Об утверждении критериев оценки экологической обстановки территорий

Постановление Правительства Республики Казахстан от 31 июля 2007 года № 653. Утратило силу постановлением Правительства Республики Казахстан от 7 сентября 2015 года № 750

Сноска. Утратило силу постановлением Правительства РК от 07.09.2015 № 750 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

Примечание РЦПИ.
В соответствии с Законом РК от 29.09.2014 г. № 239-V ЗРК по вопросам разграничения полномочий между уровнями государственного управления см. приказ министра энергетики Республики Казахстан от 16 марта 2015 года № 202

В соответствии со статьей 16 Экологического кодекса Республики Казахстан от 9 января 2007 года Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ :

1. Утвердить прилагаемые критерии оценки экологической обстановки территорий.

2. Признать утратившим силу постановление Правительства Республики Казахстан от 5 мая 2005 года N 431 "Об утверждении Правил объявления чрезвычайной экологической ситуации" (САПП Республики Казахстан, 2005 г., N 19, ст. 233).

3. Настоящее постановление вводится в действие со дня первого официального опубликования.

Премьер-Министр
Республики Казахстан

Утверждены
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 31 июля 2007 года N 653

Критерии оценки экологической обстановки территорий

1. Общие положения

1. Критерии оценки экологической обстановки территорий разработаны в соответствии со статьями 16 и 175 Экологического кодекса Республики Казахстан от 9 января 2007 года.
2. Критерии оценки экологической обстановки территорий - совокупность показателей, характеризующих ухудшение состояния здоровья населения и окружающей среды.
3. Критерии оценки экологической обстановки территорий используются при определении зоны чрезвычайной экологической ситуации или зоны экологического бедствия.
4. Определение зоны чрезвычайной экологической ситуации или зоны экологического бедствия осуществляется по одному или нескольким основным и дополнительным показателям, отражающим более высокую степень неблагополучной экологической обстановки.
5. Критерии оценки экологической обстановки территорий могут быть использованы в иных целях определения состояния здоровья населения и окружающей среды.
6. Понятия и термины, применяемые в настоящих критериях оценки экологической обстановки территорий, используются в значениях, определяемых в законодательстве Республики Казахстан.

2. Медико-демографические показатели
для оценки состояния здоровья населения, применяемые
для оценки экологической обстановки территории

К основным медико-демографическим показателям относятся: заболеваемость, детская смертность, медико-генетические нарушения, специфические и онкологические заболевания, связанные с загрязнением окружающей среды.
Медико-демографические показатели по экологически неблагоприятным территориям сравниваются с аналогичными показателями на контрольных (фоновых) территориях в этих же климатогеографических зонах. В качестве таких контрольных (фоновых) территорий принимаются населенные пункты или их отдельные части, на которых фиксируются наиболее благоприятные значения медико-демографических показателей.
Определять такие показатели рекомендуется раздельно для городского и сельского населения по нескольким (трем или более) территориям с благоприятной экологической (санитарно-гигиенической) ситуацией. Средняя величина из нескольких минимальных показателей принимается в качестве контрольного (фонового) значения. Недопустимо в качестве контрольных величин использовать только средние показатели по республике и области. Предпочтительны показатели, рассчитываемые за 10 лет, и (или) их динамика за этот период. Исключение может быть сделано для относительно редко встречающихся заболеваний, а также специфических заболеваний и других нарушений состояния здоровья, этиологически связанных с факторами окружающей среды антропогенной природы. Допускается также использование данных по территории за предшествующие годы в качестве контрольных цифр для сравнения с их величиной на момент проведения экспертизы. При расчете медицинских показателей могут быть использованы данные государственной медицинской статистики, специальных информационных систем, регистров по отдельным заболеваниям, а также результаты популяционных или когортных исследований (с учетом доверенности представляемой информации). При подготовке материалов по медико-демографическим показателям обязательно представление полного первичного материала, на основе которого ставится вопрос об отнесении территории к зонам экологического неблагополучия. Представляемые материалы должны содержать полную информацию по разделу "Основные показатели" и, по возможности, - по разделу "Дополнительные показатели". Кроме указанных показателей территории уполномоченные государственные органы могут, по своему усмотрению, представлять и любые другие материалы, характеризующие состояние здоровья и влияние на него загрязнения окружающей природной среды. Определение зоны чрезвычайной экологической ситуации или зоны экологического бедствия осуществляется по одному или нескольким основным и дополнительным показателям, отражающим более высокую степень экологического неблагополучия.

N п/п	Показатель	Параметр
		зона экологического бедствия		зона чрезвычайной экологической ситуации
1	2	3		4
	Основные показатели
1	Увеличение и изменение структуры детской смертности в возрасте до 5 лет	в 1,5 раза и более		от 1,3 до 1,5 раз
2	Увеличение и изменение структуры: перинатальной смертности	в 1,5 раза и более		от 1,3 до 1,5 раз
	младенческой смертности	в 1,5 раза и более		от 1,3 до 1,5 раз
	Медикогенетические показатели
3	Увеличение частоты врожденных пороков развития новорожден- ного и спонтанных выкидышей	в 1,5 раза и более		от 1,3 до 1,5 раз
4	Изменение заболевае- мости детей и взрослых: увеличение распростра- ненности по отдельным нозологическим формам и возрастным группам, изменение структуры заболеваемости	в 2 раза и более		от 1,5 до 2 раз
5	Онкологические заболевания (заболева- емость и смертность): отдельные формы;	в 2 раза и более		от 1,5 до 2 раз
	злокачественные новообразования у детей	в 2 раза и более		от 1,5 до 2 раз
6	Специфические заболевания, этиологически связан- ные с характером загрязнения территории	Наличие таких заболеваний
	Дополнительные показатели
7	Увеличение нарушении репродуктивной функции женщин 1, 2, 3 :
	осложнение течения и исходов беременности (суммарное число случаев на 1000 беременных);	в 2 раза и более		от 1,5 до 2 раз
	осложнение родов (суммарное число случаев на 1000 беременных);	в 2 раза и более		от 1,5 до 2 раз
	неудовлетворительное состояние доношенных новорожденных (оценка по АПГАР, число случаев на 1000 доношенных новорожденных)	в 2 раза и более		от 1,5 до 2 раз
8	Частота рождения детей с массой тела < 2500 г 2	Критерии устанавливаются по экспертным оценкам с учетом степени выраженности изменений основных показателей
9	Изменение массы тела, роста, окружности головы у новорожден- ных, изменение соотношения полов - отклонение от аналогичных показате- лей на контрольных территориях	Критерии устанавливаются по экспертным оценкам с учетом степени выраженности изменений основных показателей
10	Средняя продолжительность жизни мужчин и женщин:	М	Ж	М	Ж
	отставание от аналогичных показате- лей на контрольных территориях, в годах:
	в возрасте 15 лет	более 3,4	более 2,5	3,4	2,5
	35 лет	более 2,5	более 2,0	2,5	2,4
	65 лет	более 2,0	более 1,7	2,0	1,8
11	Материнская смертность: увеличение по сравнению с контрольными территориями 4	Критерии устанавливаются по экспертным оценкам с учетом степени выраженности изменений основных показателей.
12	Физическое развитие детей: увеличение доли детей с отклонениями физического развития при их оценке по региональному стандарту 7-10-летний давности 5	50 % и более		от 30 до 50 %
13	Психическое развитие детей: доля детей с отклонениями психичес- кого развития	20 % и более		от 10 до 20 %
14	Генетические нарушения: увеличение частоты генетических нарушений в клетках человека (хромосомные аберрации, разрывы ДНК и др.)	в 3 раза и более		до 3 раз
15	При превышении уровня суммарных мутогенных воздействий в пробах воздуха, воды и других компонентах среды	в 3 раза и более		до 3 раз
16	Изменение иммунного статуса: увеличение числа людей с выраженными сдвигами в иммунограмме по морфологическим и гуморальным показателям	Критерии устанавливаются по экспертным оценкам с учетом степени выраженности изменений основных показателей.
17	Содержание в биосубстратах человека (кровь, моча, волосы, зубы, слюна, плацента, женское молоко и др.) токсичных химических веществ, превышение допустимых биологических уровней	Критерии устанавливаются по экспертным оценкам с учетом степени выраженности изменений основных показателей.

Примечания:
примечание к пунктам 1, 2: превышение средних значений по сравнению с контрольными (фоновыми) на территории с населением не менее 30 тыс. человек по данным за 5 лет и не менее 50 тыс. человек - за 3 года, отдельно для городского и сельского населения;
примечание к пунктам 1, 2: учитывается также изменение традиционной структуры младенческой смертности;
примечание к пункту 1 основных показателей: отношение числа родившихся мертвыми.

3. Загрязнение воздуха селитебных территорий

Негативное воздействие загрязнения воздушного бассейна происходит двумя основными путями, которые должны учитываться при обследованиях зон возможного экологического бедствия:
в результате прямого контакта с загрязненным воздухом;
в результате выпадения загрязняющих веществ из атмосферы и вторичного загрязнения воды и почвы.
Пространственный масштаб воздействия колеблется в чрезвычайно широких пределах в зависимости от характеристик источников загрязнения и объектов воздействия.
Концентрация загрязняющих веществ от отдельных локальных источников в результате процессов рассеяния и выпадения примесей довольно быстро убывает с расстоянием. Максимальные концентрации отмечаются на расстоянии около 20 высот трубы. Поэтому опасные для здоровья человека концентрации от таких источников наблюдаются, как правило, на площади не более 10-100 км ² . Для хвойных лесов, чувствительность которых к загрязнению атмосферы в несколько раз выше, чем у человека, площадь поражения растительности может достигать 100-1000 км ² .
В крупных промышленных агломерациях происходит наложение загрязнения от отдельных источников и общая площадь негативного воздействия может быть близкой к площади самой агломерации или превосходить ее.
Степень загрязнения атмосферного воздуха устанавливается по кратности превышения ПДК с учетом класса опасности, суммации биологического действия загрязнений воздуха и частоты превышений ПДК.
В соответствии с действующими ПДК, для оценки степени загрязнения воздуха используются фактические максимально разовые и среднесуточные концентрации за последние несколько лет, но не менее чем за 2 года.
Результаты измерений обрабатываются и представляются для каждого поста, вещества и года наблюдения раздельно. По каждому веществу должно быть не менее 200 наблюдений (проб).
1) оценка степени загрязнения атмосферного воздуха по среднесуточным концентрациям;
для оценки степени загрязнения используются среднесуточные пробы, полученные путем непрерывной аспирации в течение 24 часов, или прерывистой аспирации, как минимум 4 раза в сутки, через равный интервал времени. Анализируются все концентрации из отобранных среднесуточных проб.
Для каждой среднесуточной концентрации рассчитывается кратность превышения "К". Рассчитанный по показателю "К" ряд, за анализируемый период (год), оценивается в соответствии с критериями, приведенными в таблице 2.4. В случае присутствия комбинации веществ, обладающих эффектом суммации, рассчитывается приведенная среднесуточная концентрация Ссс пр., аналогично формуле (2.2). Оценка ведется по Ссс пр.
С учетом указанных критериев территории представляют материалы по всем типам загрязнения атмосферы, на основании которых делается экспертная оценка отнесения территории к той или иной зоне.
Критерии оценки степени загрязнения атмосферного воздуха по среднесуточным концентрациям

Класс опасности	Экологическое бедствие		Чрезвычайная экологическая ситуация
	К	число суток (N) с К	К	число суток ( N ) с К
I	>3	7<N<20 подряд	2-3	7<N<20 подряд
II	>5	7<N<20 подряд	4-5	7<N<20 подряд
III	>7,5	>30 подряд	5-7,5	>30 подряд
IV	>12	>30 подряд	8-12	>30 подряд

2) оценка загрязнения атмосферного воздуха по максимально-разовым (разовым) концентрациям.
Для повышения надежности оценки результатов измерений и исключения случайных величин используется статистическая обработка материала, позволяющая с учетом вариаций концентраций получить то ее значение, которое в 95 % случаев будет на уровне или ниже расчетной концентрации (С95).
Кратность превышения (К) рассчитывается по формуле (2.1) путем деления (С95) на максимальную разовую ПДК:

С95
К = ----- (2.1)
ПДК

В случае присутствия в атмосферном воздухе веществ, обладающих эффектом суммации биологического действия, рассчитывается приведенная к одному из суммирующих веществ концентрация ( С95 пр) по формуле (2.2):

ПДК1 ПДК1 ПДК1
С95 пр = С1 + С2 ----- + С3 ----- +...+ Сn ------ (2.2)
ПДК2 ПДК3 ПДКn

Оценка степени загрязнения атмосферного воздуха для комбинации суммирующих веществ ведется по приведенной концентрации. Рекомендуется приводить сумму таких веществ к веществу, обладающему менее благоприятным классом опасности.

Примечания:
1. Загрязнение атмосферного воздуха бенз/а/пиреном (БАП) может иметь ведущее значение только на территориях размещения промышленных предприятий, для которых БАП является одним из ведущих компонентов выброса (анодные заводы, алюминиевая промышленность, коксо-пековая промышленность и др.);
2. При наличии превышений загрязнения по указанным критериям, по взвешенным веществам, одновременно представляются данные о физико-химических свойствах веществ.

Показатели	Экологическое бедствие		Чрезвычайная экологическая ситуация
	К	% измерений выше К	К	% измерений выше К
I Класс	>5	>30	>3-5	>30
II Класс	>7,5	>30	>5-7,5	>30
III Класс	12,5	>50	8-12,5	>50
IV Класс	20,0	>50	12,5 - 20	>50

3) оценка среднегодового загрязнения атмосферного воздуха по комплексному показателю.
Среднегодовые концентрации загрязняющих веществ в атмосферном воздухе рассчитываются или используются данные о состоянии загрязнения воздуха городов и промышленных центров за несколько лет, но не менее двух.
Степень загрязнения воздуха рассчитывается с учетом кратности превышения среднегодового ПДК веществ, их класса опасности, допустимой повторяемости концентраций заданного уровня, количества веществ, одновременно присутствующих в воздухе, и коэффициента их комбинированного действия.
Среднегодовые значения ПДКг выражаются через значение среднесуточного ПДКсс по соотношению:

ПДКг = а ПДКсс

Значение коэффициентов "а" для различных веществ:

Вещества	Коэффициент "а"
Аммиак, азота оксид, азота диоксид, бензол, бенз/а/перен, марганца диоксид, озон, серы диоксид, сероуглерод, синтетические жирные кислоты, фенол, формальдегид, хлоропрен	1
Трихлорэтилен	0,4
Амины, анилин, взвешенные вещества (пыль), углерода оксид, хлор	0,34
Сажа, серная кислота, фосфорный ангидрид, фториды (твердые)	0,3
Ацетальдегид, ацетон, диэтиламин, толуол, фтористый водород, хлористый водород, этилбензол	0,2
Акролеин	0,1

Степень загрязнения воздуха веществами разных классов опасности определяется "приведением" их концентраций, нормированных по ПДК, к концентрациям веществ 3-го класса опасности согласно формуле:

К3кл = К _j n

где n - коэффициент изоэффективности, j - класс опасности (n = 2,3 для j = 1; n = 1,3 для j = 2; n = 0,87 для j = 4). (При величинах, нормированных по ПДК концентраций выше 2,5 для 1-го класса, выше 5 для 2-го класса, выше 8 для 3-го класса и выше 11 для 4-го класса, "приведение" к 3-му классу осуществляется путем умножения значений нормированных по ПДК концентраций соответственно на 3,2; 1,6; 1 и 0,7).
Если атмосферный воздух загрязнен веществами, относящимися к разным классам опасности, производится расчет комплексного показателя Р.
Расчет комплексного показателя Р проводится по формуле:

Р = Sqrt (Sum (K^2j))

где Sqrt (Sum (K^2j)) - корень квадратный из суммы квадратов нормированных по ПДК концентраций, приведенных к таковым концентрациям веществ 3-го класса, j - номер вещества.
Оценка степени суммарного загрязнения атмосферного воздуха по комплексному показателю Р проводится согласно данным таблицы 2.6.
При этом если в комплексном показателе любое из веществ будет иметь значение, превышающее величину показателя для одного вещества, то в этом случае оценка степени загрязнения осуществляется и по этому веществу.

Комплексный показатель для оценки среднегодового загрязнения
атмосферного воздуха по комплексному показателю.

Р для количества веществ	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
	экологическое бедствие	чрезвычайная экологическая ситуация
1 вещество	более 16	8-16	1
2-4 вещества	более 32	16-32	2
5-9 веществ	более 48	32-48	3
10-16 веществ	более 64	48-64	4
16-25 веществ	более 80	64-80	5

4. Оценка санитарно-эпидемиологической ситуации, связанной
с питьевой водой централизованного водоснабжения

Опасное для здоровья людей снижение качества питьевой воды, вследствие интенсивного загрязнения источников водоснабжения и санитарно-эпидемиологического состояния водных объектов рекреационного назначения, является важнейшим фактором изменения среды обитания человека и играет важную роль при определении степени экологического неблагополучия территорий.
Заключение о степени санитарно-эпидемиологического неблагополучия может быть сделано на основании стабильного сохранения негативных значений основных показателей в течение достаточно длительного периода (не менее одного года). При этом, как правило, отклонения от норм должны наблюдаться по нескольким критериям, за исключением случаев загрязнения водоисточников и питьевой воды патогенными микроорганизмами и возбудителями паразитарных заболеваний, а также особо токсичными (чрезвычайно опасными) веществами, когда заключение о неблагополучии может быть сделано на основании одного критерия. Показатели, характеризующие загрязнение водоисточников и питьевой воды веществами, отнесенными к третьему и четвертому классам опасности, а также физико-химические свойства и органолептические характеристики воды относятся к дополнительным. Дополнительные показатели используются для подтверждения степени интенсивного антропогенного загрязнения водоисточников, определенного по основным показателям.
1) показатели для оценки санитарно-эпидемиологической ситуации, связанной с питьевой водой централизованного водоснабжения.

N п/п	Показатель	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологическое бедствие	чрезвычайная экологическая ситуация
1	Общее микробное число (число образующих колоний бактерий в 1 мл)	более 250	50-250	Не более 50
2	Общие колиформные бактерии (число бактерий в 100 мл) 1	более 10	единая встречаемость	отсутствие
3	Термотолерантные колиформные бактерии (число бактерий в 100 мл) 2	более 10	единая встречаемость	отсутствие
4	Колифаги (число бляшкообразующих единиц (БОЕ) в 100 мл)	Более 10	Менее 10	отсутствие
5	Споры сульфитре- дуцирующих клостридий (число спор в 20 мл) 3	Более 10	единая встречаемость	отсутствие
6	Цисты лямблий (число цист в 50 л) 4	Более 100	1-100	отсутствие
1 Превышение норматива по общим колиформным бактериям не допускается в 95 % проб, отбираемых в точках водоразбора наружной и внутренней водопроводной сети в течение 12 месяцев, при количестве исследуемых проб не менее 100 за год. 2 При определении термотолерантных колиформных бактерий проводится трехкратное исследование по 100 мл отобранной пробы. 3 Определение спор сульфитредуцирующих клостридии проводится при оценке эффективности технологии обработки воды. 4 Определение цист лямблий проводится только в пробах воды сооружений водоснабжения из поверхностных источников перед подачей воды в распределительную сеть.

