта статистикасының көрсеткіштерін қалыптастыру жөніндегі әдістемені бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің 2015 жылғы 25 желтоқсандағы № 223 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2016 жылы 26 қаңтарда № 12931 болып тіркелді.

      "Мемлекеттік статистика туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 12-бабының 5) тармақшасына және Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 5 қазандағы № 427 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі туралы ереженің 17-тармағының 22) тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:

      Ескерту. Кіріспе жаңа редакцияда - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 48 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

      1. Қоса беріліп отырған Қоршаған орта статистикасының көрсеткіштерін қалыптастыру жөніндегі әдістеме бекітілсін.

      2. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің Өндіріс және қоршаған орта статистикасы басқармасы Заң басқармасымен бірлесіп заңнамада белгіленген тәртіппен:

      1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

      2) осы бұйрық мемлекеттік тіркелгеннен кейін күнтізбелік он күн ішінде оның мерзімді баспасөз басылымдарында және "Әділет" ақпараттық-құқықтық жүйесінде ресми жариялауға жіберілуін;

      3) осы бұйрықты Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркегеннен кейін күнтізбелік он күн ішінде Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкіне енгізу үшін "Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Республикалық құқықтық ақпарат орталығы" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорнына жолдауды;

      4) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.

      3. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің Өндіріс және қоршаған орта статистикасы басқармасы осы бұйрықты жұмыс бабында басшылыққа алу және пайдалану үшін Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің құрылымдық бөлімшелеріне және аумақтық органдарына жеткізсін.

      4. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының жетекшілік ететін орынбасарына (Ж.Ә. Жарқынбаев) жүктелсін.

      5. Осы бұйрық оның алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Төрағаның


міндетін атқарушы

Б. Иманәлиев


  Қазақстан Республикасы
Ұлттық экономика
министрлігінің Статистика
комитеті төрағасының міндетін
атқарушының 2015 жылғы
25 желтоқсандағы №223
бұйрығымен бекітілген

Қоршаған орта статистикасының көрсеткіштерін қалыптастыру жөніндегі әдістеме

      Ескерту. Әдістеме жаңа редакцияда - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 48 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Қоршаған орта статистикасының көрсеткіштерін қалыптастыру жөніндегі әдістеме (бұдан әрі – Әдістеме) халықаралық стандарттарға сәйкес қалыптастырылатын және "Мемлекеттік статистика туралы" Қазақстан Республикасының Заңына (бұдан әрі – Заң) сәйкес бекітілетін статистикалық әдіснамаға жатады.

      2. Әдістеме қоршаған ортаның жай-күйі мен ластануын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді қалыптастырудың негізгі аспектілерін және жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың әдістерін айқындайды.

      3. Осы Әдістеме Біріккен Ұлттар Ұйымының Еуропалық экономикалық комиссиясының (бұдан әрі – БҰҰ ЕЭК) "Шығыс Еуропа, Кавказ, Орталық Азия және Оңтүстік-Шығыс Еуропа елдерінде экологиялық көрсеткіштерді қолдану жөніндегі нұсқаулықтың" ұсынымдарын пайдалана отырып әзірленген және халықаралық деңгейде салыстырылатын және халықаралық экологиялық ұйымдарға ұсыну мен ұлттық баяндамаларда жариялау үшін қажетті Қазақстан Республикасындағы базалық экологиялық көрсеткіштерді қалыптастыру бойынша жалпы әдістеме болып табылады.

      4. Әдістемені Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросы (бұдан әрі – Бюро) және оның аумақтық бөлімшелері қоршаған ортаны қорғау бойынша статистикалық көрсеткіштерді қалыптастыру кезінде қолданады.

      5. Қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану ластану мен тозудың алдын-алу, бақылау, сондай-ақ адами қызмет кері әсерін тигізетін табиғаттың негізгі элементтерін ішінара сақтау және толықтыру бойынша іс-шаралар кешені ретінде сипатталады.

      Экологиялық статистика адамның қоршаған табиғи ортамен өзара іс-қимыл процестерін сандық жағынан, қоршаған ортаны сақтау, қалпына келтіру және сапасын жақсартуға байланысты процестерді зерделейді. Табиғи экологиялық жүйелер: жер, оның қойнауы, жер үсті және жерасты сулары, атмосфералық ауа, орман, жануарлар әлемі, табиғи қорықтар және ұлттық парктер қоршаған табиғи ортаны статистикалық зерттеу объектілері болып табылады.

      Қазақстан Республикасындағы экологиялық статистика жүйесі орталықтандырылмаған. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік статистиканы жалпымемлекеттік статистикалық байқаулар, ведомстволық статистикалық байқаулар деректері мен әкімшілік деректерді пайдалана отырып Бюро қалыптастырады.

      6. Осы Әдістемеде Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінде (бұдан әрі – Кодекс) айқындалған мәндердегі ұғымдар пайдаланылады.

2-тарау. Экологиялық көрсеткіштерді қалыптастыру

1-параграф. Атмосфералық ауа

      7. Атмосфералық ауаның жай-күйі мен ластануы статистикасының негізгі міндеті адамның шаруашылық қызметінің атмосфералық ауаға антропогендік ықпалы, атмосфераны ластағыш зиянды заттардың пайда болуы, стационарлық көздердің оларды тұтуы (залалсыздандыруы), кәдеге жарату мен шығару бойынша ақпаратты жинау, жалпылау және жариялау болып табылады.

      Атмосфералық ауаның ластануын сипаттайтын негізгі көрсеткіштер:

      1) атмосфералық ауаға ластағыш заттардың шығарындылары;

      2) қалалық елді мекендердегі атмосфералық ауаның сапасы;

      3) озон қабатын бұзатын заттарды тұтыну болып табылады.

      8. Атмосфералық ауаға ластағыш заттардың шығарындылары көрсеткіші қоршаған ортаға зиянды заттар шығарындыларының болуы және күтілетін антропогендік ықпалының дәрежесін айғақтайды және нысаналы мәндерге қол жеткізу дәрежесін айқындауға мүмкіндік береді.

      Тұтастай алғанда атмосфералық ауаға антропогендік жүктеме дәрежесі айқындалады, стационарлық және жылжымалы көздердің, соның ішінде экономикалық қызмет түрлері (атап айтқанда: энергетика, көлік, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және қалдықтармен айналысу бойынша қызмет) бойынша, сондай-ақ үй шаруашылықтарының қоршаған ортаға әсері бағаланады.

      Атмосфераға ластағыш заттар шығарындыларының жалпы көлемі стационарлық және жылжымалы ластау көздерінен шығарындылардың жиынтығы ретінде қалыптастырылады және анықталады.

      Шығарындылардың стационарлық көздері үшін күкірт диоксиді (SO2), азот оксиді NOx (азот диоксидіне қайта есептегенде), аммиак (NH3), қатты бөлшектер (ҚБ10, ҚБ2,5) және қатты бөлшектердің (ҚБ) жиыны), көміртегі оксиді (СО), метанды емес ұшпалы органикалық қосылыстар (МЕҰОҚ), төзімді органикалық қосылыстар (ТОҚ, полихлорбифенилдерді қоса (ПХБ), диоксиндер/фурандар және полициклді хош иісті көмірсутектер (ПХК)) және ауыр металдар (ең алдымен кадмий (Сd), қорғасын (Pb), және сынап (Hg)), сондай-ақ ерекше ластағыш заттар (хлор, фенол, бензол және олардың қосылыстары) шығарындылары бойынша деректер қадағаланады.

      Аталған көрсеткіш тоннамен өлшенеді.

      Көрсеткішті тұтастай және "Экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуішіне" (бұдан әрі – ЭҚЖЖ) сәйкес экономикалық қызмет түрлері бойынша қадағалайды.

      Мемлекетаралық салыстырулар үшін көрсеткішті халықтың жан басына шаққанда ел аумағының шаршы километріне (бұдан әрі – км2) және жалпы ішкі өнімнің (бұдан әрі – ЖІӨ) бірлігінешығарындылар саны ретінде қалыптастырады. ЖІӨ тұрақты бағаларда ұлттық валютада және Америка Құрама штаттары (бұдан әрі – АҚШ) долларында, сондай-ақ АҚШ долларында сатып алу қабілетінің паритетінде (бұдан әрі – СҚП) көрсетіледі.

      Осы көрсеткішті толық талдауды жүзеге асыру үшін тұтылған және залалсыздандырылған, соның ішінде кәдеге жаратылған ластағыш заттардың көлемдері туралы деректер қадағаланады. Бұл ретте, шығарындылардың ағымдағы көлемдерін белгіленген жол берілетін шекті мәндермен салыстыру жүргізу қажет.

      9. Стационарлық көздерден атмосфераға ластағыш заттар шығарындыларының көрсеткішін қалыптастыру үшін атмосфералық ауаны қорғау бойынша жыл сайынғы жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың деректері пайдаланылады.

      Өнім өндірудің технологиялық процестерінде шикізат немесе жартылай фабрикат ретінде пайдаланылатын газдармен бөлінетін заттардың саны туралы деректер атмосфераға ластағыш заттар шығарындыларының жалпы көлеміне кірмейді. Атап айтқанда, техникалық көміртегі зауыттарында күйені өндіруде реакторлардан бөлінетін газдарды тазарту, фосфор зауыттарында сары фосфор өндіру кезінде кен-термиялық пештерден бөлінетін газдарды тазарту, химия зауыттарда күкірт қышқылын өндіру кезінде "қайнайтын қабат" пештерінен бөлінетін газдарды тазарту барысында пайда болатын және кәдеге жаратылатын заттар есепке алынбайды. Қара металлургия кәсіпорындарында технологиялық отын ретінде пайдаланылатын домналық газдың құрамында болатын көміртегі тотығы есепке алынбайды. "Қос адсорбция" және қос байланысу қондырғыларымен және жүйелерімен тұтылған, түсті және қара металлургия, химия, мұнай-химия және басқа салалар зауыттарынан бөлінетін газдардан өнім алу үшін пайдаланылатын заттар есепке алынбайды. Толық тұтылмаған және технологиялық жабдықтың герметикалық болмауынан газдың жайылып кетуі нәтижесінде атмосфераға түсетін ластағыш заттар ғана есепке алуға жатады.

      10. Қалалық елді мекендердегі атмосфералық ауа сапасының көрсеткіші қоршаған ортаның жай-күйін атмосфералық ауаның сапасы мен ластағыш заттардың жоғары концентрациясының халыққа жағымсыз әсері тұрғысынан сипаттайды.

      Атмосфераның жерге жақын қабатында ластаушы заттардың жоғары концентрациясы адам денсаулығына, өсімдіктерге және материалдарға жан-жақты жағымсыз әсер етеді. Атмосфераның жерге жақын қабатындағы ҚБ10 және ҚБ2,5 концентрациясы (жұту тиімділігінің 50% кезінде фракциялар бойынша бөлумен ауа жинағыш арқылы өтетін диаметрі 10 және 2,5 микрон қатты бөлшектер) сияқты өлшенетін қатты бөлшектердің әсері. Бірқатар ауыр металдар мен орнықты органикалық ластағыштар (бұдан әрі – ООЛ) атмосфералық ауаның ластануына негізделген, адам денсаулығына төнетін қауіп-қатердің бірі болып табылады. Аз уақыт ішінде ҚБ10 және ҚБ2,5 жоғары концентрациясы бар ауамен тыныс алу астма ауруларының және тыныс алу жолдарының аурулары белгілерін, өкпенің өміршеңдік сыйымдылығының қысқаруын және қатерлі аурулардың қауіптілігін ұлғайтуға әкеп соғады. Атмосфералық ауада болатын көміртегі оксидінің (СО), күкірт диоксидінің (SO2), азот оксидінің (NOх) және озонның адамға теріс ықпалы туралы көптеген деректер бар.

      Қалалық елді мекендердегі атмосфералық ауаның сапасы, ең алдымен, тұрақты байқаулар жүргізу кезінде қалалық елді мекендердегі атмосфералық ауаның ластану деңгейі шекті жол берілген концентрацияның (бұдан әрі – ШЖК) белгіленген мәндерінен (ең жоғары бір жолғы/орташа тәуліктік) асып түскен жылдағы күндер санымен айқындалады. Бұл ретте, атмосфералық ауадағы ластағыш заттар концентрациясының абсолюттік мәндерін, атмосфералық ауаның бекітілген сапа нормативтерінен асатын ластағыш заттардың жерге жақын концентрациясы әсер ететін елдегі қала халқының пайызын анықтау қажет.

      Метеорологиялық және гидрометеорологиялық және атмосфералық ауаның ластануы туралы дәйекті ақпарат алу үшін тиімді бақылау желісін құру мақсатында атмосфералық ауаның ластануын бақылау пункттері (бұдан әрі – ЛБП)ұйымдастырылады. ЛБП негізгі міндеті елді мекендердің атмосфералық ауасының ластануына жүйелі бақылау жүргізу (ластағыш заттардың шоғырлануын автоматты түрде өлшеу және (немесе) зертханалық талдау жүргізу үшін атмосфералық ауадан сынама алу) болып табылады. Атмосфералық ауа мониторингі бекеттерінің (пункттерінің) саны мынадай факторлардың жиынтығына байланысты айқындалады: халық саны, жергілікті жер бедері, ластанудың нақты деңгейі, экологиялық жүктеме (алдын ала өлшеу қорытындылары бойынша ластағыш заттардың рұқсат етілген шекті шоғырлануының бірнеше рет асып кетуі, елді мекенге жақын өнеркәсіптік объектілердің болуы, елді мекенде автокөліктің шамадан тыс көп болуы).

      Атмосфералық ауаның ластануын бақылау пункттерін орналастыру қажеттілігін айқындау кезінде мына есептеулерді басшылыққа алады: 1 бекет - 50 000 тұрғынға дейін; 2 бекет – 50000-нан 100 000 тұрғынға дейін; 3 бекет - 100 000-нан 200 000 тұрғынға дейін; 3-5 бекет - 200 000-нан астам 500 000 тұрғынға дейін; 5-10 бекет – 500 000-нан астам 1 000 000 тұрғынға дейін; 10-20 бекет – 1 000 000-нан астам тұрғын.

      Атмосфералық ауаның сапасын бақылау бекеттерінің саны ластану көздері көп болған кезде, сондай-ақ осы аумақта ауаның тазалығы бірінші дәрежелі маңызы бар объектілер (мысалы, бірегей парктер, тарихи құрылыстар) болған кезде ұлғайтылуы мүмкін.

      Тұрғындарының саны 50 000-нан аз елді мекендерде атмосфералық ауаны ластаудың жақын орналасқан (5 км-ге дейін) көздері болмаған жағдайда атмосфералық ауа мониторингі бекеттерін орналастыру қажеттілігін айқындау үшін ластағыш заттарды алдын ала өлшеу жүзеге асырылады. Ластағыш заттардың ШЖК асып кетпеген жағдайда атмосфералық ауа мониторингі бекеттерін орналастыру жүргізілмейді.

      Атмосфералық ауаның сапасы туралы шынайы ақпарат алу үшін атмосфералық ауа мониторингі бекеттерінің айналасындағы кеңістіктің желдетілуі қамтамасыз етілуі тиіс.

      Атмосфералық ауа мониторингі бекеттері ашық учаскелерде орналастырылады.

      Қоспаның шоғырлануын бөлу сипаттамасын алу үшін атмосфералық ауаның мониторинг бекеттері ең алдымен ластанудың ең жоғары орташа деңгейі мүмкін тұрғын аудандарда, елді мекеннің әкімшілік орталығында, сондай-ақ саябақтарда, демалыс аймақтарында орнатылады.

      Жергілікті жер құрылысының өзгеруін, өнеркәсіптік кәсіпорындардың ластану көздері ұйымдарының ашылуын/жабылуын, ескере отырып, атмосфералық ауа мониторингі бекеттерінің орналасқан жерін қайта қарау мүмкін болады.

      Ауаның ластану жағдайы стационарлық посттарда іріктеп алынған ауа сынамаларын талдау және өңдеу нәтижелері бойынша бағаланады. Елді мекендердегі ауаны ластағыш заттардың ШЖК мәндері сапаның негізгі өлшем шарттары болып табылады. Қалаларда зиянды заттармен атмосфераны ластау деңгейі ең үлкен мәндері бар бес зат бойынша есептелетін атмосфераны ластаудың кешендік индексінің (АЛИ5) шамасы бойынша мына формуламен бағаланады:

      АЛИ5 = (qорт.i/ЖШКi) Сi ,

      мұнда,

q орт.i

-

і затының орташа концентрациясы;

ШЖКi

-

і затының орташа тәуліктік шекті жол берілетін концентрациясы;

Сi

-

ластағыш қоспа қауіптілігінің 1, 2, 3 және 4 класы үшін тиісінше 1,7; 1,3; 0,1 және 0,9 теңестіріліп алынатын і затының қауіптілік класына байланысты коэффициент.

      Ластағыш заттар концентрациясы абсолюттік мәндерінің өлшем бірлігі ретінде ауаның текше метріндегі (бұдан әрі – м3) ластағыш заттардың микрограмм (бұдан әрі – мкг) санын қолдану қажет.

      Ластану деңгейіне байланысты ауа сапасының төрт санаты бар:

      1) АЛИ ≤ 5 – төмен;

      2) 5 ˂ АЛИ ˂ 7 болғанда – көтеріңкі;

      3) 7 ≤ АЛИ ˂ 14 болғанда – жоғары;

      4) АЛИ ≥ 14 болғанда – өте жоғары.

      11. Озон қабатын бұзатын заттарды (бұдан әрі – ОБЗ) тұтыну көрсеткіші ОБЗ-ның қоршаған ортаға әсерінің дәрежесін сипаттайды.

