О практике применения законодательства, устанавливающего ответственность за торговлю людьми

Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 29 декабря 2012 года № 7.

Сноска. По всему тексту:
цифры "133", "132-1", "270" заменены цифрами "135", "134", "308" в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).
Сноска. по всему тексту вносятся изменения на казахском языке, текст на русском языке не меняется нормативным постановлением Верховного Суда РК от 08.12.2021 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

В целях обеспечения правильного и единообразного применения законов Республики Казахстан и международных договоров, ратифицированных Республикой Казахстан, связанных с торговлей людьми, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан

постановляет:

1. Обратить внимание органов, ведущих уголовный процесс, что правильное применение законодательства, устанавливающего ответственность за торговлю людьми, обеспечивает надлежащую защиту прав и свобод человека.

Сноска. Пункт 1 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 08.12.2021 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

2. Объективная сторона преступлений, предусмотренных статьями 128 и 135 Уголовного кодекса Республики Казахстан (далее – УК), заключается в посягательстве на права и свободы человека и выражается в купле-продаже или совершении иных сделок в отношении человека, его эксплуатации, вербовке, перевозке, передаче, укрывательстве, а также в совершении иных деяний в целях эксплуатации.

Для квалификации деяния по части первой статьи 128 УК и по части первой статьи 135 УК достаточно установления факта совершения хотя бы одного из указанных в диспозиции этих статей действия.

Для квалификации по статьям 128, 135 УК купли-продажи и совершения иных сделок в отношении потерпевшего наличие специальной цели эксплуатации не требуется, так как человек не является объектом сделок и такие сделки признаются недействительными с момента их заключения.

Цель эксплуатации человека является обязательным признаком при вербовке, перевозке, передаче, укрывательстве, получении потерпевшего, а также в иных деяниях, предусмотренных статьями 128, 135 УК. Состав торговли людьми является формальным и считается оконченным с момента фактической купли-продажи, иных сделок в отношении человека.

Объектом преступления, связанного с торговлей людьми, являются свобода человека, его личная безопасность, права и законные интересы, честь и достоинство, право на свободный выбор местожительства, рода занятия и профессии.

Субъективная сторона купли-продажи человека или совершения в отношении него иных сделок характеризуется прямым умыслом. Поэтому цель совершения таких сделок для квалификации деяния по части первой статьи 128 УК и по части первой статьи 135 УК значения не имеет.

При совершении вербовки, перевозки, передачи, укрывательства, получения человека и иных действий, предусмотренных статьями 128, 135 УК, субъективная сторона преступления характеризуется прямым умыслом, а целью преступления является эксплуатация человека.

Способами совершения преступлений могут выступать применение насилия, угроза его применения, похищение, угроза распространения порочащих сведений, фото-, видеоматериалов, шантаж, подкуп, обман, злоупотребление властью, использование материальной или иной зависимости, умышленное создание тяжелых личных, семейных обстоятельств и тому подобное.

Сноска. Пункт 2 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 08.12.2021 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

3. Под куплей-продажей следует понимать противоправную возмездную сделку, в которой одна сторона (продавец) передает человека другой стороне (покупателю) за определенное вознаграждение.

К иным сделкам, влекущим уголовную ответственность по статье 128 УК либо по статье 135 УК, следует относить дарение (передача человека другому лицу безвозмездно), мену (обмен человека на что-либо), обмен (замена одного человека на другого), аренду (передача человека за плату во временное владение и пользование), оставление человека в качестве обеспечения выполнения обязательства по сделке, заключенной между сторонами, использование человека в качестве предмета оплаты, передачу человека в целях получения каких-либо выгод неимущественного характера и другие.

4. Куплю-продажу или совершение иных сделок в отношении человека следует считать оконченным преступлением с момента передачи человека другим лицам. При этом время получения вознаграждения за продажу человека или за совершение иных сделок значения не имеет.

Совершение лицом наряду с куплей-продажей или заключением других сделок в отношении потерпевшего также вовлечения в занятие проституцией либо сводничества с корыстной целью, либо организации, содержания притонов для занятия проституцией без цели эксплуатации этого же потерпевшего в других формах (к примеру, принуждением к труду, попрошайничеству и др.), каждое деяние, признанное судом доказанным, подлежит самостоятельной квалификации по совокупности соответствующих статей: за совершение сделки - по статьям 128, 135 УК, за вовлечение в занятие проституцией - по статьям 134, 308 УК, за сводничество или организацию и содержание притона - по статье 309 УК.