2) показатели для оценки санитарно-эпидемиологической опасности загрязнения питьевой воды и источников питьевого водоснабжения химическими веществами.

N п/п	Показатель	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологи- ческое бедствие	чрезвычайная экологическая ситуация
1	2	3	4	5
	1. Основные показатели
1.1	Содержание токси- ческих веществ первого класса опасности (чрез- вычайно опасные вещества): бериллий, ртуть, бенз(а)пирен, линдан, 3, 4, 7, 8 - диоксин 2 , дихлорэтилен, диэтилртуть, галлий, тетраэтилсвинец, тетраэтилолово, трихлорбифенил, кратных нормативам ПДК	>3	2-3	в пределах гигиенических нормативов (ПДК)
1.2	Содержание токсич- ных веществ второго класса опасности (высокоопасные вещества): - алюминий, барий, бор, кадмий, молибден, мышьяк, нитриты, свинец, селен, стронций, цианиды, в ПДК	>10	5-10	В пределах гигиенических нормативов (ПДК)
	2. Дополнительные показатели
2.1	Содержание токсич- ных веществ третьего и четвер- того классов опасности (опасные и умеренно опасные вещества): аммоний, никель, нитраты, хром, медь, марганец, цинк, фенолы, нефтепродукты, фосфаты, (в ПДК)	>15	10-15	в пределах гигиенических нормативов
	2.2. Физико-химические свойства
2.2.1	рН	<4	4-6	6-9
2.2.2	Фенольный индекс (мг/л)	>0,75	0,75-0,25	0,25
2.2.3	Поверхностно- активные вещества (ПАВ), анионоактив- ные (мг/л)	>2,5	2,5-0,5	<0,5
2.2.4	Общая минерализация (сухой остаток, мг/л)	>5000	5000-1000	<1000
2.2.5	Жесткость общая (мг-экв./л)	>21	21-7	<7
2.2.6	Общая альфа- радиоактивность (Бк/л)	>0,5	0,5-0,1	<0,1
2.2.7	Общая бета- радиоактивность (Бк/л)	>5	5-1	<1
	2.3. Органолептические характеристики
2.3.1	Запах и привкус, баллы	>4	4-2	<2
2.3.2	Мутность (ЕМФ)	>8	8-2,6	<2,6
	Мутность (мг/л, по каолину)	>4,5	4,5-1,5	<1,5
2.3.3	Плавающие примеси (пленки, пятна масляные и др.)	пленка темной окраски, занимающая до 2/3 обозримой площади	яркие полосы или пятна тусклой окраски	Отсутствие
1 Степень опасности загрязнения водоисточников питьевого назначения оценивается с учетом влияния пороговой концентрации веществ на санитарный режим водоемов и барьерной способности используемой технологической схемы водоочистки. 2 Для диоксинов допустимый уровень составляет 0,02 нг/л. Разъяснение: оценка опасности загрязнения веществами, не указанными в приложении 7, производится в соответствии с санитарными нормами и правилами "Санитарно-эпидемиологические требования по охране поверхностных вод от загрязнений" от 28.06.2004 г. N 506.

3) показатели для оценки санитарно-эпидемиологической ситуации, связанной с качеством воды водоисточников питьевого назначения и возбудителями паразитарных заболеваний.

N п/п	Показатель	Параметр		Относительно удовлетворитель- ная ситуация
		эколо- гическое бедствие	чрезвы- чайная экологи- ческая ситуация
1	2	3	4	5
	1. Вода водоисточников
1.1	Кишечные патогенные простейшие: цисты лямблий, дизентерийных амеб, балантидий, криптоспоридий	более 100 1	1-100	Отсутствие
1.2	Геогельминты:
	яйца аскарид, власоглавов, трихостронгилид	более 5	1-5	Отсутствие
1.3	Биогельминты:
	- яйца тениид	более 10	1-10	Отсутствие
1.4	Актиномицеты КОЕ/дм 3 - содержание колониальных единиц в 1 дм 3 воды	более 10 000	100-10 000	Отсутствие
	2. Рекреационные воды
2.1	Кишечные патогенные простейшие: - цисты лямблий, дизентерийных амеб, балантидий, криптоспоридий 1	более 100	1-100	Отсутствие
2.2	Геогельминты: - яйца аскарид, власоглавов, трихостронгилид	более 5	1-5	Отсутствие
2.3	Биогельминты:
2.3.1	Яйца описторхид, дифиллотриид	более 100	1-100	Отсутствие
2.3.2	Яйца тениид	более 10	1-10	Отсутствие
2.3.3	Яйца шистосоматид (возбудители циркориозов)	более 10	1-10	Отсутствие
2.4	Актиномицеты КОЕ/дм 3 - содержание колониальных единиц в 1 дм 3 воды	более 1000 000	1000-1000 000	Отсутствие, единичная встречаемость
1 Число возбудителей (цисты, яйца) в 1 дм 3 воды.

5. Загрязнение почвы населенных мест

Экологическая оценка радиоактивного загрязнения почв селитебных территорий проводится по основным показателям: мощности экспозиционной дозы на уровне 1 м от поверхности почвы (мкР/час) и степени радиоактивного загрязнения по отдельным радиоизотопам (Ku/км ² ).
Химическое загрязнение почв оценивается по суммарному показателю химического загрязнения (Zc). Суммарный показатель химического загрязнения (Zc) характеризует степень химического загрязнения почв обследуемых территорий различных классов опасности. Данный показатель определяется как сумма коэффициентов концентраций отдельных компонентов загрязнения по формуле:

Zc = Кci + ... + Ксn - (n - 1),

где n - число определяемых элементов; Кci - коэффициент концентрации i-гo загрязняющего компонента, равный частному от деления массовой доли i-го вещества в загрязненной и "фоновой" почве для тяжелых металлов.
Для загрязняющих веществ неприродного происхождения коэффициент концентрации определяют как частное от деления массовой доли загрязняющего вещества и его ПДК. К дополнительным показателям экологического состояния почв селитебных территорий относятся генотоксичность и показатели биологического загрязнения (число патогенных микроорганизмов, коли-титр и содержание яиц гельминтов).

Показатели для оценки санитарно-эпидемиологического состояния почвы населенных мест.

N п/п	Показатель	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологи- ческое бедствие	чрезвы- чайная экологи- ческая ситуация
1	2	3	4	5
1	Показатель загрязнения радиоактивными веществами, миллиЗиверт - далее мЗв	более 50	5-50	1-5
2	Содержание яиц гельминтов в 1 кг почвы	более 100	11-100	менее 10
3	Титр анаэробов	0,0001	0,001-0,0001	0,001-0,1
4	Коли-титр	менее 0,001	0,01-0,001	0,01-1,0
5	Число личинок и куколок мух на участке 0,25 м 2	более 100	10-100	1-10
6	Показатель загрязнения экзогенными химическими веществами - кратность превышения ПДК	более 100	10-100	1-10
7	Показатель самоочищения почвы - титр термофилов	менее 0,00001	0,00001- 0,00002	0,001- 0,0002-
8	Санитарное число Хлебникова 1	менее 0,7	0,7-0,85	0,85-0,98
1 "Санитарное число Хлебникова" - сотношение количества почвенного белкового азота (в миллиграммах на 100 грамм абсолютно сухой почвы) к количеству органического азота (в миллиграммах на 100 грамм абсолютно сухой почвы).

6. Показатели для оценки радиационной безопасности

Основной критерий, характеризующий степень радиоэкологической безопасности человека, проживающего на загрязненной территории, среднегодовое значение эффективной дозы от всех источников ионизирующих излучений, в том числе и природных.
Единицей эффективной дозы является зиверт (Зв). Международной комиссией по радиологической медицине (МКРЗ) рекомендована в качестве предела дозы облучения населения - доза, равная 1 мЗв/год (0,1 бэр/год).
Территории, в пределах которых среднегодовые значения дополнительной (сверх естественного фона) эффективной дозы облучения человека не превышают 1 мЗв, а среднегодовые значения эффективной дозы облучения за счет природных источников не превышает 30 мЗв, относятся к территориям с относительно благополучной экологической обстановкой.
Территории, в пределах которых среднегодовые значения эффективной дозы облучения (дополнительного, сверх естественного фона) могут превысить 5 мЗв и находиться в диапазоне доз до 10 мЗв, необходимо относить к территориям чрезвычайной экологической ситуации, а более 10 мЗв - к зонам экологического бедствия.
Территории, в пределах которых среднегодовые значения эффективной дозы облучения за счет природных источников ионизирующих излучений могут превысить 50 мЗв и находиться в диапазоне доз до 100 мЗв, необходимо относить к территориям чрезвычайной экологической ситуации, а более 100 мЗв - к зонам экологического бедствия.

Показатели для оценки радиационной безопасности:

N п/п	Показатель	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологи- ческое бедствие	чрезвычай- ная экологичес- кая ситуация
1	Показатель загрязнения радиоактивными веществами, миллиЗиверт	более 50	5-50	1-5

7. Критерии изменения природной среды

1) показатели для оценки загрязнения атмосферного воздуха по веществам, влияющим на наземную растительность и водные экосистемы.
Основными показателями загрязнения атмосферного воздуха, характеризующими воздействие на природную среду (растительность, почвы, поверхностные и подземные воды), являются критические нагрузки и критические уровни загрязняющих веществ. Под ними понимают максимальные значения выпадений или, соответственно, концентраций в атмосферном воздухе загрязняющих веществ, которые не приводят к вредным воздействиям на структуры и функции экосистем в долговременном плане.

Вещество, млг/м 3	Параметр		Норма	Время воздействия
	эколо- гическое бедствие	чрезвычай- ная экологи- ческая ситуация
1	2	3	4	5
Критические уровни для наземной растительности
Диоксид серы	>200	100-200	<20	Среднегодовое
Диоксид азота	>300	200-300	<30	Среднегодовое
Фтористый водород	>20	10-20	<2-3	Долговременное воздействие
Озон	>1500	1000-1500	<150	Максимальное в течение 1 часа
Озон	>600	400-600	<60	Средняя в течение 3 часов
Озон	>500	300-500	<50	Средняя между 9-16 часами каждого дня в период 1 апреля - 30 сентября ежегодно
Критические нагрузки для лесных и водных экосистем
Соединения серы, г/м 2 в год	>5,0	3,0-5,0	<0,32	Северные и центральные районы
Соединения азота, г/м 2 в год	>4,0	2,0-4,0	<0,28	Северные и центральные районы
Ионы водорода, кг/м 2 в год	>300	200-300	<20	Северные и центральные районы

Критерием для выделения зон экологического бедствия может служить превышение в 10-15 раз критических уровней и нагрузок для различных ингредиентов и в зависимости от чувствительности экосистем.
Для оценки состояния природных сред измеренные значения концентраций загрязняющих веществ в атмосферном воздухе или измеренные значения интенсивности выпадений U следует сравнивать с соответствующими данными таблицы. Для кислотообразующих веществ измеренная величина U должна быть исправлена на значение доли не нейтрализованной части суммы сильных кислот по соотношению:

L = DU,

где L - значения атмосферных нагрузок, которые сравниваются с критическими нагрузками, a D определяется, как

D = 1 - R при 0 < R < 1
D = 0 при R > 1

где D = А/К есть отношение суммы молярных концентраций анионов
_ _ 2-
А = [Cl] + [NO ₃ ] + 2 [SO ₄ ]

сумме молярных концентраций катионов
+ + + 2+ 2+
K = [NH ₄ ] + [K] + [Na] + 2[Ca] + 2[Mg]

2) показатели для оценки степени химического загрязнения поверхностных вод.
В качестве основных показателей оценки состояния поверхностных вод выбраны токсичные, приоритетные загрязняющие вещества, в том числе обладающие кумулятивными свойствами накапливаться в органах и тканях гидробионтов (таблица 2.13).
Для совокупной оценки опасных уровней загрязнения водных объектов при выделении зон чрезвычайной экологической ситуации и экологического бедствия предлагается использовать формализованный суммарный показатель химического загрязнения ПХЗ(10). Этот показатель особенно важен для территорий, где загрязнение химическими веществами наблюдается сразу по нескольким веществам, каждый из которых многократно превышает допустимый уровень (ПДК).
В дополнительные показатели включены общепринятые физико-химические и биологические характеристики, дающие общее представление о составе и качестве вод. Эти показатели используются для дополнительной характеристики процессов, происходящих в водных объектах. Кроме того, в дополнительные характеристики включены показатели, учитывающие способность загрязняющих веществ накапливаться в донных отложениях (КДА) и гидробионтах (К _н ).

N п/п	Показатель	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологи- ческое бедствие	чрезвычай- ная эколо- гическая ситуация
1	2	3	4	5
	Основные показатели
1	Химические вещества, ПДК 1-2 класс опасности	Более 10	5-10	<5
	3-4 класс опасности	Более 100	50-100	<50
2	ПХЗ(10)
	1-2 класс опасности	Более 80	35-80	<35
	3-4 класс опасности	Более 500	100-500	<100
	Дополнительные показатели
3	Запахи, привкусы, баллы	Более 4	3-4	<3
4	Плавающие примеси: нефть и нефтепродукты	Пленка темной окраски, занимающая 2/3 обозримой площади	Яркие полосы или тусклая окраска пятен	отсутствие
5	Реакция среды, рН	5,0-5,6	5,7-6,5	>6,5
6	Химическое потребление кислорода ХПК (антропогенная составляющая к фону), мг/дм 3	20-30	10-20	<10
7	Растворенный кислород, процентов насыщения	10-20	20-50	>50
8	Биогенные вещества:
9	Нитриты (NO 2 ), ПДК	Более 10	10-5	5-1
10	Нитраты (NO 3 ), ПДК	Более 20	20-10	10-1
11	Соли аммония (NH 4 ), ПДК	Более 10	10-5	5-1
12	Фосфаты (РО 4 ) мг/дм 3	Более 0,6	0,6-0,3	0,3-0,5
13	Минерализация, мг/дм 3 (превышение региональ- ного уровня)	3-5	2-3	Региональный уровень
14	КДА (коэффициент донной аккумуляции)	более n.10 4	n.10 3 -n.10 4	n.10
15	К н (коэффициент накопления в гидробионтах)	более n.10 5	n.10 4 -n.10 5	n.10 4

Параметры показателей, предложенных для выделения зон, должны наблюдаться на данной территории постоянно на протяжении достаточно длительного времени с минимальным периодом не менее 3 лет. При использовании индексов сапробности по Пантле и Буку в модификации Сладечека, следует иметь в виду, что индикаторные значения видов могут быть различными в разных климатических зонах. При применении биотического индекса Вудивиса необходимо учесть, что его использование требует учета региональных особенностей, а весовые значения "таксономических групп" могут зависеть от состояния водных объектов в различных регионах.
При оценке состояния водных экосистем важны показатели по ихтиофауне, особенно для уникальных, особо охраняемых водных объектов и водоемов первой и высшей рыбохозяйственной категории. Показатели, приведенные в таблице, следует рассматривать с учетом региональных особенностей, категории и трофического статуса водоемов (водотоков).
Рекомендуется использовать любые дополнительные показатели, не вошедшие в обязательный перечень, но дающие необходимые сведения для более полной характеристики состояния водных экосистем. Так, например, в качестве обобщенной оценки состояния сообществ планктонных и донных животных не исключается использование такого показателя как отношение продукции сообщества (Рb) к суммарным тратам на обмен всеми животными, входящими в его состав (Rb). Оно представляет собой соотношение между полезной энергией на выходе из системы (сообщества животных) и энергии, рассеиваемой животными в процессах обмена в виде тепловой.

3) показатели для оценки состояния водных экосистем.

N п/ п	Показатель	Параметры		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологическое бедствие	чрезвычай- ная эколо- гическая ситуация
1	2	3	4	5
	Основные показатели
1	Фитопланктон	Отсутствие водорослей или единичные экз. видов	Пленка сине- зеленых, пряди нитчатых водорослей, отдельные представители других групп водорослей	Естественное развитие фитопланктона
2	Концентрация хлорофилла "а", мкг/л	Более 50	50-30	30-10
3	Среднелетняя биомасса фитопланктона, мг/дм 3	Более 100	100-50	50-10
4	Фитомасса нитчатых водорослей, кг/м 2	Более 3	3,0-2,6	<2,6
5	Зоопланктон	Единичные экземпляры панцирных коловраток, их зимние яйца	Резкое снижение численности и разнообразия панцирных коловраток, единичные экземпляры низших ракообразных	Естественное развитие зоопланктона
6	Зообентос	Присутствие только некото- рых видов червей, не требовательных к кислороду (тубифицид)	Резкое сокращение численности и разнообразия донных животных, присутствие тубифицид (олигохет) и таниподин (хирономид)	Естественное развитие зообентоса на региональном уровне
7	Биотический ин- декс по Вудивису (с учетом регио- нальных особенностей), баллы	Менее 1	1-2	Более 2
8	Олигохетный индекс, отношение численности олигохет к численности всего зообентоса, процентов	Более 100	100-86	Менее 86
9	Хирономидный индекс по Балушкиной	Более 9,0	6,5-9,0	Менее 6,5
10	Ихтиофауна	Исчезновение ценных и редких видов рыб; отсутствие запасов промысловых рыб	Снижение на 50-25 % ценных и редких видов рыб от их запасов, снижение на 50-25 % запасов промысловых рыб от их запасов	Сохранение естественного состояния ихтиофауны; величина вылова не нарушает естественного воспроизвод- ства рыб
11	Заболеваемость рыб, связанная с хроническим токсикозом (миопатия, язвен- ная болезнь и т.д.), % от годового улова	Более 50	До 50	Отсутствие признаков
12	Интегральный показатель качества вод: биотестирование на ракообразных (дафнии и цериодафнии), гибель 50 % и более	Не проявляется при кратности разбавления 100 и более раз	Не проявляется при кратности разбавления от 50 до 100 раз	В неразбав- ленной воде летальные действия
13	рачков в течение 96 и 48 часов соответственно	100 и более раз	50 до 100 раз
	Дополнительные показатели
14	Индекс сапробности планктона по Пантле и Буку (в модификации Сладечека)	Более 4	4-3	<3
15	Олегохетный индекс: по Цанеру, тыс. экз/м 2 тубифициды	Более 50	50-10	<10
16	лимнобрилюсы	Более 100	100-50	<50
17	по Пареле	Более 0,8	0,8-0,5	<0,5

4) показатели для оценки истощения водных ресурсов.
В качестве основного показателя оценки степени истощения водных ресурсов взята норма безвозвратного изъятия поверхностного стока. За норму принят предельно допустимый объем безвозвратного изъятия поверхностного стока, составляющий 30 % от среднемноголетнего значения естественного стока. Безвозвратное изъятие поверхностного стока включает безвозвратное водопотребление в коммунальном хозяйстве, промышленности, теплоэнергетике, сельхозводоснабжении, орошении и промышленном рыбоводстве, с учетом потерь на испарение, межбассейновой переброски стока рек и др. Оценка объема безвозвратного изъятия стока проводится для замыкающих створов водохозяйственных участков рек. Нормы предельно-допустимого изъятия поверхностного стока должны устанавливаться с целью сохранения экологически устойчивого состояния водных экосистем, за исключением малых водных объектов, использование которых возможно после специального изучения и при наличии положительного заключения государственной экологической экспертизы.