      Стратосферадағы озон қабаты Жер атмосферасының маңызды компоненті болып табылады. Ол адамды, жануарлар мен өсімдіктер әлемін қысқа толқынды ультракүлгін (бұдан әрі – УК) сәулелердің әсерінен қорғайды. Озон УК сәулелердің әсерінен кейбір ОБЗ-мен реакциялар нәтижесінде бұзылады. Озон қабатын қатты бұзатын қосылыстарға хлорфторкөміртектер (ХФК), көміртегі тетрахлориді, метилхлороформ, галондар, гидрохлорфторкөміртектер (ГХФК), гидробромфторкөміртектер (ГБФУ) және метилбромид жатады. Олар аэрозольдер үшін, өрт сөндіргіштерде (галондар) және ауыл шаруашылығы пестицидтерінде (метилбромид) еріткіштер, хладагенттер, көбіктендіру және майсыздандыру заттары үшін ығыстырғыштар ретінде пайдаланылады. ОБЗ озон қабатына әсер ету дәрежесі олардың химиялық сипаттамаларына байланысты. Бұдан басқа, кейбір ОБЗ сонымен бірге ықтимал "парниктік" газдар да болып табылады.

      Жиналатын деректер Монреаль хаттамасына А-С және Е қосымшаларына енгізілген, дербес немесе қоспаларда болатын барлық заттар туралы мәліметтерді қамтиды. Олар сондай-ақ тиісті қосымшада көрсетілген заттарды қоспағанда әрбір ОБЗ изомерін қамтиды, бірақ осындай затты тасымалдау немесе сақтау үшін пайдаланылатын ыдыстан басқа, дайындалған өнім құрамына кіретін реттелетін ОБЗ немесе қоспаларға қолданылмайды.

      ОБЗ тұтыну оның экспортын шегергендегі өндіріс және импорт жиынтығы ретінде есептеледі. ОБЗ-ның жалпы көлемі озон бұзу қабілеттілігінің (бұдан әрі – ОБҚ) сәйкес көрсеткіштеріне көбейтілген әрбір ОБЗ-ның жылдық ұлттық өндірісінің (тоннамен) жиынтығын білдіреді. ОБҚ заттың озонды диссоциациялауды тудыру қабілеттілігінің салыстырмалы көрсеткішін білдіреді. Көрсеткіш ОБЗ тоннасымен өлшенеді.

2-параграф. Климаттың өзгеруі

      12. Климаттың өзгеруіне бейімделу бойынша уақтылы және дұрыс шараларды әзірлеу мен қабылдау үшін сапалы деректер қажет.

      Қоғамды климаттың өзгеруі туралы ақпараттандыру үшін келесі негізгі көрсеткіштер зерттеледі:

      1) ауаның температурасы;

      2) атмосфералық жауын-шашын;

      3) парниктік газдардың шығарындылары.

      Ауаның температурасы Жердің климаттық жүйесінің ахуалына тікелей байланысты. Көрсеткіш орташа жылдық температураның ауытқу үрдісін сипаттайды және табиғи климаттық өзгерістердің кезеңділігіне де, жаһандық жылынуға антропогендік әсеріне де байланысты өзгерулер дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.

      Жаһандық температураның орташа жылдық мәндерімен қатар температуралық өзгерулердің дәрежесі мен кеңістікте бөлінуі табиғи экологиялық жүйелердің (бұдан әрі – экожүйелер) климаттың өзгеруіне бейімделу мүмкіндігін анықтау үшін қажет. Көрсеткіш Цельсий градустарында өлшенеді.

      Белгілі бір уақыт кезеңіндегі температураның көпжылдық нормадан ауытқуы бақыланатын шаманың жылдардың базалық кезеңіндегі орташа көпжылдық мәннен айырмашылығы ретінде анықталады. Бақылаулар мен зерттеулерді ұлттық гидрометеорологиялық қызмет жүргізеді.

      13. Атмосфералық жауын-шашын көрсеткіші климаттық жүйенің ахуалын, сондай-ақ өзен ағынының және жерасты суларының көлеміне, топыраққа, жануарлар және өсімдік әлеміне әсерді сипаттайды. Атмосфералық жауын-шашын, ауа температурасы және ауаның ылғалдылығы сияқты негізгі климаттық сипаттамаларға жүргізілетін көпжылдық байқауларды талдау белгілі бір аумақтағы жауын-шашын құрылымының өзгеруін сараптаумен бірге, алдағы уақыттағы жауын-шашын көлемінің өзгеру серпінін, сондай-ақ оған байланысты климаттың өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді.

      Атмосфералық жауын-шашын (нақты уақыт кезеңіне аумақтың белгілі бір алаңына түскен судың жалпы көлемі) жер бетіне, әр түрлі заттарға немесе өсімдіктерге бұлттан түскен немесе ауадан шөккен судың сұйық немесе қатты күйін білдіреді. Атмосфералық жауын-шашын жаңбыр, сіркіреме, қар, қар аралас жаңбыр, мұз немесе қар қиыршығы, бұршақ немесе сулы қар түрінде болады.

      Атмосфералық жауын-шашын ең маңызды климаттық сипаттамалардың бірі болып табылады. Атмосфералық жауын-шашын ең бастысы тұщы судың (өзен ағыны және жер асты су көлемінің) жаңғыртылмалы ресурстарын қалыптастырады, бұл өз кезегінде қоршаған ортаның (топырақтың, орманның, флора мен фаунаның) барлық компоненттерінің жағдайына әсер етеді. Бұл ретте жауын-шашын мөлшері атмосфералық ауаның күйіне оның ылғалдылығын реттей отырып әсер етеді, бұл атмосфераның жерге жақын қабатында қатты заттар концентрацияларының таралуына бөгет болады. Атмосфералық жауын-шашынның мөлшері, сапасы, таралуы, маусымдық және жылдық қозғалысы ауыл және орман шаруашылықтары үшін айтарлықтай маңызға ие. Көрсеткіш түскен су қабатының қалыңдығы бойынша миллиметрмен (бұдан әрі – мм) анықталады.

      Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымының Климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенциясын (бұдан әрі – БҰҰ КӨНК) ратификациялаған ел ретінде атмосфералық жауын-шашын түсуінің өзгеруіне жүйелі байқауды жүргізеді және деректер базасын жасауды қамтамасыз етеді.

      Жауын-шашынның түскен мөлшері туралы деректерді жинауды ұлттық гидрометеорологиялық қызмет арқылы жүргізіледі. Жауын-шашын мөлшері тәулікке, айға және жылға анықталады. Белгілі бір уақыт кезеңінде түскен жауын-шашын мөлшерінің осы кезеңдегі көпжылдық нормаларға қатынасы пайыздық арақатынас әдісімен есептеледі.

      14. Парниктік газдардың шығарындылары көрсеткіші қоршаған ортаға парниктік газдар шығарындыларының бар және күтілетін әсерінің дәрежесін анықтауға ғана емес, сонымен қатар нысаналы көрсеткіштермен салыстырғандағы парниктік газдардың шығарындыларын қысқартуға бағытталған жүргізілетін ұлттық саясаттың тиімділігін және нақты мақсаттарға жету жолындағы елдің ілгерілеу деңгейін айғақтайды.

      Парниктік газдар шығарындыларының жалпы көлемін жалпы экономика бойынша және экономикалық қызмет түрлері бөлінісінде қалыптастырған жөн. Осы көрсеткішті жарияланымдарда халықтың жан басына және тұрақты бағаларда ұлттық валютада және АҚШ долларында және СҚП-да АҚШ долларында көрсетілетін ЖІӨ бірлігіне есептеп көрсету қажет.

      Парниктік газдардың әрқайсысы олардың атмосферада болу уақытына және жылуды жұту қабілеттілігіне байланысты жаһандық жылыну процесіне өз ықпалын тигізеді. Үш парниктік газдың СО2, СН4,N2O үлесіне климаттың өзгеруіне себеп болатын экологиялық жүктеме көлемінің 98%-ға жуығы сәйкес келеді. Агрегатталған эмиссияларды есептеу және климаттың өзгеру мәселесін сипаттайтын жалпы графикті қалыптастыру үшін әртүрлі парниктік газдардың шығарындылары туралы деректер жаһандық жылыну қағидатына (бұдан әрі – ЖЖҚ) негізделген СО2-баламасында көрсетіледі. ЖЖҚ белгілі бір уақыт кезеңі ішінде (әдетте 100 жыл) парниктік газдардың Жер бетінен шығып жаһандық жылынуға септігін тигізетін инфрақызыл сәулелерді (жылу радиациясын) жұту қабілеттілігін сипаттайды. (Мысалы, метанның (СН4) ЖЖҚ мәні 21-ді құрайды, азоттың шала тотығының (N2O) мәні 310-ды құрайды. Бұл 1 килограмм (бұдан әрі – кг) метанның жаһандық жылу процесіне 1 кг көміртегі диоксидінен 21 есе, ал 1 кг N2O 1 кг СО2 -ден 310 есе күшті әсер ететінін білдіреді).

      Парниктік газдар эмиссиясын есептеуді қоршаған орта жөніндегі уәкілетті органның ведомстволық бағынысты ұйымы атмосферадағы парниктік газдар концентрациясының өзгеруіне әкелетін қызмет түрлері бойынша (парниктік газдарды сіңіру көздерін ескере отырып) Монреаль хаттамасымен реттелмейтін көздерден антропогендік шығарындылар кадастры және парниктік газдар сіңіргіштері абсорбциясы туралы жыл сайынғы Ұлттық баяндаманың негізінде жүргізеді. Осы баяндама жыл сайын БҰҰ КӨНК-ке сәйкес Қазақстан Республикасының міндеттемелеріне және Қазақстан Республикасы ратификациялаған оған қабылданған хаттамалар мен келісімдерге сәйкес хатшылыққа ұсынылады. Ішек ферментациясына байланысты ауыл шаруашылығындағы метанның эмиссиялары туралы жыл сайынғы деректер әртүрлі жануарлар түрлерінің саны туралы деректер негізінде есептеледі. Эмиссияның аудару коэффициенттері шығарындылардың көлемін антропогендік қызмет туралы статистикалық деректермен байланыстырады. Парниктік газдар шығарындылары көлемін есептеудің жеңілдетілген әдісін келесідей көрсетуге болады:

Парниктік
газдардың
шығарындылары

һ=

антропогендік қызмет туралы деректер

**

эмиссия коэффициенті


      Есептеу үшін БҰҰ АӨНК шеңберінде әзірленген эмиссиялардың халықаралық деңгейде қабылданған коэффициенттерімен қатар, эмиссияның ұлттық коэффициенттері қолданылады.

3-параграф. Су ресурстары

      15. Су ресурстарының жағдайы, оны пайдалану және қорғау статистикасының негізгі міндеті өзендерден, көлдерден, су қоймаларынан, арналардан, жерасты көкжиектерінен суды жинау бойынша; суды өндірістік, шаруашылық ауызсу қажеттіліктеріне, әртүрлі суару жүйелерінде, ауылшаруашылығын сумен жабдықтауда пайдалану бойынша; суды қайталама және айналымды пайдалану есебінен суды ысырап қылу және үнемдеу; жер үсті су объектілері мен жерасты көкжиектеріне ақаба суларды шығару; ақаба сулармен бірге шығарылатын ластағыш заттардың мөлшері туралы ақпаратты жинау, жалпылау және жариялау болып табылады.

      Су ресурстарының жағдайы және оны қорғау жөнінде қоғамды ақпараттандыру үшін келесі негізгі көрсеткіштерді зерттейді:

      1) тұщы судың жаңартылатын ресурстары;

      2) тұщы суды жинау;

      3) пайдалану;

      4) халықтың жан басына есептегендегі тұрмыстық тұтыну;

      5) сумен жабдықтау саласы жеткізетін су және халықтың орталықтандырылған сумен жабдықтарға қолжетімділігі;

      6) су шығындары;

      7) суды қайталама және айналымды пайдалану;

      8) ауызсудың сапасы;

      9) оттегін биохимиялық тұтыну (бұдан әрі – ОБТ) және аммоний азотының концентрациясы;

      10) тұщы судағы биогенді заттар;

      11) жағалауға жақын теңіз суларындағы биогенді заттар;

      12) жағалауға жақын теңіз суындағы және су түбіндегі шөгінділердегі ластаушы заттардың концентрациясы;

      13) ақаба суларды тазартумен қамтамасыз етілген халық;

      14) тазарту құрылыстары;

      15) ластанған ақаба сулар.

      16. Тұщы судың жаңартылатын ресурстары көрсеткіші өзеннің ағынды суының және жер асты суларының жалпы көлемі арқылы анықталады, көрсеткіш табиғи жағдайда тек қана ел аумағында жауын-шашынның түсуі есебінен қалыптасатын өзен ағыны мен жер асты суларының жалпы көлемінің және шектес елдерден өзен және жер асты сулары ағынының нақты көлемінен айқындалады.

      Тұщы судың жаңартылатын ресурстары туралы деректерді жинау гидрологиялық станцияларда жүзеге асырылады. Деректер өзендер мен көлдерде, жерасты су сақтағыш горизонттарда және бүкіл ел бойынша түскен жауын-шашын мөлшерін есепке ала отырып жүргізілетін судың деңгейін, ағыс жылдамдығын, ысырабын ұзақ мерзімді өлшеулер негізінде есептеледі.

      17. Тұщы суды алу және суды тұтыну көрсеткіштері тұщы су көздерінен алынған судың мөлшерін анықтауға, халықтың, ауылшаруашылық, өнеркәсіптік және басқа да экономикалық қызмет түрлерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ресурстық тұщы суды алуға және оны пайдалануға байланысты қоршаған ортаға әсерін бағалауға мүмкіндік береді. Тұщы су алу су ресурстарының шектелу дәрежесін және алынған судың экономикалық қызмет түрлері бойынша бөлінуін анықтайды.

      Тұщы су ресурстарының маңызды экологиялық және экономикалық мәні бар. Тұщы су ресурстарына әсер ету көздері олардың шамадан тыс пайдаланылуы, қоршаған ортаның деградациялануы болып табылады. Судың сапасы едәуір дәрежеде оның мөлшеріне байланысты болғандықтан, тұщы суды алуды олардың қорларын жаңартумен байланыстыру тұщы су ресурстарын тұрақты басқару шеңберіндегі негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Осы көрсеткіш тұщы су ресурстарын пайдалану ауқымын сипаттайды, суды алу және оны пайдалануды реттеу бойынша әрекеттерді түзетудің қажеттілігін анықтайды. Су ресурстарын пайдалану индексінің (бұдан әрі – СРПИ) өзгеруі негізінде тұщы су ресурстарына әсер ететін су алудың серпініне талдау жүргізіледі. СРПИ индексінің шекті мәні қауырт және қауырт емес су режимі бар өңірлер арасындағы айырмашылықты көрсету үшін негіз болады және шамамен 20% құрайды. Жоғары қауырттылық СРПИ қырық пайыздан асқан жағдайларда белгіленеді.

      СРПИ су алудың жалпы жылдық көлемінің тұщы судың жаңартылатын ресурстарының ұзақ мерзімді орташа жылдық көлеміне пайызбен көрсетілген қатынасы ретінде анықталады.

      Тұщы су алу барлық су пайдаланушылардың жер үсті және жер асты тұщы суды алудың жыл сайынғы жалпы көлемінде анықталады.

      Көрсеткіштер жылына миллион текше метрмен өлшенеді, ЖІӨ бірлігіне су тұтынудың жалпы көлемі халықаралық доллармен текше метрмен көрсетіледі (2017 жылғы сатып алу қабілеті паритетінің тұрақты бағаларында).

      Су алуды жүзеге асыратын субъектілер қызметінің негізгі түрлері бойынша бөліністе тұщы суды алу және пайдалану туралы деректерді көрсетеді. Су алу көлемін, әдетте, кәсіпорындар сорғы қондырғыларының энергия тұтыну көрсеткіштері негізінде өлшейді немесе есептейді. Су пайдаланушылар (үй шаруашылығы және ауыл шаруашылығы) үшін модельдерді қолдануға негізделген есептеу әдісі қолданылады.

      Су алу, пайдалану және су бұру туралы жыл сайынғы ведомстволық статистикалық байқау негізінде қадағаланады және қалыптастырылады.

      18. Халықтың жан басына есептегендегі тұрмыстық су тұтыну көрсеткіші әртүрлі көздерден суды алуға байланысты қоршаған ортаға әсер ететін ықпалды анықтауға мүмкіндік береді.

      Әртүрлі аудандарда тұрмыстық суды тұтыну көрсеткіші біркелкі болып табылмайды және көптеген экологиялық және экономикалық факторларға байланысты. Көрсеткіштің өлшем бірлігі халықтың жан басына шаққанда жылына миллион текше метр және халықтың жан басына шаққанда тәулігіне литр болып табылады.

      Көрсеткіш халықтың жан басына есептегендегі халықтың (кәсіпорындар қызметкерлерін қоса алғанда) шаруашылық-ауызсу қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайдаланылатын су көлемі ретінде есептеледі.

      Сумен жабдықтау және су бұру жүйелері құрылыстарының жұмысы туралы жыл сайынғы жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың қорытындылары бойынша деректер пайдаланылады.

      Тұрмыстық суды тұтыну көлемі ең алдымен, орталықтандырылған сумен жабдықтау желілері арқылы берілетін су көлемін өлшеу арқылы анықталады. Орталықтандырылған сумен жабдықтауға қолжетімділігі жоқ халықтың суды тұтынуы есептеу арқылы анықталады. Халықтың жан басына шаққандағы тұрмыстық су тұтынуы, суды тұтыну көлемін халықтың тұрақты санына бөлу арқылы есептеледі. Көрсеткішті анықтау үшін халықты сумен жабдықтаумен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдардың деректері және жергілікті билік органдарының деректері пайдаланылады.

