К свободному, эффективному и безопасному обществу

Послание Президента страны народу Казахстана 24 октября 2000 года

      Есть в истории даты, которые поневоле заставляют оглянуться назад не только для того, чтобы вспомнить прошлое, но и для того, чтобы понять будущее. Ровно десять лет назад была принята Декларация о государственном суверенитете, которая юридически дала начало нашему движению к независимости.
      Говорят, что даже боги не могут изменить прошлое. Поэтому нужно признать, что ничего на этой краткой по времени, но огромной по дистанции дороге в 10 лет, мы изменить не в силах. Все наши ошибки и достижения, победы и поражения также стали частью истории.
      Если относиться к истории не как к простому собранию фактов, но как к единому потоку событий с глубоким смыслом и связью, то масштаб и дыхание этих 10 лет становятся столь ощутимыми, что становится ясной и перспектива нашего будущего в веке наступающем.
      Эта связь между прошлым и будущим нашей молодой страны может быть выражена простой формулой - эффективная экономика, либеральное общество, национальная безопасность.
      Следующий, 2001 год, - это год 10-летия нашей независимости. Ни одно десятилетие национальной истории не было столь интенсивным по плотности и драматизму событий, по значению тех свершений, которые оценивать уже не нам, но потомкам. Вся атмосфера 2001-го года должна быть пронизана осознанием этой даты.

1. Перспективы экономического развития страны

      Один послевоенный канцлер Германии говорил, что рынки, подобно парашютам, срабатывают только в том случае, когда они открыты. Этой истины мы не знали 10 лет назад, и начало нашего движения в экономике напоминало блуждание в лабиринте. Ни о какой открытости рынков не могло быть и речи. Мы бодро шли ко дну, удерживаясь только за счет огромных внешних долгов советской экономики. Экономика скудных прилавков стала экономикой пустых прилавков. Деньги превратились в хорошо нарезанную бумагу.
      Остановились тысячи предприятий, сотни тысяч людей сорвались с насиженных мест. В октябре 1990 года единственной проблемой стала проблема элементарного выживания. Память наша избирательна и тот реальный коллапс экономики сегодня представляется чем-то фантастическим из другой, чужой жизни.
      Надо было немедленно действовать. Мы начали проводить приватизацию, создавать совершенно иную налоговую систему, формировать отечественное предпринимательство. Мы с нуля создали современную банковскую систему. Мы завоевали свою нишу на очень жестком конкурентном внешнем рынке. Мы перестроили экономические отношения на селе. А параллельно с этим решалась труднейшая задача строительства собственной государственности - от национальных вооруженных сил до создания посольств в десятках стран мира.
      Мы вынуждены были пойти на болезненные реформы. Социальная цена реформ, особенно на первом этапе, была велика. Ставка была так высока, что стоял вопрос: быть или не быть независимому Казахстану?
      Но только за счет тех реформ, что были проведены за последние девять лет, мы смогли сохранить стабильность и набрать темп для экономического роста, самого высокого по уровню во всех странах СНГ.
      Это не пустые слова. Это факты, с которыми трудно спорить. За девять месяцев текущего года рост производства промышленной продукции больше 15 процентов. Внешнеторговый оборот вырос почти на 30%, экспорт вырос на 80%. Инвестиции в основной капитал возросли на 13%, вклады населения в банках - на 83 процента, объем кредитования реального сектора - на 60 процентов. За восемь месяцев мы добились положительного сальдо торгового баланса в 2,6 миллиарда долларов, растет профицит платежного баланса.
      Номинальные среднедушевые денежные доходы населения увеличились почти на 21 процент, среднегодовые денежные расходы - больше чем на 22 процента.
      Но, решая задачи экономического выживания, мы никогда не забывали о перспективе. Поэтому три года назад я объявил о перспективном видении в " Стратегии развития Казахстана до 2030 года".
      Несмотря на ряд региональных кризисов 1997-1998 годов, прямо повлиявших на нашу экономику, все экономические параметры, закладывавшиеся в стратегию, реализованы.
      Страна управляется из новой столицы. Столица состоялась, несмотря на отдельные скептические заявления.
      Не обращая внимания на мрачные пророчества о том, что система управления развалится, мы доказали миру и прежде всего самим себе, что умеем добиваться долгосрочных целей.
      Мы правильно расставили приоритеты в стратегии. Национальная безопасность и территориальная целостность страны, надежно защищенные границы и политическая стабильность - в этом направлении сделано уже немало.
      Экономический рост и повышение уровня жизни населения, которые три года назад на фоне кризиса казались оторванными от жизни иллюзиями, сегодня постепенно превращаются в реальность. Мы занимаем первое место по уровню заработной платы в СНГ. Мы первыми создали накопительную пенсионную систему, и сегодня в пенсионных фондах вклады составляют больше 80 миллиардов тенге.
      Как и намечалось в Стратегии, мы последовательно развивали свой энергоресурсный потенциал. Сегодня Казахстан добывает 32 миллиона тонн нефти, а через 10 лет мы выйдем на 100 миллионов тонн нефти.
      В эти сложные годы мы реконструировали порт Актау, который сегодня находится на уровне самых высоких международных стандартов. За последние три года построено немало новых и еще больше реконструировано мостов, дорог, аэропортов. Достаточно упомянуть хотя бы великолепный мост через Иртыш в Семипалатинске, который открыт буквально на днях. Все это вклад в стратегическую инфраструктуру, то, без чего ни одна страна не имеет будущего.
      Главные наши инвестиции - это инвестиции в человека. Программа "Здоровье народа" полностью сняла проблему с обеспечением лечебных учреждений вакцинами. Мы переломили опасную тенденцию, наметившуюся в 1990-е годы, и началось снижение заболеваемости туберкулезом. Одна из самых эффективных социальных программ - это компьютеризация школ. Мы в ближайшее время добьемся 100-процентной компьютеризации всей системы образования.
      Буквально два дня назад мы вернулись из Туркестана, где был отмечен полуторатысячелетний юбилей этого уникального центра тюркской культуры. Символично, что юбилей отмечен в Год поддержки культуры. В этом удивительном месте понимаешь, что культура действительно есть "то, что остается, когда все остальное забыто". Мы свою культуру забывать не вправе. Говорят, что не критикуют только тех, кто ничего не делает, ничего не говорит и никем не является.
      Конечно, мы в долгу перед нашей культурой, но сказать, что ничего не делается, было бы против истины.
      Только в этом году в Казахстане открыто 468 библиотек, 238 клубов, 5 театров, 5 музеев. Всего будет открыто новых или восстановлено ранее закрытых более тысячи объектов культуры. Мы затратили на реконструкцию и ремонт объектов культуры больше трех с половиной миллиардов тенге. Только за этот год мы открыли Государственный музей и оперный театр в Астане, музыкально-драматический театр в Петропавловске, театр музыкальной драмы в Уральске, до конца года завершим реконструкцию оперного театра в Алматы.
      Есть и такая малозаметная, но важная цифра - сельские библиотеки страны получат больше полумиллиона новых книг. В 2001-м году в проекте бюджета на развитие культуры заложено на 600 миллионов тенге больше. Мы радикально изменили систему отбора государственных служащих. То, на что другие страны тратили десятилетия, мы создали за два последних года. Только в 2000 году около девяти тысяч государственных служащих были приняты по результатам открытого конкурса. И это в стране, где никогда в истории не было системы конкурсного отбора на государственную должность, а всегда практиковалось телефонное право, блат и политическая благонадежность.
      Первый этап реформ, определенных долгосрочной стратегией, закончен, а главные задачи, ставившиеся на первые три года, выполнены.
      Есть такое изречение "Блестящим планам везет на проектировщиков, а скверным планам везет на исполнителей". Для того чтобы наша Стратегия не оказалась в таком положении, необходима ее конкретизация на ряд более краткосрочных документов, включая пятилетний индикативный и десятилетний стратегический планы социально-экономического развития. Логика этих планов будет базироваться на долгосрочном приоритете экономического роста. Нам необходимо решить ряд задач уже в ближайшие годы.
      Первое. Правительству и Национальному Банку необходимо обеспечить быстрое сокращение бюджетного дефицита, как основного фактора сохранения макроэкономической и финансовой стабильности.
      В проекте бюджета на 2001-2003 годы Правительством такие задачи ставятся. Начиная с бюджета 2002 года дефицит бюджета не должен превышать полутора процентов от ВВП.
      Правительство должно найти механизмы изъятия сверхдоходов компаний, работающих на сырьевом рынке.
      Нас не может устроить и низкий уровень сборов по акцизам и ряду других налогов. Акимы должны не столько бороться за субвенции и изъятия, сколько заниматься мобилизацией доходов на местах.
      Законопроекты и средства бюджета для этого подготовлены. Надо принять эти законы и расширить доходную базу. Я надеюсь, что до конца года будет принят предложенный мною первого сентября блок законов, в первую очередь - Налоговый кодекс.
      Необходимо сокращать управленческие звенья, и особенно на местах, последовательно переводить их в частный сектор.
      Не может удовлетворять практика долгов и заимствований. В заимствованиях надо отказаться от всех коротких и дорогих займов, сосредоточившись на длинных и льготных средствах. В 2002 году следует закончить разделение доходной и расходной частей государственного бюджета между республикой, областями и районами. Реализация задачи проведения гибкой макрополитики и создания резерва для бюджета в кризисных ситуациях требует эффективного создания накоплений в национальном фонде и управления его активами. Надо вывести на новый уровень страховой рынок, рынок ценных бумаг, использовать пенсионные накопления.
      Пришло время задействовать все накопления наших бизнесменов, которые хранятся за рубежом и кормят чужую, а не свою экономику, или хранятся в чулках. Необходимо их амнистировать и запустить на нужды нашей экономики. Второе. К сожалению, у нас сильно отстает реальный сектор. Он непрозрачен для инвесторов, нет современного учета и отчетности, запутаны отношения между собственниками и менеджерами. Мы должны сформировать мощный частный сектор в экономике, понятный для банков и инвесторов. Для этого, как предусмотрено моим Указом, Правительство в 2001-2002 году должно завершить всю приватизацию там, где это положено.
      Третье. Много белых пятен остается в системе социальной защиты и трудовых отношений. Нам срочно необходимы целостная Концепция социальной политики, а не импульсивные рывки частного характера. И профсоюзам, и работодателям надо здесь тоже работать, засучив рукава, а не только требовать.
      Кризис не дал нам возможности заниматься всерьез благосостоянием людей. Теперь пришло время. Поэтому я поручаю Правительству в 2001 году: повысить заработную плату работникам бюджетных организаций (кроме госслужащих) на 30%; работникам силовых структур - на 30-40%; повысить заработную плату судейскому корпусу; повысить минимальную пенсию до 4000 тенге. Приступить к погашению накопленной задолженности перед населением в объеме около 5 млрд. тенге, погасив все долги в 2004 году.
      Только из бюджетов всех уровней весь прирост денежных доходов составит более 30 млрд. тенге. Важно, чтобы Правительство и Национальный Банк не допустили инфляции, а акимы, сельское хозяйство, малый и средний бизнес и отрасли товаров народного потребления расширили производство и без повышения цен "проглотили" эту денежную массу. В 2002 году Правительство должно сосредоточиться только на пенсиях, повышении зарплаты госслужащим, а также дальнейшем погашении долгов перед населением.
      Я призываю и частный сектор повысить зарплату наемным работникам. Пора, чтобы люди почувствовали на себе реальное улучшение дел и плоды реформ.
      Четвертое. В этом году мы сняли большое бремя долгов с сельского хозяйства. Необходимо, наконец, определиться с землей. Крестьяне должны получить механизмы выведения права землепользования в рыночный оборот и через это - доступ к финансовым средствам. В ближайшие годы обеспечить их реальный доступ к лизинговым компаниям.
      Пятое. Главное для целей развития - это внутренние и внешние инвестиции на модернизацию и строительство.
      Это создание условий для внутренних сбережений и накоплений. Данная задача решается.
      Нужна ясная и понятная индустриальная стратегия, ориентированная в будущее и на реальные рынки сбыта.
      Сегодня мы можем только говорить о ее контурах.
      Понятно, что ключевым внутренним рынком на ближайшие десятилетия будет рынок Каспийского региона и горно-металлургический комплекс. Отсюда перспективы для нефтегазового машиностроения, химии и нефтехимии, промышленности строительных материалов, в организации третьего, четвертого и пятого переделов в металлургическом производстве.
      Именно сюда надо нацелить отечественный и иностранный капитал, прямые инвестиции.
      Свои ниши, как на внутреннем, так и на внешнем рынке заняло сельское хозяйство и пищевая промышленность. Надо их расширять и агрессивнее осваивать.
      В связи с тем, что нам на долгие годы придется строить и модернизировать дороги, должны быть технологически оснащены и конкурентны отрасли, обеспечивающие дорожное строительство.
      Но надо думать и о ключевом стратегическом направлении - строительстве высокотехнологических производств, ориентированных, прежде всего, на экспорт.
      Наконец, задачи развития требуют построения и модернизации мощной транспортно-коммуникационной сети.
      Поэтому, 2001 год в экономическом плане для правительства и всех акимов должен стать годом строительства и реконструкции автомобильных дорог.
      Не вдаваясь в детали, скажу, что здесь нам предстоит в ближайшие годы: проложить новые транспортные схемы на международные рынки; модернизировать стратегические и транзитные магистрали; активнее строить схемы в направлении "Восток-Запад" и "Юг-Север", опережающими темпами подтягивать инфраструктуру Каспия, активно вести реконструкцию автодороги Алматы - Астана.
      В этом году будет утвержден первый пятилетний индикативный план экономического развития страны.
      Что же мы планируем добиться через пять лет на языке цифр? Прогнозы - всегда рискованная вещь, но, опираясь на расчет, мы ставим перед страной и народом новые задачи, и уверены что к концу пятилетия:
      - реальный валовой внутренний продукт вырастет на 30 процентов;
      - прирост реальной заработной платы будет не меньше 25-30 процентов;
      - инфляция не будет превышать 4-5 процентов в год;
      - налоговые поступления в государственный бюджет дойдут до 25 процентов к валовому внутреннему продукту;
      - уровень бюджетного дефицита будет не более полутора процентов к ВВП.
      Говорят, что чем дальше будущее, тем лучше оно выглядит. Наверное, это относится ко всем слишком далеким планам. Но мы сегодня можем сказать о своем ближайшем экономическом будущем, что оно выглядит достойно. Вся деятельность правительства, работа всех хозяйствующих субъектов будет ориентирована на достижение этих целей.