Показатель	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
	экологичес- кое бедствие	чрезвычай- ная экологи- ческая ситуация
1	2	3	4
Безвозвратное изъятие объема поверхностного стока, число раз от допустимой нормы	Более 2	До 2	Допустимая норма

5) показатели для оценки экологического состояния морских акваторий.
Выявление зон чрезвычайной экологической ситуации и зон экологического бедствия для морских акваторий проводится по основным химическим и биологическим показателям на основе анализа и обобщения результатов многолетних наблюдений. Для совокупной оценки опасных уровней химического загрязнения морских вод в случае выявления нескольких загрязняющих веществ в концентрациях, превышающих ПДК, предлагается применять, как и для пресных вод, формализованный суммарный показатель химического загрязнения - ПХЗ(10) (из 10 преобладающих по превышению ПДК загрязняющих веществ). Этот показатель применяется только для выявления зон чрезвычайной экологической ситуации и зон экологического бедствия. К дополнительным показателям по химическому загрязнению отнесен БПК-5 и растворенный кислород. Для оценки чрезвычайной экологической ситуации по биологическим показателям используются структурные и функциональные характеристики бактерио-, фито- и зоопланктона, бентоса и ихтиофауны, а также отдельных таксонов и видов гидробионтов.
Экологическое бедствие в морской экосистеме характеризуется резким изменением численности и биомассы еще оставшихся в составе сообществ видов, а при эвтрофикации морских акваторий - мощным "цветением" водорослей (например, "красные приливы"), исчезновением донной флоры и фауны, резким увеличением концентраций индикаторных микроорганизмов. Даже при снижении нагрузок продолжается процесс разрушения структурно-функциональных связей. Изменения в экосистемах приобретают необратимый характер. К дополнительным биологическим показателям оценки состояния морских экосистем отнесен показатель - "морфологические изменения гидробионтов".
Рекомендуется использовать любые иные показатели, не вошедшие в основной перечень показателей, но дающие дополнительные сведения о характере, причинах и степени неблагоприятной ситуации. К числу рекомендуемых отнесены следующие:
1. Интегральная оценка загрязнения морских вод и донных отложений веществами, имеющими мутагенный эффект на тест-объектах (стандартные штаммы микроорганизмов). Мутагенный эффект выражается в процентах проб, вызывающих мутации стандартных штаммов. Относительно удовлетворительная ситуация характеризуется уровнем менее 5 %. Чрезвычайная экологическая ситуация - 20-30 %, экологическое бедствие - более 30 %. Оценка загрязнений донных отложений соединениями с мутагенной активностью отражает длительность экологической ситуации на акватории.
2. Критические концентрации воздействия загрязняющих веществ (КК). Значения КК характеризуют максимально допустимый уровень загрязнения (мкг/л) водной среды токсичными веществами. При чрезвычайной экологической ситуации, при которой изменения в функционировании морских экосистем являются еще обратимыми, КК от 1 до 2.
При экологическом бедствии, выражающемся в резкой деградации морской экосистемы, КК более 2-3.

N/N п/п	Показатели (концентрации даны в мг/дм 3 )	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологи- ческое бедствие	чрезвычай- ная эколо- гическая ситуация
	Основные показатели
1	Химические вещества 1-2 класс опасности	Более 10	10-5	5-1
2	3-4 класс опасности	Более 100	100-50	50-10
3	ПХЗ(10) 1
4	1-2 класс опасности	Более 80	80-35	35-10
5	3-4 класс опасности	Более 500	500-100	100-10
	Дополнительные показатели
6	Биологическое потребле- ние кислорода (БПК 5 )	Более 100	100-10	10-1
7	Кислород растворенный, мг/дм 3	Менее 2	Менее 2-3	3-6
ПХЗ(10) 1 - формализованный суммарный показатель химического загрязнения вод для 10 максимально превышающих ПДК загрязняющих веществ

6) показатели для оценки степени загрязнения подземных вод для участков хозяйственных объектов.
Загрязнение подземных вод на участках зоны влияния хозяйственных объектов характеризуется концентрацией загрязняющих веществ и размером площади области загрязнения.

N п/ п	Показатель	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологическое бедствие	чрезвычай- ная экологи- ческая ситуация
	Основные показатели
1	Содержание загрязняю- щих веществ (нитраты, фенолы, тяжелые металлы, синтетические поверхностно-активные вещества, нефть), ПДК	Более 100	10-100	3-10
2	Хлорорганические соединения, ПДК	Более 3	1-3	Менее 1
3	Канцерогены, бенз(а)пирен, ПДК	Более 3	1-3	Менее 1
4	Площадь области загрязнения, км 2	Более 8	3-8	Менее 3
5	Минерализация, г/л	Более 100	100-10	Менее 10
	Дополнительные показатели
6	Растворенный кислород, мг/дм 3	Менее 1	1-4	Более 4

7) показатели для оценки состояния почв.
Выбор критериев экологической оценки состояния почв определяется спецификой их местоположения, генезисом, буферностью, а также разнообразием их использования. Выявление видов деятельности, вызывающих загрязнение почвы, дает полное представление о масштабе и степени загрязнения на обследуемой территории и позволяет значительно сузить и конкретизировать количество показателей.
В оценке экологического состояния почв основными показателями степени экологического неблагополучия являются критерии физической деградации, химического и биологического загрязнений.

N п/п	Показатель (концентрации даны в мг/дм 3 )	Параметр		Относительно удовлетво- рительная ситуация
		экологическое бедствие	чрезвычайная экологическая ситуация
1	2	3	4	5
	Основные показатели
1	Площадь выведенных из сельхозоборота земель вследствие их деградации, % от общей площади сельхозугодий	Более 50	50-30	До 30
2	Уничтожение гумусового горизонта	А+В	Амах (А1)	До 0,1 А
3	Перекрытость поверхности почвы абиотическими наносами, см	Более 20	20-10	Менее 10
4	Увеличение плотности почвы, кратность равновес- ной пробы	Более 1,4	1,4-1,3	До 1,3
5	Превышение уровня грунтовых вод, % от критического значения	Более 50	50-25	Допустимый уровень
6	Радиоактивное загрязнение, Кu/км 2 :
	цезий-137	Свыше 40	40-15	До 15
	стронций-90	Свыше 3	3-1	До 1
	плутоний (сумма изотопов)	Свыше 0,1	0,1-0,05	До 0,05
7	Потери гумуса в пахотных почвах за период 10 лет, в относительных процентах	Свыше 25	25-10	Менее 10
8	Увеличение содержания легкорас- творимых солей, г/100 г	Более 0,8	0,8-0,4	До 0,4
9	Увеличение доли обменного натрия, % от ЕКО 1	Более 25	25-15	До 15
10	Превышение ПДК химических веществ:
	1-го класс опасности (включая бенз(а)пирен, диоксины);	Более 3	3-2	До 2
	2-го класса опасности;	Более 10	10-5	До 5
	3-го класса опасности (включая нефть и нефтепродукты)	Более 25	25-10	До 10
11	Снижение уровня активной микробной массы, кратность	Более 100	100-50	До 50
12	Фитотоксичность почвы (снижение числа проростков), кратность по сравнению с фоном	Более 2	2,0-1,4	До 1,4
	Дополнительные показатели
13	Доля загрязненной основной с/х продукции, % от объема проверенной	Более 50	50-25	До 25
14	См. дополнительные показатели (таблица 2.10)
ЕКО - емкость катионного обмена

В качестве критерия экологического состояния территории рекомендуется использовать площадь выведенных из землепользования угодий в результате деградации почв (эрозия, дефляция, вторичные засоление, осолонцевание, заболачивание). Целый ряд негативных процессов (механическое удаление почвенного покрова при открытой добыче полезных ископаемых, строительных работах; провоцируемые человеком водная эрозия и дефляция) приводит к разрушению почвенных горизонтов, степень которого также использована в качестве критерия деградации почв. Разрушение структуры почвы и развитие процессов слитизации характеризуются степенью увеличения плотности почвы, которая является важным показателем деградации почвы. Увеличение уровня грунтовых вод рекомендуется оценивать относительно критического значения, различного для каждого типа почв. Для экотоксикологической оценки почв целесообразно использовать кратность превышения ПДК конкретного загрязняющего вещества дифференцированно для веществ различного класса опасности. В связи с отсутствием для ряда загрязняющих веществ, утвержденных значений ПДК (например, для кадмия), рекомендуется использовать отношение содержания загрязняющих веществ в жидкой фазе почвы (почвенном растворе) к соответствующей величине ПДК для природных вод.
За комплексный показатель загрязнения почвы принимают фитотоксичность - свойство загрязненной почвы подавлять прорастание семян, рост и развитие высших растений (тестовый показатель). Признаком биологической деградации почвы является снижение жизнедеятельности почвенных микроорганизмов, о котором можно судить по уменьшению уровня активной микробной биомассы, а также по более распространенному, но менее точному показателю - дыханию почвы. Оценка экологического состояния почв на основании критериев и параметров проводится с учетом площади проявления рассматриваемого критерия, значимость которого определяется региональными особенностями. Кратность превышения предельно допустимых норм загрязняющих веществ в почве, прежде всего, следует оценивать по подвижным формам этих веществ.
Одним из показателей экологического состояния почв служит биологическая продуктивность ценозов, характеризующая потенциальное плодородие. Для почв сельскохозяйственных территорий таким показателем является средняя урожайность. Экспертно рекомендуется принять для территории экологического бедствия снижение урожайности более чем на 75 %, для территории чрезвычайной экологической ситуации на 50-75 % при соответствии всего комплекса агротехнических и агрохимических мероприятий для данной местности и культуры. Дополнительным показателем, служащим индикатором степени загрязнения рассматриваемой территории (почвы, воздуха, поливных и грунтовых вод), является доля продукции, не соответствующая требованиям нормативно-технической документации на качество продукции (остаточное количество пестицидов, токсичных элементов, микотоксинов, нитратов, нитритов и др.).
Данные о состоянии почв следует представлять в виде подробных тематических картографических материалов, включающих информацию по основным показателям и компонентному составу загрязняющих веществ.
8) показатели для оценки экологической опасности деформаций и изменений геологической среды.
Геодинамические показатели деформации геологической среды с экологическими последствиями могут быть представлены в форме интенсивности и масштаба проявления современного напряженно-деформированного состояния верхних частей литосферы. Эти показатели определяются параметрами критических скоростей деформации и масштабом ожидаемого сейсмического эффекта. Если исходить из значения порога разрушения любых твердых тел порядка 0,0001 отн. ед., то в качестве предельного (критического) уровня геодинамического воздействия для всех типов объектов можно использовать величину деформации в 0,00001 отн. ед., которая применяется при оценке аномальных техногенных деформаций. Исходя из установленных фактов пространственно-временного изменения современных деформационных процессов в зонах разломов, предельный (критический) уровень деформации в 0,00001 может быть достигнут в локальных зонах в течение 15-30 лет. Эти сроки соизмеримы с минимальными сроками эксплуатации особо ответственных объектов и сооружений. Нарушение их функционирования может привести к критическим экологическим последствиям. Уровень деформации в 0,0001 отн. ед. приводит к таким нарушениям геологической среды, которые можно отнести к зонам экологического бедствия.
Проявление экзогенных геологических процессов может происходить независимо от деятельности человека. Однако техногенные факторы могут усиливать или ослаблять проявление экзогенных геологических процессов. Неразумное вмешательство человека в естественный ход развития экзогенных геологических процессов может вызвать их катастрофическую активизацию и привести к необратимому изменению природных ландшафтов. К этим факторам относятся оползни, сели, карсты, оседание поверхности и др.

N п/п	Показатель	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологичес- кое бедствие	чрезвычайная экологичес- кая ситуация
1	2	3	4	5
1	Аномальные техногенные деформации горного массива (более 0,00001 отн. ед.) и индуцированная сейсмичность, в процентах от площади территории	Более 40-50	40-20	До 20
2	Механические нарушения горного массива при недропользовании, ведущие к загрязнению геологической среды, аномальные деформации горных пород, отн. ед.	0,0001	0,0001 - 0,00001	Менее 0,000001
3	Просадки земной поверхности, оползни, сели, карсты, обусловленные техно- генной нагрузкой, % территории	Более 30	30-20	Менее 20

9) показатели для оценки деградации наземных экосистем.
Оценка степени деградации экосистемы проводится по критериям, которые определяют негативные изменения в структуре и функционировании экосистем и учитывают их пространственную дифференциацию по степени нарушенности, а также динамику процессов деградации.
Структурно-функциональные изменения в состоянии природных экосистем, несмотря на их различную степень устойчивости, характеризуются однотипными показателями. В зоне чрезвычайной экологической ситуации состояние экосистем характеризуется изменением в соотношении основных трофических групп при снижении (или увеличении) удельной массы одной из групп в пределах 20-50 %, при этом происходит нарушение взаимосвязей внутри экосистемы, но процессы деградации еще не принимают необратимый характер. В зонах экологического бедствия состояние экосистем характеризуется снижением (или увеличением) удельной массы одного из трофических звеньев более чем на 50 %. Нарушения взаимосвязей внутри экосистемы носят необратимый характер, экосистема теряет средо- и ресурсовоспроизводящие функции.
При оценке экологического состояния территории необходимо учитывать как площадь проявления негативных изменений (так как при равной степени деградации участка территории возможность восстановления обратно пропорциональна его площади), так и пространственную неоднородность распределения участков разной степени деградации на исследуемой территории.
Скорость деградации экосистем рассчитывается по 5-10-летним рядам наблюдений. Особенно важно оценивать направленность и скорость деградации экосистем при напряженной экологической ситуации для прогноза ухудшения экологической обстановки и проведения мероприятий по ее стабилизации и улучшению.

N п/п	Показатель	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологи- ческое бедствие	чрезвычай- ная экологи- ческая ситуация
1	2	3	4	5
	Основные показатели
1	Пространственные признаки
2	Площади деградиро- ванных территорий, %
3	Не представляющие непосредственной угрозы человеку (отвалы нетоксичных пород; карьеры, деградирование с/х и лесные угодья)	Более 75	75-5	Менее 5
4	Представляющие угрозу разрушения зданий и сооружений (антропогенные просадки, оползни, разломы, военные полигоны и др.)	Более 50	50-1	Менее 1
5	Отвалы токсичных пород, изолирован- ные от грунтовых вод, с возможностью переноса частиц по воздуху, посредст- вом стока в поверхностные водоемы и водотоки	Более 20	20-0,1	Менее 0,1
6	Карьерные выемки и отвалы токсичных пород с угрозой загрязнения грунтовых вод (грунтовые воды не защищены)	Более 5	Менее 5	Отсутствуют
7	Расчлененность территории оврагами, км/км 2	2,5	2,5-0,7	Менее 0,7
8	Динамические признаки
9	Скорость деградации наземных экосистем; % площади в год	Более 4	4-0,5	Менее 0,5
10	Скорость увеличения площади сбитых пастбищ, % площади в год	Более 8	8-2	Менее 2
11	Скорость уменьшения годовой продукции растительности, % в год	Более 7,5	7,5-3,5	Менее 3,5
12	Скорость уменьшения содержания органи- ческого вещества почвы, % в год	Более 7	7-0,5	Менее 0,5
13	Скорость сработки (минерализации) торфа, мм/год	Более 40	40-1	Менее 1
14	Скорость увеличения площади засоленных почв, % в год	Более 5	5-1	Менее 1
15	Скорость увеличения площади эродирован- ных почв, % площади в год	Более 5	5-0,5	Менее 0,5
16	Скорость увеличения площади подвижных песков, % площади в год	Более 4	4-0,5	Менее 0,5
17	Скорость увеличения относительной площади земель с неблагоприятными агромелиоративными условиями, % от площади ценных сельскохозяйствен- ных угодий в год	Более 1	1-0,1	Менее 0,1
	Дополнительные показатели
18	Структурно- функциональные характеристики состояния экосистем	Необратимое нарушение взаимосвязи внутри экосистем	Нарушение структуры сообществ без необратимых процессов в экосистемах	Возможны отдельные признаки деградации ряда компонентов в экосистемах
19	Трофическая структура - изменение удельной массы	Увеличение удельной массы фитофагов на 50 %, уменьшение удельной массы зоофагов и сапрофагов на 50 %	Увеличение удельной массы фитофагов на 20 %, уменьшение удельной массы зоофагов и сапрофагов на 20 %	Постоянно (колебания в пределах нормы)

10) показатели для оценки состояния растительности как индикатора экологического состояния территории.
Растительность, как биотический компонент любой природной экосистемы, играет решающую роль в структурно-функциональной организации экосистемы и определении ее границ. Растительность не только весьма чувствительна к нарушениям окружающей среды, но и наиболее наглядно отражает изменения экологической обстановки территории в результате антропогенного воздействия. Критерии оценки состояния растительности различаются в зависимости от географических условий и типов экосистем. При этом учитываются негативные изменения как в структуре растительного покрова (уменьшение площади коренных ассоциаций, изменение лесистости), так и на уровне растительных сообществ и отдельных видов (популяций): изменение видового состава, ухудшение ассоциированности и возрастного спектра ценопопуляций доминантов.
Плотность популяции видов-индикаторов - один из важнейших показателей состояния экосистемы, высокочувствительный к основным антропогенным факторам. В результате антропогенного воздействия плотность популяции отрицательных видов-индикаторов будет снижаться, а положительных видов-индикаторов - возрастать. Пороговым значением антропогенной нагрузки следует считать снижение (или повышение) плотности популяции вида-индикатора на 20 %, а критическим значением - на 50 %.
Одним из существенных параметров ценопопуляций (ЦП) является возрастной аспект - доля участия в ЦП особей разных возрастных состояний. Возрастные состояния устанавливаются либо на основании комплекса морфологических признаков, либо на основе абсолютного возраста в тех случаях, когда его определение не представляет особых затруднений.
Параметр реагирует на разные формы антропогенных воздействий как прямых (выпас, рубки, техногенные воздействия), так и опосредованно - через изменение экотопа.
Состояние растительности можно рассматривать как индикатор уровня антропогенной нагрузки на природную среду обитания (повреждение древостоя или хвои техногенными выбросами, уменьшение проективного покрытия и продуктивности пастбищной растительности).
Изменение проективного покрытия происходит в результате различных типов антропогенного воздействия на растительность, главными из которых являются механическое нарушение фитоценоза (выпас, рекреация и т.д.) и химическое воздействие, приводящее к изменению жизненного состояния видов популяций через изменение процессов метаболизма и водного баланса.
Уменьшение запаса древесины основных лесообразующих пород свидетельствует о процессе деградации лесных экосистем в результате неудовлетворительной лесохозяйственной деятельности.
Лесные пожары являются опасным фактором, приводящим к деградации значительных площадей лесных экосистем. Обширные гари, на которых не происходит восстановление леса в течение не менее 10 лет, являются признаком необратимых изменений в экосистеме. При оценке состояния лесных культур необходимо учитывать региональные особенности территории, прежде всего, возможность естественного возобновления леса.
Некоторые критерии состояния агроценозов свидетельствуют о неблагополучной экологической обстановке территории в целом: развитие вредителей на посевах, гибель посевов и др. При использовании данных критериев необходимо обязательно указать причины гибели посевов и показать на карте ареалы негативных изменений.
Повреждение растительности заповедников свидетельствует об изменениях в среде обитания, имеющих субрегиональный и региональный характер. Изменения качественных и количественных характеристик растительного покрова могут быть объективно интерпретированы только в сравнении с естественным состоянием растительных сообществ. При этом под фоновыми понимаются относительно ненарушенные участки, аналогичные по своим природно-ландшафтным характеристикам исследуемой территории.