Сноска. Пункт 4 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

5. Под вербовкой понимается достижение согласия потерпевшего на выполнение каких-либо работ или какой-либо деятельности, в том числе противоправной, если это связано с целью его эксплуатации. Способы вербовки могут быть различными: обещание вознаграждения, предложение работы, обман, уговоры, шантаж, запугивание, угроза и другие.

Вербовку при торговле людьми следует разграничивать от вовлечения в занятие проституцией по моменту окончания: вербовка считается оконченной с момента получения согласия вербуемого лица на осуществление его эксплуатации, тогда как вовлечение в занятие проституцией считается оконченным с момента совершения одного из описанных способов действий, направленных на вовлечение в занятие проституцией, независимо от того, удалось ли склонить данное лицо к названному виду деятельности или нет.

В случае направленности умысла лица при вербовке только на вовлечение в занятие проституцией содеянное подлежит уголовно-правовой оценке по соответствующей статье 308 или 134 УК, поскольку нормы уголовного закона, предусматривающие ответственность за вербовку с целью сексуальной эксплуатации и вовлечение в занятие проституцией, находятся в состоянии конкуренции, предусмотренной частью третьей статьи 12 УК. Вовлечение в занятие проституцией и сводничество с корыстной целью представляют собой разновидность одной из форм эксплуатации, которые относительно статей 128, 135 УК являются специальными нормами.

Сноска. Пункт 5 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 08.12.2021 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

6. Перевозка лица означает совершаемые с целью эксплуатации человека умышленные действия по его перемещению из одного места в другое, в том числе в пределах одного и того же населенного пункта. При этом вид транспорта, время и способ перевозки человека значения для квалификации деяния не имеют. Перевозка может выражаться не только в доставке перевозимого лица в сопровождении кого-либо, но и в приобретении перевозимому лицу проездных документов до места следования, куда потерпевший добирается самостоятельно. Перевозка считается оконченной с момента начала ее осуществления.

7. Под передачей следует понимать непосредственную передачу потерпевшего лицу для его эксплуатации.

Действия лиц, передавших и получивших человека с целью его эксплуатации ими самими или другими лицами, подлежат квалификации по соответствующей части статьи 128 УК, а в отношении несовершеннолетнего - по соответствующей части статьи 135 УК.

Сноска. Пункт 7 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

8. Под укрывательством лица с целью последующей эксплуатации следует понимать сокрытие потерпевшего от правоохранительных органов, родственников и других лиц до наступления благоприятного момента для совершения перевозки, передачи, купли-продажи, других сделок, (например, утаивание в специальных помещениях, воспрепятствование свободному передвижению, медикаментозное подавление физической или психической активности). Укрывательство может выражаться не только в физическом сокрытии потерпевшего, но и в иных действиях, затрудняющих обнаружение потерпевшего (изменение документов, внешности и так далее).

Сноска. Пункт 8 – в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 08.12.2021 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

9. При определении понятия "эксплуатация человека" применительно к статьям 128, 135 УК следует руководствоваться пунктом 1 статьи 3 УК.

При рассмотрении дел, связанных с торговлей людьми, необходимо учитывать, что Законом Республики Казахстан от 4 июня 2008 года № 37-IV ратифицирован Протокол о предупреждении и пресечении торговли людьми, особенно женщинами и детьми, и наказании за нее, дополняющий Конвенцию Организации Объединенных Наций против транснациональной организованной преступности, принятую Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций 15 ноября 2000 года.

Эксплуатация, предусмотренная статьей 128 УК, имеет различные формы (сексуальная эксплуатация, принудительный труд, попрошайничество и т. д.). УК не выделяет в отдельную специальную норму такие формы эксплуатации человека, как трудовая эксплуатация или попрошайничество. Поэтому в случаях купли-продажи либо совершения иных сделок в отношении потерпевшего с дальнейшей эксплуатацией потерпевшего не только путем вовлечения в занятие проституцией и присвоения полученных доходов, но также в других формах эксплуатации (принудительного труда и т. д.), то такие действия свидетельствуют о совершении виновным лицом деяний, объединенных общим намерением на достижение единой цели – эксплуатации потерпевшего, и квалифицируются как одно преступление, предусмотренное статьями 128 или 135 УК без дополнительной квалификации по статьям 308, 134 УК.

Согласие потерпевшего на запланированную эксплуатацию не принимается во внимание, если было использовано любое из средств воздействия, указанных в части второй статьи 128 УК.

Согласие несовершеннолетнего потерпевшего на запланированную эксплуатацию для привлечения к уголовной ответственности по статье 135 УК во внимание не принимается.