2. Демократизация общества - веление времени

      Политическая история двадцатого века завершилась раньше календарной, в августе 1991 года, когда просто рухнуло старое общество. Память у нас, как говорится, хорошая, но короткая. Мы стали другими за это десятилетие и потому, наверное, забыли из какого общества мы все вышли.
      Мы вышли из общества, в котором совершенно серьезно хотели из разных наций сконструировать жуткого безнационального мутанта, никогда прежде не встречавшегося на полях истории. Мы вышли из общества, где понятие негосударственных СМИ было равно понятию враги народа. Мы вышли из общества, где критика власти заканчивалась банально - тюрьмой или сумасшедшим домом. Мы вышли из общества, где была одна партия с одним монопольным правом на истину.
      За 10 лет мы создали общество, где проводятся свободные выборы, где реально действует 16 политических партий, а четыре из них представлены в парламенте. Общество, в котором действует две с половиной тысячи неправительственных организаций. Общество, в котором восемьдесят процентов газет, журналов, телерадиоканалов являются негосударственным. Общество, в котором нормально живут и взаимодействуют сотни разных религиозных общин. Общество, в котором создан профессиональный двухпалатный парламент и независимая судебная система. Ничего из этого у нас 10 лет назад не было. А теперь кажется, что все это было всегда. И самое главное, за все эти драматические годы во всем Казахстане не погиб ни один человек в межнациональных столкновениях, хотя в конце прошлого десятилетия и нам был подброшен кровавый вызов грядущих конфликтов.
      Путь, который мы прошли, равен столетию и какие бы фантастические упражнения не практиковались по поводу последнего десятилетия нашей политической истории, зерна от плевел будут отделены, вне всякого сомнения.
      Сходный путь прошли десятки стран мира. Наше отличие состоит в том, что мы наряду с очень немногими странами, смогли пройти этот путь без крови, танков и тысяч жертв, без гражданских войн и потери части территории, без раскола общества по нации или религии. Но содержание процесса демократизации общее.
      Главный политический урок конца двадцатого века состоит в универсальности формулы демократизации. Все разговоры об особом типе демократии - это попытки, так или иначе, отойти от демократических принципов. Поэтому мы должны ясно представлять себе, что отход от принципов демократизации есть отход от общемировой тенденции, есть путь никуда. Направление движения наработано многовековой историей демократических обществ.
      Но демократизация есть выбор самого общества. Экспорт либерализма в конце двадцатого века, также как экспорт революции в первой половине этого богатого политикой столетия, контрпродуктивен. Не случайно в Декларации тысячелетия ООН, принятой на Саммите тысячелетия 8 сентября 2000 года прямо сказано "Различия в рамках обществ и между обществами не должны ни пугать, ни служить поводом для преследований, а должны пестоваться в качестве ценнейшего достояния человечества. Следует активно поощрять культуру мира и диалог между всеми цивилизациями". Говоря об обеспечении всех международно признанных прав и свобод человека, Мировое сообщество в своей Декларации особо подчеркивает необходимость усилий для "поощрения демократии и укрепления правопорядка".
      Именно этот культурный и цивилизационный аспект проблемы демократизации напрочь упускается при анализе того, что происходит в нашем обществе. Где, на каком континенте, в каком веке построили демократическое общество за десять лет, имея примерно такой набор условий?
      Во-первых, абсолютный правовой нигилизм в сознании граждан, который культивировался целое столетие.
      Во-вторых, имея почти полный развал и паралич экономики в результате распада государства.
      В-третьих, имея общество, состоящее из нескольких десятков наций, разбитых не только по национальным, но и по религиозным и расовым признакам.
      В-четвертых, создавая при этом собственную государственность. Нет такого государства ни на практике, ни в политической теории. Когда приводят пример восточноевропейских, балтийских государств или некоторых государств восточной Азии, которые, действительно, значительно дальше продвинулись по пути демократизации, то как-то легко забывают и о большой культурной, национальной, религиозной однородности в этих странах, и о том, что все эти страны имели опыт современной государственности даже в этом столетии, и о том, что был большой опыт демократических традиций, и, наконец, просто забывают о географии. Поэтому, наше движение к демократии, подчиняясь универсальным закономерностям, должно решить ряд задач.
      Первое - создать реально правовое государство, где все живут по законам. Конечно, в первую очередь сами государственные структуры должны играть по установленным законом правилам. Такое же требование и ко всем другим субъектам политического процесса. Все граждане должны научиться жить по законам. Это магистральный путь перехода к полной демократии. Ибо закон - это договор между собой и властью. Псевдодемократические лозунги за пределами правового поля в правовом государстве не проходят, так как это приводит к конфликтам, развалу, крови.
      Второе - демократия, это не только политические свободы при всей их важности и самоценности. Это и реализация ряда других фундаментальных прав, включая право на достойные экономические условия жизни и безопасность.
      Третье - при либерализации политической системы мы должны постоянно учитывать фактор нарастающего давления международного экстремизма в регионе, сложнейшего национального и культурно-религиозного состава населения. Без учета этого фактора на нашей земле давно вспыхнул бы огонь.
      Это была бы благодатная почва для рассуждений наших критиков, но мы этого удовольствия им не доставим.
      Однако сегодня мы должны признать, что темпы политической реформы в обществе несколько отстают от масштабов экономических преобразований. Как говорили древние, "не идти вперед, - значит идти назад".
      Демократизация политической системы общества пойдет по нескольким основным направлениям.
      Первое. Укрепление независимости судебной системы, правовая реформа.
      Первого сентября 2000 года был подписан Указ "О мерах по усилению независимости судебной системы Республики Казахстан". При Верховном Суде образован Комитет по судебному администрированию. Тем самым, функция обеспечения деятельности судов будет передана из ведения Министерства юстиции высшему судебному органу страны. Дальнейшим шагом в обеспечении автономности судебной системы должно стать принятие нового конституционного закона, определяющего правовое положение судов и судей в Республике Казахстан.
      Кроме того, в рамках правовой реформы будет обеспечена передача системы исправительных учреждений из МВД в состав Министерства юстиции.
      Второе. Расширение полномочий представительных органов власти. Новый Закон "О местном государственном управлении" должен четко разграничить полномочия местных представительных и исполнительных органов власти. В частности, необходимо расширить полномочия маслихатов в вопросах контроля деятельности акимов и исполнения местных бюджетов.
      Сегодня Парламент обладает реальной властью, вплоть до изменения Конституции, отстранения от должности любого министра, включая и механизмы отстранения Премьер-Министра; счетный комитет в основном формируется парламентом.
      Но необходимо прямо сказать, что Счетный комитет недостаточно активен. У Парламента есть все возможности кадрового укрепления Счетного комитета, и через этот институт реально контролировать исполнение государственного бюджета.
      Третье. Расширение выборности и совершенствование выборного законодательства.
      В ближайшее время будет разработана Государственная программа поэтапного введения выборности акимов. В данной программе будет предусмотрено проведение, начиная с 2002 года, выборов акимов сельских округов. По завершении этих выборов переходим к выборности акимов районов и городов. С 2001 года в республике начнется постепенный переход к практике формирования избирательных комиссий на местах соответствующими маслихатами.
      Четвертое. Укрепление институтов гражданского общества. Необходимо принять Закон "О местном самоуправлении". В соответствии с данным законом в городских микрорайонах, аулах и селах, а также в поселках городского типа будут созданы общественные структуры самоуправления, наделенные реальными полномочиями по решению местных проблем.
      Неправительственные общественные организации уже сегодня играют в Казахстане огромную роль и в правозащитной деятельности, и в реализации особых интересов групп населения, и в социальной стабилизации общества.
      Необходима серьезная государственная поддержка, в частности, через систему грантов на реализацию социально значимых проектов. Пора начинать масштабную работу и в этом плане.
      Сегодня нам жизненно важно создать механизм решения социальных противоречий правовыми средствами, предотвратить переход социальной напряженности в политическую плоскость. Ключевым фактором является деятельность профсоюзов.
      Поэтому в качестве приоритетного считаю и законопроект "О социальном партнерстве в Республике Казахстан".
      Будет введена практика предварительного обсуждения на сессиях Ассамблеи народов Казахстана, других форумов общественных сил с участием Правительства важных законопроектов. При этом они получат право предоставлять свои рекомендации по учету интересов различных социальных и этнических групп, как Главе государства, так и Парламенту, Правительству. Также необходимо упростить порядок выезда казахстанских граждан за рубеж. В этой связи необходимо отменить такую процедуру, как оформление специального разрешения МВД для выезда за границу. Кроме того, будет отменено обязательное присутствие правоохранительных органов на закрытых мероприятиях общественно-политических объединений.