N п/п	Показатель	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологичес- кое бедствие	чрезвычай- ная экологическая ситуация
1	2	3	4	5
1	Уменьшение биоразнообразия (индекс разнообразия Симпсона, в % от нормы)	Более 50	50-10	Менее 10
2	Плотность популяции вида-индикатора антропогенной нагрузки, %	Более (менее) 50	Более (менее) 20-50	Более (менее) 20
3	Площадь коренных (или квазикоренных) ассоциаций, % от общей площади	Менее 5	Менее 5-80	Более 80
4	Видовой состав естественной травянистой растительности	Уменьшение обилия вторичных видов	Господствую- щие виды сменились на вторичные	Естественная смена доминантов, субдоминан- тов и характерных видов
5	Возрастной спектр ценопопуляции доминантов, возобнов- ление в относит. ед.	Менее 0,1	0,1-0,3	Более 0,3
6	Лесистость, % от оптимальной (зональной)	Менее 10	10-90	Более 90
7	Запас древесины основных лeсoбpaзую- щих пород, % от нормального	Менее 30	30-80	Более 80
8	Повреждение древостоя техногенными выбросами, % от общей площади	Более 50	50-5	Менее 5
9	Повреждение хвойных пород техногенными выбросами (поврежде- ние хвои), %	Более 50	50-5	Менее 5
10	Заболевание древостоя, %	Более 50	50-10	Менее 10
11	Гибель лесных культур, % от площади, лесокультур- ных работ	Более 70	70-5	Менее 5
12	Площадь гари, не облесившейся в течение не менее 10 лет	Более 10 тыс. га	10-5 тыс. га	Менее 5
13	Площадь посевов, поврежденных вредителями, % от общей площади и болезнями растений	Более 50	50-10	Менее 10
14	Гибель посевов, % от общей площади	Более 30	30-5	Менее 5
15	Проективное покрытие пастбищной сухостеп- ной и полупустынной растительности, % от нормальной	Менее 10	10-80	Более 80
16	Продуктивность пастбищной растительности, % от потенциальной	Менее 5	5-80	Более 80
17	Изменение ареалов редких видов	Исчезновение ареала	Разделение и сокращение площади ареала	Отсутствует
18	Повреждение растительности заповедников	Вызывающие смены формаций	Вызывающие смены ассоциаций	Фенотипи- ческие, не вызывающие смены ассоциаций
19	Площадь зеленых насаждений (на человека в крупных городах и промышлен- ных центрах), % от нормативного	Менее 10	10-30	Более 30

11) показатели для оценки состояния фауны и изменения генофонда животных как индикатора экологического состояния территории.
Критерии и показатели состояния животного мира рассматриваются на уровне зооценоза и отдельных видов животных (популяций).
Изменение разнообразия, как критерий оценок состояния зооценоза в целом, необходимо рассчитывать, учитывая, что данный критерий связан с оценкой обилия, а численность многих животных подвержена циклическим изменениям.

N п/ п	Показатель	Параметр		Относительно удовлетвори- тельная ситуация
		экологичес- кое бедствие	чрезвычай- ная экологи- ческая ситуация
1	Уменьшение биоразнообразия, % от исходного	Более 50	50-5	Менее 5
2	Плотность популяции вида-индикатора антропогенной нагрузки, %	Более 50	50-20	Менее 20

Необходимо определить временной шаг для оценки, сравнивая 10-летние периоды. Оценка разнообразия проводится по критерию Симпсона (D), который рассчитывается по формуле:

1
D = -------------
Р ₁ ² +...+ Р _n ²

где Р ₁ . Р _n - доля каждого вида в суммарном обилии, взятом за единицу. Для проведения данной оценки необязательно использовать данные по всей фауне, можно ограничиться анализом характерных групп видов, по которым имеется надежная информация.
Изменения хозяйственно-значимых видов животных оцениваются с использованием данных по абсолютной численности в среднем за 10-летние отрезки и требуют статистической обработки. При оценке изменения плотности популяции видов-индикаторов антропогенной нагрузки необходимо учитывать их различную реакцию на воздействие: популяции устойчивых видов будут увеличивать свою численность, а популяции видов, чувствительных к антропогенной нагрузке - уменьшать ее.
12) биохимические показатели для оценки территорий.
С биохимических позиций экологически неблагополучные территории можно рассматривать как биохимические провинции с резким изменением химического элементного состава компонентов окружающей природной среды. Эти провинции могут быть не только природного, но и техногенного происхождения.
Для оценки экологического состояния территорий предлагается использовать показатели изменения соотношения содержания C:N, Ca:P; Ca:Sr в различных компонентах среды, а также уровни содержания токсичных и биологически активных микроэлементов в укосах растений с пробных площадок и в растительных.

N п/п	Показатель	Параметр
		экологическое бедствие	чрезвычайная экологическая ситуация
1	2	3	4
	Основные показатели
1	Соотношение C:N в почвах	Менее 4	4-8
	в поверхностных водах	Менее 4 или более 20	Менее 4-8 или 20-16
	в растениях	Менее 4	4-8
	в растительных кормах	Менее 4 или более 16	Менее 4 или 8-16
2	Содержание химических элементов в укосах растений и растительных кормах: ртуть, кадмий, свинец, мышьяк, сурьма, никель, хром, по превышению МДУ;	Более 10	10-1,5
	селен, мг/кг воздушно-сухого вещества;	Менее 0,02 или более 0,5	0,02-0,05
	фтор, мг/кг воздушно-сухого вещества;	Менее 2 или более 200	2-10 или 50-200
	медь, мг/кг воздушно-сухого вещества;	Менее 3 или более 100	3-5 или 80-100
	таллий, бериллий, барий, по превышению фона	Более 10	10-1,5
	Дополнительные показатели
3	Соотношение Са:Р в кормах (числитель) с учетом площади аномального ландшафта, % (знаменатель)	<0,1 или >10 -------------- >20	0,4-0,1 или 5-10 --------------- >20
4	Соотношение Ca:Sr в растениях и кормах (числитель) с учетом площади аномального ландшафта, % (знаменатель)	<1 ------ >20	<10-1 -------- >20
5	Уровень содержания биологически важных микроэлементов в укосах растений и растительных кормах, в мг/кг воздушносухого вещества:
	цинк	Менее 10 или более 500	10-30 или 100-500
	железо	Менее 20 или более 500	20-50 или 200-500
	молибден	Менее 0,2 более 50	0,2-2 или более 10-50
	кобальт	Менее 0,1 или более 50	0,1-0,3 или 5-50
	Бор	Менее 0,1 или более 300	0,1-0,3 или 30-300

Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау критерийлерін бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 31 шілдедегі N 653 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 7 қыркүйектегі № 750 қаулысымен

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Үкіметінің 07.09.2015 № 750 қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

РҚАО-ның ескертпесі.
ҚР мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату мәселелері бойынша 2014 жылғы 29 қыркүйектегі № 239-V ҚРЗ Заңына сәйкес ҚР Энергетика министрінің 2015 жылғы 16 наурыздағы № 202 бұйрығын қараңыз.

Қазақтан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы Экологиялық кодексінің 16-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ :

1. Қоса беріліп отырған аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау критерийлері бекітілсін.

2. "Төтенше экологиялық жағдайды жариялау ережесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 5 мамырдағы N 431 қаулысының (Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 19, 233-құжат) күші жойылды деп танылсын.

3. Осы қаулы алғаш рет ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2007 жылғы 31«шілдедегі
N 653 қаулысымен
бекітілген

Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау критерийлері 1. Жалпы ережелер

1. Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау критерийлері Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы Экологиялық кодексінің 16 және 175-баптарына сәйкес әзірленді.

2. Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау критерийлері - халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаның жай-күйінің нашарлауын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы.

3. Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау критерийлері төтенше экологиялық ахуал аймағын немесе экологиялық зілзала аймағын анықтау кезінде пайдаланылады.

4. Төтенше экологиялық жағдай аймағын немесе экологиялық зілзала аймағын анықтау қолайсыз экологиялық ахуалдың неғұрлым жоғары дәрежесін көрсететін бір немесе бірнеше негізгі және қосымша көрсеткіштер бойынша жүзеге асырылады.

5. Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау критерийлері халық денсаулығы мен қоршаған ортаның жай-күйін анықтаудың басқа да мақсатында пайдаланылуы мүмкін.

6. Осы аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау критерийлерінде қолданылатын ұғымдар мен терминдер Қазақстан Республикасының заңнамасында анықталатын мағыналарда пайдаланылады.

2. Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау үшін
қолданылатын халық денсаулығының жай-күйін бағалауға
арналған медициналық-демографиялық көрсеткіштер

Негізгі медициналық-демографиялық көрсеткіштерге мыналар жатады: қоршаған ортаның ластануына байланысты ауру, бала өлімі, медициналық-генетикалық бұзылулар, ерекше және онкологиялық аурулар.
Экологиялық қолайсыз аумақтар бойынша медициналық-демографиялық көрсеткіштер осы климаттық-географиялық аймақтардың бақылау (аялық) аумақтарындағы ұқсас көрсеткіштермен салыстырылады. Осындай бақылау (аялық) аумақтары ретінде елді мекендер немесе олардың жеке бөліктері қабылданады, оларда медициналық-демографиялық көрсеткіштердің барынша қолайлы мәндері тіркеледі.
Осындай көрсеткіштерді анықтау қолайлы экологиялық (санитарлық-гигиеналық) жағдайы бар бірнеше (үш немесе одан артық) аумақтар бойынша қала және ауыл халқы үшін бөлек ұсынылады. Бірнеше ең аз көрсеткіштердің орташа шамасы бақылау (аялық) мәні ретінде қабылданады. Бақылау шамасы ретінде тек қана республика мен облыс бойынша орташа көрсеткіштерді пайдалануға жол берілмейді. 10 жылғы есептелген көрсеткіштер және (немесе) олардың осы кезең үшін серпіні артығырақ. Антропогенді табиғатты қоршаған ортаның факторларымен этиологиялық байланыстағы салыстырмалы сирек кездесетін аурулар, сондай-ақ ерекше аурулар және денсаулық жай-күйінің басқа да бұзылулары үшін айрықшалық жасалуы мүмкін. Сондай-ақ сараптама жүргізу сәтіне олардың шамасымен салыстыру үшін бақылау сандары ретінде өткен жылдарға аумақ бойынша деректерді пайдалануға рұқсат беріледі. Медициналық көрсеткіштерді есептеу кезінде мемлекеттік медициналық статистиканың, арнайы ақпараттық жүйелердің, жеке аурулар бойынша тіркелімдердің, сондай-ақ популяциялық немесе когорталы зерттеулердің (ұсынылатын ақпараттың сенімхатын ескере отырып) нәтижелері пайдаланылуы мүмкін. Медициналық-демографиялық көрсеткіштер бойынша материалдарды дайындау кезінде толық бастапқы материалды ұсыну міндетті, оның негізінде аумақты экологиялық қолайсыздықтың аймағына жатқызу жөніндегі мәселе қойылады. Ұсынылатын материалдарда "Негізгі көрсеткіштер" және мүмкіндігінше»"Қосымша көрсеткіштер" бөлімі бойынша толық ақпарат болуға тиіс. Аумақтың аталған көрсеткіштерінен басқа, уәкілетті мемлекеттік органдар, өз қалауынша, денсаулықтың жай-күйін және оған қоршаған табиғи орта ластануының әсерін сипаттайтын басқа да кез келген материалдарды ұсынуы мүмкін. Төтенше экологиялық жағдай аймағын немесе экологиялық зілзала аймағын анықтау экологиялық қолайсыздықтың неғұрлым жоғары дәрежесін көрсететін бір немесе бірнеше негізгі және қосымша көрсеткіштер арқылы жүзеге асырылады.

Р/с N 1	Көрсеткіш	Параметр
экологиялық зілзала аймағы	төтенше экологиялық жағдай аймағы
1	2	3	4
Негізгі көрсеткіштер
1	5 жасқа дейінгі балалар өлімі құрылымының артуы және өзгеруі	1,5 есе және одан астам	1,3-тен 1,5 есеге дейін
2	Құрылымның артуы және өзгеруі: - перинатальдық өлім	1,5 есе және одан астам	1,3-тен 1,5 есеге дейін
	- нәресте өлімі	1,5 есе және одан астам	1,3-тен 1,5 есеге дейін
Медициналық-генетикалық көрсеткіштер
3	Нәрестелердің туа біткен ауруы және аяқ астынан болған түсіктер жиілігінің артуы	1,5 есе және одан астам	1,3-тен 1,5 есеге дейін
4	Балалар мен үлкендердің сырқаттануының өзгеруі: - жеке нозологиялық нысандар және жас топтары бойынша таратылудың артуы, сырқаттану құрылымының өзгеруі	2 есе және одан астам	1,5-тен 2 есеге дейін
5	Онкологиялық аурулар (ауру және өлім): - жеке нысандар;	2 есе және одан астам	1,5-тен 2 есеге дейін
	- балалардағы қатерлі түзілулер	2 есе және одан астам	1,5-тен 2 есеге дейін
6	Аумақ ластануының сипаттамасына этиологиялық байланысты ерекше аурулар	Осындай аурулардың бар болуы
Қосымша көрсеткіштер
7	Әйелдердің бала туу функциялары бұзылуының артуы 1,2,3 :
	- жүктілік барысының және аяқталуының асқынуы (1000 жүктіге оқиғалардың жиынтық саны);	2 есе және одан астам	1.5-тен 2 есеге дейін
	- босанудың қиындауы (1000 жүктіге оқиғалардың жиынтық саны);	2 есе және одан астам	1.5-тен 2 есеге дейін
	- уақытында туған нәрестелердің қанағаттанарлық емес ахуалы (АПГАР бойынша баға, 1000 уақытында туған нәресте оқиғасының саны);	2 есе және одан астам	1.5-тен 2 есеге дейін
8	Дене массасы < 2500 г балалар тууының жиілігі 2	Критерийлері негізгі көрсеткіштердің өзгеруінің айқындылығы дәрежесін ескере отырып, сараптамалық бағалау бойынша белгіленеді
9	Нәрестелердегі дене массасының, бойының, бас шеңберінің өзгеруі, жыныстар қатынасының өзгеруі - бақылаудағы аумақтардағы ұқсас көрсеткіштерден ауытқуы	Критерийлері негізгі көрсеткіштердің өзгеруінің айқындылығы дәрежесін ескере отырып, сараптамалық бағалау бойынша белгіленеді
10	Ер адамдар мен әйелдердің орташа өмір сүру ұзақтығы:	Е	Ә	Е	Ә
	бақылаудағы аумақтардағы ұқсас көрсеткіштерден кейінге қалу, жылдарда:
	- 15 жаста	3,4 астам	2,5 астам	3,4	2,5
	- 35 жаста	2,5 астам	2,0 астам	2,5	2,4
	- 65 жаста	2,0 астам	1,7 астам	2,0	1,8
11	Ана өлімі: бақылаудағы аумақтармен салыстырғанда артуы 4 .	Критерийлері негізгі көрсеткіштердің өзгеруінің айқындылығы дәрежесін ескере отырып, сараптамалық бағалау бойынша белгіленеді
12	Баланың физикалық дамуы: оларды 7-10 жыл бұрынғы өңірлік стандарт бойынша бағалау кезінде физикалық дамуының ауытқулары бар балалар үлесінің артуы 5	50 % және одан астам	30-дан 50 %-ға дейін
13	Балалардың психикалық дамуы: психикалық дамудың ауытқулары бар балалардың үлесі	20 % және одан астам	10-нан 20 %-ға дейін
14	Генетикалық бұзылулар: адам жасушаларындағы генетикалық бұзылулардың жиілеуінің артуы (хромосомалық аберрациялар, ДНК үзілуі және басқалары)	3 есе және одан астам	3 есеге дейін
15	Ауа, су сынамаларында және ортаның басқа құрауыштарында жиынтық мутагенді әсерлер деңгейі артқан кезде	3 есе және одан астам	3 есеге дейін
16	Иммундық мәртебенің өзгеруі: морфологиялық және гуморальдық көрсеткіштер бойынша иммунограмда байқалатын ауытқулары бар адам санының артуы	Критерийлері негізгі көрсеткіштердің өзгеруінің айқындылығы дәрежесін ескере отырып сараптамалық бағалау бойынша белгіленеді
17	Адам биосубстраттарында (қан, нәжіс, шаш, тіс, сілекей, плацента, әйел сүті және басқалары) уытты химиялық заттардың құрамы, рұқсат етілген биологиялық деңгейлердің асуы	Критерийлері негізгі көрсеткіштердің өзгеруінің айқындылығы дәрежесін ескере отырып сараптамалық бағалау бойынша белгіленеді

Ескертпелер:
1, 2-тармақтарға ескертпе: 5 жылғы деректер бойынша кемінде 30 мың адам және 3 жылдағы кемінде 50 мың адам халқы бар аумақта бақылаудағылармен (аялық) салыстырғанда орта мәндерінің асуы, қала және ауыл халқы үшін бөлек.
1, 2-тармақтарға ескертпе: сондай-ақ нәресте өлімінің дәстүрлі құрылымының өзгеруі ескеріледі;
негізгі көрсеткіштердің 1-тармағына ескертпе: өлі туылғандар санының қатынасы.