      19. Сумен жабдықтау саласы жеткізетін су және халықтың орталықтандырылған сумен жабдықтауға қол жетімділігі көрсеткіш ретінде қоршаған ортаға қысымды өлшеуді және осы қысымды төмендету үшін қабылданатын шараларды өлшеуді қамтамасыз етеді. Көрсеткіш БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясының "Шығыс Еуропа, Кавказ, Орталық Азия және Оңтүстік-Шығыс Еуропа елдерінде экологиялық көрсеткіштерді қолдану жөніндегі нұсқаулықтың" ұсынымдарын пайдалана отырып әзірленді және су шаруашылығының даму деңгейін және халықтың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін суға қолжетімділік дәрежесін айқындау үшін өте маңызды.

      Көрсеткіш тұтынушыларға сумен жабдықтау кәсіпорындары жеткізетін судың жалпы көлемін – оны тасымалдау кезіндегі судың жоғалуын ескере отырып, сондай-ақ ел халқының жалпы санынан сумен жабдықтау кәсіпорындары жеткізетін суға қолжетімділігі бар халықтың үлесін анықтайды.

      Сумен жабдықтау саласы жеткізетін судың жалпы көлемі жылына миллион текше метрмен көрсетіледі; орталықтандырылған сумен жабдықтауға қолжетімділігі халықтың үлесі пайызбен көрсетіледі. Сумен жабдықтау және су бұру жүйелері құрылыстарының жұмысы туралы жыл сайынғы жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың деректері пайдаланылады.

      20. Су ысырабы көрсеткіші елдегі су шаруашылығы жүйесін жақсартуға бағытталған іс-шаралардың тиімділігін анықтайды.

      Пайдалану жерлеріне тасымалдау барысындағы су ысырабы, су құбырлары жүйелеріне әсер ететін техникалық жағдайларды, судың бағалары және елдегі халықтың хабардарлығын қоса алғанда, суды тұтыну жүйесі тиімділігінің көрсеткіші болып табылады. Жылына миллион текше метрмен және алынған судың жалпы көлеміне пайызбен өлшенеді.

      Көрсеткіш суды алу пункті мен оны пайдалану пункті арасындағы тасымалдау барысында ысырапқа ұшырайтын (ағып кету мен булану салдарынан) тұщы су көлемі ретінде анықталады.

      Осы көрсеткішті қалыптастыру барысында тұрақты инфрақұрылым арқылы суды жинаумен, тазартумен және бөлумен айналысатын су шаруашылығы кәсіпорындарының тасымалдау барысында тұтынушыларға түгелдей жеткізілмеген тұщы су көлемі туралы деректері пайдаланылады. Көрсеткіш сумен жабдықтау секторындағы кәсіпорындардың суды алу көлемі және тұтынушыларға (үй шаруашылықтарына; ауыл, орман және балық шаруашылығына; өңдеу өнеркәсібіне, электроэнергетика; шаруашылық қызметтің түрлеріне) жеткізілген су көлемі арасындағы айырма ретінде есептеледі және анықталады. Суды заңсыз алумен немесе пайдаланудың заңсыз түрлерімен байланысты ысырап есепке алынбайды.

      Су алу, пайдалану және су бұру туралы жыл сайынғы ведомстволық статистикалық байқаудың деректері және сумен жабдықтау және су бұру жүйелері құрылыстарының жұмысы туралы жыл сайынғы жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың деректері пайдаланылады.

      21. Тұщы суды қайталама және айналымдық пайдалану көрсеткіші өндірістік қажеттілікке суды тиімді пайдалану жүйесін жақсартуға бағытталған ден қою шараларының тиімділігін анықтайды.

      Тұщы суды айналымды және қайталама пайдалану көрсеткіші жылына миллион текше метрмен өлшенеді. Суды алу, пайдалану және су бұру туралы жыл сайынғы ведомстволық статистикалық байқаудың деректері пайдаланылады.

      Көрсеткіш қайта пайдаланылатын және айналымды су көлемімен және өндірістік қажеттіліктерді жабу үшін пайдаланылатын жалпы су көлеміндегі оның үлесімен айқындалады. Жалпы ел бойынша және экономикалық қызмет түрлері бойынша суды айналымды және қайталама пайдаланудың жүйелерін қолданудың арқасында үнемделген судың пайыздық үлесін анықтау мүмкіндігі бар.

      Суды қайта пайдалану туралы деректерді сумен жабдықтау саласы, яғни негізгі функциялары суды жинау, тазарту және тұрмыстық және өндірістік қажеттіліктер үшін суды бөлу жөніндегі іс-шараларды орындау, сондай-ақ сумен жабдықтау жүйелерінен су алушылар болып табылатын мемлекеттік немесе жеке органдар жинайды. Қайта пайдаланылатын судың үлесі қайта пайдаланылатын су көлемінің пайдаланылатын тұщы судың жалпы көлеміне қатынасы ретінде айқындалады. Көрсеткіш келесі формуланы қолдана отырып есептеледі:

      % Суды қайта пайдалану = (қайта пайдаланылған су көлемі / суды пайдалану көлемі) * 100

      22. Ауызсу сапасының көрсеткіші адам денсаулығына сапасыз ауызсудың кері әсер ету қаупін анықтауға мүмкіндік береді, ауызсудың санитарлық эпидемиологиялық талаптарға сәйкестігі дәрежесін сипаттайды.

      Таза ауыз судың жеткілікті көлеміне қол жеткізбейінше халық денсаулығын жақсарту мүмкін емес. Осы көрсеткіш ауызсудың химиялық заттармен және микробиологиялық ағзалармен ластану дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді, қосымша терең зерттеуді және тиісті шараларды қабылдауды талап ететін жағдайлар туралы, алдын ала ескерту тетігі ретінде қызмет етеді.

      Көрсеткіш түрлі бұлақтардан (алдын ала су дайындаудан өткен, ашық су алудан, ұңғымалардан) ауызсу сынамаласының жалпы санында, ауызсу сапасының нормаларына сай келмейтін сынамалар үлесі ретінде анықталады. Пайызбен өлшенеді.

      Көрсеткіш ауызсудың адам денсаулығымен тікелей байланысты параметрлерге сәйкестігі туралы қолда бар деректер негізінде есептеледі. Санитариялық-эпидемиологиялық мониторингті халықтың санитариялық-эпидемиологиялық саламаттылығы саласындағы мемлекеттік орган жүзеге асырады.

      Әр параметр үшін математикалық мән нормативтік көрсеткіштерге сәйкес жауап бермейтін, ауыз судың талданған сынамаларының үлесі болып табылады.

      Деректерді жинау ауызсу сапасын мониторингілеу жөніндегі ресми ұйым немесе соған өкілеттік берілген жеке ұйым белгіленген аумақтық бірлік (сумен жабдықтау немесе реттеу мақсаттары үшін белгіленген өңірлік бірлік аймағы) шекарасында берілген уақыт кезеңі ішінде (мысалы, бір жыл) (Т), сынама қағидаларымен көзделген жалпы санға сондай-ақ осы аумақтық бірлікте сынамалардың сәйкес келмейтін нормалары санына қолданылады. "Пайыздық сәйкестік" көрсеткіші келесі формула бойынша есептеледі:

      Сынама сәйкестігінің көрсеткіші = ((Т - Е) / Т)*100

      Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету жүйесіндегі сынама алу нүктелері саны мен сынама алу жиілігі нормаға сай келмейтін сынама санына қатысты статистикалық анықтықты қамтамасыз етеді.

      23. Өзен суларындағы оттегінің биохимиялық тұтынылуы (бұдан әрі – ОБТ) және амонийлік азоттың концентрациясы көрсеткіші өзендердің тез қышқылданатын органикалық заттар және амонийлік азотпен ластану деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.

      Органикалық заттардың (микроорганизмдер және органикалық қалдықтардың іріп шіруі) үлкен мөлшерінің болуы өзен суларының химиялық және биологиялық сапасының төмендеуіне және су бірлестіктерінің биоәртүрлілігінің азаюына, микробиологиялық ластануға әкеп соғады, ол пайдаланып жүрген су сапасына кері әсерін тигізеді. Органикалық заттардың көзі ретінде су тазарту имараттарының төгінділері, өнеркәсіптік ақаба сулар мен ауыл шаруашылығы алқаптарының ағындылары болып табылады. Органикалық ластану оттегіні қажет ететіндер үшін айналым процесінің жылдамдауына ықпал етеді. Бұл оттегі жетіспеушілігіне әкеп соғады (анаэробтық жағдай). Анаэробты жағдайда азоттың өз қалпына келтірілген нысанға өзгеруі, өз кезегінде амоний азоты концентрациясының жоғарылауына әкеп соғады, ол температураға байланысты судағы сутектік көрсеткіштің минералдануы мен концентрацияланудың (ph мөлшері) белгілі деңгейінен асатын концентрацияларда су бірлестіктері үшін улы болып табылады.

      Көрсеткіш су қоймаларындағы оттегінің болу деңгейі немесе ОБТ ретінде айқындалады, органикалық заттардың қышқылдануы үшін қажетті оттегіне организмдердің қажеттілігі және өзендердегі аммоний (NH4) иондарының концентрациясы. ОБТ орташа жылдық шамасы 5-7 күндік инкубациялық кезеңнен (ОБТ5/ ОБТ7) кейін 1 литрге О2 миллиграммда; амоний иондарының концентрациясы 1 литрге амоний иондарының миллиграммда көрсетіледі.

      Осы көрсеткіш өзендердегі ОБТ және NН4 қатысты ағымдағы жағдайды және трендіні сипаттайды. Бақылау бекеттерінің саны және оларды орналастыру су ағынының негізгі морфологиялық типтері бойынша және антропогендік жүктемені өткізетін осы учаскелердегі осы көрсеткіштің мәндеріндегі ОБТ фондық шамасы туралы ақпарат алуды қамтамасыз ету қажет. Бақылаудың уақыт параметрлері гидрологиялық фазаларға сәйкес келуі керек.

      Қазақстан Республикасының су объектілері суының сапасын бағалау үшін негізгі нормативтік құжат Ауыл шаруашылығы министрлігі Су ресурстары комитеті төрағасының 2016 жылғы 9 қарашадағы №151 бұйрығымен бекітілген "Су объектілеріндегі су сапасын жіктеудің бірыңғай жүйесі" болып табылады. Бірыңғай жіктеме "ең жақсы сапа" 1-кластан "ең нашар сынып" 5-класқа дейін және су пайдаланудың негізгі санаттарының (балық шаруашылығы, шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау, рекреация, суару, өнеркәсіп) нормативтік талаптарын ескере отырып бес класқа (I, II, III, IV, V) сараланды.

      24. Тұщы судағы биогендік заттар көрсеткіші тұщы судағы (өзен, көл жер асты сулары) биогендік заттар құрамы тұрғысынан алғандағы оның жай-күйін анықтауға мүмкіндік береді.

      Қала, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы аудандарынан тұщы су қоймаларына көп көлемде биогендік заттардың келіп түсуі осы су қоймаларының эвтрофикациясына әкеледі. Бұл өсімдік және балық түрлерін (экологиялық жағдайдың нашарлауы) жоғалтумен байланысты және адамның тұтынуы үшін суды пайдалануға жағымсыз әсер ететін экологиялық өзгерістерді туғызады. Бұл көрсеткіш биогендік заттардың концентрациясының ағымдағы деңгейін және олардың өзгеруінің ұзақ мерзімді үрдісін көрсету үшін пайдаланылады.

      Көрсеткіш өзендердегі фосфаттар және нитраттар концентрациясымен, көлдердегі фосфор мен азоттың және жер асты суларындағы нитраттардың жалпы құрамымен анықталады. Нитраттар концентрациясы литрге N03 миллиграммда, фосфор концентрациясы литрге миллиграммда белгіленеді.

      Бақылаудың және ақпаратты өңдеудің әдістемелік және метрологиялық тұтастығын қамтамасыз ету қажет; химиялық талдау бойынша жұмыстар өзгеріс сапасын бақылау жүйесі бар аккредиттелген зертханаларда өткізіледі.

      25. Теңіз жағалауы суларындағы биогендік заттар көрсеткіші биогендік заттардың концентрациясы тұрғысынан алғанда теңіз жағалауы суларының жағдайын анықтайды.

      Осы көрсеткіш өсімдіктерге және автотрофты бактерияларға өмір қызметін қолдау және жағалау суларының биологиялық өнімділігіне және экологиялық жағдайына әсер етуі үшін қажетті теңіз жағалауы суларында биогендік заттардың болуын көрсетеді және негізгі биогендік заттардың (нитраттар және фосфаттар) концентрациясы ретінде литрге мгк-мен анықталады.

      Мониторингінің негізгі бағдарламасында биогендік заттарды және негізгі өлшенетін көрсеткіштер тізбесін анықтау қажет. Бақылау пункттерінің саны және олардың кеңістіктік орналасуы жүктемелердің барлық градиенті бойынша –маңызды антропогендік (әсіресе ауыл-шаруашылық) және коммуналды-тұрмыстық жүктемеге ұшырайтын теңіз фондық жағалауы акваториясынан теңіз жағалауы суларының учаскелеріне дейін биогендік заттардың құрамы туралы ақпаратты алуды қамтамасыз етеді. Бақылаудың уақыт параметрлері биогендік заттар концентрациясының уақытша өзгергіштігін ескереді. Бақылаудың және ақпаратты өңдеудің әдістемелік және метрологиялық бірлігі қамтамасыз етіледі; химиялық құрамын талдау бойынша жұмыстар өлшеу сапасын қамтамасыз ету жүйесі бар аккредиттелген зертханаларда өткізіледі.

      Каспий теңізінің теңіз жағалауы суындағы биогендік заттар Орта Каспий (Қаламқас, Форт Шевченко, Фетисово) және Солтүстік Каспий (атыраулық бөлігі және Жайық өзенінің жағалауы) теңіз жағасы станцияларының деректері бойынша анықталады.

      26. Ластанған ақаба сулар көрсеткіші табиғи су қоймаларына антропогендік әсердің деңгейін және сипатын анықтайды, қоршаған ортаны қорғау тетіктерін әзірлеу үшін қажетті ақпаратты алуға, сондай-ақ ақаба суларды басқару жүйесінің тиімділігін арттыру бойынша қабылданған шараларды бағалауға мүмкіндік береді.

      Көрсеткіш су объектілеріне шығарылған ластанған ақаба судың көлемі және олардың жылына елдегі ақаба судың жалпы көлеміндегі үлесін сипаттайды. Жылына миллион текше метрмен өлшенеді.

      Бұл көрсеткіш су алу, пайдалану және суды бұру туралы жыл сайынғы ведомстволық статистикалық байқау негізінде қадағаланады және қалыптастырылады.

4-параграф. Биоәртүрлілік

      27. Қоғамды биоәртүрлілікті сақтау бөлігінде қоршаған ортаның жағдайы және оны қорғау туралы ақпараттандыру үшін оның ішінде келесі негізгі көрсеткіштерді зерттейді:

      1) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар;

      2) ормандар және өзге де орман көмкерген жерлер;

      3) жоғалып кету қаупі бар түрлер және қорғалатын түрлер;

      4) жекелеген түрлер санының өзгеру үрдістері және таралуы.

      28. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар көрсеткіші экожүйенің деградациясына ден қоюды және елдегі биоәртүрліліктің жоғалуын бағалауға мүмкіндік береді. Ол биоәртүрлілікті мәдени мұраны, ғылыми зерттеулерді (осы аудандарда өтетін процестердің фондық мониторингін қоса алғанда), демалысты қорғаудың, табиғи ресурстардың және қоршаған ортаның бағалы компоненттерін сақтау үшін бағалы аудандарды тиісінше пайдаланбаудан қорғау дәрежесін сипаттайды.

      Осы көрсеткіш ұлттық заңнамаға сәйкес қорғалатын жер учаскелерін, су бетін және оның үстіндегі ауа кеңістігін сипаттайды. Ол елдегі ерекше қорғалатын аумақтардың алаңын және оның елдің жалпы аумағындағы үлесін қамтиды. Қосымша осы көрсеткішті Халықаралық табиғатты қорғау одағының (бұдан әрі – ХТҚО) ерекше мәртебесі бар табиғи аумақтарды санаттары бойынша немесе әрбір санаттың алаңын және пайыздық үлесін анықтау мақсатында және қорғау режимі бойынша ұлттық деңгейде қабылданған санаттар бойынша бөледі.

      Көрсеткішті орман шаруашылығы, жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласында стратегиялық, реттеуші, атқарушылық және бақылау функцияларын жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган қалыптастырады. Гектармен (бұдан әрі – га) өлшенеді.

      29. Орман және өзге де орман көмкерген жерлердің көрсеткіші орман немесе елдегі орман көмкерген жерлердің жағдайын бағалауды қамтамасыз етеді, оларды экологиялық мақсатта пайдалану үрдісін көрсетеді.

      Осы көрсеткіш орман ресурстарын сандық және сапалық бағалауға мүмкіндік береді және ол орман және өзге де орман көмкерген жерлер арасындағы едәуір айырмашылықты жасыра алады, ормандардың және орман көмкерген жерлер алаңын, оның ел аумағына қатынасын, сонымен қатар орман және өзге де орман көмкерген жерлердің түрлі санаттарының пайыздық үлесін көрсетеді. Көрсеткіш гектармен өлшенеді. Ормандардың жекелеген санаттарының шағын алаңдарында өлшем бірлігі км2 болып табылады.