      3. Национальная безопасность как основа государственной политики Есть одна историческая закономерность - переломное время на рубеже веков - всегда несло в себе ростки кровавых конфликтов. Но отличие состоит в том, что сегодня сомнительной привилегией вести войны обладают в основном малые и средние государства мира. И в этом парадоксе находит отражение проблема, имеющая прямое отношение к нашей национальной безопасности.
      Глобальное противостояние за последние десять лет ушло, но возник мир локальных войн, в котором гибнут от насилия миллионы людей. И, в основном, это внутренние религиозные и этнические конфликты в молодых независимых государствах. Самое страшное состоит в том, что Центральная Азия относится к числу пяти-шести самых взрывоопасных районов мира и в случае бездействия спокойное будущее нашим народам никто не может гарантировать.
      Мы должны ясно понимать, что прежняя система безопасности, которая существовала 10 лет назад, навсегда ушла в прошлое. К сожалению, за эти десять лет ситуация в регионе резко ухудшилась в плане безопасности. Мы должны ясно понимать, что новые угрозы требуют создания новых механизмов национальной безопасности.
      О каких угрозах идет речь?
      Речь идет, прежде всего, об угрозе международного терроризма и экстремизма. Это реальная сила и даже самые мощные государства современного мира испытывают мощные удары со стороны экстремистов. Достаточно вспомнить жестокий удар по американским военно-морским силам в Адене несколько недель назад. Экстремизм сегодня - это большие деньги, тысячи превосходно обученных и вооруженных людей с большим опытом боевых действий, это плотные международные связи и контакты, это хорошо разработанная идеологическая платформа. То, что усилия международного терроризма и экстремизма в ближайшем будущем будут нацелены на Центральную Азию, сомневаться не приходится. На это есть ряд причин. Но самая главная - это крушение прежней системы обеспечения безопасности.
      Особая региональная проблема - это Афганистан. Эта страна стала не только территорией концентрации экстремистов, но и источников наркотиков и наркобизнеса. Центральная Азия становится постепенно не только зоной наркотранзита, но и зоной активного массового потребления самых тяжелых наркотиков.
      Афганский наркобизнес наносит страшный удар генофонду центральноазиатских народов. 2000-й год еще не закончился, а только на территории Казахстана задержано около 200 килограммов героина из Афганистана.
      Вокруг этой страны много разных поворотов и спекуляций в последнее время. Казахстан всегда держался одной твердой и реалистической позиции. Она сводится к тому, что необходим национальный диалог самих афганцев, а роль всех соседей и международных организаций должна сводиться к поиску вариантов диалога.
      В афганских горах не достигли победы даже армии Британской империи и военной супердержавы Советского Союза. Надеяться, что кто-то сумеет навязать внешнее силовое решение афганского вопроса - значит плохо знать историю.
      Прямо связана с этим и другая угроза - это угроза массовой миграции беженцев и настоящей гуманитарной катастрофы в Центральной Азии. Уже сегодня более 100 тысяч людей на пороге зимы могут хлынуть из Афганистана в наши страны. Если это произойдет, то о стабильности в регионе придется надолго забыть, потому что речь идет не только и стариках, женщинах и детях, но и о тысячах людей с оружием.
      Кроме зримых угроз - экстремизма, террористических актов, наркотиков, массового исхода беженцев, есть и другая, незримая угроза. Войны, действительно всегда начинаются в головах людей. Ежедневно и ежечасно идет борьба за сознание наших людей. Не нужно обольщаться и думать, что религиозный экстремизм не касается Казахстана, что у нас иные исторические традиции, что у нас никогда не было фанатизма. Все это так, но время вносит свои коррективы.
      Каковы наши ответы на эти зримые и незримые угрозы?
      Всегда есть соблазн найти простой ответ на сложные вопросы. Мы должны найти не простые, но точные ответы. Программа наших действий четко определена в Стратегии национальной безопасности Казахстана, которая принята в конце прошлого года на Совете Безопасности страны.
      Во-первых, с точки зрения национальной безопасности и тех среднесрочных угроз, с которыми мы сталкиваемся, самым важным является строительство реальной, а не словесной системы региональной безопасности. Именно для этого нам необходим и Договор о коллективной безопасности, и Шанхайская пятерка. В 2000 году в рамках Договора о коллективной безопасности приняты ясные и четкие решения. Буквально в этом месяце в Бишкеке принято решение о формировании региональных коалиционных группировок войск. Это создаст фундамент новой системы региональной безопасности.
      Мы долго шли к этому решению. Это ответственный выбор, и здесь нет конъюнктурной политики.
      Безопасность государства слишком серьезное дело, и ее нужно обеспечивать заранее. Вокруг Договора о коллективной безопасности много спекуляций.
      Казахстан видит в этом договоре чистый практический интерес. Мы не собираемся нападать на кого-то или удовлетворять чьи-то геополитические амбиции. У нас одна простая задача - мы должны создать условия для безопасного развития нашей страны в ближайший и среднесрочный период. На данном этапе таким инструментом является Договор о коллективной безопасности. Не больше, но и не меньше того. Все, что выходит за пределы этой задачи, как говорится, от лукавого.
      Кроме ДКБ мы будем наращивать и потенциал Шанхайской пятерки, и возможности Договора между центральноазиатскими странами о совместных действиях по борьбе с терроризмом, политическим и религиозным экстремизмом. Необходима будет поддержка депутатов по ратификации целого ряда новых международных договоренностей.
      Во-вторых, как бы хороши не были соседи, уважают, как правило, сильных соседей. Эта истина не претерпела изменений тысячи лет со времени появления первых государств. Мы должны построить сильную современную армию. При этом не нужно уподобляться тем генералам, что всегда готовятся к прошлой войне. Характер задач, который стоит перед нашей армией совсем иной, чем 10 лет назад.
      В 2000-м году впервые в последнее десятилетие началось реальное увеличение финансирования армии. Мы начали формирование военных округов на территории Казахстана, в первую очередь Южного и Восточного военных округов. Начата подготовка новых специализированных подразделений для современных локальных войн. Мы существенно укрепили границу. Буквально в течение года созданы новые погранотряды на тех направлениях, которые никогда не были под действенным пограничным контролем.
      Аналогичная работа проведена по линии таможни. За этот год намного жестче стал миграционный контроль.
      Наши спецслужбы провели эффективные мероприятия по профилактике и пресечению деятельности экстремистских групп на территории Казахстана.
      Порой приходится повторять очевидное, но истина состоит в том, что Казахстан был, есть и будет самым стабильным и безопасным государством в регионе, и мы твердо держим руку на пульсе.
      Сложность проблем в сфере безопасности требует постоянного опережающего действия со стороны государства. Я дал поручение Совету Безопасности и силовым структурам подготовить Государственную программу борьбы с терроризмом и экстремизмом на 2001-2003 годы. Оценка работы силовых структур будет определяться во многом эффективностью их работы по данному направлению. Особого внимания требует состояние Вооруженных сил. Правительству страны необходимо решить три задачи:
      - ежегодно не менее 1 процента валового внутреннего продукта выделять на нужды Министерства обороны;
      - сформировать современную систему территориальной обороны;
      - восстановить полноценную систему мобилизационной подготовки.
      В-третьих, наркобольное общество не может быть безопасным. Об этом мне уже приходилось говорить в прошлогоднем послании. Да, в этом году принята и пятилетняя стратегия, и двухлетняя государственная программа борьбы с наркоманией и наркобизнесом. Но никаких серьезных сдвигов не произошло, и цифры показывают только ухудшение ситуации. Мы понимаем, что, находясь на пути огромного наркотрафика, одними внутренними усилиями проблему не решим. Но это не повод сидеть, сложа руки.
      Нужно немедленно принять ряд жестких и конкретных мер. Я поручаю Правительству разработать и внедрить в каждой области программы борьбы с наркоманией и наркобизнесом, в бюджете каждого региона предусмотреть средства на финансирование этих программ. В каждой области страны необходимо создать или укрепить существующие наркодиспансеры и центры медико-социальной реабилитации. Дать предложения по усилению ответственности за распространение наркотиков и напрямую связанную с наркобизнесом экстремистскую деятельность. Я надеюсь на поддержку депутатского корпуса в этом вопросе. Совет Безопасности страны должен провести реальный анализ таможенного и пограничного контроля по выявлению наркотиков и рассмотреть этот вопрос в начале 2001 года со всеми предложениями и выводами.
      В-четвертых, с 2001 года начнется реализация подготовленной по моему поручению Стратегии экономической безопасности страны. В ближайшее время она будет обсуждена на Совете Безопасности.
      Изучение мирового опыта, в том числе и опыта стран, переживших сходные изменения, привело к созданию модели, в которой выделено четыре основных элемента экономической безопасности - структурного, технологического, институционального и финансового. На основе этой стратегии будет разработан конкретный план мероприятий правительства.
      Все наши экономические и политические планы останутся для истории и потомков просто кругами на воде, если мы, наше поколение, не сможем решить стратегическую задачу - обеспечить национальную безопасность граждан, общества и государства, одним из правовых истоков которого, стала принятая в такой же осенний день, десять лет назад, Декларация о государственном суверенитете нашей страны.