3. Селитебтік аумақтар ауасының ластануы

Ауа бассейні ластануының қолайсыз әсері екі негізгі жолмен болады, олар болатын ықтимал экологиялық зілзаланың аймақтарын зерттеу кезінде ескерілуі тиіс:
ластанған ауамен тікелей байланыс нәтижесінде;
атмосферадан ластаушы заттардың түсуі және су мен топырақтың қайталама ластануының нәтижесінде.
Әсер етудің кеңістік ауқымы ластану көздерінің және әсер ету объектілерінің сипаттамасынан тәуелді өте кең шектерде ауытқиды.
Жеке жергілікті көздерден ластаушы заттардың шоғырлануы қоспалардың бытырау және түсу процестерінің нәтижесінде арақашықтықпен тезірек кетеді. Ең көп шоғырланулар құбырдың шамамен 20 биіктігінің арақашықтығында белгіленеді. Сондықтан, осындай көздерден адам денсаулығы үшін қауіпті шоғырланулар, әдетте, 10-100 км ² аспайтын ауданда байқалады. Адаммен салыстырғанда атмосфераның ластануына сезімталдығы бірнеше есе жоғары болатын қылқан жапырақты ормандар үшін өсімдіктің зақымдану алаңы 100-1000 км ² дейін жетуі мүмкін.
Ірі өнеркәсіптік агломерацияларда жеке көздерден ластанудың жиналуы болады және қолайсыз әсердің жалпы алаңы агломерацияның өз алаңына жақын немесе одан асып түсуі мүмкін.
Атмосфералық ауа ластануының дәрежесі қауіптілік сыныбын, ауа ластануларының биологиялық іс-әрекетінің сомалануын және ШРШ асуларының жиілігін ескере отырып, ШРШ асуының еселігі бойынша белгіленеді.
Қолданыстағы ШРШ сәйкес, ауаның ластану дәрежесін бағалау үшін соңғы бірнеше жылдар бойы, бірақ кемінде 2 жыл іс жүзіндегі ең көп бір жолғы және орта тәуліктік шоғырланулар пайдаланылады.
Өлшеулердің нәтижелері әрбір қадағалау бекеті, заты және жылы үшін бөлек өңделеді және ұсынылады. Әрбір зат бойынша кемінде 200 қадағалау (сынама) болуға тиіс:

1) орташа тәуліктік шоғырланулар бойынша атмосфералық ауаның ластану дәрежесін бағалау;
ластану дәрежесін бағалау үшін бірдей уақыт аралығы арқылы 24 сағат ішінде үзіліссіз аспирация немесе ең аз дегенде тәулігіне 4 рет үзілісті аспирация жолымен алынған орташа тәуліктік сынамалар пайдаланылады.
Әрбір орташа тәуліктік шоғырлану үшін асудың еселігі»"Е" есептеледі. Сарапталған кезең (жыл) ішінде»"Е" көрсеткіші бойынша есептелген қатар 2.4-кестеде келтірілген өлшемдерге сәйкес бағаланады. Сомалау әсері бар заттар комбинациясы болған кезде келтірілген Отс бол. орташа тәуліктік шоғырлануы (2.2) формулаға ұқсас есептеледі. Бағалау Отс бол. бойынша жүргізіледі.
Көрсетілген критерийлері ескере отырып, аумақтар атмосфера ластануының барлық түрлері бойынша материалдар ұсынады, олардың негізінде аумақты осы немесе өзге аймаққа жатқызудың сараптамалық бағасы жасалады.
Орташа тәуліктік шоғырланулар бойынша атмосфералық ауаның ластану дәрежесін бағалау критерийлері

Қауіп- тілік сыныбы	Экологиялық зілзала	Төтенше экологиялық жағдай
Е	Е-мен тәулік (N)	Е	Е-мен тәулік (N)
1	2	3	4	5
I	> 3	7 < N < 20 қатар	2 - 3	7 < N < 20 қатар
II III IV	> 5 > 7,5 > 12	7 < N < 20 қатар > 30 қатар > 30 қатар	3 - 5 5 - 7,5 8 - 12	7 < N < 20 қатар > 30 қатар > 30 қатар

2) барынша көп - бір жолғы (бір жолғы) шоғырланулар бойынша атмосфералық ауаның ластануын бағалау.
Өлшеулер нәтижелерін бағалаудың сенімділігін арттыру және кездейсоқ шамаларды алып тастау үшін материалды статистикалық өңдеу пайдаланылады, ол шоғырланулар вариацияларын ескере отырып, оның сондай мәнін алуға мүмкіндік береді, ол 95% жағдайда есепті шоғырланудың деңгейінде немесе төмен болады (О95).
Асудың еселілігі (Е) барынша көп бір жолғы ШРШ (О95) бөлу жолымен (2.1) формуласы бойынша есептеледі:

Е= O 95
---- (2.1)
ШРШ

Атмосфералық ауада биологиялық іс-әрекет сомасының әсері бар заттар болған жағдайда (2.2) формула бойынша сомаланған заттардың біреуіне келтірілген шоғырлану (О95бол) есептеледі:
ШРШ1 ШРШ1 ШРШ1
O95бол = O1+O2 ---- + O3 ---- + K + On ---- (2.2)
ШРШ2 ШРШ3 ШРШn

Сомаланатын заттардың комбинациясы үшін атмосфералық ауаның ластану дәрежесін бағалау келтірілген шоғырлану бойынша жүргізіледі. Осындай заттардың сомасын қауіптіліктің неғұрлым қолайсыз сыныбы бар заттарға келтіру ұсынылады.
Ескертпе:

1. Атмосфералық ауаның бенз/а/пиренмен (БАП) ластануының тек қана өнеркәсіптік кәсіпорындар орналасқан аумақтарда жетекші мәні бар болуы мүмкін, олар үшін БАП шығарындының бірден бір жетекші құрауышы болып табылады (анод зауыттары, алюминий өнеркәсібі, кокс-пек өнеркәсібі және басқалары);

2. Көрсетілген критерийлер бойынша ластану асып кеткен кезде өлшенген заттар бойынша бір уақытта заттардың физикалық-химиялық қасиеттері туралы деректер ұсынылады.

Көрсет- кіштер	Экологиялық зілзала	Төтенше экологиялық жағдай
Е	Е-ден жоғары өлшемдер %	Е	Е-ден жоғары өлшемдер %
I сынып II сынып III сынып IV сынып	> 5 > 7,5 12,5 20,0	> 30 > 30 > 50 > 50	> 3-5 > 5-12,5 8-12,5 12,5-20	> 30 > 30 > 50 > 50

3) кешенді көрсеткіш бойынша атмосфералық ауаның орташа жылдық ластануын бағалау.
Атмосфералық ауадағы ластаушы заттардың орташа жылдық шоғырланулары есептеледі немесе қалалар мен өнеркәсіптік орталықтар ауасының ластануының жай-күйі туралы бірнеше жылға, бірақ екі жылдан кем емес деректер пайдаланылады.
Ауа ластануының дәрежесі заттың орташа жылдық ШРШ асу еселілігін, олардың қауіптілік сыныбын, берілген деңгей шоғырлануларының рұқсат етілген қайталануын, ауада бір уақытта болатын заттардың санын және олардың комбинацияланған іс-әрекетінің коэффициентін ескере отырып, есептеледі.
ШРШж орташа жылдық мәндері орташа тәуліктік ШРШот мәні арқылы қатынас бойынша көрінеді:

ШРШж=аШРШ от

"а" коэффициенттерінің әртүрлі заттар үшін мәні:

Заттар	"а" коэффи- циенті
Аммиак, азотоксиді, азотдиоксиді, бензол, бенз(а)перен, марганец диоксиді, озон, күкірт диоксиді, күкіртті көміртек, синтетикалық майлы қышқылдар, фенол, формальдегид, хлоропрен	1
Трихлорэтилен	0,4
Аминдер, анилин, өлшенген заттар (шаң), көміртек оксиді, хлор	0,34
Күйе, күкірт қышқылы, фосфорлы ангидрид, фторидтер (қатты)	0,3
Ацетальдегид, ацетон, диэтиламин, толуол, фторлысутегі, хлорлысутек, этилбензол	0,2
Акролеин	0,1

Ауаның әр түрлі сыныптағы қауіптілік заттарымен ластануының дәрежесі ШРШ бойынша нормаланған олардың шоғырлануларын қауіптіліктің 3-сыныбы заттарының шоғырлануына»"келтірумен"»мына формулаға сәйкес анықталады:

Ш3сын = Шjn

мұнда n-изотиімділік коэффициенті, j - қауіптілік сыныбы (j=1 үшін n=2,3; j = 2 үшін n=1,3, j = 4 үшін n=0,87). ШРШ бойынша нормаланған шоғырланулар шамасы 1-сынып үшін 2,5-тен жоғары, 2-сынып үшін 5-тен жоғары, 3-сынып үшін 8-ден жоғары, 4-сынып үшін 11-ден жоғары, 3-сыныпқа»"келтіру" болған кезде ШРШ бойынша нормаланған шоғырланулар мәндерін тиісінше 3,2; 1,6; 1 және 0,7 көбейту жолымен жүзеге асырылады).
Егер атмосфералық ауа қауіптіліктің әртүрлі сыныптарына жататын заттармен ластанған болса, кешенді көрсеткіштің есебі Е жүргізіледі.
Кешенді көрсеткіш есебі Е мына формула бойынша жүргізіледі:

E = Sqrt (Sum(K^2j))

мұнда Sqrt (Sum(K^2j)) - 3-сыныптың заттарын осындай шоғырлануларға әкелген ШРШ бойынша нормаланған шоғырланулар квадраттардың сомаларынан квадратты түбір, j-заттың нөмірі.
Атмосфералық ауаның жиынтық ластануының дәрежесін бағалау 2.6-кестенің деректеріне сәйкес Е кешенді көрсеткіші бойынша жүргізіледі.
Бұл ретте егер кешенді көрсеткіште заттардың кез келгенінде бір зат үшін көрсеткіштің шамасынан асатын мән болса, онда мұндай жағдайда ластанудың дәрежесін бағалау осы зат бойынша да жүзеге асырылады.

Кешенді көрсеткіш бойынша атмосфералық ауаның орташа жылдық
ластануын бағалау үшін кешенді көрсеткіш

Заттар саны үшін Е	Параметр	Салыстыр- малы қанағат- танарлық жағдай
эколо- гиялық зілзала	төтенше экология- лық жағдай
1 зат 2-4 зат 5-9 зат 10-15 зат 16-25 зат	16 астам 32 астам 48 астам 64 астам 80 астам	8-16 16-32 32-48 48-64 64-80	1 2 3 4 5

4. Орталықтандырылған сумен жабдықтаудың ауыз суымен
байланысты санитарлық-эпидемиологиялық жағдайын бағалау

Сумен жабдықтау көздерінің үдемелі ластануының және рекреациялық мақсаттағы су объектілерінің санитарлық-эпидемиологиялық жай-күйінің салдарынан ауыз су сапасының адам денсаулығы үшін қауіпті төмендеуі адам мекендейтін орта өзгеруінің маңызды факторы болып табылады және аумақтардың экологиялық қолайсыздық дәрежесін анықтаған кезде маңызды рөл атқарады.
Санитарлық-эпидемиологиялық қолайсыздықтың дәрежесі туралы қорытынды жеткілікті ұзақ кезең (кемінде бір жыл) ішінде негізгі көрсеткіштердің қолайсыз мәндерінің тұрақты сақталуы негізінде жасалуы мүмкін. Бұл ретте, әдетте, нормадан ауытқу бірнеше өлшемдер бойынша байқалуы мүмкін, су көздерінің және ауыз судың патогенді микроорганизмдермен және паразитті аурулар қоздырғыштарымен, сондай-ақ ерекше уытты (төтенше қауіпті) заттармен ластану жағдайларын қоспағанда, қолайсыздық туралы қорытынды бір өлшемдер негізінде жасалуы мүмкін болғанда. Су көздерінің және ауыз судың қауіптіліктің үшінші және төртінші сыныптарына жатқызылған заттармен ластануын сипаттайтын көрсеткіштер, сондай-ақ физикалық-химиялық қасиеттер және судың органолептикалық сипаттамалары қосымшаларға жатады. Қосымша көрсеткіштер негізгі көрсеткіштер бойынша анықталған су көздерінің антропогенді үдемелі ластануының дәрежесін растау үшін пайдаланылады.

1) орталықтандырылған сумен жабдықтаудың ауыз суымен байланысты санитарлық-эпидемиологиялық ахуалды бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с N	Көрсеткіш	Параметр	Салыс- тырмалы қанағат- танарлық жағдай
эколо- гиялық зілзала	төтенше эколо- гиялық зілзала
1	2	3	4	5
1	Жалпы микробтық сан (1 мл-дегі колония түзетін бактериялар саны)	250-ден астам	50-250	50-ден аспайды
2	Жалпы колиформды бактериялар (100 мл-дегі бактериялар саны) 1	10-нан астам	жекелеген түрде кездеседі	болмауы
3	Термотолерантты колиформды бактериялар (100 мл-дегі бактериялар саны)	10-нан астам	жекелеген түрде кездеседі	болмауы
4	Колифагтар (100 мл-дегі бляшкотүзуші бірліктер (БТБ)	10-нан астам	10-нан кем	болмауы
5	Сульфитредуцирле- нетін клостридия- лардың споралары (20 мл-дегі споралар саны) 3	10-нан астам	жекелеген түрде кездеседі	болмауы
6	Лямблиялардың цисттері (50 л-дегі цисттер саны) 4	10-нан астам	1-100	болмауы
1 Жалпы колиформды бактериялар бойынша нормативтің асуы зерттелетін сынамалардың саны жылына 100-ден кем емес кезінде 12 ай ішінде ішкі және сыртқы су құбырлары желісінің су алу нүктелерінде алынған сынамалардың 95%-ына рұқсат етілмейді. 2 Термотолерантты колиформды бактерИяларды анықтаған кезде алынған сынаманың 100 мл бойынша үш еселік зерттеу жүргізіледі. 3 Сульфитредуцирленетін клостридиялардың спораларын анықтау суды өңдеу технологиясының тиімділігін бағалау кезінде жүргізіледі. 4 Лямблиялар цисттерін анықтау суды бөлу желісіне жіберу алдында тек қана жер беті көздерінен сумен жабдықтау құрылыстары суларының сынамаларында жүргізіледі.

2) ауыз судың және ауыз сумен жабдықтау көздерінің химиялық заттармен ластануының санитарлық-эпидемиологиялық қауіптілігін бағалау үшін көрсеткіштер.

Р/с N	Көрсеткіш	Параметр	Салыстыр- малы қанағат- танарлық жағдай
экология- лық зілзала	төтенше эколо- гиялық жағдай
1	2	3	4	5
1. Негізгі көрсеткіштер
1.1	Қауіптілігі бірінші сыныптағы уытты заттардың құрамы: (төтенше қауіпті заттар) бериллий, сынап, бенз(а) пирен, линдан, 3,4,7,8-диоксин 2 , дихлорэтилен, диэтилсынап, галлий, тетраэтил- қорғасын, тетраэтилқалайы, трихлорбифенил ШРШ нормативтеріне еселі еткен.	>3	2-3	Гигиеналық нормативтер шегінде (ШРШ)
1.2	Қауіптілігі екінші сыныптағы уытты заттардың құрамы: (қауіптілігі жоғары заттар) - алюминий, барий, бор, кадмий, молибден, күшән, нитриттер, қорғасын, селен, стронций, цианидтер, ШРШ-ге.	>10	5-10	Гигиеналық нормативтер шегінде (ШРШ)
2. Қосымша көрсеткіштер
2.1	Қауіптілігі үшінші және төртінші сыныптағы уытты заттардың құрамы: (қауіпті орташа қауіпті заттар) - аммоний, никель, нитраттар, хром, мыс, марганец, мырыш, фенолдар, мұнай өнімдері, фосфаттар, (ШРШ-ге)	>15	10-15	Гигиеналық нормативтер шегінде
2.2 Физикалық-химиялық қасиеттері
2.2.1	рН	<4	4-6	6-9
2.2.2	Фенолды индекс (мг/л)	>0,75	0,75-0,25	0,25
2.2.3	Үстірт белсенді заттар (ҮБЗ), анионды белсенділер (мг/л)	>2,5	2,5-0,5	<0,5
2.2.4	Жалпы минералдану (құрғақ қалдық, мг/л)	>5000	5000-1000	<1000
2.2.5	Жалпы қаттылық (мг-экв/л)	>21	21-7	<7
2.2.6	Жалпы альфарадио- белсенділік (Бк/л)	>0,5	0,5-0,1	<0,1
2.2.7	Жалпы бетарадио- белсенділік (Бк/л)	>5	5-1	<1
2.3 Органолептикалық сипаттамалар
2.3.1	Иісі және дәмі, балдар	>4	4-2	<2
2.3.2	Бұлдырлығы (ЕМФ)	>8	8-2,6	<2,6
	Бұлдырлығы (мг/л, каолин бойынша)	>4,5	4,5-1,5	<1,5
2.3.3	Қалқитын қоспалар (пленкалар, май дақтары және басқалары)	көз жетерлік алаңның 2/3 дейін алатын қою бояулы пленка	ашық жолақтар немесе күңгірт бояулы дақтар	болмауы
1 Ауыз су мақсатындағы су көздері ластануының қауіптілік дәрежесі заттардың шекті шоғырлануының су қоймаларының санитарлық режиміне және су тазалаудың пайдаланылатын технологиялық схемасының кедергілік қасиетіне әсер етуін ескере отырып бағаланады. 2 Диоксиндер үшін рұқсат етілген деңгей 0,02 нг/л құрайды. Түсініктеме: 7-қосымшада көрсетілмеген заттармен ластанудың қауіптілігін бағалау "Ластанудан су беттерін қорғау жөніндегі санитарлық-эпидемиологиялық талаптар" 2004 жылғы 28 маусымдағы N 506 санитарлық нормаларға және ережелерге сәйкес жүргізіледі.

3) ауыз су мақсатындағы су көздері суының сапасына және паразитті аурулардың қоздырғыштарына байланысты санитарлық-эпидемиологиялық ахуалды бағалау үшін көрсеткіштер.