      Көрсеткіштерді орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган ормандарды мемлекеттік есепке алу, аумақтарды зерттеу, ормандарды кадастрлық зерттеу қашықтықтан зондтау әдістерін пайдалана отырып жүргізу немесе барлық әдістерді ұштастыру арқылы қалыптастырады. Мұндай бағалау бес жылда бір рет жүргізіледі.

      30. Жойылып кету қаупі бар түрлердің және қорғалатын түрлердің көрсеткіші жоғалып кету қаупі бар түрлердің мөлшері және саны тұрғысынан алғанда биоәртүрліліктің жағдайын бағалауға мүмкіндік береді, ұлттық және жаһандық биоәртүрлілікті сақтау бойынша елдегі қабылданатын іс-шараларының тиімділігін айғақтайды.

      Осы көрсеткіш ұлттық және жаһандық деңгейлерде жоғалып кету қаупі бар, сондай-ақ елде қорғауда болатын түр топтары бойынша түрлері популяциясының мөлшерін және санын сипаттайды. Өлшем бірлігі ретінде бірліктердегі түрлердің саны және ересек дарақтардың саны, трендтер үшін пайыздық көрсеткіш пайдаланылады.

      Деректерді жинау үшін негіз ретінде жоғалып кету қаупі бар түрлердің және жаһандық деңгейде жоғалып кету қаупі бар түрлер үшін әзірленген қорғалатын түрлердің тізбесі болып табылады. Жоғалып кету қаупі бар түрлердің саны және қорғалатын түрлер саны сәйкес келмейді, себебі қорғалатын түрлерге сирек кездесетін түрлер және тиісті көпжақты табиғи қорғалатын келісімдер шегінде қорғалатын түрлер немесе олардың ХТҚО"Қызыл тізімінде" бар болуы себебінен жоғалып кету қаупі бар жануарлар мен өсімдіктер кіреді. Түрлердің саны түрлердің топтары бойынша бөлінеді (жануарлар, омыртқасыздар, тұщы су балықтары, рептилиялар, қосмекенділер, құстар және сүтқоректілер; түтікше өсімдіктер; балдырлар; қыналар және саңырауқұлақтар). Әрбір түрлік топ бойынша бағалау бес жылда бір рет жүргізіледі.

      31. Жекелеген түрлердің таралуы және санының өзгеру үрдісінің көрсеткіші жекелеген түрлердің популяциясының жағдайын бағалауға, биоәртүрлілікті сақтау үшін қолданылып жатқан шаралардың тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.

      Осы көрсеткіш маңызды ресурстық мәні бар және биоәртүрлілік ("жекелеген түрлер") тұрғысынан маңызды рөл атқаратын түрлік топтарға жататын фауна және флора өкілдері популяциясының жағдайын сипаттайды.

      Көрсеткіш белгілі бір аудан аумағындағы (ел, өңір немесе арнайы бөлінген аудан) жекелеген түрлердің санындағы өзгерістерді көрсетеді. Ересек дарақтар санымен немесе осы нақты аудандағы көптігінің өзге де тиісті көрсеткішімен өлшенеді.

      Мониторинг бағдарламасын әзірлеу кезінде мынадай жекелеген түрлер қарастырылады:

      1) негізгі түрлер – белгілі бір деңгейде тіршілік ету ортасының немесе экожүйенің құрылымында, жұмысында немесе өнімділігінде маңызды рөл атқаратын түрлер (тіршілік ету ортасы, топырақ, тұқым тарату). Осы түрлерді жоғалту осы экожүйедегі түрлер популяцияларының шамасына біршама жағымсыз әсерін тигізеді және түрлерді жоғалтуға әкеп соғуы мүмкін ("каскадтық әсер").

      2) маңызды түрлерге жалпы елдегі азаматтар үшін немесе оның өңірлері үшін ерекше құндылықты (мәдени-тарихи) білдіретін таксондар жатады.

      3) эндемикалық түрлер – бұл халықаралық маңызыбар, олардың елдегі популяциясы жаһандық немесе еуропалық масштабтағы санында айтарлықтай үлесті құрайтын түрлер.

      Сан тренділері көбінесе циклдік ауытқулар жиынтығы бойынша анықталады. Олар тіршілік ету жағдайының, биологиялық ресурстарды қорғау және тиімді пайдаланудың жиынтығын көрсетеді. Әр түр үшін көрсеткіш бөлек есептеледі. Бақылаудың аумақтық бірліктеріндегі (әкімшілік аумақтық бірліктерде немесе жеке қорықтар және ұлттық саябақтардағы) абсолюттік немесе салыстырмалы санын бағалау ғана бар түрлер үшін әр аумақтық бірлік үшін есептеуді бастау нүктесі болып мониторинг енгізілген жылғы санды бағалау болып табылады.

      Түрлері бойынша жабайы аңдар мен құстардың саны туралы деректер жыл сайынғы әкімшілік деректер негізінде қадағаланады және қалыптастырылады.

5-параграф. Жер ресурстары

      32. Жер ресурстарын қорғау статистикасының негізгі міндеті ауыл шаруашылығы алқаптарының сапалық жай-күйін, ұтымсыз пайдаланылуын немесе жерді пайдаланудың заңсыз тәсілдерін, бұзылған жерлердің рекультивациясын және қалпына келтіруді сипаттайтын ақпаратты жинау, жинақтау және жариялау болып табылады. Су және жел эрозиясына, (дефляцияға), батпақтануға, сортаңдануға және ұқсас процестерге ұшыраған жерлерді есепке алу енгізіледі.

      Қоғамды жер ресурстарының жағдайы және оларды қорғау туралы ақпараттандыру үшін мынадай негізгі көрсеткіштер зерттеледі:

      1) өнімді айналымнан жерлерді алу;

      2) топырақтың эрозиясына ұшыраған жерлер.

      33. Өнімді айналымнан жерлерді алу көрсеткіші қоршаған ортаға әсерін сандық бағалау мүмкіндігін қамтамасыз етеді және салынатын аумақтардың табиғи және жартылай табиғи жерлерге тарату үрдісін сипаттайды.

      Көрсеткіш көлік инфрақұрылымына, құрылысқа, қалдықтар полигондарына, қоқыс үйінділеріне, қалдықтар қоймаларына және елдегі бос жыныс үйінділеріне алынған жерлердің алаңы ретінде анықталады. Жер ресурстары жөніндегі уәкілетті органның санаттары бойынша жердің бар-жоғы және бөлінуі туралы ведомстволық байқаулар негізінде қалыптастырылады. Гектармен өлшенеді.

      Көрсеткіш елдің жалпы алаңына қатынасы бойынша көлік инфрақұрылымына, қала құрылысын салуға және қалдықтар полигонына, қоқыс үйінділеріне, қалдық қоймаларына және бос жыныс үйінділеріне пайдаланылатын жердің әр түрлі түрлерінің орташа өзгерісі және пайыздық үлесі ретінде қалыптастырылады.

      Көрсеткішті қалыптастыру кезіндеұлттық және халықаралық деңгейлерде жерді пайдалану туралы ақпараттың сапасын жоғарылату мақсатында жіктеу жүйелерін және деректер қорын келісу бойынша жұмыс істейтін БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы әдістемелік әзірлемелері пайдаланылады. Бұл қызмет жер пайдалану туралы ақпаратты қамтитын, жер пайдаланудың жіктеу құрылымының кең негізінде келісілген анықтамалар мен хаттамаларды, деректердің автоматтандырылған базасының құрылымын әзірлеуге бағытталған.

      34. Топырақ эрозиясына ұшыраған жерлер көрсеткiші олардың жел және су эрозиясына ұшырау дәрежесі тұрғысынан алғандағы жер алқаптарының жағдайын бағалау мүмкiндiгiн қамтамасыз етедi.

      Деректерді жинау жерлердің (ішкі су айдындарымен немесе толқын сулары,құрылыстар, жартастар мен мұздықтар жабылған аумақтарды қоспағанда) және ауыл шаруашылығы алқаптарының жалпы алаңы бойынша бөлек жүргізіледі.

      Жел және су эрозиясы (жазықтық шаю, су шайған жерлер мен жыралар) топырақтың таза ысырабы ретінде бағаланады және төрт санаттың біріне жатқызылады: болмашы, бірқалыпты, маңызды және өте маңызды. Жел және су эрозиясының көрсетілген төрт санаты тозған жерлердің жалпы алаңына жатады. Топырақ эрозиясының көрсеткіші жерді сапалы бағалауды жүргізу негізінде бес жылда кемінде бір рет бағалануы тиіс. Ақпаратты жер ресурстарын басқару саласындағы стратегиялық, реттеушілік, іске асыру және бақылау-қадағалау функцияларын жүзеге асыратын уәкілетті орган қалыптастырады..

      Көрсеткішті қалыптастыру кезінде ұлттық және халықаралық деңгейлерде жерді пайдалану туралы ақпараттың сапасын жоғарылату мақсатында жіктеу жүйелерін және деректер қорын келісу бойынша жұмыс істейтін БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы әдістемелік әзірлемелері пайдаланылады. Бұл қызмет жер пайдалану туралы ақпаратты қамтитын, жер пайдаланудың жіктеу құрылымының кең негізінде келісілген анықтамалар мен хаттамаларды, деректердің автоматтандырылған базасының құрылымын әзірлеуге бағытталған.

      34. Топырақ эрозиясына ұшыраған аудандар көрсеткiші олардың жел және су эрозиясына ұшырау дәрежесі тұрғысынан алғандағы жер алқаптарының жағдайын бағалау мүмкiндiгiн қамтамасыз етедi.

      Деректерді жинау жерлердің (ішкі су айдындарымен немесе толысу суларымен жабылатын аумақтарды қоспағанда) және ауыл шаруашылығы алқаптарының (жекелеген фермерлік құрылыстар, аулалар және оларға жалғай салынған құрылыстар алатын жерлерді, сондай-ақ өңделмейтін үлкен емес жер телімдері, керітпеш жерлер, жаяу жүргіншілерге арналған жолақтар, траншеялар, қорғау жолдары және жол жиектері сияқты уақытша өңделмейтін жерлерді есепке алумен) жалпы алаңы бойынша бөлек жүргізіледі.

      Желдік және су эрозиясы (жазықтық шаю, су шайған жерлер мен жыралар) топырақтың таза ысырабы ретінде бағаланады және төрт санаттың біріне жатқызылады: болмашы, бірқалыпты, маңызды және өте маңызды. Көрсетілген төрт санат деградацияланған жерлердің жалпы алаңының көрсеткішін толықтыруы мүмкін. Топырақ эрозиясының көрсеткіші кемінде бес жылда бір рет бағаланады. Ақпаратты жер ресурстарын басқару саласындағы стратегиялық, реттеушілік, іске асыру және бақылау-қадағалау функцияларын жүзеге асыратын уәкілетті орган қалыптастырады.

6-параграф. Ауыл шаруашылығы

      35. Қоғамды ауыл шаруашылығынан ластану бөлігінде қоршаған ортаның жағдайы және оны қорғау туралы ақпараттандыру үшін мынадай негізгі көрсеткіштер зерттеледі:

      1) минералдық және органикалық тыңайтқыштарды себу;

      2) пестицидтерді себу.

      36. Минералдық және органикалық тыңайтқыштарды себу көрсеткіші тыңайтқышты себу (топырақтағы биогенді заттардың артық мөлшерінің жинақталуы, осымен негізделген беткі және жер асты суының ластануы, сондай-ақ биогенді элементтердің трофикалық тізбектер бойынша миграциясы және олардың қоршаған ортаның компоненттеріне енуі) арқылы қоршаған ортаға тигізетін әсерді бағалауға мүмкіндік береді.

      Көрсеткіш өңделетін жерлердің және көпжылдық екпелер алаңының бірлігіне себілген минералдық және органикалық тыңайтқыштардың мөлшерін көрсетеді. Минералды тыңайтқыштар үшін гектарға килограммен және органикалық тыңайтқыштар үшін гектарға тоннамен есептеледі.

      Ауыл шаруашылығында минералдық және органикалық тыңайтқыштарды қолдану туралы зерттеумен ауыл шаруашылығының дақылдарын өсірумен айналысатын және көп жылдық екпелері, шабындықтары және жайылымдары бар барлық заңды тұлғалар қамтылады. Шаруашылықтардың барлық санаттары бойынша деректер алу үшін шаруа немесе фермер қожалықтарында және жұртшылық шаруашылықтарында тыңайтқышты пайдалану бойынша іріктемелі байқау өткізіледі. Көрсеткіш жыл сайынғы кезеңділікпен қалыптастырылады.

      Минералды тыңайтқыштар мөлшерінің көрсеткіші қоректік заттардың құрамын 100%-ға қайта есептеуде қалыптастырылады. Қоректік заттар құрамының пайызы туралы деректер, әдетте, шоттардан, төлем талаптарынан және сертификаттардан алынатын – жабдықтаушы зауыттардың, бөлімшелердің, базалардың, қоймалардың ілеспе құжаттарында болады.

      Күрделі тыңайтқыштар (мысалы, нитрофоска) бойынша нақты салмақта тыңайтқыштарды екі рет есепке алуға жол бермеу үшін нақты салмақтағы тыңайтқыштардың мөлшері азот тыңайтқыштар бойынша ғана, ал сіңімділерде азот, фосфор бойынша көрсетіледі.

      Органикалық тыңайтқыштардың тобы бойынша көңді, әртүрлі қордаларды, органикалық-минералдық қоспаларды, құстардың саңғырығын себу қадағаланады.

      Ауыл шаруашылығында минералдық және органикалық тыңайтқыштарды қолдану бойынша деректерді қалыптастыруды Бюро ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімін жинау туралы жыл сайынғы жалпымемлекеттік статистикалық байқау бойынша жүзеге асырады.

      37. Пестицидтерді себу көрсеткіші пестицидтерді пайдалану қарқындылығы тұрғысынан алғанда қоршаған ортаға әсерін өлшеуге мүмкіндік береді.

      Көрсеткіш ауыл шаруашылық жерлері алаңының бірлігіне себілген пестицидтердің жалпы мөлшері ретінде анықталады. Мониторингті уәкілетті органның пестицидтерді мемлекеттік тіркеуді және Қазақстан Республикасының аумағында пестицидтерді қолдану құқығына тіркеу куәліктерін беруді жүзеге асыратын ведомстволық бағынысты ұйымы жүзеге асырады.

      Инсектицидтерді, гербицидтерді, фунгицидтерді жеке бөле отырып, топтар бойынша пестицидтердің шығыстары туралы деректерді жинау жүзеге асырылады. Бұл ретте бар белсенді компоненттер санына ғана негізделген қоршаған ортаға пестицидтердің әсерін талдауды толық деп санауға болмайды. Себу тәсілдері, климат, жыл маусымы, сондай-ақ топырақ типтері және өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдары сияқты факторларды ескеру маңызды.

7-параграф. Энергетика

      38. Қоғамды энергетикадан ластану бөлігінде қоршаған ортаның жағдайы және қорғау туралы ақпараттандыру үшін Бюро мынадай негізгі көрсеткіштерді қадағалайды және жариялайды:

      1) энергияны түпкілікті тұтыну;

      2) энергияны бастапқы тұтыну;

      3) ЖІӨ энергосыйымдылығы;

      4) электр энергиясы өндірісінің жалпы көлеміндегі жаңғыртылатын энергия көздері өндірген электр энергиясының үлесі.

      Энергетика статистикасы көрсеткіштерін Бюро халықаралық стандарттарға және ұсынымдарға сәйкес қалыптастырады.

8-параграф. Көлік

      39. Көлiктiң автомобиль, теңiз, iшкi су, темiржол және әуе түрлерiн қамтитын көлiк кешенi атмосфералық ауаны ең iрi ластағыштардың бiрi.

      Қоғамды көліктен ластану бөлігінде қоршаған ортаның жағдайы және оны қорғау туралы ақпараттандыру үшін Бюро мынадай негізгі көрсеткіштерді қадағалайды және жариялайды:

      1) жолаушы айналымы;

      2) жүк айналымы;

      3) пайдаланылатын отынның түрлерi бойынша бөліністегі автокөлiк құралдары паркінің құрамы;

      4) автокөлiк құралдары паркінің орташа алғандағы құрылған жылы.

      Көлік статистикасы көрсеткіштерін Бюро халықаралық стандарттарға және ұсынымдарға сәйкес қалыптастырады.

9-параграф. Қалдықтар

      40. Қоршаған табиғи орта сапасының нашарлауымен байланысты өзекті мәселелердің бiрі қалдықтарды тиімсіз, экологиялық тұрғыдан қауiптi және ұйымдастырылмаған басқару болып табылады.

      Қалдықтарды басқару бөлігінде қоғамды қоршаған ортаны қорғау және оның жағдайы туралы ақпараттандыру мақсатында мынадай негізгі көрсеткіштерді зерттейді:

      1) қалдықтардың түзілуі (түзілген жерінде қалдықтардың жинақталуы, қалдықтарды жинау);

      2) қауіпті қалдықтарды тасу және трансшекаралық тасымалдау;

      3) қалдықтарды қайта өңдеу және қайта пайдалану (қалдықтарды қалпына келтіру);

      4) қалдықтарды жою.

      Қалдықтардың түзілуі көрсеткіші елде түзілетін қалдықтардың көлемін, сондай-ақ ЖІӨ бірлігіне (қарқындылық) және экономикалық қызмет түрлері (өнеркәсіптік және қатты тұрмыстық қалдықтар) бойынша және зиянды әсері (қауіпті қалдықтар) бойынша бөліністе қалдықтардың жалпы көлемін көрсетеді. Тоннамен өлшенеді.