Сноска. Пункт 9 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 08.12.2021 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

9-1. Под иными деяниями в целях эксплуатации человека следует понимать приискание клиентов, организацию торгов для совершения купли-продажи, мены и других сделок, в том числе с использованием сетей телекоммуникаций, и тому подобное.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 9-1, в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 08.12.2021 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

9-2. В отличие от уголовных правонарушений, связанных с торговлей людьми, уголовная ответственность за деяния, предусмотренные статьями 152, 153, 156, 395 УК, наступает, когда между работодателем и работником имеют место трудовые правоотношения и отсутствует цель эксплуатации человека.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 9-2, в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 08.12.2021 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

10. Принудительное использование потерпевшего для совершения действий сексуального характера (развратные действия, создание порнографических снимков, видео-клипов) охватывается диспозицией статей 128, 135 УК и дополнительной квалификации по статье 134 либо по статье 308 УК не требуется.

Поскольку при конкуренции общей и специальной норм, согласно части третьей статьи 13 УК совокупность преступлений отсутствует и деяние подлежит квалификации по соответствующей специальной норме, то вовлечение в занятие проституцией и сводничество с корыстной целью, являясь специальными нормами относительно действий по сексуальной эксплуатации при торговле людьми, предусмотренной диспозициями статей 128, 135 УК, подлежит квалификации по соответствующей статье 134, 308 или 309 УК без дополнительной квалификации по статье 128 или 135 УК.

Судам следует иметь в виду, что организация притона, содержание притона и сводничество с корыстной целью, предусмотренные статьей 309 УК, являются самостоятельными действиями и сами по себе в отдельности образуют состав преступления. Возможна организация притона для занятия проституцией без его содержания, либо только содержание такого притона без занятия сводничеством или сводничество с корыстной целью без организации и содержания притона.

Сводничество осуществляется путем содействия проституции на основе достигнутого согласия с лицом, оказывающим сексуальные услуги, с извлечением выгоды.

Сноска. Пункт 10 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 08.12.2021 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

11. Потерпевшими следует признавать лиц, в отношении которых непосредственно совершено хотя бы одно из указанных в статьях 128, 135 УК действие. При необходимости выяснения причиненного вреда лицу, в отношении которого совершались вышеуказанные действия, органы, ведущие уголовный процесс, вправе привлекать лиц, обладающих специальными познаниями.

В целях обеспечения безопасности потерпевших органы, ведущие уголовный процесс, обязаны в ходе досудебного производства принять меры, предусмотренные статьями 96, 97 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан (далее - УПК), а в судебном разбирательстве - статьей 98 УПК.

В соответствии со статьей 47 УПК, органы, ведущие уголовный процесс, обязаны обеспечить конфиденциальность сведений, касающихся интимных обстоятельств и частной жизни потерпевшего.

Потерпевшие не подлежат ответственности за совершение ими в ходе или в результате нахождения в качестве объектов торговли людьми деяний, образующих уголовные и административные правонарушения, при наличии оснований, предусмотренных статьями 23, 32, 33, 34, 36, 37 УК и подпунктом 11) части первой статьи 741 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях (например, за незаконную миграцию, умышленное пересечение государственной границы Республики Казахстан, невыполнение решения о выдворении, нарушение правил пребывания в стране, использование поддельных документов, незаконное осуществление трудовой деятельности и тому подобное).

Сноска. Пункт 11 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 08.12.2021 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

12. Торговля людьми в отношении двух и более лиц может быть совершена одновременно либо в различное время. При квалификации действий виновного по признакам неоднократности преступлений либо совершения деяния в отношении двух и более лиц следует исходить из направленности его умысла, характера конкретных действий, промежутка времени между преступлениями и другими обстоятельствами совершенного преступления.

Не охваченные единым умыслом действия в отношении нескольких потерпевших в разное время подлежат квалификации по пункту 2 части второй статьи 128 УК и по пункту б) части второй статьи 135 УК.

Действия виновного в отношении двух и более лиц, совершенные с единым умыслом подлежат квалификации по пункту 6 части второй статьи 128 УК и по пункту 5 части второй статьи 135 УК.

Действия лица, совершившего оконченное преступление, связанного с торговлей людьми, приготовление к нему и покушение на него образуют совокупность преступлений.

При квалификации торговли людьми по признаку неоднократности необходимо учитывать положения статьи 12 УК о том, что неоднократностью уголовных правонарушений признается совершение двух или более деяний, предусмотренных одной и той же статьей или частью статьи Особенной части УК. В этой связи преступления, совершенные в отношении взрослого и несовершеннолетнего, не образуют неоднократность и подлежат квалификации по совокупности статей 128 и 135 УК.