Р/с N	Көрсеткіш	Параметр	Салыс- тырмалы қанағат- танарлық жағдай
экологи- ялық- зілзала	төтенше экологи- ялық жағдай
1	2	3	4	5
1. Су көздерінің суы
1.1	Ішекті патогенді қарапайымдар; - лямблиялардың, дизентериялық амебалардың балантидиялардың, криптоспори- диялардың цисттері	100-ден астам 1	1-100	Болмауы
1.2	Геогельминттер:
	- аскаридалардың власоглавтардың, трихострон- гилидтердің жұмыртқалары	5-тен астам	1-5	Болмауы
1.3	Биогельминттер:
	- тениидтердің жұмыртқалары	10-нан астам	1-10	Болмауы
1.4	КОЕ/дм 3 актино-мицет- тер- 1 дм 3 судағы колониалды бірліктің құрамы	10000-нан астам	100-10000	Болмауы
2. Рекреациялық сулар
2.1	Ішекті патогенді қарапайымдар: - лямблиялардың, дизентериялық амебалардың, балантидийлердің, криптоспоридий- лердің цисттері	100-ден астам	1-100	Болмауы
2.2	Геогельминттер: - аскаридалардың власоглавтардың, трихостронги- лидтердің жұмыртқалары	5-тен астам	1-5	Болмауы
2.3	Биогельминттер:
2.3.1	Описторхидтердің, дифиллотриид- тердің жұмыртқалары	100-ден астам	1-100	Болмауы
2.3.2	Тениидтердің жұмыртқалары	10-нан астам	1-10	Болмауы
2.3.3	Шистосоматид- тердің жұмыртқалары (циркориоздарды қоздырғыштар)	10-нан астам	1-10	Болмауы
2.4	КОЕ/дм 3 актино-мицеттер-1 дм 3 судағы колониалды бірліктің құрамы	1000000- нан астам	1000- 1000000	Болмауы, жекелеген түрде кездеседі
1 1 дм 3 судағы қоздырғыштардың (цисттер, жұмыртқалар) саны

5. Елді мекендер топырағының ластануы

Селитебтік аумақтар топырағының радиоактивті ластануын экологиялық бағалау мына негізгі көрсеткіштер бойынша жүргізіледі: топырақ үстінен 1 м деңгейдегі экспозициялық мөлшердің қуаттылығы (мкр/сағ) және жеке радиоизотоптар бойынша радиоактивті ластану дәрежесі (Кu/км ² ).
Топырақтың химиялық ластануы химиялық ластанудың жиынтық көрсеткіші бойынша (Zс) бағаланады. Химиялық ластанудың жиынтық көрсеткіші (Zс) қауіптілігі әртүрлі сыныптағы зерттелетін аумақтар топырағының химиялық ластану дәрежесін сипаттайды. Осы көрсеткіш ластанудың жеке құрауыштарының шоғырланулар коэффициенттерінің сомасы ретінде мына формула бойынша анықталады:

Zc= Шci+...+Шcn-(n-1),

мұнда n - анықталатын элементтердің саны; Шсі - ауыр металдар үшін ластанған және»"аялық" топырақтағы і-заттың жалпы үлесін бөлуден болған жекеге тең і-ластаушы құрауыш шоғырлануының коэффициенті.
Шығу тегі табиғи емес ластаушы заттар үшін шоғырлану коэффициенті ластаушы заттың жалпы үлесін және оның ШРШ бөлуден болған жеке ретінде анықтайды. Селитебтік аумақтар топырағының экологиялық жай-күйінің қосымша көрсеткіштеріне геноуыттылық және биологиялық ластану көрсеткіштері (патогенді микроорганизмдер саны, коли-титр және құрамында гельминт жұмыртқаларының бар болуы) жатады.
Елді мекендер топырағының санитарлық-эпидемиологиялық жай-күйін бағалау үшін көрсеткіштер.

Р/с N	Көрсеткіш	Параметр	Салыс- тырма- лы қана- ғатта- нарлық жағдай
эколо- гиялық зілза- ла	төтен- ше эколо- гиялық жағдай
1	2	3	4	5
1	Радиоактивті заттармен лас- тану көрсеткіші, миллиЗи- верт бұдан әрі мЗв	50-ден астам	5-50	1-5
2	1 кг топырақта гельминттер жұмыртқаларының құрамы	100-ден астам	11-100	10-нан кем
3	Анаэробтар титрі	0,0001	0,001- 0,0001	0,001- 0,1
4	Колититр	0,001- ден кем	0,01- 0,001	0,01- 1,0
5	0,25 м 2 учаскедегі шыбындар- дың дернәсілдері мен қуыр- шақтарының саны	100-ден астам	10-100	1-10
6	Экзогенді химиялық заттар- мен ластану көрсеткіші - ШРШ- дан асу еселігі	100-ден астам	10-100	1-10
7	Топырақтың өзін-өзі тазарту көрсеткіші термофилдер титрі	0,00001	0,00001- 0,00002	0,001 -0,0002
8	Хлебниковтың санитарлық саны 1	0,7-ден астам	0,7- 0,85	0,85- 0,98
1 "Хлебниковтың санитарлық саны" - топырақтық ақуызды азот санының (абсолютті құрғақ топырақтың 100 граммына миллиграммен) органикалық азоттың санына (абсолютті құрғақ топырақтың 100 граммына миллиграммен) қатынасы.

6. Радиациялық қауіпсіздікті бағалау үшін көрсеткіштер

Ластанған аумақта тұратын адамның радиоэкологиялық қауіпсіздігінің дәрежесін сипаттайтын негізгі критерий - иондаушы сәулелердің барлық көздерінен тиімді дозаның орташа жылдық, соның ішінде табиғи мәні.
Тиімді дозаның бірлігі зиверт (Зв) болып табылады. Халықаралық радиологиялық медицина жөніндегі комиссия халықтың сәуле алу дозасының шегі ретінде - жылына 1 мЗв-ға тең мөлшерді ұсынған (жылына 0,1 бэр).
Олардың шегінде адамның сәуле алуының қосымша тиімді дозасының орташа жылдық мәндері (табиғи аядан жоғары) 1 мЗв аспайтын, ал табиғи көздер есебінен тиімді сәуле алу дозасының орташа жылдық мәні 30 мЗв аспайтын аумақ салыстырмалы түрде қолайлы экологиялық ахуал аумағына жатқызылады.
Олардың шегінде тиімді сәуле алу дозасының орташа жылдық мәндері (қосымша табиғи аядан жоғары) 5 мЗв асып түсуі және 10 мЗв доза мөлшерінде болуы мүмкін аумақты төтенше экологиялық жағдай аумақтарына, ал 10 мЗв асып кетсе - экологиялық зілзала аумағына жатқызу қажет.
Олардың шегінде иондаушы сәуле алудың табиғи көздері есебінен сәуле алудың тиімді дозасының орташа жылдық мәндері 50 мЗв асып кетуі және 100 мЗв дейінгі доза мөлшерінде болуы мүмкін аумақты төтенше экологиялық жағдай аумағына, ал 100 мЗв асып кетсе - экологиялық зілзала аймақтарына жатқызу қажет.

Радиациялық қауіпсіздікті бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с N	Көрсеткіш	Параметр	Салыс- тыр- малы қана- ғатта- нарлық жағдай
эколо- гиялық зілза- ла	төтенше эколо- гиялық жағдай
1	Радиоактивті заттармен ластану көрсеткіші, миллиЗиверт бұдан әрі мЗв	50-ден астам	5-50	1-5

7. Табиғи орта өзгеруінің критерийлері

1) Жер бетіндегі өсімдік пен су экожүйелеріне әсер ететін заттар бойынша атмосфералық ауаның ластануын бағалау үшін көрсеткіштер.
Табиғи ортаға (өсімдік, топырақ, жер үсті және жер асты сулары) әсерді сипаттайтын атмосфералық ауаның ластануының негізгі көрсеткіштері сыни жүктемелер және ластаушы заттардың сыни деңгейлері болып табылады. Олар деп түсулердің барынша көп мәні немесе, тиісінше, атмосфералық ауадағы ластаушы заттардың шоғырланулары түсініледі, олар ұзақ мерзімді жоспарда экожүйенің құрылымдары мен функцияларына зиянды әсерлерге әкеліп соқпайды.

Зат, млг/ м 3	Параметр	Норма	Әсердің уақыты
экологиялық зілзала	төтенше экологиялық жағдай
1	2	3	4	5
Жер беті өсімдіктері үшін ауыспалы деңгейлер
Кү- кірт- тің диок- сиді	>200	100-200	<20	орташа жылдық
Азот- тың диок- сиді	>300	200-300	<30	орташа жылдық
Фторлы сутек	>20	10-20	<2-3	ұзақ уақытты әсер ету
Озон	>1500	1000-1500	<150	1с. ішінде ең жоғары
Озон	>600	400-600	<60	3с. ішінде ең жоғары
Озон	>500	300-500	<50	жыл сайын 1 сәуір- ден 30 қыркүйек кезеңін- де әр күннің 9-16 сағат аралы- ғында орташа
Орман және су экожүйелері үшін ауыспалы жүктер
Күкірт қосы- лыс- тары жылына г/м 2	>5,0	3,0-5,0	<0,32	солтүс- тік және орталық аудандар
Азот қосы- лыс- тары жылына г/м 2	>4,0	2,0-4,0	<0,28	солтүс- тік және орталық аудандар
Сутек ион- дары жылына кг/м 2	>300	200-300	<20	солтүс- тік және орталық аудандар

Экологиялық зілзала аймақтарын бөліп көрсету үшін критерийлер экожүйелердің сезімталдығына байланысты әртүрлі ингредиенттер үшін және ауыспалы деңгейлердің және жүктемелердің 10-15 есе артуына қызмет етуі мүмкін.
Табиғи ортаның жай-күйін бағалау үшін атмосфералық ауадағы ластаушы заттардың шоғырлануларының өлшенген мәндерін немесе түсулердің үдемелілігінің өлшенген мәндерін U кестенің тиісті деректерімен салыстырған жөн. Қышқыл түзетін заттар үшін өлшенген мөлшер U мына қатынас бойынша күшті қышқыл сомалар бөлігінің залалсыздандырылмаған үлесінің мәніне түзетілуі тиіс:

L=DU,

мұнда L - ауыспалы жүктемелерімен салыстырылатын атмосфералық жүктемелердің мәні, ал D

0<R<1 кезінде D=1-R
R>1 кезінде D=0

ретінде анықталады.
мұнда D= А/К аниондардың молярлық шоғырланулар сомасының қатысы.
- - 2-
A=[Cl]+[No ₃ ]+2[SO ₄ ]

катиондардың молярлық шоғырлануларының сомасында
+ + + 2+ 2+
E=[NH4]+[K]+[Na]+2[Ca]+2[Mg]

2) жер үсті суларының химиялық ластануының дәрежесін бағалау үшін көрсеткіштер.
Жер үсті суларын жай-күйін бағалаудың негізгі көрсеткіштері ретінде уытты, басымды ластаушы заттар, оның ішінде гидробионттардың органдары мен тінінде жиналатын кумулятивтік қасиеттері барлары таңдалып алынды (2.13-кесте).
Су объектілері ластануының қауіпті деңгейін жиынтық бағалау үшін төтенше экологиялық жағдай және экологиялық зілзала аймақтарын бөлген кезде химиялық ластанудың қағаз жүзіндегі жиынтық көрсеткішін (бұдан әрі - ХЛК) пайдалану ұсынылады. Бұл көрсеткіш бірнеше заттар бойынша, олардың әрбірі бірнеше рет рұқсат етілген деңгейден асатын (ШРШ), химиялық заттарда бірден байқалатын аумақтар үшін өте қажет.
Қосымша көрсеткіштерге судың құрамы мен сапасын жалпы сипаттайтын жалпы қабылданған физикалық-химиялық және биологиялық сипаттамалар енгізілген. Бұл көрсеткіштер су объектілерінде болатын процестердің қосымша сипаттамасы үшін пайдаланылады. Бұдан басқа, қосымша сипаттамаларға ластаушы заттардың түптік шөгінділерде (бұдан әрі - ТШК) және гидробионттарда (К _н ) жинақталу қабілетін ескеретін көрсеткіштер енгізілген.

Р/с N	Көрсеткіш	Параметр	Салыс- тырмалы қана- ғатта- нарлық жағдай
эколо- гиялық зілзала	төтенше эколо- гиялық жағдай
1	2	3	4	5
Негізгі көрсеткіштер
1	Химиялық заттар, ШРШ қауіптіліктің 1-2- сыныбы	10-нан астам	5-10	<5
	қауіптіліктің 3-4-сыныбы	100-ден астам	50-100	<50
2	ХЛК (10)
	қауіптіліктің 1-2-сыныбы	80-нен астам	35-80	<35
	қауіптіліктің 3-4-сыныбы	500-ден астам	100-500	<100
Қосымша көрсеткіштер
3	Иістер, дәмдер, балдар	4-тен астам	3-4	<3
4	Қалқушы қоспалар: мұнай және мұнай өнім- дері	Көз жетерлік алаңның 2/3 алатын қою бояулы пленка	Ашық жолақтар немесе күңгірт бояулы дақтар	болмауы
5	Ортаның реакциясы, рН	5,0-5,6	5,7-6,5	>6,5
6	ХПК оттегісін химиялық тұтынуы (аяға антропо- гендік құрауыштар), мг/дм 3	20-30	10-20	<10
7	Еріген оттегі, қанығу пайызы	10-20	20-50	<50
8	Биогенді заттар:
9	Нитриттер (NO 2 ), ШРШ	10-нан астам	10-5	5-1
10	Нитраттар (NO 3 ), ШРШ	20-дан астам	20-10	10-1
11	Аммоний тұздары (NH 4 ), ШРШ	10-нан астам	10-5	5-1
12	Фосфаттар (РО 4 ), мг/дм 3	0,6-дан астам	0,6-0,3	0,3-0,5
13	Минералдану, мг/дм (өңірлік деңгейден асуы)	3-5	2-3	өңірлік деңгей
14	ТАК (түптік аккумуляция коэффициенті)	n*10 4 -нан астам	n*10 4 -n*10 4	n*10
15	К n (гидробионттарда жинақталу коэффициентi	n*10 5 -нан астам	n*10 4 -n*10 5	n*10 4

Аймақтарды бөліп көрсету үшін ұсынылған көрсеткіштер параметрлері 3 жылдан кем емес барынша аз кезеңде тұрақты жеткілікті ұзақ уақыт кезеңінде осы аумақта байқалуға тиіс. Сладечек түріндегі Пантле мен Буку бойынша сапробностардың индекстерін пайдаланған кезде түрлердің индикаторлық мәндері әртүрлі климаттық аймақтарда әртүрлі болуы мүмкін екенін ескерген жөн. Вудивистің биотикалық индексін қолданған кезде оны пайдалану өңірлік ерекшеліктерді ескеруді талап ететіндігін, ал "таксономикалық топтардың" салмақтық мәндері әртүрлі өңірлерде су объектілерінің жай-күйіне байланысты болуы мүмкін екенін ескеру қажет.
Су экожүйелерінің жай-күйін бағалаған кезде ихтиофауна бойынша, әсіресе, бірегей, ерекше қорғалатын су объектілері мен бірінші және жоғары балық шаруашылығы санатындағы су қоймалары үшін көрсеткіштер маңызды болып табылады. Кестеде келтірілген көрсеткіштерді өңірлік ерекшеліктерді, санаты мен су қоймаларының (ағын су) трофикалық мәртебесін ескере отырып, қарастырған жөн.
Міндетті тізбеге кірмеген, бірақ су экожүйелерінің жай-күйін неғұрлым толық сипаттау үшін қажетті мәліметтер беретін кез келген қосымша көрсеткіштерді пайдалану ұсынылады. Осылай, мысалы, планктонды және түпкі жануарлардың қоғамдастығы жай-күйін қорытынды бағалау ретінде осындай көрсеткішті пайдалану барлық оның құрамына кіретін (Рb) жануарларға айырбастау жиынтық шығындарына қоғамдастық (Рb) өнімінің қатынасы ретінде жоққа шығарылмайды. Ол жүйеден (жануарлар қоғамдастығы) шығар кездегі пайдалы энергия мен жылу түрі ретінде жануарлардың алмасу процестерінде шашқан энергия арасындағы қатынасты білдіреді.

3) су экожүйелерінің жай-күйін бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с N	Көрсеткіш	Параметрлер	Салыс- тырмалы қана- ғатта- нарлық жағдай
эколо- гиялық зілза- ла	төтенше эколо- гиялық жағдай
1	2	3	4	5
Негізгі көрсеткіштер
1	Фитопланктон	Балдыр- лардың болмауы немесе түрлер- дің бірегей данасы	Көк жасыл балдыр- лардың пленка- сы, жіпті- лердің өрімде- рі, балдыр- лардың басқа топтары- ның жеке өкілдері	Фитопланк- тонның табиғи дамуы
2	"а" хлорофиллінің шоғыры, мкг/л	50-ден астам	50-30	30-10
3	Фитопланктонның орташа жылдық биомассасы, мг/дм 3	100-ден астам	100-50	50-10
4	Жіпті балдырлар фито- салмағы, кг/м 2	3-тен астам	3,0-2,6	<2,6
5	Зоопланктон	Сауытты коло- враток- тардың бірегей данала- ры, олардың қысқы жұмырт- қалары	Сауытты колов- ратоктар санының және алуан- түрлілі- гінің күрт төменде- уі, қарапай- ым шаянтә- різдес- тердің бірегей даналары	Зоопланк- тонның табиғи дамуы
6	Зообентос	Оттегі- ні талап етпей- тін құрт- тардың тек қана кейбір түрле- рінің болуы (туби- фицид)	Түб жануар- лары санының және алуан- түрлілі- гінің күрт қысқар- уы, тубифи- цидтер- дің (олиго- хет) және танипо- диндер- дің (хироно- мид) қатысуы	Өңірлік деңгейде- гі зообен- тостың табиғи дамуы
7	Вудивис бойынша биоти- калық индекс (өңірлік ерекшеліктерді ескере отырып) баллдар	1-ден кем	1-2	2-ден астам
8	Олигохеттік индекс, олигохет санының барлық зообентосқа қатынасы, пайыз	100-ден астам	100-86	86-дан кем
9	Балушкина бойынша хирономидтік индекс	9,5-тен астам	6,5-9,0	6,5-тен кем
10	Ихтиофауна	Балық- тардың бағалы және сирек кезде- сетін түрле- рінің жоға- луы, кәсіп- шілік балық- тар қорының болмауы	Балық- тардың бағалы және сирек түрлері- нің олардың қорлары- нан 50-25%-ға төменде- уі, кәсіпші- лік балық- тардың олардың қорлары- нан 50-25%-ға төменде- уі	Ихтиофау- наның табиғи ахуалының сақталуы: аулаудың көлемі балықтар- дың табиғи молаюын бұзбайды
11	Созылмалы токсикозға байланысты балықтардың ауруы (миопатия, жара ауруы және т.б.), жылдық аулаудан %	50-ден астам	50-ге дейін	Белгілер- дің болмауы
12	Сулар сапасының біріккен көрсеткіші: шаянтәрізділерге биотестілеу (дафнилер және цериодафнилер), 50% және астам өлім	100 және одан астам есе аралас- тыру еселігі кезінде байқал- майды	50-ден 100-ге дейін есе аралас- тыру еселігі кезінде байқал- майды	Суда аралас- паған өлімге әкелген әрекет
13	Тиісінше 96 және 48 сағат ішінде шаяндар	100 және астам рет	50-ден 100 ретке дейін
Қосымша көрсеткіштер
14	Планте және Бук бойынша планктонның сапробность индексі (Сладечек түріндегі)	4-тен астам	4-3	<3
15	Олегохеттік индекс: -Цанер бойынша, мың дана/ м 2	50-ден астам	50-10	<10
16	- лимнобрилюстер	100 ден астам	100-50	<50
17	- Пареле бойынша	0,8-ден астам	0,8-0,5	<0,5

4) су ресурстарының сарқылуын бағалау үшін көрсеткіштер
Су ресурстарының сарқылу дәрежесін бағалаудың негізгі көрсеткіштері ретінде жер үсті ағындысын қайтарымсыз алу нормасы алынған. Нормаға табиғи ағынды судың орташа көпжылдық мәнінің 30%-ын құрайтын жер үсті ағындысын қайтарымсыз алудың шекті рұқсат етілетін мөлшері қабылданған. Жер үсті ағындысын қайтарымсыз алу булануға жұмсалатын шығасыны, бассейнаралық өзен ағындысының бұруын және басқаларды ескере отырып, коммуналдық шаруашылықта, өнеркәсіпте, жылу энергетикасында, ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауда, суармалауда және өнеркәсіптік балық шаруашылығында қайтарымсыз су тұтынуды қамтиды. Ағындыны қайтарымсыз алудың мөлшерін бағалау өзендердің су шаруашылығы учаскесінің тұйықталатын тұстамалары үшін жүргізіледі. Жер үсті ағындысын алудың шекті рұқсат етілетін нормалары арнайы зерттеуден кейін мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы бар болғанда оларды пайдалану мүмкін болатын кіші су объектілерін қоспағанда, су экожүйелерінің экологиялық орнықты жай-күйін сақтау мақсатында белгіленуге тиіс.