      Қалдықтардың түзілуінің жалпы көлемінің қарқындылығы тұрақты бағалардағы ЖІӨ бірлігіне килограмммен көрсетіледі (АҚШ долларында, сондай-ақ ұлттық валютада), ал қатты тұрмыстық қалдықтардың түзілуі қарқындылығы халықтың жан басына шаққанда киллограмм немесе текше метрмен өлшенеді. Сонымен бірге қалдықтардың түзілуі көрсеткіші өндірілетін өнімнің бірлігіне(тонна, кВт-сағат) түзілген қалдықтардың (кг) бірлігінде көрсетіледі.

      Қалдықтардың түзілуінің жалпы көлемi шаруашылық қызмет (мысалы, ауыл және орман шаруашылықтарында) кезінде түзілетін өнеркәсiптiк қалдықтар және қатты тұрмыстық қалдықтардың жиынтығы ретінде есептеледі.

      Тау-кен өндіру өнеркәсібінің қалдықтары қатты пайдалы қазбаларды барлау, өндіру, өңдеу және сақтау процессінде түзіледі, оның ішінде аршу, сыйымды таужыныс, шаң, нашар (кондициялық емес) кен, карьердік және шахталық суларды механикалық тазарту шөгінділері, қалдықтар мен байыту шламдары.

      Қауіпті қалдықтар көрсеткіштері жылына тоннамен өлшенеді. Мониторингті қауіпті қалдықтарды түгендеу жөніндегі есеп мәліметтердің негізінде өзектілендірілетін Қалдықтардың мемлекеттік кадастры деректерінің негізінде қоршаған орта саласындағы уәкілетті орган жүзеге асырады.

      Коммуналдық қалдықтар және олармен жұмыс iстеу тәсiлдерi туралы деректерді Бюро жыл сайынғы жалпымемлекеттік статистикалық байқаулардың негізінде қалыптастырады.

      41. Қалдықтарды жинау, сұрыптау, өңдеу, қалпына келтіру және (немесе) жою процесінде түзілген, жинақталатын орындар арасында арнайы көлік құралдарының көмегімен қалдықтардың орнын ауыстыруға байланысты қызмет қалдықтарды тасу деп түсініледі.

      Қауiптi қалдықтарды трансшекаралық тасымалдау көрсеткiші қауiптi қалдықтардың трансшекаралық орын ауыстыруын сипаттайтын қозғаушы күштердiң көрсеткiшi болып табылады және қауіпті қалдықтарды трансшекаралық тасымалдауды және тасымалдау мақсаттары үшін оларды жоюды бақылау туралы 1989 жылғы 22 наурызда қабылданған Базель конвенциясына сәйкес жүзеге асырылады. Қауiптi қалдықтарды елден шығару көлемiнiң өзгеру үрдістері бар қауiптi қалдықтарды азайту және оларды елдiң iшiнде қайта өңдеу мен қайта пайдалану қажеттiлiгі туралы көрсетедi.

      42. Қалдықтарды қалпына келтіру жөніндегі операцияларға қалдықтарды қайтадан пайдалануға дайындау, қалдықтарды қайта өңдеу, қалдықтарды кәдеге жарату жатады.

      Қалдықтарды қайта өңдеу және қайта пайдалану (кәдеге жарату) көрсеткіші қайта пайдалануға ұшырайтын барлық қалдықтардың немесе нақты санаттағы қалдықтардың үлесін көрсетеді.

      Қалдықтарды қайта өңдеу және қайта пайдалану (кәдеге жарату) көрсеткіші, қатты қалдықтарды басқарудың маңызды компонентi болып табылады. Тоннамен өлшенедi.

      Көрсеткiш қайта өңделетін және қайта пайдаланылатын қалдықтардың көлемiн және оның экономикалық қызмет түрлері (өнеркәсiптiк және қатты тұрмыстық қалдықтар) бойынша және зиянды әсері (қауiптi қалдықтар) бойынша тұтастай елде түзілетін қалдықтардың жалпы көлемiне пайыздық қатынасын көрсетеді. Тоннамен өлшенедi, мына формула бойынша есептеледі:

      R = (VR + Vжалпы) / Vжалпы*100%

VR

-

қайта өңделетін және қайта пайдаланылатын қалдықтардың көлемi;

Vжалпы

-

түзілетін қалдықтардың жалпы көлемi

      Қалдықтарды қайта өңдеу және қайта пайдалану көрсеткiшi барлық қайта өңделетiн және қайта пайдаланылатын қалдықтардың немесе нақты санаттың қайта өңделетiн және қайта пайдаланылатын қалдықтарының санын барлық түзілген қалдықтар және нақты санаттың түзілген қалдықтарының жалпы санына бөлу арқылы алынады, нәтиже пайызбен көрсетіледі. Қатты тұрмыстық қалдықтар үшiн қайта өңделетiн және қайта пайдаланылатын қалдықтардың үлесін қайта өңделетiн және қайта пайдаланылатын компоненттерiнiң, мысалы, металдардың, пластмасса, қағаз, шыны, тоқыма немесе органикалық материалдар пайызы түрінде көрсету қажет.

      IR = QR/ Qжалпы*100%

QR

-

барлық қайта өңделетiн және қайта пайдаланылатын қалдықтардың немесе нақты санаттың қайта өңделетiн және қайта пайдаланылатын қалдықтарының саны;

Qжалпы

-

барлық түзілген қалдықтар және нақты санаттың түзілген қалдықтарының жалпы саны.

      Қалдықтарды қайта өңдеу және (немесе) кәдеге жарату көлемдері туралы деректерді Өндіріс және тұтыну қалдықтарының Мемлекеттік кадастрының деректері бойынша қоршаған орта жөніндегі уәкілетті орган қалыптастырады.

      43. Қалдықтарды жою көрсеткіші қоршаған ортаға әсерін және қалдықтарды басқару (ден қою) жүйесiнiң тиiмдiлiгiн есепке алу дәрежесін өлшеуге мүмкіндік береді.

      Көрсеткiш оларды рұқсат етілген полигондарда көму арқылы немесе өртеу арқылы (энергия алусыз) түпкілікті жойылған қалдықтардың көлемiн және оның экономикалық қызмет түрлері бойынша (өнеркәсiптiк және қатты тұрмыстық қалдықтар) және зиянды әсері бойынша (қауiптi қалдықтар) тұтастай елде пайда болатын қалдықтардың жалпы көлемiне пайыздық қатынасын көрсетеді. Тоннамен өлшенедi.

      D = Vd/ Vжалпы*100

Vd

-

рұқсат етілген полигондарда көму арқылы немесе өртеу арқылы (энергия алусыз) түпкілікті жойылған қалдықтардың көлемi;

Vжалпы

-

түзілетін қалдықтардың жалпы көлемi.

      Әртүрлi тәсілдермен жойылатын қалдықтар үлесін өлшеу үшін бiрнеше әдiстердің үйлесімділігі пайдаланылады. Қосарлы есепке алуды болдырмау үшін қалдықтар қозғалысының жүйесiндегi есеп қайда жүргізілетінін бiлу маңызды.

      Қалдықтардың рұқсат етілген полигондарына шығарылатын қалдықтар көлемін есептеуде рұқсат етілмеген қоқыс тастайтын жерлерге шығарылатын қалдықтар есепке алынбайды.

      Қалдықтардың барлық түрлерімен жұмыс істеу бойынша мониторингті Өндіріс және тұтыну қалдықтарының мемлекеттік кадастры деректерінің негізінде қалдықтарды басқару саласында мемлекеттік саясатты жүргізуді жүзеге асыратын уәкілетті орган қалыптастырады.

10-параграф. Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалатын шығындар

      44. Қоршаған ортаны қорғау әртүрлі табиғат қорғау іс-шараларын өткізуді білдіреді.

      Табиғат қорғау қызметі мынадай түрлер бойынша жіктеледі:

      1) атмосфералық ауаны қорғау және климаттың өзгеру мәселелері;

      - оның ішінде, парниктік газдар эмиссияларын азайту

      2) ақаба суларды тазарту;

      3) қалдықтармен жұмыс істеу;

      4) топырақ, жер асты және жер үсті суларын қорғау және оңалту;

      5) шу және вибрациялық әсерді төмендету;

      6) биоәртүрлілік пен ландшафтарды сақтау;

      7) радиациялық қауіпсіздік (сыртқы мемлекеттік қауіпсіздік мәселелерін қоспағанда)

      8) қоршаған ортаны қорғау саласындағы ғылыми зерттеулер мен әзірлемелер;

      9) табиғат қорғау қызметінің басқа да бағыттары,

      - оның ішінде, жаңартылатын энергия көздері саласындағы қызмет,

      - энергия үнемдеу технологиялары және энергия тиімділігін арттыру саласындағы қызмет.

      Қоршаған ортаны қорғауға шығындар көлемінің жиынтығы шығындардың мынадай түрлерін қосумен жүзеге асырылады:

      кәсіпорындар және мекемелер қоршаған ортаны қорғауға және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану бойынша іс-шараларды іске асыруға бағыттаған негізгі капиталға инвестициялар;

      кәсіпорындар және мекемелердің қоршаған ортаны қорғауға және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға байланысты ағымдағы шығындары.

      Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалған жиынтық шығындарды ЭҚЖЖ-ға сәйкес экономикалық қызмет түрлері бойынша топтастыру қажет.

      Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалған жиынтық шығындар мың теңгемен өлшенеді.

      45. Қоршаған ортаны қорғауға және табиғи ресурстарда ұтымды пайдалануға бағытталған негізгі капиталға инвестициялар объектілердің жаңа құрылысына, кеңейтуге, реконструкциялауға және жаңғыртуға (күрделі жөндеу кезінде жүзеге асырылатын объектіні жаңғырту бойынша шығындарды қоса) жұмсалған, объектінің бастапқы құнын арттыруға әкелетін шығындарды қамтиды.

      Негізгі капиталға табиғат қорғау инвестициялары туралы ақпараттың дереккөзі инвестициялық қызмет туралы жыл сайынғы жалпымемлекеттік статистикалық байқау болып табылады. Осы байқауда 2000 Қоршаған ортаны қорғау бойынша қызмет түрлері мен шығындардың халықаралық жіктеуішіне (The Classification of Environmental Protection Activities and Expenditure (СЕРА 2000) сәйкес табиғат қорғау қызметі түрлерінің бөлінісінде қоршаған ортаны қорғау бойынша қызметпен байланысты кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі капиталға инвестициялары көрсетіледі.

      Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалатын ағымдағы шығындардың құрамына:

      қоршаған ортаны қорғау бойынша негізгі қорларды ұстау және пайдалану: табиғатты қорғау қорларын пайдалану кезінде пайдаланылатын шикізат, материалдар мен өнімдер, отын және электр энергиясы; осы қорларды ағымдағы жөндеуге, аталған қорларға қызмет көрсететін персоналды ұстауға жұмсалған шығындар; ренталық (лизингтік) төлемдер, табиғатты қорғау имараттарына және жабдықтарына қатысты сақтандыру бойынша төлемдер;

      өз күшімен өндіріс және тұтыну қалдықтарын жинау, сақтау және көму, қайта өңдеу немесе залалсыздандыру, жою және орналастыруға жұмсалатын шығындар;

      қоршаған ортаға зиянды әсерлерді өз бетімен бақылауды және мониторингілеу іс-шараларын ұйымдастыру, ғылыми-техникалық зерттеулер, ұйымда табиғатты қорғау қызметін басқару;

      бұдан бұрын жүргізілген шаруашылық қызметтің нәтижесінде бұзылған қоршаған ортаның сапасын сақтау және қалпына келтіру бойынша ағымдағы іс-шаралар;

      қоршаған ортаға зиянды әсерді төмендету бойынша ағымдағы іс-шаралар кіреді.

      Қоршаған ортаны қорғауға жұмсалатын шығындар туралы көрсеткішті қалыптастыру үшін кәсіпорындардың табиғат қорғау қызметіне жұмсалатын ағымдағы шығындары туралы және кәсіпорындардың табиғат қорғау қызметіне инвестициялары туралы жыл сайынғы жалпымемлекеттік статистикалық байқаулардың деректері пайдаланылады.


Об утверждении Методики по формированию показателей статистики окружающей среды

Приказ и.о. Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан от 25 декабря 2015 года № 223. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 26 января 2016 года № 12931.

      В соответствии с подпунктом 5) статьи 12 Закона Республики Казахстан "О государственной статистике", а также подпунктом 22) пункта 17 Положения об Агентстве по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан, утвержденного Указом Президента Республики Казахстан от 5 октября 2020 года № 427 ПРИКАЗЫВАЮ:

      Сноска. Преамбула - в редакции приказа Руководителя Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам РК от 24.12.2021 № 48 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

      1. Утвердить прилагаемую Методику по формированию показателей статистики окружающей среды.

      2. Управлению статистики производства и окружающей среды совместно с Юридическим управлением Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан обеспечить в установленном законодательством порядке:

      1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;

      2) в течение десяти календарных дней после государственной регистрации настоящего приказа его направление на официальное опубликование в периодических печатных изданиях и информационно-правовой системе "Әділет";

      3) в течение десяти календарных дней после государственной регистрации настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан направление в Республиканское государственное предприятие на праве хозяйственного ведения "Республиканский центр правовой информации Министерства юстиции Республики Казахстан" для размещения в Эталонном контрольном бланке нормативных правовых актов Республики Казахстан.

      4) размещение настоящего приказа на интернет-ресурсе Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан.

      3. Управлению статистики производства и окружающей среды Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан довести настоящий приказ до структурных подразделений и территориальных органов Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан для руководства и использования в работе.

      4. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на курирующего заместителя Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан (Джаркинбаев Ж.А.).

      5. Настоящий приказ вводится в действие по истечению десяти календарных дней со дня его первого официального опубликования.

Исполняющий обязанности


Председателя

Б. Иманалиев


  Утверждена приказом
исполняющего обязанности
Председателя Комитета
по статистике Министерства
национальной экономики
Республики Казахстан
от 25 декабря 2015 года №223

Методика по формированию показателей статистики окружающей среды

      Сноска. Методика - в редакции приказа Руководителя Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам РК от 24.12.2021 № 48 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

Глава 1. Общие положения

      1. Методика по формированию показателей статистики окружающей среды (далее – Методика) относится к статистической методологии, формируемой в соответствии с международными стандартами и утверждаемой в соответствии с Законом Республики Казахстан "О государственной статистике" (далее – Закон).

      2. Методика определяет основные аспекты формирования и методы общегосударственного статистического наблюдения за основными показателями, характеризующими состояние и загрязнение окружающей среды.

      3. Настоящая методика разработана с использованием рекомендаций "Руководства по применению экологических показателей в странах Восточной Европы, Кавказа, Центральной Азии и Юго-Восточной Европы" Европейской экономической комиссии Организации Объединенных Наций (далее – ЕЭКООН) и является общей методикой по формированию базовых экологических показателей в Республике Казахстан, сопоставимых на международном уровне и необходимых для представления в международные экологические организации и публикации в национальных докладах.

      4. Методика применяется Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан (далее – Бюро) его территориальными подразделениями при формировании статистических показателей по охране окружающей среды.

      5. Охрана окружающей среды и рациональное использование природных ресурсов характеризуется как комплекс мероприятий по предотвращению загрязнения и деградации, контролю, а также частичному сохранению и восполнению основных элементов природы, на которые человеческая деятельность оказывает негативное воздействие.

      Количественную сторону процессов взаимодействия человека с окружающей природной средой, процессов, связанных с сохранением, восстановлением и улучшением качества окружающей среды, изучает экологическая статистика. Объектами статистического исследования окружающей природной среды являются естественные экологические системы: земля, ее недра, поверхностные и подземные воды, атмосферный воздух, леса, животный мир, природные заповедники и национальные парки.

      Система экологической статистики в Республике Казахстан децентрализована. Государственная статистика в области охраны окружающей среды формируется Бюро, с использованием данных общегосударственных статистических наблюдений, ведомственных статистических наблюдений и административных данных.

      6. В настоящей методике используются понятия в значениях, определенных в Экологическом кодексе Республики Казахстан (далее – Кодекс).

Глава 2. Формирование экологических показателей

Параграф 1. Атмосферный воздух

      7. Основной задачей статистики состояния и загрязнения атмосферного воздуха является сбор, обобщение и публикация информации по антропогенному воздействию хозяйственной деятельности человека на атмосферный воздух, образование, улавливание (обезвреживание), утилизация и выброс стационарными источниками вредных веществ, загрязняющих атмосферу.

      Основными показателями, характеризующих загрязнение атмосферного воздуха являются:

      1) выбросы загрязняющих веществ в атмосферный воздух;

      2) качество атмосферного воздуха в городских населенных пунктах;

      3) потребление озоноразрушающих веществ.

      8. Показатель выбросов загрязняющих веществ в атмосферный воздух свидетельствует о степени существующего и ожидаемого антропогенного воздействия выбросов вредных веществ на окружающую среду и позволяет определить степень достижения целевых значений.

      Определяется степень антропогенной нагрузки на атмосферный воздух в целом, оценивается влияние на окружающую среду от стационарных и передвижных источников, в том числе по видам экономической деятельности (в частности: энергетики, транспорта, промышленности, сельского хозяйства и деятельности по обращению с отходами), а также от домашних хозяйств.

      Общий объем выбросов загрязняющих веществ в атмосферу формируется и определяется как сумма выбросов от стационарных и передвижных источников загрязнения.