Еркін де еңселі әрі қауіпсіз қоғамға

Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы, Астана қ., 2000 жылғы 25 қазан.

      Тарихта өткенді еске алу үшін ғана емес, сонымен қатар келешегімізді бағамдау үшін де еріксізден кешегімізге көз тіккізетін тұстар бар. Осыдан тура он жыл бұрын өзіміздің тәуелсіздікке бағыт алуымыздың заң жүзіндегі бастауы болған Мемлекеттік егемендігіміз туралы Декларация қабылдаған еді.

      Өткенді өзгерту Құдайдың да қолынан келмейді дейтін сөз бар. Сондықтан да, қысқа ғана уақыттың - небәрі он жылдың ішінде өзіміз өткен ұлан-ғайыр жолда, енді қайтіп ешнәрсені өзгерте алмайтынымызды мойындағанымыз мақұл. Бұл жолдағы біздің жаңсақтығымыз бен жетістігіміз де, жеңісіміз бен жеңілісіміз де тарихтың еншісіне айналып отыр.

      Егер тарихқа қарапайым деректердің жиынтығы ретінде қарамай, оны терең мәнді етене байланыстағы оқиғалардың сабақтастық ретінде екшейтін болсақ, онда осы он жылдың ауқымы мен тегеуріні келер ғасырдағы келешегімізді айқындайтындай жаңа қырынан ашыла түседі.

      Біздің жас еліміздің кешегісі мен келешегінің арасындағы бұл байланысты мынадай қарапайым тұжырым бейнелей алады: тиімді экономика, либералдық қоғам, ұлттық қауіпсіздік.

      Келесі 2001 жыл - біздің тәуелсіздігіміздің 10 жылдығы. Ұлттық тарихтың бірде-бір он жылы өткен оқиғаларының шиеленісі мен шамырқанысы жағынан, жасампаздық істерінің маңызы жағынан дәл мұндай ширықпалы болған емес, мұның бағасын біз емес, келер ұрпақ беруі керек. 2001 жылғы күллі ахуал осы мезеттің мән-мағынасын пайымдауға арналса ләзім.

1. Елдің экономикалық дамуының келешегі

      Германияның соғыстан кейінгі канцлерінің бірі нарық дегеніміз ашық болған жағдайда ғана аман алып қалатын парашют сияқты деген екен. Бұл осыдан он жыл бұрын біз білмеген ақиқат, онда біздің экономикадағы қозғалысымыз қараңғыда қарманған адамның халіне ұқсайтын. Ол кезде ашық нарық жайлы әңгіме қозғаудың өзі мүмкін емес еді. Біз кеңестік экономиканың орасан зор сыртқы қарызынан қарманып, құрдымға кетіп бара жаттық. Сөрелерді бос қалдырған экономика қаңыраған сөрелер экономикасына айналды. Ақша дегеніңіз әдіпті қағазға айналып кетті. Мыңдаған кәсіпорындар тоқтап, жүздеген мың адам жылы орындарын суытуға мәжбүр болды. 1990 жылғы қазанда жан сақтаудың өзі қиын түйінге айналды. Адам жады жамандықты ұмытуға бейіл, сол кездегі жансыз қалған экономика бүгін бізге бағзы біреудің басынан өткен ертегідей елестейді.

      Шұғыл әрекет жасау керек болды. Біз жекешелендіру жүргіздік, мүлде өзге салық жүйесін қолға алып, отандық кәсіпкерлікті жасақтай бастадық. Осы заманғы банк жүйесін құруды да жоқтан бастауымызға тура келді. Біз өте қатал бәсекешіл сыртқы нарықта табан тірер тауашамызды таба білдік. Ауылдағы экономикалық қатынастарды қайта құрдық. Сонымен бір мезгілде ұлттық Қарулы Күштерімізді жасақтаудан бастап, әлемнің ондаған елдерінде елшіліктерімізді құруға дейін дербес мемлекет орнатудың аса қиын міндеттерін шеше бастадық. Біз жанға бататын реформаларға баруға мәжбүр болдық. Реформалардың әлеуметтік салмағы, әсіресе, оның бастапқы кезеңінде тым ауыр соқты. Міндеттің ауыр болғаны соншалық: тәуелсіз Қазақстан бола ма, жоқ па деген сауалдың өзі қабырғасынан қойылды.

      Алайда, соңғы тоғыз жылда жүргізілген сол реформалардың есебінен ғана біз тұрақтылығымызды сақтап, ТМД-ның барлық елдеріндегі деңгейге қарағанда, ең жоғары экономикалық өрлеуге қажетті қарқын алдық.

      Бұл бос сөздер емес. Бұл дау туғызбайтын дәйектер. Биылғы тоғыз айдың ішінде өнеркәсіп өнімін өндірудің өсімі 15 пайыз артып отыр. Сыртқы сауда айналымы 30 пайызға жуық, ал экспортымыз 80 пайыз өсті. Негізгі капиталға деген инвестициялар 13 пайыз, халықтың банктердегі салымдары 83 пайыз, ал нақты секторды несиелеу көлемі 60 пайыз артты.

      Сегіз айдың ішінде сауда теңгерімінің 2,6 миллиард доллар оң өзгеріміне қолымыз жетті, төлем теңгерімінің пайдалылығы да өсе түсті.

      Халықтың жан басына шаққандағы атаулы ақшалай кірісі 21 пайызға жуық, ал орташа жылдық ақшалай шығысы 22 пайыздан астам артып отыр.

      Экономикалық тіршілігіміздің міндеттерін шеше отырып, біз бір сәтте келешегімізді естен шығарғамыз жоқ. Сондықтан да мен осыдан үш жыл бұрын "Қазақстанның 2030 жылға дейінгі дамуының Стратегиясында" келешекке деген көзқарасымды баян еткен едім.

      Біздің экономикамызға тіке салқынын тигізген 1997-1998 жылдардағы бірқатар аймақтық дағдарыстарға қарамастан, стратегиямызға өрілген барлық экономикалық өлшемдеріміз іске асырылды.

      Еліміз бүгін жаңа астанадан басқарылады. Жекелеген сенімсіздіктерге қарамастан, астана берік ірге тепті. Басқару жүйесі күйрейді дейтін күйкі сәуегейлікке қасақана біз күллі әлемге, бәрінен бұрын өзімізге алға қойған ұзақ мерзімді мақсатымызға жете алатынымызды дәлелдедік.

      Біз өз стратегиямызда басымдықтарды рет-ретімен дұрыс қоя білдік. Ұлттық қауіпсіздік және еліміздің аумақтық тұтастығы, шекарамызды сенімді қорғау және саяси тұрақтылықты сақтау бағыттарында тындырылған істер аз емес. Осыдан үш жыл бұрын дағдарыс кезінде өмірден алшақ емес сияқты елестеген экономикалық өрлеу мен халықтың тұрмыс деңгейінің жақсаруы бүгінгі таңда біртіндеп нақты шындыққа айналып келе жатыр. Біз еңбекақының деңгейі жөнінен ТМД-да бірінші орын аламыз. Біз бірінші болып жинақтаушы зейнетақы қорын құрдық. Бүгінгі күні зейнетақы қорларындағы салымдар 80 миллиард теңгені құрап отыр.

      Стратегияда белгіленгендей, біз өзіміздің энергия ресурсымыздың әлеуетін дәйекті түрде дамытып келеміз. Бүгінгі таңда Қазақстан 32 миллион тонна мұнай өндірсе, енді он жылдан кейін 100 миллион тонна мұнай шығаруға жетеміз.

      Осы қиын-қыстау жылдардың ішінде ең жоғары халықаралық өлшемдерге сай келетіндей етіп, Ақтау портын жаңғырттық. Соңғы үш жылда жаңадан салынған көпірлер, жолдар, әуежайлар аз емес, ал жаңаланғандары одан да көп. Бұл ретте осы жуырда ғана Семейде ашылған Ертістегі тамаша көпірді атасақ та жеткілікті. Мұның бәрі де, сайып келгенде, стратегиялық инфрақұрылымға қосылған үлес, ал онсыз бірде бір елдің болашағы жоқ.