Көрсеткіш	Параметр	Салыс- тырмалы қанағат- танарлық жағдай
экологи- ялық зілзала	төтенше экологи- ялық жағдай
1	2	3	4
Жер беті ағынының көлемін қайтарымсыз алу, шекті нормадан есе саны	2-ден астам	2-ге дейін	Рұқсат етілген норма

5) теңіз акваторияларының экологиялық жай-күйін бағалау үшін көрсеткіштер.
Теңіз акваториялары үшін төтенше экологиялық жағдай аймақтарын және экологиялық зілзала аймақтарын айқындау көпжылдық қадағалаулар нәтижелерін қорыту және жинақтау негізінде негізгі химиялық және биологиялық көрсеткіштер бойынша жүргізіледі. Теңіз суларының химиялық ластануының қауіпті деңгейін жиынтық бағалау үшін ШРШ асып түсетін шоғырлануларда бірнеше ластаушы заттарды анықтаған жағдайда тұщы су үшін сияқты, ХЛК(10) (ластаушы заттардың ШРШ асуы бойынша басым 10-нан) - химиялық ластанудың қағаз жүзіндегі жиынтық көрсеткішін қолдану ұсынылады. Бұл көрсеткіш тек қана төтенше экологиялық жағдай аймақтарын және экологиялық зілзала аймақтарын айқындау үшін қолданылады. Химиялық ластану бойынша қосымша көрсеткіштерге ОБТ-5 және ерітілген оттегі жатқызылған. Төтенше экологиялық жағдайды биологиялық көрсеткіштері бойынша бағалау үшін бактерио-, фито- және зоопланктон, бентос және ихтиофауналар, сондай-ақ жеке таксондар және гидробионттар түрлерінің құрылымдық және функционалдық сипаттамалары пайдаланылады.
Теңіз экожүйесіндегі экологиялық зілзала қоғамдастықтардың құрамында әлі қалған түрлерінің саны мен биомассасының күрт өзгеруімен, ал теңіз акваторияларының эвтрофикациясы кезінде - балдырлардың күшті»"гүлденуімен" (мысалы,»"қызыл толулар"), түптік флора мен фаунаның жоғалуымен, индикаторлық микроорганизмдер шоғырлануының күрт артуымен сипатталады. Жүктемелер төмендеген кездің өзінде құрылымдық-функционалдық байланыстардың бұзылу үрдісі жалғасады. Экожүйелердегі өзгерістер қайтымсыз сипат алады. Теңіз экожүйелерінің жай-күйін бағалаудың қосымша биологиялық көрсеткіштеріне»"гидробионттардың морфологиялық өзгерістері" көрсеткіші жатқызылған.
Көрсеткіштердің негізгі тізбесіне кірмеген, бірақ қолайсыз жағдайдың сипаты, себептері мен дәрежесі туралы қосымша мәліметтер беретін кез келген өзге көрсеткіштерді пайдаланылу ұсынылады. Ұсынылғандардың санына мыналар жатқызылған:

1. Теңіз сулары мен түптік шөгінділердің тест-объектілерде мутагендік әсері бар заттармен ластануын біріктірілген бағалау (микроорганизмдердің стандартты штамдары). Мутагендік әсер стандартты штамдардың мутацияларын тудыратын сынамалардың пайызында көрінеді. Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай кемінде 5% деңгеймен сипатталады. Төтенше экологиялық жағдай - 20-30%, экологиялық зілзала - 30%-дан астам. Түптік шөгінділердің мутагендік белсенділік қосылыстарымен ластануын бағалау акваторияларындағы экологиялық жағдайдың ұзақтығын көрсетеді.

2. Ластаушы заттар әсерінің ауыспалы шоғырланулары (АШ). АШ мәндері су ортасының уытты заттармен ластауының барынша рұқсат етілген деңгейін (мкг/л) сипаттайды. Төтенше экологиялық жағдай кезінде теңіз экожүйелерінің қызметіндегі өзгерістер әлі қайтарымды болған кезінде АШ 1-ден 2 дейін болады.
Теңіз экожүйесінің күрт тозуын білдіретін экологиялық зілзала кезінде АШ 2-3-тен астам болады.

Р/с N	Көрсеткіштер (шоғыр- ланулар мг/дм 3 -мен берілген)	Параметр	Салыс- тырмалы қана- ғатта- нарлық жағдай
эколо- гиялық зілза- ла	төтенше экологи- ялық жағдай
Негізгі көрсеткіштер
1	Қауіптіліктің 1-2- сыныбының химиялық заттары	10-нан астам	10-5	5-1
2	Қауіптіліктің 3-4-сыныбы	100- ден астам	100-50	50-10
3	ХЛК (10) 1
4	Қауіптіліктің 1-2-сыныбы	80-нен астам	80-35	35-10
5	Қауіптіліктің 3-4-сыныбы	500-ден астам	500-100	100-10
Қосымша көрсеткіштер
6	(ОБТ 5 )	100-ден астам	100-10	10-1
7	Ерітілген оттегі, мг/дм 3	2-ден аз	2-3-тен аз	3-6
ХЛК (10) 1 - ШРШ-дан ең көп асатын 10 ластаушы заттар үшін сулардың қағаз жүзіндегі жиынтық химиялық ластану көрсеткіші.

6) шаруашылық объектілердің учаскелері үшін жер асты суларының ластану дәрежесін бағалау үшін көрсеткіштер.
Шаруашылық объектілер әсер ететін аймақтардың учаскелеріндегі жер асты суларының ластануы ластаушы заттардың шоғырлануымен және ластану аясындағы ауданның мөлшерімен сипатталады.

Р/с N	Көрсеткіш	Параметр	Салыс- тырмалы қанағат- танарлық жағдай
эколо- гиялық зілза- ла	төтенше эколо- гиялық жағдай
Негізгі көрсеткіштер
1	Ластаушы заттардың құрамы (нитраттар, фенолдар, ауырметалдар, синтетикалық үстіңгі белсенді заттар, мұнай), ШРШ	100-ден астам	10-100	3-10
2	Хлорорганикалық қосы- лыстар, ШРШ	3-тен астам	1-3	1-ден кем
3	Канцерогендер, бенз (а)пирен, ШРШ	3-тен астам	1-3	1-ден кем
4	Ластану аясының ауданы, км 2	8-ден астам	3-8	3-тен кем
5	Минералдану, г/л	100-ден астам	100-10	10-нан кем
Қосымша көрсеткіштер
6	Еріген оттегі, мг/дм 3	1-ден кем	1-4	4-тен астам

7) топырақтың жай-күйін бағалау үшін көрсеткіштер
Топырақтың жай-күйін экологиялық бағалау өлшемдерін таңдау олардың орналасқан орнының ерекшеліктерімен, генезисімен, буферлігімен, сондай-ақ оларды пайдаланудың алуан түрлілігімен анықталады. Топырақтың ластануын тудыратын қызметтің түрлерін анықтау зерттелетін аумақтағы ластанудың ауқымы мен дәрежесі туралы толық көрініс береді және көрсеткіштер санын едәуір тарылтуға және нақтылауға мүмкіндік береді.
Топырақтың экологиялық жай-күйін бағалауда экологиялық қолайсыздық дәрежесінің негізгі көрсеткіштері физикалық тозу, химиялық және биологиялық ластану критерийлері болып табылады.

Р/с N	Көрсеткіштер	Параметр	Салыстыр- малы қанағат- танарлық жағдай
эколо- гиялық зілза- ла	төтенше эколо- гиялық жағдай
1	2	3	4	5
Қосымша көрсеткіштер
1	Олардың тозу салдарынан ауылшаруашылығы айналымынан шығарылған жерлердің ауданы, ауылшаруашылығы алқап- тарының жалпы алаңының %	50-ден астам	50-30	30-ға дейін
2	Гумусты көкжиектің жойылуы	А+В	А mах (А1)	0,1А-ға дейін
3	Топырақ бетінің абио- тикалық тасындылармен жабықтығы, см	20-дан астам	20-10	10-нан кем
4	Топырақ тығыздығының артуы, тепе-тең сына- маның еселігі	1,4-тен астам	1,4- 1,3	1,3-ке дейін
5	Жер астындағы сулар деңгейінің көтерілуі, сыни мәнінен %,	50-ден астам	50-25	Рұқсатты деңгей
6	Радиоактивті ластану, Кu/ km 2
	цезий-137	40-тан жоғары	40-15	15-ке дейін
	стронций-90	3-тен жоғары	3-1	1-ге дейін
	плутоний (изотоптар сомасы)	0,1-ден жоғары	0,1-0,05	0,05-ке дейін
7	10 жыл кезеңінде жыр- тылатын топырақтағы гумустың жоғалтулары, салыстырмалы пайыздарда	25-тен жоғары	25-10	10-нан кем
8	Жеңіл еритін тұздар құрамының артуы, ж/100г	0,8-ден астам	0,8-0,4	0,4-ке дейін
9	Айырбас натрий үлесінің артуы, КАС 1 -тан %	25-тен астам	25-15	15-ке дейін
10	Химиялық заттар ШРШ- ның асуы
	қауіптіліктің 1-сыныбы, (бенз(а)пи- ренді, диоксиндерді қоса алғанда);	3-тен астам	3-2	2-ге дейін
	қауіптіліктің 2-сыныбы;	10-нан астам	10-5	5-ке дейін
	қауіптіліктің 3-сыныбы; (мұнай мен мұнай өнімдерін қоса алғанда)	25-тен астам	25-10	10-ға дейін
11	Белсенді микробтық масса деңгейінің төмендеуі, еселік	100-ден астам	100-50	50-ге дейін
12	Топырақтың фитоуыттылығы (өсінділер санының төмендеуі), аямен салыстырғандағы еселік	2-ден астам	2,0- 1,4	1,4-ке дейін
Қосымша көрсеткіштер
13	Ластанған негізгі ауылшаруашылығы өнімінің үлесі, тексерілгеннің көлемінен %	50-ден астам	50-25	25-ке дейін
14	Қосымша көрсеткіштерді қарау (2.10-кесте)
КАС-катиондық алмасу сыйымдылығы

Аумақтың экологиялық жай-күйінің критерийі ретінде топырақ тозуының нәтижесінде (эрозия, дефляция, қайталама сортаңдалу, сортаңдалу, шел қабықтану) пайдаланылатын жерден шығарылған алқаптардың ауданын пайдалану ұсынылады. Қолайсыз процестердің бірқатары (пайдалы қазбаларды ашық өңдеу, құрылыс жұмыстары кезінде топырақтың жамылғысын механикалық жою; адам жасаған су эрозиясы және дефляциясы) оның дәрежесі топырақтың тозу критерийі ретінде пайдаланған топырақ көкжиектерін бұзуға әкеліп соғады. Топырақ құрылымының бұзылуы және қосылу процестерінің дамуы топырақ тозуының маңызды көрсеткіштері болып табылатын топырақ тығыздығының ұлғаю дәрежесімен сипатталады. Жер астындағы сулар деңгейінің ұлғаюын топырақтың әрбір типі үшін әртүрлі сыни мәніне қатысты бағалау ұсынылады. Топырақтың экологиялық уыттылылығын бағалау үшін қауіптіліктің әртүрлі сыныптағы заттары үшін сараланған түрде нақты ластаушы заттардың ШРШ асу еселігін пайдалану орынды. Бірқатар ластаушы заттар үшін ШРШ бекітілген мәнінің болмауына байланысты (мысалы, кадмий үшін) табиғи сулар үшін ШРШ тиісті шамасына топырақтың (топырақ қоспасы) сұйық фазасындағы ластаушы заттардың бар болуына қатынасын пайдалану ұсынылады.
Топырақ ластануының кешенді көрсеткіші ретінде фитоуыттылықты жоғары өсімдіктер ұрықтарының өсіп шығуын, өсуін және дамуын басатын ластанған топырақтың қасиеті қабылданады (тесттік көрсеткіш). Топырақтың биологиялық тозуының белгісі топырақтың микроорганизмдері өміршеңдігінің төмендеуі болып табылады, ол туралы белсенді микробты биомасса деңгейінің төмендеуі бойынша, сондай-ақ неғұрлым таратылған, бірақ сонша нақты емес көрсеткіш - топырақтың тыныс алуы бойынша айтуға болады. Топырақтың экологиялық жай-күйін бағалау критерийлері және параметрлер негізінде олардың маңыздылығы өңірлік ерекшеліктермен анықталатын қарастырылатын критерийдің байқалу ауданын ескере отырып жүргізіледі. Топырақтағы ластаушы заттардың шекті рұқсат етілген нормалардан асудың еселігін, ең алдымен, осы заттардың жылжымалы нысандары бойынша бағалаған жөн.
Топырақ жай-күйінің экологиялық көрсеткіштерінің бірі әлеуетті құнарлылықты сипаттайтын ценоздардың биологиялық өнімділігі болып табылады. Ауыл шаруашылығы аумақтарының топырақтары үшін мұндай көрсеткіш орташа өнімділік болып табылады. Сараптамалық түрде осы жергілікті жер және дәнді-дақыл үшін барлық агротехникалық және агрохимиялық іс-шаралар кешенінің сәйкестігі кезінде төтенше экологиялық зілзала аумағы үшін өнімділіктің түсуін 75%-дан астамға төтенше экологиялық жағдай аумағы үшін 50-75% қабылдау ұсынылады. Қаралатын аумақ (топырақ, ауа, суармалы және жер астындағы сулар) ластануының дәрежесі индикаторының қосымша көрсеткіштері өнім сапасына нормативтік-техникалық құжаттаманың талаптарына сәйкес келмейтін өнім үлесі болып табылады (пестицидтердің, уытты элементтердің, микотоксиндердің, нитраттардың, нитриттердің және т.б. қалдық саны).
Топырақтардың жай-күйі туралы деректерді ластаушы заттардың негізгі көрсеткіштері және құрамдас бөлігінің құрамы бойынша ақпаратты қамтитын толық тақырыптық картографиялық материалдар түрінде ұсыну қажет.

8) геологиялық орта бұзылуының және өзгеруінің экологиялық қауіптілігін бағалау үшін көрсеткіштер
Экологиялық салдары бар геологиялық орта бұзылуының геодинамикалық көрсеткіштері литосфераның жоғары бөлігінің қазіргі заманғы шиеленісті бұзылған жай-күйінің үдемелілік нысанында және байқалуының ауқымында ұсынылуы мүмкін. Бұл көрсеткіштер бұзылудың сыни жылдамдығының параметрлерімен және күтілетін сейсмикалық әсердің ауқымымен анықталады. Егер кез келген қатты денелердің шамамен 0,0001 салыстырмалы бірлігі бұзылу шегінің мәнінен шығатын болса, онда объектілердің барлық типтері үшін геодинамикалық әсердің шекті (сыни) деңгейі ретінде ауытқыған техногендік бұзылуды бағалау кезінде қолданылатын 0,00001 салыстырмалы бірлік бұзылу шамасын пайдалануға болады. Жарылым аймақтарында қазіргі заманғы бұзылу процестерінің кеңістік-уақытты өзгеруінің белгіленген фактілерін негізге ала отырып, 0,00001 бұзылудың шекті (сыни) деңгейіне жергілікті аймақтарда 15-30 жыл ішінде қол жеткізу мүмкін. Бұл мерзімдер ерекше жауапты объектілер және құрылыстарды пайдаланудың барынша аз мерзімдерімен өлшенеді. Олардың қызмет етуінің бұзылуы сыни экологиялық салдарға әкеліп соғуы мүмкін. 0,0001 салыстырмалы бірлігіндегі бұзылу деңгейі экологиялық зілзала аймақтарына жатқызуға болатын геологиялық ортаның осындай бұзушылықтарына әкеліп соғады.
Экзогендік геологиялық процестердің айқындалуы адам қызметінен тәуелсіз жүруі мүмкін. Алайда техногендік факторлар экзогендік геологиялық процестердің айқындалуын күшейтуі немесе әлсіздендіруі мүмкін. Экзогендік геологиялық процестердің табиғи даму барысына адамның ойсыз араласуы олардың апаттық белсенділігін тудыруы және табиғи ландшафттың қайтарымсыз өзгеруіне әкеліп соғуы мүмкін. Осы факторларға көшкіндер, селдер, карстер, жер бетінің отыруы және басқалары жатады.