      Для стационарных источников выбросов отслеживаются данные по выбросам диоксида серы (SO2), оксидов азота NOx (в пересчете на диоксид азота), аммиака (NH3), твердых частиц (ТЧ10, ТЧ2,5)) и твердых частиц (ТЧ) суммарно), оксида углерода (СО), неметановых летучих органических соединений (НМЛОС), стойких органических соединений (СОЗ, включая полихлорбифенилы (ПХБ), диоксины/фураны и полициклические ароматические углеводороды (ПАУ)) и тяжелых металлов (прежде всего, кадмия (Сd), свинца (Pb) и ртути (Hg)), а также специфических загрязняющих веществ (хлора, фенола, бензола и их соединений).

      Данный показатель измеряется в тоннах.

      Показатель наблюдают в целом и по видам экономической деятельности в соответствии с "Общим классификатором видов экономической деятельности" (далее – ОКЭД).

      Для межгосударственных сопоставлений показатель формируют как количество выбросов на квадратный километр (далее – км2) территории страны на душу населения и на единицу валового внутреннего продукта (далее – ВВП). ВВП выражается в постоянных ценах в национальной валюте и в долларах Соединенных Штатов Америки (далее – США), также в паритете покупательной способности (далее – ППС) в долларах США.

      Для осуществления полноценного анализа данного показателя отслеживаются данные об объемах уловленных и обезвреженных загрязняющих веществ, в том числе утилизированных. При этом, следует делать сравнение текущих объемов выбросов с установленными предельно-допустимыми значениями.

      9. Для формирования показателя выбросов загрязняющих веществ в атмосферу от стационарных источников используются данные ежегодного общегосударственного статистического наблюдения по охране атмосферного воздуха.

      Данные о количестве отходящих с газами веществ, используемые в технологических процессах производства продукции в качестве сырья или полуфабрикатов, не входят в общий объҰм выбросов загрязняющих веществ в атмосферу. В частности, не учитываются вещества, образующиеся и утилизируемые при очистке газов, отходящих от реакторов при производстве сажи на заводах технического углерода, очистке газов, отходящих от рудно-термических печей при производстве желтого фосфора на фосфорных заводах, очистке газов, отходящих от печей "кипящего слоя" при производстве серной кислоты на химических заводах. На предприятиях черной металлургии не учитывается окись углерода, содержащаяся в доменном газе, который используется как технологическое топливо. Не учитываются вещества, уловленные установками и системами "двойной адсорбции" и двойного контактирования, служащие для получения продукции из отходящих газов заводов цветной и черной металлургии, химии, нефтехимии. Учету подлежат только загрязняющие вещества, поступающие в атмосферу в результате неполного улавливания и утечек газа из-за не герметичности технологического оборудования.

      10. Показатель качества атмосферного воздуха в городских населенных пунктах характеризует состояние окружающей среды с точки зрения качества атмосферного воздуха и негативного воздействия повышенных концентраций загрязняющих веществ на население.

      Повышенные концентрации загрязняющих веществ в приземном слое атмосферы оказывают разностороннее негативное воздействие на здоровье человека, растительность и материалы. Воздействие твердых частиц, измеряемое как концентрация ТЧ10 и ТЧ2,5 (твердые частицы, диаметром 10 и 2,5 микрон, которые проходят через воздухозаборник с разделением по фракциям при 50% эффективности поглощения) в приземном слое атмосферы. Ряд тяжелых металлов и стойкие органические загрязнители (далее – СОЗ) представляют собой один из рисков для здоровья человека, обусловленный загрязнением атмосферного воздуха. Вдыхание воздуха с высокими концентрациями ТЧ10 и ТЧ2,5 в течение непродолжительного времени вызывает ярко выраженные симптомы астматических заболеваний и заболеваний дыхательных путей, сокращение жизненной емкости легких и увеличивает опасность серьезных заболеваний. Существует множество данных о негативном воздействии на человека оксида углерода (СО), диоксида серы (SO2), оксидов азота (NOх) и озона, присутствующих в атмосферном воздухе.

      Качество атмосферного воздуха в городских населенных пунктах определяется, прежде всего, числом дней в году, когда при проведении регулярных наблюдений уровень загрязнения атмосферного воздуха в городских населенных пунктах превышает установленные значения (максимально разовые/среднесуточные) предельно допустимой концентрации (далее – ПДК).При этом, необходимо определять абсолютные значения концентраций загрязняющих веществ в атмосферном воздухе, процент городского населения страны, подвергаемые воздействию приземных концентраций загрязняющих веществ, превышающих установленные нормативы качества атмосферного воздуха.

      Пункты наблюдения за загрязнением атмосферного воздуха (далее – ПНЗ) организуются с целью создания эффективной наблюдательной сети для получения достоверной метеорологической и гидрологической информации и информации о загрязнении атмосферного воздуха. Основной задачей ПНЗ является проведение систематических наблюдений за загрязнением атмосферного воздуха населенных пунктов (автоматическое измерение концентрации загрязняющих веществ и (или) отбор проб атмосферного воздуха для проведения лабораторного анализа). Количество постов (пунктов) мониторинга атмосферного воздуха определяется в зависимости от совокупности факторов: численности населения, рельефа местности, фактического уровня загрязнения, экологической нагрузки (неоднократные превышения предельно-допустимых концентраций загрязняющих веществ по итогам предварительных замеров, наличие промышленных объектов вблизи от населенного пункта, загруженность населенного пункта автотранспортом).

      При определении необходимости размещения пунктов наблюдения за загрязнением атмосферного воздуха руководствуются расчетами: 1 пост - до 50 000 жителей; 2 поста – свыше 50000 до 100 000 жителей; 3 поста – свыше 100 000 до 200 000 жителей; 3 - 5 постов – свыше 200 000 до 500 000 жителей; 5 - 10 постов - свыше 500 000 до 1 000 000 жителей; 10 - 20 постов - более 1 000 000 жителей.

      Количество постов контроля качества атмосферного воздуха может быть увеличено при наличии большого количества источников загрязнения, а также при наличии на данной территории объектов, для которых чистота воздуха имеет первостепенное значение (например, уникальных парков, исторических сооружений).

      В населенных пунктах с численностью населения менее 50 000 жителей, в случае отсутствия близ расположенных (до 5 км) источников загрязнения атмосферного воздуха, для определения необходимости размещения постов мониторинга атмосферного воздуха осуществляются предварительные замеры загрязняющих веществ. В случае отсутствия превышении ПДК загрязняющих веществ, размещение постов мониторинга атмосферного воздуха не производится.

      Для получения достоверной информации о качестве атмосферного воздуха должна обеспечиваться проветриваемость пространства вокруг постов мониторинга атмосферного воздуха.

      Посты мониторинга атмосферного воздуха размещаются на открытых участках.

      Для получения характеристики распределения концентрации примеси, посты мониторинга атмосферного воздуха устанавливаются в первую очередь в тех жилых районах, где возможны наибольшие средние уровни загрязнения, в административном центре населенного пункта, а также в парках, зонах отдыха.

      С учетом изменения застройки местности, открытия/закрытия промышленных предприятий, организации источников загрязнения, возможен пересмотр места нахождения постов мониторинга атмосферного воздуха.

      Состояние загрязнения воздуха оценивается по результатам анализа и обработки проб воздуха, отобранных на стационарных постах. Основными критериями качества являются значения ПДК загрязняющих веществ в воздухе населенных мест. Уровень загрязнения атмосферы вредными веществами в городах оценивается по величине комплексного индекса загрязнения атмосферы (ИЗА5), который рассчитывается по пяти веществам с наибольшими значениями, по формуле:

     


      где

qср.i

-

средняя концентрация i-того вещества;

ПДКi

-

среднесуточная предельно допустимая концентрация i-того вещества;

Сi

-

коэффициент, зависящий от класса опасности i-того вещества, принимаемый равным 1,7; 1,3; 0,1 и 0,9 соответственно для 1, 2, 3, и 4 класса опасности загрязняющей примеси.

      В качестве единицы измерения абсолютных значений концентраций загрязняющих веществ следует применять количество микрограмм (далее – мкг) загрязняющих веществ в кубическом метре (далее – м3) воздуха.

      Существуют четыре категории качества воздуха в зависимости от уровня загрязнения:

      1) ИЗА ≤ 5 – низкий;

      2) при 5 < ИЗА< 7 – повышенный;

      3) при 7 ≤ ИЗА < 14 – высокий;

      4) при ИЗА ≥ 14 – очень высокий.

      11. Показатель потребления озоноразрушающих веществ (далее – ОРВ) характеризует степень воздействия ОРВ на окружающую среду.

      Озоновый слой в стратосфере является важнейшим компонентом атмосферы Земли. Он защищает человека, животный и растительный мирот поражения коротковолновым ультрафиолетовым излучением (далее – УФ). Озон разрушается в результате реакций с некоторыми ОРВ при воздействии УФ излучения. К соединениям, сильно разрушающим озоновый слой, относятся хлорфторуглероды (ХФУ), тетрахлорид углерода, метилхлороформ, галоны, гидрохлорфторуглероды (ГХФУ), гидробромфторуглероды (ГБФУ) и метилбромид. Они используются в качестве растворителей, хладагентов, вспенивающих и обезжиривающих веществ, вытеснителей для аэрозолей, в огнетушителях (галоны) и сельскохозяйственных пестицидах (метилбромид). Степень воздействия ОРВ на озоновый слой зависит от их химических характеристик. Кроме того, некоторые ОРВ одновременно являются потенциальными "парниковыми" газами.

      Собираемые данные содержат сведения обо всех веществах, включенные в приложение А-С и Е к Монреальскому протоколу, существующие самостоятельно или в смеси. Включают в себя также изомеры каждого ОРВ, за исключением веществ, указанных в соответствующем приложении, но не распространяются на регулируемые ОРВ или смеси, которые входят в состав изготовленного продукта, помимо емкости, используемой для транспортировки или хранения такого вещества.

      Потребление ОРВ вычисляется как сумма производства и импорта за вычетом их экспорта. Общий объем ОРВ представляет собой сумму годового национального производства (в тоннах) каждого ОРВ, умноженную на соответствующие показатели озоноразрушающей способности (далее – ОРС). ОРС представляет собой относительный показатель способности вещества вызывать диссоциацию озона. Показатель измеряется в тоннах ОРВ.

Параграф 2. Изменение климата

      12. Для разработки и принятия своевременных и правильных мер по адаптации к изменению климата необходимы качественные данные.

      Для информирования общества об изменении климата исследуют следующие основные показатели:

      1) температура воздуха;

      2) атмосферные осадки;

      3) выбросы парниковых газов.

      Температура воздуха непосредственно связана с состоянием климатической системы Земли. Показатель характеризует тенденции колебаний среднегодовой температуры и позволяет определить степень изменений, связанных как с цикличностью естественных климатических изменений, так и с антропогенным воздействием на глобальное потепление.

      Степень и пространственное распределение температурных изменений, наряду со среднегодовыми значениями глобальной температуры, необходимы для определения возможности природных экологических систем (далее – экосистем) приспособиться к изменению климата. Показатель измеряется в градусах Цельсия.

      Отклонение температуры за определенный период времени от многолетней нормы определяется как разность наблюдаемой величины от среднего многолетнего значения за базовый период лет. Наблюдения и исследования проводятся национальной гидрометеорологической службой.

      13. Показатель атмосферных осадков характеризует состояние климатической системы, а также воздействие на объем речного стока и подземных вод, почвы, животный и растительный мир. Анализ многолетних наблюдений за основными климатическими характеристиками, такими как атмосферные осадки, температура воздуха и влажность воздуха, позволяет не только судить об изменении структуры осадков на определенной территории, но и оценивать динамику изменения количества осадков в будущем, а также связанные с этим климатические изменения.

      Атмосферные осадки (общее количество воды, выпавшей на определенную площадь территории за конкретный период времени) представляют собой воду в жидком или твердом состоянии, выпавшую из облаков или осевшую из воздуха на земную поверхность, различные предметы или растения. Атмосферные осадки проявляются в виде дождя, мороси, снега, дождя со снегом, ледяной или снежной крупы, града или мокрого снега.

      Атмосферные осадки являются одними из наиболее важных климатических характеристик. Атмосферные осадки, главным образом, формируют возобновляемые ресурсы пресных вод (объем речного стока и подземных вод), что в свою очередь влияет на состояние всех компонентов окружающей среды (почв, лесов, флоры и фауны). При этом, количество осадков влияет на состояние атмосферного воздуха, регулируя его влажность, что препятствует распространению концентраций твердых частиц в приземном слое атмосферы. Количество, качество, распределение, сезонный и годовой ход атмосферных осадков имеют существенное значение для сельского и лесного хозяйства. Показатель определяется толщиной слоя выпавшей воды в миллиметрах (далее – мм).

      Республика Казахстан, как страна, ратифицировавшая Рамочную конвенцию Организации Объединенных Наций об изменении климата (далее – РКИК ООН), проводит систематические наблюдения за изменением выпадения атмосферных осадков и обеспечивает создание баз данных.

      Сбор данных о количестве выпавших осадков проводится национальной гидрометеорологической службой. Количество осадков определяется за сутки, месяц и год. Отношение количества осадков, выпавших за определенный период времени к многолетним нормам за этот же период, вычисляется методом процентного соотношения.

      14. Показатель выбросов парниковых газов позволяет определить не только степень существующего и ожидаемого влияния выбросов парниковых газов на окружающую среду, но и свидетельствует об эффективности проводимой национальной политики, направленной на сокращение выбросов парниковых газов в сравнении с целевыми показателями и об уровне продвижения страны на пути достижения конкретных целей.

      Общий объем выбросов парниковых газов следует формировать в целом по экономике и в разрезе видов экономической деятельности. Данный показатель необходимо приводить в публикациях в расчете на душу населения и на единицу ВВП, который выражается в постоянных ценах в национальной валюте и в долларах США и в ППС в долларах США.

      Каждый из парниковых газов оказывает свое воздействие на процесс глобального потепления в зависимости от времени его пребывания в атмосфере и способности поглощать тепло. На долю трех парниковых газов, СО2, СН4,N2O приходится около 98% объема экологической нагрузки, вызывающей изменение климата. Для расчета агрегированных эмиссий и формирования общего графика, описывающего проблематику изменения климата, данные о выбросах разных парниковых газов выражаются в СО2-эквиваленте, основанном на принципе потенциала глобального потепления (далее – ПГП). ПГП описывает способность парниковых газов в течение определенного периода времени (как правило, 100 лет) поглощать инфракрасное излучение (тепловую радиацию), исходящее от поверхности Земли, и тем самым способствовать глобальному потеплению. (Например, значение ПГП метана (СН4) составляет 21, значение ПГП закиси азота (N2O) составляет 310. Это означает, что 1 килограмм (далее – кг) метана воздействует на процесс глобального потепления в 21 раз сильнее, чем 1 кг диоксида углерода, а 1 кгN2O в 310 раз сильнее чем 1 кг СО2).

      Расчет эмиссии парниковых газов производится подведомственной организацией уполномоченного органа по окружающей среде на основе ежегодного национального доклада о кадастре антропогенных выбросов из источников и абсорбции поглотителями парниковых газов, не регулируемых Монреальским протоколом по тем видам деятельности, которые приводят к изменению концентрации парниковых газов в атмосфере (учитывая источники поглощения парниковых газов).Данный доклад ежегодно представляется в секретариат в соответствии с обязательствами Республики Казахстан согласно РКИК ООН, и принятых протоколов и соглашений к ней, ратифицированных Республикой Казахстан. Ежегодные данные об эмиссии метана в сельском хозяйстве в связи с кишечной ферментацией рассчитываются на основе данных о численности различных видов животных. Переводные коэффициенты эмиссии связывают объем выбросов со статистическими данными об антропогенной деятельности. Упрощенный метод расчета объема выбросов парниковых газов можно выразить следующим образом:

Выбросы парниковых газов

=

данные об антропогенной деятельности

*

коэффициент эмиссии


      Для расчета применяют как международно-принятые коэффициенты эмиссии, разработанные в рамках РКИК ООН, так и национальные коэффициенты эмиссии.

Параграф 3. Водные ресурсы

      15. Основной задачей статистики состояния, использования и охраны водных ресурсов является сбор, обобщение и публикация информации по забору воды из рек, озер, водохранилищ, каналов, подземных горизонтов; по использованию воды на производственные, хозяйственно-питьевые нужды, в различных системах орошения, сельскохозяйственное водоснабжение; потери воды и экономия воды за счет повторного и оборотного использования воды; сброс сточных вод в поверхностные водные объекты и подземные горизонты; количество различных загрязняющих веществ, сбрасываемых со сточных вод.

      Для информирования общества о состоянии и охране водных ресурсов исследуют следующие основные показатели:

      1) возобновляемые ресурсы пресной воды;

      2) забор пресной воды;

      3) использование;

      4) бытовое потребление в расчете на душу населения;

      5) вода, поставляемая отраслью водоснабжения и доступ населения к

      централизованному водоснабжению

      6) потери воды;

      7) повторное и оборотное использование воды;

      8) качество питьевой воды;

      9) биохимическое потребление кислорода (далее – БПК) и концентрация аммонийного азота;

      10) биогенные вещества в пресной воде;

      11) биогенные вещества в прибрежных морских водах;

      12) концентрация загрязняющих веществ в прибрежной морской воде и

      донных отложениях;

      13) население, обеспеченное очисткой сточных вод;

      14) очистные сооружения;

      15) загрязненные сточные воды.

      16. Показатель возобновляемые ресурсы пресной воды определяется от общего объема речного стока и подземных вод, формирующихся в естественных условиях исключительно за счет выпадения осадков на территории страны и фактического объема притока речных и подземных вод из сопредельных стран.

      Сбор данных о возобновляемых ресурсах пресной воды осуществляется на гидрологических станциях. Данные рассчитываются на основе долгосрочных измерений уровня, скоростей течения, расходов воды, производимых на реках и озерах, в подземных водоносных горизонтах и с учетом количества выпавших осадков по всей стране.