      Біздің ең басты инвестицияларымыз - адамдарға жұмсалған инвестициялар. "Халық денсаулығы" бағдарламасы емдеу мекемелерін вакциналармен қамтамасыз ету проблемасын толығымен шешіп берді. Біз 1990 жылдары белең ала бастаған қатерлі нышанның бетін қайтардық, өкпе ауруымен науқастану азая бастады. Әлеуметтік бағдарламалардың ең бір тиімдісі мектептерді компьютерлендіру болып отыр. Біз таяу уақытта бүкіл білім жүйесін 100 пайыз компьютерлендіруге жетеміз.

      Күні кеше біз Түркістаннан оралдық. Онда түркі мәдениетінің осынау бірегей орталығының мыңжарым жылдық мерекесі өткізілген еді. Осы мерекенің Мәдениетті қолдау жылы өткізіліп отырғаны ерекше мәнді. Бұл ғажайып мекенде "бәрі ұмытылса да, мәдениеттің ұмытылмай қалатын дүние" екенін пайымдайсың. Біздің өз мәдениетімізді ұмытуға қақымыз жоқ.

      Тегінде, не ісі жоқ, не сөзі жоқ пәтуасыздар ғана сын тезіне түспейді дейтін түсінік бар. Әлбетте, біз мәдениетімізге қарыздармыз, алайда ештеңе істелмеді десек, мұнымыз шындыққа кереғар келер еді. Қазақстанда биылдың өзінде 468 кітапхана, 238 клуб, 5 театр, 5 мұражай ашылды. Барлығы мыңнан астам мәдениет объектілері жаңадан ашылады немесе бұрын жабылғандары қалпына келтіріледі. Біз мәдениет ошақтарын жаңарту мен жөндеуге үшжарым миллиард теңгеден астам қаржы жұмсадық. Биылғы жылы ғана Астанада Мемлекеттік мұражай мен опера театры, Петропавлда музыкалық драма театры, Оралда музыкалық театр ашылды. Алматыда опера театрын жаңарту жұмысы аяқталады. Осы орайда елеусіз көрінгенмен, маңызы зор бір санды да атай кетейік: еліміздің ауылдық кітапханаларына жарты миллионнан астам жаңа кітаптар беріледі. Бюджеттің жобасында 2001 жылы мәдениетті дамытуға 600 миллион теңге артық жоспарланып отыр.

      Біз мемлекеттік қызметшілерді іріктеу жүйесін түбегейлі өзгерттік. Басқа елдер ондаған жылдарын сарп еткен жұмысты біз соңғы екі жылдың ішінде іске асырдық. Тоғыз мыңға жуық мемлекеттік қызметші ашық конкурстың нәтижесінде 2000 жылдың ішінде қызметке қабылданды. Ал мұның өзі мемлекеттік лауазымға конкурстық қабылдау жүйесін өткен-кеткен тарихында білмеген, мәселені үнемі телефон мен сыбайластық арқылы немесе саяси сенімділігі деген негізде шешіп келген елде іске асырылып отыр.

      Ұзақ мерзімді стратегиямызда белгіленген реформалардың бірінші кезеңі аяқталды, ал алғашқы үш жылға алдымызға қойылған басты міндеттер орындалды.

      "Жақсы жоспарларды жобалаушылардың желі оңынан тұрады, ал жаман жоспарларды орындаушылардың жұлдызы оңынан туады" дейтін нақыл бар. Өз стратегиямыздың осындай күйге ұшырамауы үшін оны әлеуметтік-экономикалық дамудың бесжылдық индикативтік және онжылдық стратегиялық жоспарына жіктеп, бірсыпыра қысқа мерзімдік құжаттар мен қамту арқылы нақтылай түсу қажет. Бұл жоспарлардың қисыны экономикалық өрлеудің ұзақ мерзімдік басымдығына негізделуге тиіс. Біздің таяу жылдардың өзінде бірсыпыра міндеттерді шешуіміз керек.

      Бірінші. Үкімет пен Ұлттық Банк макроэкономикалық және қаржылық тұрақтылықты сақтаудың негізгі тұтқасы ретінде бюджет тапшылығының жедел қысқартылуын қамтамасыз етуге тиіс.

      Бюджеттің 2001-2003 жылдарға арналған жобасында Үкімет мұндай міндеттерді қойып отыр. 2002 жылдың бюджетінен бастап, бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің біржарым пайызынан аспауға тиіс.

      Үкімет шикізат нарығында істейтін компаниялардың астан кірістерін алудың тетіктерін табуға тиіс.

      Акциздер мен басқа да бірқатар салықтар бойынша алымдардың деңгейі төмен, көңіл көншітпейді. Әкімдердің қолдау қаржы мен алымдар алуды ғана көздеп кетпей, жергілікті жерлерде кірісті шоғырландырумен көбірек шұғылданғаны жөн. Бұған қажет заң жобалары мен бюджет қаражаты әзір. Ендігі жерде осы заңдарды қабылдап, кірістің негізін кеңейту керек. Биылғы жылдың соңына дейін 1 қыркүйекте мен ұсынған заңдар дестесі, ең алдымен Салық кодексі қабылданады деген үміттемін.

      Әсіресе жергілікті жерлерде басқару буындарын қысқартып, оларды дәйекті түрде жеке секторға көшіру қажет.

      Борыштар мен қарыз алудың іс-тәжірибесі де қанағаттанарлық емес. Қарыз алғанда қандайда қысқа мерзімді, қымбатқа түсетін қарыздардан бас тартып, ұзақ мерзімді жеңілдікті қаражатқа ден қою қажет.

      2002 жылы мемлекеттік бюджеттің Республика, облыстар мен аудандар арасындағы кіріс пен шығыс бөліктерінің бөлінісін аяқтаған жөн.

      Икемді ауқымды саясат жүргізу мен дағдарысты жағдайда бюджет үшін резерв жасақтау міндетін іске асыру ұлттық қорда тиімді жинақтаулар жасау мен оның активтерін басқарудың жақсартылуын талап етеді.

      Сақтандыру нарығын, құнды қағаздар нарығын жаңа деңгейге көтеріп, зейнетақылық жинақтауларды пайдалану қажет.

      Біздің бизнесшілеріміздің шет елдерде сақталатын, өзімізді емес, бөтен экономиканы асырап отырған немесе жамбастарында жатқан жинақтарының бәрін іске қосатын уақыт жетті. Оларға кеңшілік беру арқылы өз экономикамыздың мұқтажына жұмсау керек.

      Екінші. Біздің нақтылы сектордың тым кейіндеп қалғаны өкінішті. Ол инвесторлар үшін бұлыңғыр, осы заманғы есеп пен есептілік жоқ, меншік иелері мен менеджерлері арасындағы қатынастарда жаңылысулар бар. Біз экономикамызда банктер мен инвесторларға ашық қуатты жеке сектор құруға тиіспіз. Бұл үшін, менің Жарлығымда көзделгендей, Үкімет 2001-2002 жылдары барлық тиісті жерлерде жекешелендіруді аяқтауы керек.

      Үшінші. Әлеуметтік қорғау мен еңбек қатынастары саласында әлі де ақтаңдақтар көп. Бізге керегі - жеке сипаттағы бірсәттік ұмтылыстар емес, дәл қазіргі әлеуметтік саясаттың толық тұжырымдамасы. Бұл жерде кәсіподақтар да, жұмыс берушілер де талап етіп қана қоймай, білек сыбанып іс тындыруға тиіс.

      Дағдарыс біздің адамдардың әл-ауқатын көтеру мәселесімен ден қойып шұғылдануға мұрша бермеді. Енді соның уақыты келді. Сондықтан да мен Үкіметке 2001 жылы: бюджет ұйымдары қызметкерлерінің (мемқызметшілерден басқасының) жалақысын 30 пайыз; әлеуетті құрылымдар қызметшілерінің жалақысын 30-40 пайыз; судьялар корпусының жалақысын арттыруды; ең төменгі зейнетақыны 4000 теңгеге дейін өсіруді тапсырамын. Халық алдындағы 5 миллиард теңге шамасында қордаланған берешекті өтеу қолға алынсын, барлық борыш 2004 жылы өтелсін.

      Барлық деңгейдегі бюджеттерден келетін ақшалай кірістің бүкіл өсімі 30 миллиард теңгеден асып түседі. Осы орайда Үкімет пен Ұлттық Банктің инфляцияға жол бермеуі, ал әкімдердің, ауылшаруашылығының, шағын және орта бизнес пен халық тұтынатын товарлар саласының өндірісті кеңейте отырып, осынау ақша нөпірін бағаны көтермей "бойына сіңіре" білуі ерекше маңызды.

      Үкімет 2002 жылы зейнетақыға, мемқызметшілердің жалақысын өсіруге, сондай-ақ халықтың алдындағы борышты өтеуге ғана жұмылуы керек.

      Мен жеке секторды жалдамалы еңбеккерлердің жалақысын көтеруге шақырамын. Адамдар өз жағдайының шындап жақсарғанын сезінетін, реформалардың жемісін көретін уақыт туды.

      Төртінші. Биыл ауыл шаруашылығы борышының салмағын едәуір жеңілдеттік. Енді жер мәселесін бір жағына шығаратын кез келді. Шаруалар жер пайдалану құқығын нарық айналысына салатын тетіктерді қолына алуы, сол арқылы ақша қаражатына жол табуы керек. Таяудағы жылдары оларға лизинг компанияларына нақтылы жол ашылуын қамтамасыз ету қажет.

      Бесінші. Даму үшін ең бастысы - модерлендіру мен құрылысқа арналған ішкі және сыртқы инвестициялар.

      Бұл - ішкі қор түзу мен жинақтар жасауға қажетті жағдай туғызу деген сөз. Бұл міндет шешіліп те жатыр.

      Бізге болашаққа және нақты өткеру нарығына бағдарланған айқын да түсінікті индустриялық саясат керек. Бүгін біз оның жалпы сұлбасы жайлы ғана айта аламыз.

      Таяудағы он жылда Каспий аймағы мен кен-металлургия кешенінің нарығы ең негізгі ішкі нарық болары өзінен-өзі түсінікті. Мұнай-газ машиналарын жасау саласының, химия мен мұнай химиясы, құрылыс материалдары өнеркәсібінің келешегі осында.