Р/с N	Көрсеткіштер	Параметр	Салыс- тыр- малы қана- ғатта- нарлық жағдай
эколо- гиялық зілза- ла	төтенше экологи- ялық жағдай
1	2	3	4	5
1	Тау массивінің ауытқыған техногендік өзгерулері (0,00001 сал. бірліктен астам) және индукцияланған сейсмикалық, аумақ ауданынан пайызбен	40-50- ден астам	40-20	20-ға дейін
2	Геологиялық ортаның ластануына әкелетін жер қойнауын пайдалану кезіндегі тау массивінің механикалық бұзылуы, тау жыныстарының ауытқыған өзгерулері, сал.б	0,0001	0,0001- 0,00001	0,000001- ден кем
3	Техногендік жүктемеге негізделген жер бетінің екпесі, лай көшкіні, сел, карсттар, аумақтың %	30-дан астам	30-20	20-дан кем

9) жер беті экожүйелердің тозуын бағалау үшін көрсеткіштер
Экожүйенің бұзылу дәрежесін бағалау экожүйелердің құрылымындағы және қызмет етуіндегі қолайсыз өзгерістерді анықтайтын және бұзылу дәрежесі бойынша олардың кеңістіктік дифференциациясын, сондай-ақ тозу процестерінің серпінін ескеретін критерийлер бойынша жүргізіледі.
Табиғи экожүйелердің жай-күйіндегі құрылымдық-функционалдық өзгерістер, олардың орнықтылығының әртүрлі деңгейіне қарамастан, бір типті көрсеткіштермен сипатталады. Төтенше экологиялық жағдай аймағындағы экожүйелердің жай-күйі топтардың біріндегі 20-50% шегінде үлес салмағының төмендеуі (немесе артуы) кезінде негізгі трофикалық топтардың қатынасындағы өзгерістермен сипатталады, бұл ретте экожүйе ішінде өзара қарым-қатынастардың бұзылуы жүреді, бірақ тозу процесі әлі қайтымсыз сипатқа ие болмайды. Экологиялық зілзала аймақтарында экожүйелердің жай-күйі трофикалық буындардың бірінің үлес салмағының 50%-дан астам төмендеуімен (немесе артуымен) сипатталады. Экожүйе ішіндегі өзара байланыстардың бұзылуы қайтымсыз сипатқа ие болады, экожүйе орта және ресурс өсімін молайтатын функцияларынан айырылады.
Аумақтың экологиялық жай-күйін бағалау кезінде қалай қолайсыз өзгерістердің байқалу ауданын, солай зерттелетін аумаққа тозудың әртүрлі дәрежесін бөлудің кеңістікті бірыңғай еместігін ескеру қажет (өйткені аумақ учаскесінің тозу дәрежесі тең болған кезде, қалпына келу мүмкіндігі оның ауданына кері пропорционалды болып келеді).
Экожүйелердің тозу жылдамдығы байқаулардың 5-10 жылдық қатарымен есептеледі. Экологиялық ахуалдың нашарлауын болжау және оны тұрақтандыру және жақсарту жөнінде іс-шаралар жүргізу үшін шиеленіскен экологиялық жағдай кезінде экожүйелердің бағытталуы мен тозу жылдамдығын бағалау ерекше маңызды.

Р/с N	Көрсеткіш	Параметр	Салыс- тырмалы қана- ғатта- нарлық жағдай
эколо- гиялық зілзала	төтен- ше эколо- гиялық жағдай
1	2	3	4	5
Негізгі көрсеткіштер
1	Кеңістік белгілер
2	Тозған аумақтардың ауданы, %
3	Адамға тікелей қауіп төндірмейтін (уытты емес жыныстар үйінділе- рі; карьерлер, а/ш және орман жерлерінің тозуы)	75-тен астам	75-5	5-тен кем
4	Ғимараттар мен құрылыс- тардың бұзылуына қауіп төндіретіндер (антропо- гендік батулар, көшкін- дер, жарылымдар, әскери полигондар және басқалары)	50-ден астам	50-1	1-ден кем
5	Жер беті су қоймалары мен су құбырына ағызу арқылы бөліктерді ауамен ауыстыру мүмкіндігімен жер астындағы сулардан оқшауландырылған уытты жыныстар үйінділері	20-дан астам	20-0,1	0,1-ден кем
6	Жер астындағы сулардың ластану қаупімен уытты жыныстардың карьерлік ойықтары мен үйінділері (жер астындағы сулар қорғалмаған)	5-тен астам	5-тен кем	жоқ
7	Аумақтың жыралармен тілінделуі, км/км	2,5	2,5-0,7	0,7-ден кем
8	Динамикалық белгілері
9	Жер бетіндегі экожүйелердің тозу жылдамдығы, жылына аудан %	4-тен астам	4-0,5	0,5-тен кем
10	Тапталған жайылымдар ауданының ұлғаю жылдамдығы, жылына аудандар %	8-ден астам	8-2	2-ден кем
11	Өсімдіктердің жылдық өнімінің азаю жылдамдығы, жылына%	7,5-тен астам	7,5-3,5	3,5-тен кем
12	Топырақтың органикалық заттары құрамының азаю жылдамдығы, жылына %	7-ден астам	7-0,5	0,5-кем
13	Шымтезектің дайындалу (минералдану) жылдамдығы, жылына/мм	40-тан астам	40-1	1-ден кем
14	Сортаңдалған топырақ ауданының арту жылдамдығы, жылына%	5-тен астам	5-1	1-ден кем
15	Мүжілген топырақ ауданының арту жылдамдығы, жылына%	5-тен астам	5-0,5	0,5-тен кем
16	Жылжымалы құмдар ауданының арту жылдамдығы, жылына%	4-тен астам	4-0,5	0,5-тен кем
17	Қолайсыз агромелиоративтік жағдай жерлерінің салыстырмалы ауданының арту жылдамдығы, бағалы ауылшаруашылығы алқаптары алаңының жылына %	1-ден астам	1-0,1	0,1-ден кем
Қосымша көрсеткіштер
18	Экожүйелер жағдайының құрылымдық-функционалдық сипаттамалары	Экожүйе ішіндегі өзара байла- ныстың қайтым- сыз бұзылуы	Экожүй- едегі қайтым- сыз үдеріс- терсіз қауым- дастық- тар құрылы- мының бұзылуы	Экожүйе- дегі құрауыш- тардың бірқатар тозуының жеке белгіле- рі болуы мүмкін
19	Трофикалық жүйе - үлес массаның өзгеруі	Фитофаг- тардың үлес массасы- ның 50%-ға артуы, зоофаг- тар мен сапро- фагтар- тар үлес масса- сының 50%-ға азаюы	Фито- фагтар үлес масса- сының 20%-ға артуы, зоофаг- тар мен сапро- фагтар- тардың үлес масса- сының 20%-ға- азаюы	Тұрақты (ауытқу- лар норма шегінде)

10) аумақтың экологиялық жай-күйінің индикаторы ретінде өсімдіктердің жай-күйін бағалау үшін көрсеткіштер.
Кез келген табиғи экожүйенің биотикалық құрауышы ретінде өсімдіктер экожүйенің құрылымдық-функционалдық ұйымдастыруында және оның шекарасын анықтауда шешуші рөл атқарады. Өсімдіктер тек қана қоршаған ортаның бұзылуына өте сезімтал емес, сондай-ақ антропогендік әсер ету нәтижесінде аумақтың экологиялық ахуалының өзгеруін неғұрлым көрнекі көрсетеді. Өсімдіктердің жай-күйін бағалау критерийлері географиялық жағдайларға және экожүйелердің типтеріне байланысты айрықшаланады. Бұл ретте өсімдік жамылғысының құрылымындағы да (тамырлы қауымдастықтар ауданының кемуі, ормандылықтың өзгеруі), өсімдік қоғамдастығы мен жеке түрлердің (популяциялар) деңгейіндегі де қолайсыз өзгерістер ескеріледі: түрлік құрамның өзгеруі, қауымдасу мен доминанттар ценопопуляцияларының жастық спектрінің нашарлауы.
Түрлер-индикаторлар популяциясының тығыздығы - негізгі антропогендік факторларға жоғары сезімталдық білдіретін экожүйе жай-күйінің маңызды көрсеткіштерінің бірі. Антропогендік әсердің нәтижесінде қолайсыз түрлер-индикаторлар популяциясының тығыздығы төмендейді, ал оң түрлер-индикаторларда - артады. Антропогендік жүктеменің шекті мәні түр-индикатор популяциясы тығыздығының 20%-ға, ал сыни мәнінің - 50%-ға төмендеуін (немесе артуын) есептеген жөн.
Ценопопуляцияның (ЦП) елеулі параметрлерінің бірі жастық аспекті -ЦП-ға әртүрлі жас жағдайындағы дарақтардың қатысу үлесі. Жас жағдайы морфологиялық белгілер кешенінің негізінде не оны анықтау көп қиындық тудырмайтын жағдайда абсолюттік жас негізінде белгіленеді.
Параметр антропогендік әсерлердің әртүрлі нысандарына - тура да (жаю, бұтау, техногендік әсер етулер), жанама түрде де - экотопты өзгерту арқылы ден қояды.
Өсімдіктердің жай-күйін тіршіліктің табиғи ортасына антропогендік жүктеме деңгейінің индикаторы ретінде қарастыруға болады (техногендік шығарындылармен ағаштардың немесе қылқан жапырақтардың зақымдануы, жайылым өсімдіктерінің жобалық жамылғысының және өнімділігінің кемуі).
Жобалық жамылғының өзгеруі өсімдіктерге антропогендік әсердің әртүрлі типтерінің нәтижесінде болады, олардың ең бастылары фитоценоздың механикалық бұзылуы (жаю, рекреация және т.б.) және популяция түрлерінің тіршілік ету жай-күйінің метаболизм және су теңгерімі үдерістерінің өзгеруі арқылы өзгеруіне әкеліп соғатын химиялық әсер ету болып табылады.
Негізгі орман құраушы түрлер сүрегінің ағаштарының кемуі қанағатсыз орман шаруашылығы қызметінің нәтижесінде орман экожүйелерінің тозу процесі туралы куәландырады.
Орман өрттері орман экожүйелерінің ауқымды аудандарының тозуына әкеліп соғатын қауіпті фактор болып табылады. Орманның қайта қалпына келуі кемінде 10 жыл ішінде жүретін ауқымды өртеңдер экожүйедегі қайтымсыз өзгерістердің белгісі болып табылады. Орман дақылдарының жай-күйін бағалаған кезде аумақтың өңірлік ерекшеліктерін, ең алдымен, орманның табиғи қалпына келу мүмкіндігін ескеру қажет.
Агроценоз жай-күйінің кейбір критерийлері аумақтың тұтастай алғанда қолайсыз экологиялық жағдайы туралы куәландырады: егістерде зиянкестердің дамуы, егістердің жойылуы және басқалары. Бұл критерийлерді пайдаланған кезде міндетті түрде егістердің жойылу себептерін көрсету және картада қолайсыз өзгерістердің ареалдарын көрсету қажет.
Қорықтар өсімдіктерінің зақымдануы тіршілік ету ортасындағы қосалқы өңірлік және өңірлік сипаттамаға ие өзгерістер туралы куәландырады. Өсімдік жамылғысының сапалы және сандық сипаттамаларының өзгеруі тек қана өсімдік қоғамдастығының табиғи жай-күйімен салыстырғанда объективті түсіндіріле алады. Бұл ретте аялық деп зерттелетін аумаққа өзінің табиғи-ландшафттық сипаттамалары бойынша ұқсас салыстырмалы бұзылмаған учаскелер түсініледі.

Р/с N	Көрсеткіш	Параметр	Салыс- тырмалы қана- ғатта- нарлық жағдай
экологи- ялық зілзала	төтенше экологи- ялық жағдай
1	2	3	4	5
1	Биологиялық алуан- түрліліктің азаюы (Симпсонның алу- антүрлілік индексі, нормадан%)	50-ден астам	50-10	10-нан кем
2	Антропогендік жүктеменің түр-индикаторы популяциясының тығыздығы, %	50-ден астам (кем)	20-50- ден астам (кем)	20-дан кем
3	Тамырлық (немесе квазитамырлық) қауымдастықтар ауданы, жалпы ауданнан%	5-тен кем	5-80-нен кем	80-нен астам
4	Табиғи шөптесін өсімдіктердің түрлік құрамы	Қайталама түрлері молдығы- ның азаюы	Үстемдік түрлер қайтала- ма түрлерге ауысқан	Доми- нанттар- дың, субдо- минант- тардың және сипатты түрлер- дің табиғи ауысуы
5	Доминанттардың ценопопуляциясының жас спектры, қайта қалпына келуі сал. бірл.	01-ден кем	0,1-0,3	0,3-тен астам
6	Жапырақтылық, оңтайлыдан (аймақтықтан)%	10-нан кем	10-90	90-нан астам
7	Негізгі орман құраушы түрлер сүрегінің қоры, қалыптыдан%	30-дан кем	30-80	80-нен астам
8	Ағаштардың техногендік шығарындылармен зақымдануы, жалпы ауданнан %	50-ден астам	50-5	5-тен кем
9	Қылқан жапырақты түрлердің техногендік шығарындылармен зақымдалуы (қылқан жапырақтың зақымдануы),%	50-ден астам	50-5	5-тен кем
10	Ағаштардың ауруы, %	50-ден астам	50-10	10-нан кем
11	Орман дақылдарының өлуі, орман дақылдары жұмыстарының ауданынан%	70-тен астам	70-5	5-тен кем
12	Кемінде 10 жыл ішінде орманданбаған өртеңдердің ауданы	10 мың га-дан астам	10-5 мың га.	5-тен кем
13	Өсімдіктердің зиянкестерімен, ауруларымен зақымдалған егістіктердің ауданы, жалпы ауданынан %	50-ден астам	50-10	10-нан кем
14	Егістердің жойылуы, жалпы ауданынан %	30-дан астам	30-5	5-тен кем
15	Жайылымдық құрғақ далалық және шөлейттік өсімдіктердің жобалық жамылғысы, қалыптыдан %	10-нан кем	10-80	80-нен астам
16	Жайылым өсімдіктерінің өнімділігі, әлеуеттіден %	5-тен кем	5-80	80-нен астам
17	Сирек түрлер ареалдарының өзгеруі	Ареалдың жойылуы	Ареал ауданының бөлінуі және қысқаруы	жоқ
18	Қорықтар өнімдіктерінің зақымдануы	Формация- лардың ауысуын тудыратын	Қауымдас- тықтардың ауысуын тудыратын	Фенотип- тік, қауым- дастық- тардың ауысуын тудыр- майтын
19	Жасыл екпелердің ауданы (ірі қалалар мен өндірістік орталықтарда адамға), нормативтен %	10-нан кем	10-30	30-дан астам

11) аумақтың экологиялық жай-күйінің индикаторы ретінде фаунаның жай-күйін және жануарлардың гендік қорының өзгеруін бағалау үшін көрсеткіштер
Жануарлар дүниесі жай-күйінің критерийлері және көрсеткіштері зооценоз және жануарлардың жеке түрлерінің (популяциялардың) деңгейінде қарастырылады.
Тұтастай алғанда зооценоздың жай-күйін бағалау критерийі ретінде, алуантүрліліктің өзгеруін осы критерий молшылықты бағалаумен байланысты, ал көптеген жануарлардың саны циклдық өзгерістерге ұшырайтындығын ескере отырып есептеу қажет.

Р/с N	Көрсеткіш	Параметр	Салыс- тырмалы қана- ғатта- нарлық жағдай
эколо- гиялық зілзала	төтенше эколо- гиялық жағдай
1	2	3	4	5
1	Биологиялық алуан түрліліктің азаюы, бастапқыдан%	50-ден астам	50-5	5-тен кем
2	Антропогендік жүктеменің түрі-индикаторы популяциясының, тығыздығы,%	50-ден астам	50-20	20-дан кем

10 жылдық кезеңді салыстырып бағалау үшін уақытша қадамды анықтау қажет. Әртүрлілікті бағалау мына формула бойынша есептелетін Симпсон (D) критерийі бойынша жүргізіледі:
1
D= ---------
P ₁ ² +K+P _n ¹

мұнда P ₁ *P _n - бірлік үшін алынған жиынтық молшылықтағы әрбір түрдің үлесі. Осы бағалауды жүргізу үшін барлық фауна бойынша деректерді пайдалану міндетті емес, олар бойынша сенімді ақпараты бар түрлердің өзіндік топтарын талдаумен шектелуге болады.
Жануарлар түрлерінің шаруашылық-маңызды түрлерінің өзгеруі орташа есеппен 10 жылдық бөлік үшін абсолюттік сан бойынша деректерді пайдаланып бағаланады және статистикалық өңдеуді талап етеді. Антропогендік жүктеменің түрлері-индикаторлары популяциясы тығыздығының өзгеруін бағалаған кезде олардың әсерге әртүрлі ден қоюын ескеру қажет: орнықты түрлердің популяциясы өзінің санын арттыратын, ал антропогендік жүктемеге сезімтал түрлер популяциясы оны кемітетін болады.

12) аумақты бағалау үшін биохимиялық көрсеткіштер
Биохимиялық тұрғыдан экологиялық қолайсыз аумақтарды қоршаған табиғи ортаның құрамдас бөлігінің химиялық элементтік құрамының күрт өзгеруімен биохимиялық провинциялар ретінде қарастыруға болады. Бұл провинциялардың шығу тегі тек қана табиғи емес, техногендік де болуы мүмкін.
Аумақтың экологиялық жай-күйін бағалау үшін ортаның әртүрлі құрамдас бөліктерінде С:N, Са:Р, Са:Sr құрамы қатынасының өзгеру көрсеткіштерін, сондай-ақ сынама алаңдарынан өсімдік шабындарындағы және өсімдіктердегі уытты және биологиялық белсенді микроэлементтер құрамының деңгейін пайдалану ұсынылады.

Р/с N	Көрсеткіш	Параметр
экология- лық зілзала	төтенше экология- лық жағдай
1	2	3	4
Негізгі көрсеткіштер
1	Топырақтардағы С:N қатынасы	4-тен кем	4-8
	жер беті суларында	4-тен кем немесе 20-дан астам	4-8-кем немесе 20-16
	өсімдіктерде	4-тен кем	4-8
	өсімдік жемдерде	4-тен кем немесе 16-дан астам	4-тен кем немесе 8-16
2	Өсімдік шабындарындағы және өсімдік азықтарындағы химиялық элементтердің құрамы: сынап, кадмий, қорғасын, күшән, сурьма, никель, хром, ЕРД артуы бойынша;	10-нан астам	10-1,5
	Селен, мг/кг жеңіл-құрғақ зат;	0,02-ден кем немесе 0,5-тен астам	0,02-0,05
	фтор, мг/кг жеңіл-құрғақ зат;	2-ден кем немесе 200-ден астам	2-10 немесе 50-200
	мыс, мг/кг жеңіл-құрғақ зат;	3-тен кем немесе 100-ден астам	3-5 немесе 80-100
	таллий, бериллий, барий, аядан асу бойынша	10 астам	10-1,5
Қосымша көрсеткіштер
3	Ауытқыған ландшафтты ескергендегі азықтағы Са:Р қатынасы (алымы). %(бөлімі)	<0.1 немесе>10 >20	0,4-0.1 немесе 5-10 >20
4	Ауытқыған ландшафтты ескергендегі өсімдіктер мен азықтағы Са:Sr қатынасы (алымы), %(бөлімі)	<1 >20	<10-1 >20
5	Өсімдік шабындарындағы және өсімдік азығындағы биологиялық маңызды микроэлементтер құрамының деңгейі, мг/кг: жеңіл-құрғақ заттар:
	мырыш	10-нан кем немесе 500-ден астам	10-30 немесе 100-500
	темір	20-дан кем немесе 500-ден астам	20-50 немесе 200-500
	молибден	0,2-ден кем 50-ден астам	0,2-2 немесе 10-50-ден астам
	кобальт	0,1-ден кем немесе 50-ден астам	0,1-0,3 немесе 5-50
	бор	0,1-кем немесе 300-ден астам	0,1-0,3 немесе 30-300