      17. Показатели забора пресной воды и использования позволяют определить количество воды, забранной из пресноводных источников, оценить воздействие, оказываемое на окружающую среду в связи с забором ресурсных пресных вод и еҰ использования, с целью удовлетворения нужд населения и нужд видов экономической деятельности. Забор пресной воды определяет степень ограниченности водных ресурсов и распределение забранной воды по видам экономической деятельности.

      Источниками воздействия на ресурсы пресной воды является их чрезмерная эксплуатация, деградация окружающей среды. Поскольку качество воды в значительной степени зависит от ее количества, увязка забора пресной воды с возобновлением ее запасов является одним из центральных вопросов в рамках устойчивого управления ресурсами пресной воды. Данный показатель характеризует масштаб использования ресурсов пресной воды, определяет необходимость в корректировке действий по регулированию забора воды и ее использованию. На основе изменений индекса эксплуатации водных ресурсов (далее – ИЭВР) проводится анализ динамики водозабора, влияющий на ресурсы пресной воды. Пороговое значение индекса ИЭВР служит основой для проведения различия между регионами с ненапряженным и напряженным водным режимом и составляет около 20%. Высокая напряженность отмечается в случаях превышения ИЭВР сорока процентов.

      ИЭВР определяется как отношение общего годового объема водозабора к долгосрочному среднегодовому объему возобновляемых ресурсов пресной воды, выраженное в процентах.

      Забор пресной воды определяется в общем объеме ежегодного забора поверхностных и подземных пресных вод всеми водопользователями.

      Показатели измеряются в миллионах кубических метрах в год, общий объем водопотребления на единицу ВВП выражается в кубических метрах в международных долларах (в постоянных ценах паритета покупательской способности 2017 года).

      Показатель отражает данные о заборе и использовании пресной воды в разбивке по основным видам деятельности субъектов, осуществляющих водозабор. Объем водозабора, как правило, измеряется или рассчитывается предприятиями на основе показателей энергопотребления насосными установками. Для водопользователей (домохозяйства и сельское хозяйство) используется метод расчета, опирающийся на применение моделей.

      Показатели забора пресной воды и использования позволяют определить количество воды, забранной из пресноводных источников, оценить воздействие, оказываемое на окружающую среду в связи с забором ресурсных пресных вод и еҰ использования, с целью удовлетворения нужд населения и нужд видов экономической деятельности. Забор пресной воды определяет степень ограниченности водных ресурсов и распределение забранной воды по видам экономической деятельности. Отслеживаются и формируются на основе ежегодного ведомственного статистического наблюдения о заборе, использовании и водоотведении вод.

      18. Показатель бытовых водопотреблении в расчете на душу населения позволяет определить влияние, оказываемое на окружающую среду в связи с забором воды из различных источников.

      Показатель бытового водопотребления в различных районах не является одинаковым и зависит от многих экологических и экономических факторов. Единицами измерения показателя являются миллион кубических метров в год на душу населения и литры в сутки на душу населения.

      Показатель рассчитывается как объем воды, используемой для удовлетворения хозяйственно-питьевых нужд населения (включая работников предприятий) в расчете на душу населения.

      Используются данные по итогам ежегодного общегосударственного статистического наблюдения о работе сооружений систем водоснабжения и водоотведения.

      Объем бытового водопотребления определяется путем измерения объема воды, подаваемой, прежде всего, через сети централизованного водоснабжения. Водопотребление населения, не имеющего доступа к централизованному водоснабжению, определяется расчетным путем. Бытовое водопотребление на душу населения рассчитывается делением объема водопотребления на численность постоянного населения. Для определения показателя используют данные предприятий и организаций, занимающихся водоснабжением населения, и данные местных органов власти.

      19. Вода, поставляемая отраслью водоснабжения и доступ населения к централизованному водоснабжению как показатель обеспечивает измерение давления на окружающую среду и измерение предпринимаемых ответных мер для снижения этого давления. Показатель разработан с использованием рекомендаций "Руководства по применению экологических показателей в странах Восточной Европы, Кавказа, Центральной Азии и Юго-Восточной Европы" Европейской экономической комиссии ООН и имеет важное значение для определения уровня развития водного хозяйства и степени доступности к воде для обеспечения всех потребностей населения.

      Показатель определяет общий объем воды, поставляемый потребителям предприятиями водоснабжения – с учетом потерь воды при ее транспортировке, а также долю населения, имеющего доступ к воде, поставляемой предприятиями водоснабжения от общего количества населения страны.

      Общий объем поставляемой воды отраслью водоснабжения выражается в миллионах кубических метров в год; доля населения, имеющего доступ к централизованному водоснабжению выражается в процентах. Используются данные ежегодного общегосударственного статистического наблюдения о работе сооружений систем водоснабжения и водоотведения.

      20. Показатель потери воды определяет эффективность мер, направленных на улучшение водохозяйственной системы в стране.

      Потери воды при транспортировке к местам использования являются показателем эффективности системы водопользования, включая технические условия, влияющие на водопроводные системы, цены на воду и осведомленность населения в стране. Измеряются в миллионах кубических метрах в год и в процентах к общему объему забранной воды.

      Показатель определяется как объем пресной воды, теряемой при транспортировке (из-за утечек и испарения) между точкой забора и точкой использования.

      При формировании используются данные об объеме пресной воды, недопоставленной потребителям при транспортировке водохозяйственными предприятиями, занимающимися сбором, очисткой и распределением воды через постоянную инфраструктуру. Показатель рассчитывается и определяется разницей между объемом забора воды предприятиями сектора водоснабжения и объемом воды, поставленной потребителям (домашние хозяйства; сельское, лесное и рыбное хозяйство; обрабатывающая промышленность, электроэнергетика; виды хозяйственной деятельности). Потери, связанные с незаконным отбором или незаконными видами использования воды не учитываются.

      Используются данные ежегодного ведомственного статистического наблюдения о заборе, использовании и водоотведении вод и данные ежегодного общегосударственного статистического наблюдения о работе сооружений систем водоснабжения и водоотведения.

      21. Показатель повторных и оборотных использований пресной воды определяет эффективность мер реагирования, направленных на улучшение систем рационального использования воды для производственных нужд.

      Показатель повторных и оборотных использований пресной воды измеряется в миллион кубических метрах в год. Используются данные ежегодного ведомственного статистического наблюдения о заборе, использовании и водоотведении вод.

      Показатель определяется объемом повторно используемой и оборотной воды и ее долей в общем объеме воды, используемой для покрытия производственных нужд. Существует возможность определения процентной доли воды, сэкономленной благодаря применению систем оборотного и повторного использования вод, в целом по стране и по видам экономической деятельности.

      Данные о повторном использовании воды собираются отраслью водоснабжения, государственными или частными органами, основными функциями которых являются сбор воды, очистка и выполнение мероприятий по распределению воды для бытовых и производственных нужд, так и получателей воды из систем водоснабжения. Доля повторно используемой воды определяется как отношение объема повторно используемой воды к общему объему используемой пресной воды. Показатель рассчитывается с использованием следующей формулы:

      % Вода повторное использование = (объем повторно использованной воды / объем использования воды) * 100

      22. Показатель качества питьевой воды позволяет определить риск негативного воздействия некачественной питьевой воды на здоровье человека, характеризует степень соответствия питьевой воды санитарным эпидемиологическим требованиям.

      Улучшение состояния здоровья населения невозможно без доступа к достаточному количеству чистой питьевой воды. Данный показатель позволяет оценить степень загрязнения питьевой воды химическими веществами и микробиологическими организмами, служит механизмом предупреждения о ситуациях, требующих дополнительного глубокого изучения и принятия соответствующих мер.

      Показатель определяется как доля проб, не отвечающих нормам качества питьевой воды, в общем количестве проб питьевой воды, полученной из различных видов источников (прошедших водоподготовку, открытых водозаборов, скважин, колодцев). Измеряется в процентах.

      Показатель рассчитывается на основе имеющихся данных о соответствии питьевой воды параметрам, непосредственно связанным со здоровьем человека. Санитарно-эпидемиологический мониторинг осуществляется государственным органом и организациями в сфере санитарно-эпидемиологического благополучия населения.

      Математическим выражением для каждого параметра является доля проанализированных проб питьевой воды, не отвечающих нормативным показателям. Сбор данных применяется к общему числу предусмотренных правилами проб, осуществляющих официальной организацией по мониторингу качества питьевой воды или уполномоченной на то частной организацией в границах определенной территориальной единицы (зоны водоснабжения или региональной единицы, которая была определена для целей регулирования) в течение заданного периода времени (например, один год) (Т), а также к числу несоответствующих норм проб (Е) в данной территориальной единице. Показатель "процентного соответствия" может быть рассчитан по формуле:

      Показатель соответствия проб = ((Т - Е) / Т)*100

      Число точек пробоотбора в системе централизованного и децентрализованного водоснабжения и частота пробоотбора обеспечивают статистическую достоверность в отношении количества проб, не отвечающих нормам.

      23. Показатель биохимического потребления кислорода (далее – БПК) и концентрации аммонийного азота в речной воде определяет состояние рек по уровню загрязнения легко окисляемыми органическими веществами и аммонийным азотом.

      Наличие большого количества органических веществ (микроорганизмов и разлагающихся органических отходов) приводит к снижению химического и биологического качества речной воды и к уменьшению биоразнообразия водных сообществ, микробиологическому загрязнению, что негативно сказывается на качестве используемой воды. Источниками органических веществ являются сбросы водоочистных сооружений, промышленные сточные воды и сток с сельскохозяйственных угодий. Органическое загрязнение способствует ускорению обменных процессов, для которых необходим кислород. Это приводит к дефициту кислорода (анаэробные условия). Преобразование азота в восстановленные формы в анаэробных условиях, в свою очередь, приводит к повышению концентрации аммонийного азота, являющегося токсичным для водных сообществ в концентрациях, повышающих определенный уровень в зависимости от температуры, минерализации и концентрации водородного показателя(величина pH) в воде.

      Показатель определяется как уровень содержания кислорода в водоемах, или БПК, потребность организмов в кислороде, необходимый для окисления органических веществ, и концентрация ионов аммония (NН4) в реках. Среднегодовая величина БПК после 5-7-дневного инкубационного периода (БПК5/БПК7) выражается в миллиграмм О2 на литр; концентрация ионов аммония выражается в миллиграмм ионов аммония на литр.

      Данный показатель характеризует текущую ситуацию и тренды в отношении БПК и NН4 в реках. Количество наблюдательных пунктов и их размещение должны обеспечивать получение информации о фоновых величинах БПК по основным морфологическим типам водотоков и значениях этого показателя на участках, испытывающих антропогенную нагрузку. Временные параметры наблюдений должны соответствовать гидрологическим фазам.

      Основным нормативным документом для оценки качества воды водных объектов Республики Казахстан является "Единая система классификации качества воды в водных объектах", утвержденный приказом №151 председателя Комитета по водным ресурсам Министерства сельского хозяйства от 9 ноября 2016 года. Единая классификация ранжирована на пять классов (I, II, III, IV, V) с переходом от 1 класса "наилучшего качества" до 5-го класса "наихудшего класса" и с учетом нормативных требований основных категорий водопользования (рыбное хозяйство, хозяйственно-питьевое водоснабжение рекреация, орошение, промышленность).

      24. Показатель биогенных веществ в пресной воде позволяет определить состояние пресных вод (рек, озер и подземных вод) с точки зрения содержания в них биогенных веществ.

      Поступление больших объемов биогенных веществ в пресноводные водоемы из городских, промышленных и сельскохозяйственных районов приводит к эвтрофикации этих водоемов. Вызывает экологические изменения, сопровождающиеся утратой видов растений и рыб (ухудшение экологических условий) и оказывающие неблагоприятное воздействие на водопользование для потребления человеком. Данный показатель используют для иллюстрации текущих уровней концентраций биогенных веществ и долгосрочных тенденций их изменения.

      Показатель определяется концентрацией фосфатов и нитратов в реках, общим содержанием фосфора и азота в озерах и нитратов в подземных водах. Концентрации нитратов выражаются в миллиграммN03 на литр, концентрации фосфора– в миллиграмм на литр.

      Необходимо обеспечить методическое и метрологическое единство наблюдений и обработки информации; работы по химическому анализу проводятся в аккредитованных лабораториях, имеющих системы контроля качества изменений.

      25. Показатель биогенных веществ в прибрежных морских водах определяет состояние прибрежных морских вод с точки зрения концентрации биогенных веществ.

      Данный показатель отражает присутствие в прибрежных морских водах биогенных веществ, необходимых растениям и автотрофным бактериям для поддержания жизнедеятельности и влияние на биологическую продуктивность и экологическое состояние прибрежных вод и определяется как концентрация основных биогенных веществ (нитратов и фосфатов) в мкг на литр.

      В базовой программе мониторинга следует определить биогенные вещества и перечень основных измеряемых показателей. Количество наблюдательных пунктов и их пространственное размещение обеспечивают получение информации о содержании биогенных веществ по всему градиенту нагрузок – от фоновых прибрежных морских акваторий до участков прибрежных морских вод, испытывающих значительную антропогенную (преимущественно сельскохозяйственную) и коммунально-бытовую нагрузку. Временные параметры наблюдений учитывают временную изменчивость концентрации биогенных веществ. Обеспечивается методическое и метрологическое единство наблюдений и обработки информации; работы по анализу химического состава производятся в аккредитованных лабораториях, имеющих системы обеспечения качества измерений. Мониторинг осуществляется национальной гидрометеорологической службой.

      Биогенные вещества в прибрежных морских водах Каспийского моря определяются по данным морских прибрежных станций Среднего Каспия (Каламкас, Форт Шевченко, Фетисово) и прибрежных станций Северного Каспия (дельтовой части и взморье реки Урал).

      26. Показатель загрязненных сточных вод определяет уровень и характер антропогенного влияния на естественные водоемы, даҰт возможность получить информацию, необходимую для разработки механизмов охраны окружающей среды, и позволяет оценить предпринятые меры по повышению эффективности системы управления сточными водами.

      Показатель характеризует объем загрязненных сточных вод, сброшенных в водные объекты, и их долю в общем объеме стоков в стране за год. Измеряется в миллионах кубических метрах в год.

      Данный показатель отслеживается и формируется на основе ежегодного ведомственного статистического наблюдения о заборе, использовании и водоотведении вод.

Параграф 4. Биоразнообразие

      27. Для информирования общества о состоянии и охране окружающей среды в части сохранения биоразнообразия исследуют следующие основные показатели:

      1) особо охраняемые природные территории;

      2) леса и прочие лесопокрытые земли;

      3) виды, находящиеся под угрозой исчезновения, и охраняемые виды;

      4) тенденции изменения численности и распространения отдельных видов.

      28. Показатель особо охраняемых природных территорий позволяет оценить реагирование на деградацию экосистем и потерю биоразнообразия в стране. Он характеризует степень защиты от ненадлежащего использования районов, ценных для сохранения биоразнообразия, культурного наследия, научных исследований (включая фоновый мониторинг процессов, протекающих в этих районах), отдыха, сохранения природных ресурсов и ценных компонентов окружающей среды.

      Данный показатель характеризует участки земли, водной поверхности и воздушного пространства над ними, охраняемые в соответствии с национальным законодательством. Он включает площадь особо охраняемых территорий в стране и ее долю в общей территории страны. Дополнительно разбивают данный показатель по категориям природных территорий, имеющих особый статус Международного союза охраны природы (далее – МСОП), или категориям, принятым на национальном уровне по режиму охраны, с целью определения площади и процентной доли каждой категории.

      Показатель формируется уполномоченным государственным органом, осуществляющим стратегические, регулятивные, реализационные и контрольные функции в области лесного хозяйства, охраны, воспроизводства и использования животного мира и особо охраняемых природных территорий. Измеряется в гектарах (далее – га).

      29. Показатель лесов и прочих лесопокрытых земель обеспечивает оценку состояния лесов или лесопокрытых земель в стране и показывает тенденции их использования в экологических целях.

      Данный показатель позволяет произвести количественную и качественную оценку лесных ресурсов и представляет собой среднюю величину, которая может скрывать значительные расхождения между лесами и прочими лесопокрытыми землями, отражает площадь лесов и лесопокрытых земель, отношение ее к площади страны, а также процентную долю различных категорий лесов и лесопокрытых земель. Показатель измеряется в гектарах. При небольших площадях отдельных категорий лесов единицей измерения является км2.

      Показатели формируются уполномоченным государственным органом в области лесного хозяйства и животного мира путем проведения государственного учета лесов, обследований территорий, кадастровых обследований лесов, с использованием методов дистанционного зондирования или сочетания всех методов. Такая оценка проводится один раз в пять лет.

      30. Показатель видов, находящихся под угрозой исчезновения, и охраняемых видов дает возможность оценить состояние биоразнообразия с точки зрения количества и численности видов, находящихся под угрозой исчезновения, свидетельствует об эффективности принимаемых в стране мер по сохранению национального и глобального биоразнообразия.

      Данный показатель характеризует количество и численность популяций видов по видовым группам, находящихся под угрозой исчезновения на национальном и глобальном уровнях, а также находящихся под охраной в стране. В качестве единиц измерения используются количество видов и количество взрослых особей в единицах, процентный показатель для трендов.

      В качестве основы для сбора данных служат перечни видов, находящихся под угрозой исчезновения, и охраняемых видов, разработанные для видов, находящихся под угрозой исчезновения в глобальном масштабе. Количество видов, находящихся под угрозой исчезновения, и количество охраняемых видов не совпадает, поскольку в охраняемые виды включаются редкие виды и виды, охраняемые в рамках соответствующих многосторонних природоохранных соглашений, или ввиду их присутствия в "Красном списке" МСОП животных и растений, находящихся под угрозой исчезновения. Количество видов распределяется по видовым группам (животные, беспозвоночные, пресноводные рыбы, рептилии, амфибии, птицы и млекопитающие; сосудистые растения; водоросли; лишайники и грибы). Оценка по каждой видовой группе проводится не реже одного раза в пять лет.