      Отандық және шет ел капиталын, тікелей инвестицияларды нақ осында бағыттау қажет.

      Ауыл шаруашылығы мен тамақ өнеркәсібі де өзінің ішкі, сондай-ақ сыртқы нарықтағы тауашасын тауып отыр. Ендігі жерде оны кеңейте, батылырақ игере беру қажет.

      Осыған орай біздің ұзақ жылдар бойы жолдар салып, модерлендіруіміз керек болады, демек жол құрылысын қамтамасыз ететін салалар технологиялық жағынан жарақтаулы әрі бәсекеге қабілетті болуға тиіс.

      Дегенмен, көкейтесті стратегиялық бағытымыз - ең алдымен экспортқа бағдарланған жоғары технологиялық өндірістер жайлы да ойлануымыз қажет.

      Сайып келгенде, даму міндеттері қуатты көлік - коммуникациялар желісін салып, модерлендіруді талап етеді.

      Міне, сондықтан да 2001 жыл экономикалық жағынан Үкімет пен барлық әкімдер үшін автомобиль жолдарын салу мен жаңарту жылы болуға тиіс.

      Тереңге бойламай-ақ айтатын болсам, таяудағы жылдары біздің: халықаралық нарықтарға жаңа көлік схемаларын тартуымыз; стратегиялық транзиттік даңғылдарды модерлендіруіміз; "Шығыс - Батыс" және "Оңтүстік - Солтүстік" бағыттарындағы схемаларды белсенді құруымыз; Каспий инфрақұрылымын жоғары қарқын мен ілгерілетуіміз, Алматы - Астана автожолын жаңартуды белсене жүргізу керек болады.

      Биыл еліміздің экономикалық дамуының бірінші бесжылдық индикативтік жоспары бекітіледі.

      Цифрлар тілімен айтқанда, біз енді бес жылдан кейін қандай белеске шығуды жоспарлап отырмыз? Болжам жасау дегеніміз әрдайым тәуекелі көп іс, дегенмен біз есептерге сүйеніп, еліміз бен халқымыздың алдына жаңа міндеттер қоямыз, әрі бесжылдықтың соңына дейін:

      - нақтылы жалпы ішкі өнімнің 30 пайыз өсетініне;

      - нақтылы жалақының өсімі 25-30 пайыздан кем болмайтынына;

      - инфляцияның жылына 4-5 пайыздан аспайтынына;

      - мемлекеттік бюджетке салық түсімі жалпы ішкі өнімнің 25 пайызына жететініне;

      - бюджет дефициті ЖІӨ-нің 1,5 пайызынан артық болмайтын мөлшерге жететініне сенімдіміз.

      Алыс болашақ әсем көрінер деген сөз бар. Мұның алысты меңзеген барлық жоспарларға қатысы бар сияқты. Дегенмен, өзіміздің таяу экономикалық болашағымыз жайлы, оның тұлғалы болары жайлы сеніммен айта аламыз. Үкіметтің бүкіл қызметі, барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің жұмысы осы мақсатқа жетуге бағдарланатын болады.

2. Қоғамды демократияландыру - уақыт талабы

      Жиырмасыншы ғасырдың саяси тарихы күнтізбелік уақытынан бұрын, ескі қоғамның шаңырағы ортасына түскен 1991 жылғы тамызда тәмәм болды. Жадымыз жақсы-ақ сияқты, бірақ кейде келтелік жасап жатады. Осы он жылдың ішінде өзіміз де өзгердік, дегенмен қандай қоғамнан шыққанымызды ұмытып қала беретін тәріздіміз.

      Біз тарих әлемінде бұрын-соңды кездеспеген түрлі ұлттардан кескінсіз ұлтсыз дүбәрә өсіруге шынымен-ақ әрекет жасалған қоғамнан шықтық. Біз мемлекеттік емес ақпарат құралдары деген ұғым халық жауы деген ұғымға барабар саналатын қоғамнан шықтық. Біз өкіметті сынаудың ақыры, айналып келгенде, абақтымен немесе ақылы ауысқандар үйімен аяқталатын қоғамнан шықтық. Біз ақиқатқа бір өзінің дара құқығы бар жалғыз ғана партия билік жүргізетін қоғамнан шықтық.

      Өткен 10 жыл ішінде біз еркін сайлау өткізілетін, 16 саяси партия жұмыс істеп жатқан, оның төртеуі Парламентте өкілдік ететін қоғам құрдық. Екіжарым мыңнан астам үкіметтік емес ұйымдары бар қоғам құрдық. Газеттердің, журналдардың, телерадиоарналарының сексен пайызы мемлекеттік емес қоғам құрдық. Жүздеген түрлі діни қауымдастықтар өзара байланыста қатар қалыпты өмір сүріп жатқан қоғам құрдық. Кәсіпқой екі палаталы парламенті мен тәуелсіз сот жүйесі бар қоғам құрдық. Осыдан 10 жыл бұрын мұның бірде-бірі бізде болған емес. Ал кәзір үнемі болған сияқты көрініп тұрады. Ең бастысы, осы шырғалаңды жылдардың ішінде өткен онжылдықтың соңын ала арамызға алдағы қанды алауыздықтарға бастауды көздейтін араздық қоламтасы тасталса да, бізде ұлтаралық қақтығыстар болған жоқ, бірде бір адам ұлтаралық тайталас дегеннен опатқа ұшыраған жоқ.

      Біздің саяси тарихымыздағы соңғы он жылға қатысты қандай құйтырқы лаққан сөздер айтылса да, біздің осы уақыттың ішінде ғасырға бара-бар жолдан өткеніміз анық, ендеше ертеңгі күні, дәннің қауызынан аршылып алынатынына еш күмән жоқ.

      Әлемнің ондаған елдері осындай жолдан өтті. Біздің бір ерекшелігіміз сол: біз бұл жолдан, қантөгіссіз, қару кезенусіз, мыңдаған құрбандарсыз, азамат соғысынсыз, аумағымыздың тұтастығын сақтап, қоғамымыздың ұлтына немесе дініне қарай жіктелуіне жол бермей өттік. Дегенмен, демократиялану үрдісінің жалпы мазмұны ортақ.

      Жиырмасыншы ғасырдың соңындағы басты саяси тағылым демократияландыру қағидасының ортақтығында жатыр. Демократияның ерекше үлгісі жайындағы әңгімелердің бәрі де демократиялық принциптерден қалайда алшақтау әрекеттері ғана. Сондықтан да біздің демократияландыру принциптерінен алшақтау жалпы әлемдік үрдістен алшақтау екенін, тұйыққа тірейтін жол екенін айқын пайымдап алуымыз керек. Қозғалыстың бұл бағыты демократиялық қоғамдардың сан ғасырлық тарихының барысында түзілген еді.

      Тегінде демократиялану - қоғамның өзінің қалауы. Жиырмасыншы ғасырдың соңындағы либерализмді сыртқа тарату әрекеті де, сондай-ақ саясатқа толық осынау жүзжылдықтың бірінші жартысындағыдай төңкерісті сыртқа тарату қарекеті де еш нәтиже берген емес. БҰҰ-ның мыңжылдыққа арналған 2000 жылғы 8 қыркүйектегі басқосуында қабылданған Декларациясында: "Қоғамның өз ішіндегі және қоғамдар арасындағы айырмашылық үрей туғызбауға, қудалаудың себебі болмауға тиіс, қайта адамзаттың қымбат игілігі ретінде шыңдалып сомдалуға тиіс. Әлемдік мәдениет пен барлық өркениеттер арасындағы үндестікті белсенді түрде қолдап отыру міндет", делінгені кездейсоқ емес. Адамның халықаралық тұрғыдан танылған барлық құқықтары мен бостандықтары жайлы айта келе, Әлемдік қоғамдастық өзінің Декларациясында "демократияны көтермелеу мен құқық тәртібін нығайту" үшін күш-жігер жұмсау қажеттігін ерекше атап көрсетеді.

      Демократияландыру проблемасының нақ осы мәдени және өркениеттік қыры қоғамымыздағы ахуалды саралаған кезде мүлде назардан тыс қалдырып жүр. Ендеше дәл біздегідей жағдайда он жылдың ішінде қай құрлықта, қай ғасырда демократиялық қоғам орнатылған екен?

      Біріншіден, азаматтарының бойына дәл осындай құқықтық нигилизм жүз жыл бойы қай елде сіңірілген екен? Екіншіден, мемлекеттің ыдырауы салдарынан экономикасы мүлде құлдырап, тұралаған осындай ел бар ма екен? Үшіншіден, ұлттық, діни және нәсілдік белгілері жағынан сан алуан, ондаған ұлттардан құралған басқа осындай ел бар ма екен? Төртіншіден, осындай жағдайда өзінің мемлекеттігін құрған ел бар ма екен? Жоқ, мұндай мемлекет іс жүзінде де, саяси теорияда да болған емес.

      Демократия жолында, шынында да біршама ілгері кеткен Шығыс Европа, Балтық бойы мемлекеттерін немесе Шығыс Азияның кейбір мемлекеттерін мысалға алғанда, осы елдердің айта қаларлық мәдени, ұлттық, діни біртектілігі, әрі осы елдердің бәрінде үстіміздегі ғасырдың өзінде-ақ осы заманғы мемлекеттілік тәжірибесі болғаны, еске аларлық демократиялық дәстүрлері бар екені, басқасын былай қойғанда, жағрапиялық жағдайына дейін, неге екені белгісіз, оп-оңай ұмытылып кетеді.