Совершенная с единым умыслом торговля людьми в отношении двух потерпевших, один из которых является несовершеннолетним, а другой - взрослым лицом, подлежит квалификации по пункту 6) части второй статьи 128 УК и соответствующей части статьи 135 УК.

Сноска. Пункт 12 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

12-1. При квалификации деяния по пунктам 3) и 4) части второй статьи 128 УК и пунктам 3) и 4) части второй статьи 135 УК судам следует руководствоваться разъяснениями, содержащимися в пунктах 21 и 23 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 11 июля 2003 года №8 "О судебной практике по делам о хищениях", а при квалификации по пункту 5) части второй статьи 128 УК и по пункту 11) части второй статьи 135 УК - разъяснениями, приведенными в пункте 9) нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 11 мая 2007 года №1 "О квалификации некоторых уголовных правонарушений против жизни и здоровья человека".

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 12-1 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

13. Для квалификации действия виновного по пункту 7) части второй статьи 128 УК и пункту 6) части второй статьи 135 УК необходимо установить, что торговля людьми совершена в целях изъятия органов или тканей потерпевшего для трансплантации или иного использования независимо от того, были ли фактически изъяты и использованы органы и ткани человека.

Действия, связанные с принуждением к изъятию или незаконным изъятием органов и тканей живого человека, при отсутствии признаков деяния, предусмотренного статьей 128 либо 135 УК, подлежат самостоятельной квалификации по специальной норме уголовного закона - соответствующей части статьи 116 УК.

Убийство, совершенное с целью использования органов и тканей человека, квалифицируется как совокупность по пункту 7) части второй статьи 128 УК либо соответственно по пункту 6) части второй статьи 135 УК и по пункту 12) части второй статьи 99 УК независимо от того, были ли фактически изъяты и использованы его органы и ткани.

Сноска. Пункт 13 - в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

14. По пункту 8 части второй статьи 128, пункту 7 части второй статьи 135 УК ответственность за совершение торговли людьми наступает в случаях обмана или злоупотребления доверием потерпевшего. В результате этого потерпевший не предполагая, что виновный действует с умыслом на его продажу, совершение иных сделок и действий, направленных на его эксплуатацию, оказывается в подневольном состоянии.

Сноска. Пункт 14 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

15. По пункту 9 части второй статьи 128 УК и пункту 8 части второй статьи 135 УК следует квалифицировать действия должностного лица, совершившего преступления, с использованием своего служебного положения работая в государственных либо в негосударственных организациях. Торговля людьми, совершенная должностным лицом, является квалифицирующим признаком данного преступления и дополнительной квалификации по статье 361 УК не требуется.

Сноска. Пункт 15 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

15-1. Торговля несовершеннолетним с целью вовлечения его в совершение преступлений или иных антиобщественных действий квалифицируется по пункту 9) части второй статьи 135 УК независимо от реального достижения этой цели. Если же цель достигнута и несовершеннолетний вовлечен в совершение уголовных правонарушений, то содеянное подлежит квалификации по совокупности преступлений, предусмотренных пунктом 9) части второй статьи 135 УК и соответствующей частью статьи 132 УК.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 15-1 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

16. По пункту 10 части второй статьи 128 УК и пункту 10 части второй статьи 135 УК квалифицируются деяния, совершенные в отношении потерпевшего, находящегося в материальной или иной зависимости от виновного.

Материальная зависимость потерпевшего, например, может быть выражена нахождением его на полном или частичном иждивении виновного, проживанием в жилом помещении виновного. Под иной зависимостью необходимо понимать любую нематериальную зависимость потерпевшего от виновного (например, семейные отношения, зависимость подчиненного от руководителя, учащегося от преподавателя).

Сноска. Пункт 16 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

17. Части третьи статей 128 и 135 УК предусматривают ответственность за торговлю людьми, совершенную в целях вывоза (отправки) за пределы Республики Казахстан, ввоза в Республику Казахстан или перевозки (транзит) лица через территорию Республики Казахстан из одного иностранного государства в другое, а равно вывоз за пределы Республики Казахстан, ввоз в Республику Казахстан или перевозка лица через территорию Республики Казахстан из одного иностранного государства в другое государство в целях совершения таких деяний.

Указанные деяния не требуют дополнительной квалификации по статье 392 УК, если при ввозе или вывозе, транзите лица пересечение Государственной границы Республики Казахстан осуществлялось через пункты пропуска без нарушения установленного порядка и без использования подложных документов или без обманного использования действительных документов третьих лиц.