      31. Показатель тенденции изменения численности и распространения отдельных видов позволяет оценить состояние популяции отдельных видов, оценить эффективность мер, принимаемых для сохранения биоразнообразия.

      Данный показатель характеризует состояние популяций представителей фауны и флоры, относящихся к видовым группам, имеющих важнейшее ресурсное значение и играющих важную роль с точки зрения биоразнообразия ("отдельные виды").

      Показатель отражает изменения в численности отдельных видов на территории конкретного района (страна, регион или специально выделенный район). Измеряется количеством взрослых особей или соответствующим показателем обильности в данном конкретном районе.

      При разработке программ мониторинга рассматривают следующие отдельные виды:

      1) ключевые виды – виды которые играют важную роль в структуре, функционировании или продуктивности среды обитания или экосистемы на определенном уровне (среда обитания, почвы, распространение семян). Утрата этих видов окажет существенное неблагоприятное воздействие на размеры популяций видов в данной экосистеме и может привести к утрате видов ("каскадный эффект");

      2) к важнейшим видам относятся таксоны, представляющие особую ценность (культурно-историческую) для граждан страны в целом или ее регионов;

      3) эндемичные виды – виды имеющие международную значимость, популяция которых в стране составляет значительную долю в их численности в глобальном или европейском масштабе.

      Тренды численности преимущественно определяются по совокупности цикличных колебаний. Они отражают совокупность условий обитания, охраны и рационального использования биологических ресурсов. Для каждого вида показатель рассчитывается отдельно. Для видов, по которым имеются лишь оценки абсолютной или относительной численности в территориальных единицах наблюдения (в административных территориальных единицах, или отдельных заповедниках и национальных парках), точкой отсчета для каждой территориальной единицы наблюдения становится оценка численности в год введения мониторинга.

      Данные о численности диких животных и дичи по видам отслеживаются и формируются на основе ежегодных административных данных.

Параграф 5. Земельные ресурсы

      32. Основной задачей статистики охраны земельных ресурсов является сбор, обобщение и публикация информации, характеризующей качественное состояние сельскохозяйственных угодий, нерационального использования или использования не по прямому назначению, незаконные способы использования земли, рекультивацию и восстановление нарушенных земель. Включается учет земель подверженных водной и ветровой эрозии (дефляции), переувлажнению и заболачиванию, засолению и аналогичным процессам.

      Для информирования общества о состоянии и охране земельных ресурсов исследуют следующие основные показатели:

      1) изъятие земель из продуктивного оборота;

      2) земли, подверженные эрозии почв.

      33. Показатель изъятия земель из продуктивного оборота обеспечивает возможность количественной оценки воздействия на окружающую среду и характеризует тенденции распространения застраиваемых территорий на естественные и полуестественные земли.

      Показатель определяется как площадь изъятых земель под транспортную инфраструктуру, застройку, полигоны отходов, свалки, хвостохранилища и отвалы пустой породы в стране. Формируется на основе ведомственных наблюдений о наличии и распределении земель по категориям уполномоченного органа по земельным ресурсам. Измеряется в гектарах.

      Показатель формируется как среднее изменение и процентная доля различных видов земель, используемых под транспортную инфраструктуру, городскую застройку и полигоны отходов, свалки, хвостохранилища и отвалы пустой породы по отношению к общей площади страны.

      При формировании показателя используют методические разработки Продовольственной и сельскохозяйственной организации ООН, работающей по согласованию систем классификаций и баз данных в целях повышения качества информации о землепользовании на национальном и международном уровнях. Деятельность направлена на разработку определений и протоколов, структуры автоматизированной базы данных, содержащей информацию о землепользовании, согласованной на широкой основе структуры классификации землепользования.

      34. Показатель земель, подверженных эрозии почв, обеспечивает возможность оценки состояния земельных угодий с точки зрения степени их подверженности ветровой и водной эрозии.

      Сбор данных производится отдельно по общей площади земель (за исключением территорий, покрываемых внутренними водоемами или приливными водами, постройками, скалами и ледниками) и сельскохозяйственных угодий.

      Ветровая, водная эрозия (плоскостной смыв, промоины и овраги) оцениваются как чистая потеря почвы и отнесены к одной из четырех категорий: незначительная (слабая), умеренная (средняя), значительная (сильная) и крайняя. Указанные четыре категории ветровой и водной эрозии относятся к общей площади деградированных земель. Показатель почвенной эрозии должен оцениваться не реже одного раза в пять лет на основе проведения качественной оценке земель. Информация формируется уполномоченным органом, осуществляющим стратегические, регулятивные, реализационные и контрольно-надзорные функции в сфере управления земельными ресурсами.

Параграф 6. Сельское хозяйство

      35. Для информирования общества о состоянии и охране окружающей среды в части загрязнения от сельского хозяйства исследуют следующие основные показатели:

      1) внесение минеральных и органических удобрений;

      2) внесение пестицидов.

      36. Показатель внесения минеральных и органических удобрений дает возможность оценить влияние, оказываемое на окружающую среду через внесение удобрений (аккумуляция избыточного количества биогенных веществ в почве, обусловленное этим загрязнение поверхностных и подземных вод, а также миграцию биогенных элементов по трофическим цепям и их проникновение в компоненты окружающей среды).

      Показатель отражает количество внесенных минеральных и органических удобрений на единицу площади обрабатываемых земель и многолетних насаждений. Измеряется в килограммах на гектар для минеральных удобрений и в тоннах на гектар для органических удобрений.

      Обследованием о применении минеральных и органических удобрений в сельском хозяйстве охватываются все юридические лица, занимающиеся выращиванием сельскохозяйственных культур и имеющие многолетние насаждения, сенокосы и пастбища. Для получения данных по всем категориям хозяйств проводят выборочные наблюдения по использованию удобрений в крестьянских или фермерских хозяйствах и хозяйствах населения. Показатель формируют с ежегодной периодичностью.

      Показатель количества минеральных удобрений формируется в пересчете на 100% содержание питательных веществ. Данные о проценте содержания питательного вещества, как правило, содержатся в сопроводительных документах заводов-поставщиков, отделений, баз, складов – из счетов, платежных требований и сертификатов.

      Для недопущения двойного учета удобрений в физическом весе, по сложным удобрениям (например, нитрофоска) количество удобрений в физическом весе указывается только по азотным удобрениям, а в питательном по азотным, фосфорным.

      По группе органических удобрений отслеживаются внесение навоза, различных компостов, органоминеральных смесей, птичьего помета.

      Формирование данных по применению минеральных и органических удобрений в сельском хозяйстве осуществляется Бюро по ежегодному общегосударственному статистическому наблюдению о сборе урожая сельскохозяйственных культур.

      37. Показатель внесения пестицидов позволяет измерить влияние на окружающую среду с точки зрения интенсивности использования пестицидов.

      Показатель определяется как общее количество внесенных пестицидов на единицу площади сельскохозяйственных земель. Мониторинг осуществляется подведомственной организацией уполномоченного органа осуществляющим государственную регистрацию пестицидов и выдачу регистрационных удостоверений на право применения пестицидов на территории Республики Казахстан.

      Сбор данных о расходе пестицидов по группам осуществляется, выделяя отдельно инсектициды, гербициды, фунгициды. При этом анализ воздействия пестицидов на окружающую среду, основанный лишь на количестве присутствующих активных компонентов нельзя считать полным. Важно учитывать такие факторы, как способы внесения, климат, время года, а также типы почв и выращиваемых сельскохозяйственных культур.

Параграф 7. Энергетика

      38. Для информирования общества о состоянии и охране окружающей среды в части загрязнения от энергетики Бюро отслеживаются и публикуются следующие основные показатели:

      1) конечное потребление энергии;

      2) первичное потребление энергии;

      3) энергоемкость ВВП;

      4) доля электроэнергии, произведенной возобновляемыми источниками энергии в общем объеме производства электроэнергии.

      Показатели статистики энергетики формируются Бюро, в соответствии с международными стандартами и рекомендациями.

Параграф 8. Транспорт

      39. Транспортный комплекс, включающий в себя автомобильный, морской, внутренний водный, железнодорожный и воздушный виды транспорта – один из крупнейших загрязнителей атмосферного воздуха.

      Для информирования общества о состоянии и охране окружающей среды в части загрязнения от транспорта Бюро отслеживаются и публикуются следующие основные показатели:

      1) пассажирооборот;

      2) грузооборот;

      3) состав парка автотранспортных средств в разбивке по видам используемого топлива;

      4) средний возраст парка автотранспортных средств.

      Показатели статистики транспорта формируются Бюро, в соответствии с международными стандартами и рекомендациями.

Параграф 9. Отходы

      40. С целью информирования общества о состоянии и охране окружающей среды в части управления отходами исследуют следующие основные показатели:

      1) образование отходов (накопление отходов на месте их образования, сбор отходов);

      2) транспортировка и трансграничные перевозки опасных отходов;

      3) переработка и вторичное использование отходов (восстановление отходов);

      4) удаление отходов.

      Показатель образование отходов отражает объем образующихся в стране отходов, а также общий объем отходов на единицу ВВП(интенсивность) и в разбивке по видам экономической деятельности (промышленные и твердые бытовые отходы) и по вредному воздействию (опасные отходы). Измеряется в тоннах.

      Интенсивность общего объема образования отходов выражается в килограммах на единицу ВВП в постоянных ценах (как в долларах США, так и в национальной валюте), а интенсивность образования твердых бытовых отходов в кг или м3 на душу населения. Вместе с тем, показатель образования отходов выражается в единице (кг) образовавшихся отходов на единицу (тонна, кВт-час) производимой продукции.

      Общий объем образования отходов рассчитывается как сумма промышленных отходов, образующихся при хозяйственной деятельности (например, в сельском и лесном хозяйстве), и твердых бытовых отходов.

      Отходы горнодобывающей промышленности образуются в процессе разведки, добычи, обработки и хранения твердых полезных ископаемых, в том числе вскрышная, вмещающая порода, пыль, бедная (некондиционная) руда, осадок механической очистки карьерных и шахтных вод, хвосты и шламы обогащения.

      Показатели по опасным отходам измеряются в тоннах в год. Мониторинг осуществляется уполномоченным органом в области окружающей среды на основании данных Государственного кадастра отходов, актулизуемый на основании сведений отчета по инвентаризации опасных отходов.

      Данные о коммунальных отходах и способах обращения с ними формируются Бюро на основе ежегодных общегосударственных статистических наблюдений.

      41. Транспортировка отходов связана с перемещением отходов с помощью специализированных транспортных средств между местами их образования, накопления в процессе сбора, сортировки, обработки, восстановления и (или) удаления.

      Показатель трансграничной перевозки опасных отходов является показателем движущих сил, характеризующих трансграничное перемещение опасных отходов и осуществляется в соответствии с Базельской конвенцией принятой 22 марта 1989 годао контроле за трансграничной перевозкой опасных отходов и их удалением для целей транспортировки. Тенденции изменения объема вывоза опасных отходов из страны свидетельствуют о необходимости минимизации имеющихся опасных отходов и их переработку и вторичное использование внутри страны.

      42. К операциям по восстановлению отходов относятся подготовка отходов к повторному использованию, переработка отходов, утилизация отходов.

      Показатель переработки и вторичного использования (утилизации) отходов характеризует долю всех отходов или отходов конкретной категории подвергающихся вторичному использованию.

      Показатель переработка и вторичное использование (утилизация) отходов является важным компонентом управления отходами. Измеряется в тоннах.

      Показатель отражает объем перерабатываемых и вторично используемых отходов и его процентное отношение к общему объему образующихся отходов в стране в целом, по видам экономической деятельности (промышленные и твердые бытовые отходы) и по вредному воздействию (опасные отходы). Измеряется в тоннах, рассчитывается по следующей формуле:

      R = (VR + Vобщий) / Vобщий *100%

VR

-

объем перерабатываемых и вторично используемых отходов;

Vобщий

-

общий объем образующихся отходов.




      Показатель переработки и вторичного использования отходов получают путем деления количества всех перерабатываемых и вторично используемых отходов или перерабатываемых и вторично используемых отходов конкретной категории на общее количество всех образовавшихся отходов и образовавшихся отходов конкретной категории, выражая результат в процентах. Для твердых бытовых отходов долю перерабатываемых и вторично используемых отходов следует представлять в виде процента перерабатываемых и вторично используемых компонентов, например, металлов, пластмассы, бумаги, стекла, текстиля или органических материалов.

      IR= QR/ Qобщий*100%

QR

-

количества всех перерабатываемых и вторично используемых отходов или перерабатываемых и вторично используемых отходов конкретной категории;

Qобщий

-

общее количество всех образовавшихся отходов и образовавшихся отходов конкретной категории.




      Данные об объемах переработки и (или) утилизации отходов формируются уполномоченным органом по окружающей среде по данным Государственного кадастра отходов производства и потребления.

      43. Показатель удаления отходов позволяет измерить влияние на окружающую среду и степень учета эффективности системы управления отходами (реагирования).

      Показатель отражает объем окончательно удаляемых отходов путем их захоронения на санкционированных полигонах отходов или путем их сжигания (без извлечения энергии) и его процентное отношение к общему объему образующихся отходов в стране в целом, по видам экономической деятельности (промышленные и твердые бытовые отходы) и по вредному воздействию (опасные отходы). Измеряется в тоннах.

      D = Vd/ Voбщий*100

Vd

-

объем окончательно удаляемых отходов путем их захоронения на санкционированных полигонах отходов или путем их сжигания (без извлечения энергии);

Voбщийl

-

общий объем образующихся отходов.

      Для измерения доли отходов, удаляемых различными способами, используется сочетание нескольких методов. Важно знать, где ведется учет в системе движения отходов с тем, чтобы избежать двойного учета.

      При расчете объема отходов, вывозимых на санкционированные полигоны отходов, не учитываются отходы, вывозимые на несанкционированные свалки.

      Мониторинг по обращению всеми видами отходов производится уполномоченным органом, осуществляющим ведение государственной политики в области управления отходами на основе данных Государственного кадастра отходов производства и потребления.

Параграф 10. Затраты на охрану окружающей среды

      44. Охрана окружающей среды предполагает проведение различных природоохранных мероприятий.

      Природоохранную деятельность классифицируют по следующим видам:

      1) охрана атмосферного воздуха и проблемы изменения климата,

      - из них, снижение эмиссий парниковых газов

      2) очистка сточных вод;

      3) обращение с отходами;

      4) защита и реабилитация почвы, подземных и поверхностных вод;

      5) снижение шумового и вибрационного воздействия;

      6) сохранение биоразнообразия и ландшафтов;

      7) радиационная безопасность (исключая вопросы внешней государственной безопасности)

      8) научные исследования и разработки в области охраны окружающей среды;

      9) другие направления природоохранной деятельности:

      а) из них, деятельность в области возобновляемых источников энергии,

      б) деятельность в области энергосберегающих технологий и повышения энергоэффективности.

      Совокупность объема затрат на охрану окружающей среды осуществляется суммированием следующих видов затрат:

      инвестиции в основной капитал, направленные предприятиями и организациями на осуществление мероприятий по охране окружающей среды и рациональному использованию природных ресурсов;

      текущие затраты предприятий и организаций, связанные с охраной окружающей среды и рациональным использованием природных ресурсов.

      Совокупные затраты на охрану окружающей среды следует группировать по видам экономической деятельности в соответствии с ОКЭД.

      Совокупные затраты на охрану окружающей среды измеряются в тысячах тенге.

      45. Инвестиции в основной капитал, направленные на охрану окружающей среды и рациональное использование природных ресурсов, включают затраты на новое строительство, расширение, реконструкцию и модернизацию объектов (включая затраты по модернизации объекта, осуществляемой во время капитального ремонта), приводящие к увеличению первоначальной стоимости объекта.

      Источником информации о природоохранных инвестициях в основной капитал является ежегодное общегосударственное статистическое наблюдение об инвестиционной деятельности. В данном наблюдении отражаются инвестиции в основной капитал предприятий и организаций, связанные с деятельностью по охране окружающей среды, в разрезе видов природоохранной деятельности в соответствии с международным Классификатором видов деятельности и затрат по охране окружающей среды 2000 (TheClassificationofEnvironmentalProtectionActivitiesandExpenditure(СЕРА 2000).

      В состав текущих затрат на охрану окружающей среды включается:

      содержание и эксплуатация основных фондов по охране окружающей среды: сырье, материалы и продукты, топливо и электроэнергия, используемые при эксплуатации природоохранных фондов; затраты на текущий ремонт этих фондов, на содержание персонала, обслуживающего данные фонды; рентные (лизинговые) платежи, платежи по страховке, касающиеся природоохранных сооружений и оборудования;

      затраты на сбор, хранение и захоронение, и переработку или обезвреживание, уничтожение, размещение отходов производства и потребления собственными силами;

      организация самостоятельного контроля за вредным воздействием на окружающую среду и мониторинговые мероприятия, научно-технические исследования, управление природоохранной деятельностью в организации;

      текущие мероприятия по сохранению и восстановлению качества окружающей среды, нарушенной в результате ранее проводившейся хозяйственной деятельности;

      текущие мероприятия по снижению вредного воздействия на окружающую среду.

      Для формирования показателя о затратах на охрану окружающей среды используются данные ежегодных общегосударственных статических наблюдений о текущих затратах на природоохранную деятельность предприятий и об инвестициях предприятий на природоохранную деятельность.