      Сондықтан да, біздің демократияға беттеген қозғалысымыз әмбебап заңдылықтарға бағына отырып, бірнеше мәселелерді шешуі керек. Бірінші - барлығы заңдарға сүйеніп өмір сүретін нақты құқықтық мемлекет құру. Әрине, ең алдымен, мемлекеттік құрылымдардың өздері заңда белгіленген ережелер бойынша қимыл жасауы керек. Саяси процестің басқа да субъектілеріне қойылатын талаптар да осындай. Барлық азаматтар заңға сәйкес өмір сүруді үйренуге тиіс. Бұл толыққанды демократияға көшудің сара жолы. Өйткені заң өзің мен өкіметтің арасындағы шарт. Жалған демократиялық ұрандар құқықтық мемлекетте құқық ауқымынан асып кетпеуі керек, ал асып кетсе, жанжалға, бөлшектелуге, қантөгіске әкеліп тірейді. Екінші - демократия дегеніміз, қанша маңызды әрі бағалы екеніне қарамастан, саяси бостандық қана емес. Бұл лайықты экономикалық өмір шарты мен қауіпсіздікті қамтамасыз ететін басқа да бірсыпыра іргелі құқықтардың іске асырылуы деген сөз. Үшінші - саяси жүйені ырықтандырған кезде біз аймақтағы халықаралық экстремизм қысымының ұлғайып келе жатқанын, халықтың аса күрделі ұлттық және мәдени-діни құрамын ұдайы есте ұстауымыз қажет. Бұл жағдайды ескермесек, жеріміз әлдеқашан отқа оранған болар еді. Бұл біздің сыншыларымыздың оңды-солды ой сабақтауына оңды болар еді, алайда біз оларға мұндай мүмкіндік бере қоймаймыз.

      Алайда біздің бүгін қоғамымыздағы саяси реформаның қарқыны экономикалық өзгерістеріміздің ауқымынан біршама кейіндеп қалғанын мойындауымыз керек. "Ілгері жүрмеген - кері кетер" деген көнеден қалған сөз бар.

      Саяси жүйені демократияландыру бірнеше негізгі бағыттар бойынша жүргізіледі.

      Бірінші. Сот жүйесінің тәуелсіздігін нығайту, құқықтық реформа.

      2000 жылғы 1 қыркүйекте "Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту шаралары туралы" Жарлыққа қол қойылды. Жоғарғы Соттың жанынан Сот әкімдігін жүргізу жөніндегі комитет құрылды. Сөйтіп, соттардың қызметін қамтамасыз ету міндеті Әділет министрлігінің құзырынан алынып, еліміздің жоғары сот органына берілді. Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың құқықтық жағдайын айқындайтын жаңа конституциялық заңның қабылдануы сот жүйесінің дербестігін қамтамасыз етудегі келесі қадам болды.

      Сонымен қатар құқықтық реформаның аясында еңбекпен түзеу мекемелерінің жүйесі Ішкіісминінің қарауынан Әділет министрлігінің құрамына берілетін болады.

      Екінші. Өкілді өкімет органдарының өкілеттігін кеңейту.

      "Жергілікті мемлекеттік басқару туралы" жаңа Заң жергілікті өкіметтің өкілді және атқарушы органдары өкілеттігінің ара-жігін айқын ажыратып беруге тиіс. Атап айтқанда, әкімдердің қызметі мен жергілікті бюджеттің атқарылуын бақылау мәселелерінде маслихаттардың өкілеттігін кеңейту қажет.

      Бүгін Парламенттің қолында Конституцияны өзгертуге, Премьер-министрді шеттету тетігіне дейін кез келген министрді қызметінен алуға жетерлік нақтылы билік бар; Есеп комитетін де негізінен Парламент жасақтайды.

      Дегенмен турасын айтсақ, Есеп комитетінің белсенділігі жетімсіз. Парламенттің Есеп комитетін кадрлармен нығайта отырып, осы институт арқылы мемлекеттік бюджеттің атқарылуын нақтылы бақылауға барлық мүмкіндігі бар.

      Үшінші. Сайланбалылықты кеңейту және сайлау заңнамасын жетілдіру.

      Таяу уақытта әкімдердің сайланбалылығын кезең-кезеңімен енгізудің мемлекеттік бағдарламасы әзірленеді. Бұл бағдарламада 2002 жылдан бастап ауылдық округтар әкімдерінің сайлауын өткізу көзделеді. Осы сайлаулар аяқталғаннан кейін аудандар мен қалалар әкімдерінің сайланбалылығына көшеміз. 2001 жылдан бастап республикада жергілікті жерлерде тиісті маслихаттардың сайлау комиссияларын жасақтауына көшу біртіндеп жүзеге асырыла бастайды.

      Төртінші. Азаматтық қоғам институттарын нығайту.

      "Жергілікті өзін-өзі басқару туралы" Заң қабылдау қажет. Осы заңға сәйкес қалалардың шағын аудандарында, ауылдар мен селоларда, сондай-ақ, қала үлгісіндегі кенттерде қолында жергілікті проблемаларды шеше алатын нақты өкілеттіктері бар қоғамдық өзін-өзі басқару құрылымдары жасақталады.

      Үкіметтік емес қоғамдық ұйымдар қазірдің өзінде Қазақстанда құқық қорғау қызметін де, халық топтарының айрықша мүдделерін жүзеге асыруда да, қоғамды әлеуметтік тұрақтандыруда да үлкен роль атқарып отыр. Атап айтқанда, әлеуметтік мәнді жобаларды жүзеге асыру үшін кепілдіктер жүйесі арқылы елеулі мемлекеттік қолдау керек. Осы саладағы ауқымды жұмыстарды қолға алатын уақыт жетті.

      Бүгін біз үшін әлеуметтік қайшылықтарды құқықтық құралдармен шешудің, әлеуметтік шиеленістің саяси арнаға өтіп кетуіне жол бермейтін тетіктер жасаудың өмірлік маңызы бар. Сондықтан бұл саладағы басымдық "Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік әріптестік туралы" Заң жобасы деп білемін.

      Маңызды заң жобаларын Қазақстан халықтары Ассамблеясының сессияларында, қоғамдық күштердің басқа да форумдарында Үкіметтің қатысуымен талқылау тәжірибесі енгізілетін болады. Бұл ретте олар түрлі әлеуметтік және этникалық топтардың мүдделерін ескере отырып, Мемлекет басшысына да, Парламентке де, Үкіметке де өздерінің ұсыныстарын енгізу құқығына ие болады.

      Қазақстан азаматтарының шет елге шығу тәртібін оңайлату керек. Осыған байланысты шет елге шығу үшін ІІМ-нің арнайы рұқсатын ресімдеу сияқты тәртіптің күшін жойған жөн. Сонымен қатар құқық қорғау органдарының қоғамдық-саяси бірлестіктердің жабық шараларына міндетті түрде қатысуының да күші жойылатын болады.

3. Ұлттық қауіпсіздік - мемлекеттік саясаттың негізі

      Бір тарихи заңдылық бар, ғасырлар тоғысындағы бетбұрыс кезеңде әрдайым қантөгіс қақтығыстардың белең алатыны білініп жүр. Бірақ бүгін мұның бір айырмашылығы сонда, соғыс лаңына әдетте әлемдегі шағын және орта мемлекеттер килігеді. Осы бір кереғарлықтан біздің ұлттық қауіпсіздігімізге тікелей қатысты мәселе қылаң беріп отыр.

      Ғаламдық тайталас соңғы он жылдың ішінде келмеске кетіп, есесіне миллиондаған адамдардың өмірін қиған оқшау соғыс ошақтары пайда бола бастады. Негізінен алғанда, бұлар жас тәуелсіз мемлекеттердегі ішкі діни және этникалық қақтығыстар. Ең қорқыныштысы да сол. Орталық Азия әлемнің жарылыс қатері күшті бес-алты аудандарының қатарына жатады, егер әрекет жасамай қарап қалатын болсақ, біздің халықтарымыздың болашақтағы тыныштығына ешкім де кепілдік бере алмайды.

      Біз бұдан 10 жыл бұрын болған қауіпсіздік жүйесінің келмеске кеткенін айқын түсінуге тиіспіз. Өкініштісі сол, қауіпсіздік тұрғысынан алғанда аймақтағы жағдай осы он жылдың ішінде күрт нашарлап кетті. Біз жаңа қауіптің бетін қайтаратын ұлттық қауіпсіздіктің жаңа тетіктерінің жасалуы қажет екенін барынша пайымдауымыз қажет.

      Әңгіме қандай қатер туралы болып отыр?

      Әңгіме, ең алдымен, халықаралық терроризм мен экстремизм қатері туралы болып отыр. Бұл нақтылы күш және осы заманғы дүниедегі ең қуатты деген мемлекеттердің өзі де экстремистер тарапынан жойқын соққыға ұшырап отыр. Адендегі американдық әскери-теңіз күштеріне осыдан бірнеше апта бұрын жасалған қатаң соққыны еске алсақ та жеткілікті. Бүгінгі экстремизм - бұл мол ақша, ұрыс қимылдарын жете меңгерген әрі әбден жаттыққан мыңдаған қарулы адамдар, бұл тығыз халықаралық байланыстар мен қатынастар, бұл жақсы жолға қойылған идеологиялық тұғырнама. Халықаралық терроризм мен экстремизм күшінің таяу арада Орталық Азияға қарай кезелетініне еш күмән келтіруге болмайды. Мұның бірнеше себептері бар. Ал ең бастысы - бұрынғы қауіпсіздік жүйесінің күйреуі.

      Аймақтың айрықша проблемасы Ауғанстан болып отыр. Осы ел экстремистер шоғырланған аумақ қана емес, әрі есірткі мен есірткі бизнесінің де ошағына айналып отыр. Орталық Азия біртіндеп есірткі өтетін өлкеге ғана емес, ең зардапты есірткіні жаппай қолданатын аймаққа да айналып келеді. Ауған есірткі бизнесі Орталық Азия халықтарының ұлттық тек-тамырына да қатерлі зардабын тигізіп отыр. 2000 жыл әлі аяқталған жоқ, ал Қазақстан аумағында ғана Ауғанстаннан әкелінген 200 килограмға жуық героин қолға түсті.

      Соңғы жылдары осы елдің айналысындағы дау-дамай мен сырқынды алыпсатарлық белең алып барады. Қазақстан ешқашан өзінің нық және нақты тұғырынан тайған емес. Біздің тұғырымыз ауғандықтардың өз ішінде ұлттық ымыраға келуінің, ал оның барлық көршілері мен халықаралық ұйымдардың тіл табысу мүмкіндіктерін іздестіруге саяды. Ауған тауларында тіпті Британ империясының не әскери қуатты держава Кеңестер Одағының армиялары да жеңіске жете алмағаны да белгілі. Ауған мәселесін бәз біреудің сырттан күшпен шешіп беретініне үміт арту дегеніміз тарихты білместік болып шығар еді.

      Осымен тікелей байланысты келесі қатер - ол босқындардың жаппай қоныс аудару қатері, мұның өзі Орталық Азияға нағыз гуманитарлық апат төндіретін қатер. Бүгінгі күннің өзінде, қыс түсер кезде 100 мыңнан астам босқынның Ауғанстаннан біздің елдерімізге қарай жөңкілуі ықтимал. Егер осылай бола қалса, аймақтағы тұрақтылық жайлы көпке дейін ұмытуға тура келеді, өйткені, әңгіме қарттар, әйелдер мен балалар жайлы ғана емес, қару асынған мыңдаған адамдар жайлы да болып отыр.

      Көзге ұрып тұрған экстремизм, террорлық әрекеттер, есірткілер, босқындардың шұбыруы қатерінен өзге, көзге көрінбейтін басқа қауіп те бар. Соғыс алдымен адамдардың санасында басталады деген сөз рас. Күн сайын, сағат сайын біздің адамдарымыздың санасы үшін де күрес жүріп жатыр. Діни экстремизмнің Қазақстанға қатысы жоқ, біздің тарихи дәстүріміз басқа, бізде ешқашан фанатизм болған емес деген оймен өзімізді алдаусырату ретсіз. Солай екені де рас, бірақ уақыт өз өзгерістерін енгізетінін ұмытпаған жөн.

      Осындай көрініп тұрған және көрінбейтін қатерге қайтаратын біздің жауабымыз қандай?

      Күрделі сауалдардың оңай жауабын іздейтін алдамшы пиғылдың болмай қалмайтыны да емес. Біздің қарапайым жауап емес, дәл жауап табуымыз қажет. Біздің іс-қимылымыздың бағдарламасы еліміздің Қауіпсіздік Кеңесінің өткен жылдың аяғында қабылданған Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігінің Стратегиясында айқын тұжырымдалған.

      Біріншіден, ұлттық қауіпсіздігіміз және өзіміз ұшырасып отырған орта мерзімдік қатерлер тұрғысынан алғанда, қазіргі ең маңыздысы, аймақтық қауіпсіздіктің сөз жүзінде емес, іс жүзінде нақты жүйесін жасақтау. Міне нақ осы үшін де бізге Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісім мен Шанхай бестігі аса қажет. 2000 жылы Ұжымдық қауіпсіздік келісімі аясында айқын және нақты шешімдер қабылданды. Дәл осы айдың өзінде Бішкекте аймақтық коалициялық әскери топтар құру жөнінде шешім қабылданды. Бұл аймақтық қауіпсіздіктің жаңа жүйесінің іргесін қалайды.

      Бұл шешімге ұзақ жүріп жеттік. Бұл жауапты таңдау және мұнда ұпай алуды көздейтін саясат жоқ. Мемлекет қауіпсіздігі өте-мөте маңызды мәселе және оны алдын-ала қамтамасыз ету қажет. Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісімнің P920997_ айналасындағы айла-шарғы жетіп жатыр.

      Қазақстан бұл келісімнен іс жүзінде нәтиже шығаруды көздейді. Біздің ешкімге шабуыл жасау ниетіміз де жоқ немесе әлдекімдердің геосаяси әпербақандығын күйттемек ойымыз да жоқ. Біздің жалғыз ғана қарапайым мақсатымыз - таяу және орта кезеңде еліміздің дамуына қажет қауіпсіз жағдай туғызу. Қазіргі кезеңде Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісім осы міндетті жүзеге асыру құралы болып отыр.

      Мұның артығы да жоқ, кемі де жоқ. Осы мүдделердің шегінен асатын нәрсенің бәрі, былайша айтқанда, қулыққа салу болар еді. ҰҚК-ға қоса біз Шанхай бестігінің қуатын еселеуге күш салып, Орталық Азия елдері арасындағы терроризмге, саяси және діни экстремизмге қарсы бірлескен күрес туралы шарттың мүмкіндігін арттыруға жұмылатын боламыз. Депутаттардың жаңа халықаралық келісімдердің тұтас бір шоғырын бекіту тұрғысында қолдаулары да керек.

      Екіншіден, көршілерің қанша жақсы болса да, әдетте, әркім әлді көршілерін сыйлауға бейіл. Бұл ақиқат алғашқы мемлекеттер пайда болғаннан бергі мыңдаған жылдардың ішінде айтарлықтай өзгере қойған жоқ. Біз осы заманғы қуатты әскер жасақтауымыз керек. Бұл ретте біз өткен соғысқа әзірлік жасауға бейім генералдарға ұқсамауымыз қажет. Біздің әскердің алдында тұрған бүгінгі міндет бұдан он жыл бұрынғы міндеттен мүлде басқа.

      2000 жылы соңғы онжылдықтың ішінде тұңғыш рет әскерді нақтылы қаржыландыру молайып отыр. Біз Қазақстан аумағында әскери округтер, ең алдымен Оңтүстік және Шығыс әскери округтерін жасақтай бастадық. Қазіргі кезде оқшау ұрыс жүргізуге бейімделген жаңа арнаулы бөлімшелер даярлау қолға алынды. Біз шекарамызды анағұрлым нығайттық. Айналасы бір жылдың ішінде бұрын пәрменді шекаралық бақылау болмай келген бағыттарда жаңа шекаралық отрядтар құрылды. Кедендік желілерде де осындай жұмыстар жүргізілді. Биыл көші-қон бақылау әжептәуір күшейтілді. Біздің арнаулы қызметтер Қазақстан аумағында экстремистік топтардың әрекетінің алдын алу мен тыйып тастауға бағытталған жөнінде ұтымды шаралар жүзеге асырды.

      Кейде баршаға мәлім ақиқатты қайталап жатуға тура келеді, яғни нағыз шындық мынаған саяды, Қазақстан аймақтағы ең тұрақты және ең қауіпсіз мемлекет болып келді және алдағы уақытта да болып қала береді, өйткені біз жағдайдың тамырын тап басып, танып отырмыз.

      Қауіпсіздік саласындағы проблемалардың күрделілігі сонда, ол мемлекет тарапынан әрдайым алдын ала іс-қимыл жасалуын талап етеді. Мен Қауіпсіздік Кеңесіне және әлеуетті құрылымдарға терроризм мен экстремизмге қарсы күрестің 2001-2003 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасын жасауды тапсырдым. Әлеуетті құрылымдар жұмысы көп реттерде олардың осы бағыттағы жұмыстарының пәрменділігіне қарай бағаланады. Қарулы күштердің ахуалды да айрықша назар аударуды талап етеді. Еліміздің Үкіметі үш міндетті шешуге:

      жыл сайын жалпы ішкі өнімнің кемінде 1 пайызын Қорғаныс министрлігінің қажеті үшін бөліп отыруға;

      осы заманғы аумақтық қорғаныс жүйесін қалыптастыруға;

      жұмылдыру даярлығының толымды жүйесін қайтадан қалпына келтіруге тиіс.

      Үшіншіден, есірткі дертіне ұшыраған қоғам қауіпсіз қоғам бола алмайды. Бұл жөнінде мен өткен жылғы Жолдауымда да айтқан едім. Иә, биыл есірткі құмарлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрестің бесжылдық стратегиясы мен екі жылдық мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Алайда, қандай да бір алға басушылық байқалар емес, ал деректер ахуалдың қайта нашарлап бара жатқанын көрсетіп отыр. Біз орасан зор есірткі арнасының бойында отырып, өзіміздің ішкі күш-қимылымызбен ғана мәселені шеше алмайтынымызды да түсінеміз. Дегенмен, мұның өзі, қол қусырып қарап отыру керек деген сөз емес.

      Дереу бірқатар қатал және нақты шаралар қолдану керек. Мен Үкіметке әр облыста есірткі құмарлық пен есірткі бизнесіне қарсы бағдарлама әзірлеу мен енгізуді және әр аймақтың бюджетінде осы бағдарламаны қаржыландыруға қажетті қаражат қарастыруды тапсырамын. Еліміздің әрбір облысында есірткі диспансерлерін ашу немесе жұмыс істеп тұрған диспансерлер мен медициналық әлеуметтік оңалту орталықтарын нығайту керек. Есірткі таратқаны үшін және есірткі бизнесіне тікелей қатысты экстремистік әрекет үшін жауапкершілікті күшейту жөнінде ұсыныстар берілсін. Мен бұл мәселені шешуде депутаттық корпустың қолдауына үміт артамын. Еліміздің Қауіпсіздік Кеңесі есірткіні анықтау жөніндегі кедендік және шекаралық бақылауға нақты талдау жасап, осыған байланысты түскен ұсыныстар мен тұжырымдарды 2001 жылдың басында қарауға тиіс.

      Төртіншіден, 2001 жылдан бастап, менің тапсырмам бойынша әзірленген еліміздің Экономикалық қауіпсіздігінің стратегиясы жүзеге асырыла бастайды.

      Таяу уақытта ол Қауіпсіздік Кеңесінде талқыланатын болады. Әлемдік тәжірибені, сондай-ақ осындай өзгерістерді басынан кешкен елдердің тәжірибелерін зерделеу экономикалық қауіпсіздіктің негізгі төрт элементін - құрылымдық, технологиялық, институционалдық және қаржылық элементін қарастыратын үлгісін құруға мүмкіндік берді. Осы стратегияның негізінде үкіметтің іс-шараларының нақты жоспары жасалатын болады.

      Егер біз, біздің ұрпақ, құқықтық негіздерінің бірі осындай күз күндерінің бірінде осыдан он жыл бұрын қабылданған Еліміздің мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясынан арна тартатын стратегиялық міндетті - азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ете алмасақ, онда біздің экономикалық және саяси жоспарларымыздың бәрі де тарих үшін және біздің ұрпақтарымыз үшін су бетіндегі үйірілген майда толқындай ғана болып қала береді.