Сноска. Пункт 17 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11.12.2020 № 6 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

17-1. Следует отличать торговлю людьми от состава организации незаконной миграции, предусмотренного статьей 394 УК.

Целью организации незаконной миграции является незаконное перемещение людей или отдельного лица, а целью торговли людьми — эксплуатация человека.

Торговля людьми необязательно связана с пересечением государственной границы. Она может осуществляться в пределах одного государства.

При организации незаконной миграции сделка между тем, кто осуществляет незаконное перемещение других лиц через государственную границу, и перемещаемым физическим лицом прекращается по достижении своей цели. Торговля людьми же связана с утратой личной свободы жертвы торговли, ее подчинением. Такая сделка не прекращается по ее прибытии на место назначения, где начинается торговля человеком.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 17-1, в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 08.12.2021 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

18. По пункту 1 части четвертой статьи 128 УК и по пункту 1 части четвертой статьи 135 УК квалифицируется торговля людьми, совершенная преступной группой ,к которой согласно разъяснению пункта 24 статьи 3 УК относятся организованная группа, преступная организация, преступное сообщество, транснациональная организованная группа, транснациональная преступная организация, транснациональное преступное сообщество, террористическая группа, экстремистская группа, банда, незаконное военизированное формирование.

Сноска. Пункт 18 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

19. Необходимо учитывать, что торговля людьми, повлекшая по неосторожности смерть потерпевшего или иные тяжкие последствия, предполагает совершение преступления с двумя формами вины. Совершенные деяния, указанные в статьях 128 УК или 135 УК, повлекшие по неосторожности смерть потерпевшего либо иные тяжкие последствия, дополнительной квалификации не требуют.

Иными тяжкими последствиями могут быть признаны психическое расстройство и иные тяжелые заболевания. Если в отношении потерпевшего в ходе его эксплуатации совершаются иные умышленные преступления (например: убийство, изнасилование, заражение ВИЧ/СПИД, венерическими заболеваниями, незаконное производство аборта и так далее), то содеянное подлежит квалификации по совокупности преступлений.

Сноска. Пункт 19 с изменением внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

20. Похищение или незаконное лишение свободы человека с целью его эксплуатации и последующие преступные деяния, связанные с торговлей людьми, подлежат квалификации по совокупности преступлений по пункту 2 части третьей статьи 125 УК или по пункту 2 части третьей статьи 126 УК и соответствующими частями статей 128 или 135 УК.

Похищение потерпевшего с целью эксплуатации путем обмана, дальнейшая перевозка без элементов захвата и насильственного перемещения в пространстве образуют вербовку и перевозку лица с целью эксплуатации при торговле людьми и содеянное в целом следует квалифицировать только по соответствующей части статьи 128 УК без применения уголовно- правовой нормы, предусмотренной пунктом 2 части третьей статьи 125 УК.

Сноска. Пункт 20 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

21. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, а также является общеобязательным и вводится в действие со дня официального опубликования.

Председатель Верховного Суда
Республики Казахстан	Б.Бекназаров
Судья Верховного Суда
Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания,	Д.Нуралин

Адамды саудаға салғаны үшін жауапкершілік анықтайтын заңнаманы қолдану тәжірибесі туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2012 жылғы 29 желтоқсандағы № 7 Нормативтік қаулысы.

Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "133", "132-1", "270" деген цифрлар тиісінше "135", "134", "308" деген цифрлармен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).
Ескерту. Бүкіл мәтіні бойынша "оны пайдалану", "сондай-ақ пайдалану", "пайдаланудың арнайы", "көзделген пайдаланудың", "пайдаланудың басқа да нысандары", "адамды пайдалану", "пайдалану мақсатынсыз", "сексуалдық пайдалану", "пайдалану нысандарының", "Адамды пайдалану", "еңбегін пайдалану", "одан әрі пайдалану", "пайдалану барысында", "Пайдалану", "саудаға салу кезінде пайдалану", "оны пайдалануды", "пайдаланатын", "жәбірленушіні пайдалануға", "пайдалануға келісімі", "оны пайдалануға" деген сөздер тиісінше "оны қанау", "сондай-ақ қанау", "қанаудың арнайы", "көзделген қанаудың", "қанаудың басқа да нысандары", "адамды қанау", "қанау мақсатынсыз", "сексуалдық қанау", "қанау нысандарының", "Адамды қанау", "еңбегін қанау", "одан әрі қанау", "қанау барысында", "Қанау", "саудаға салу кезінде қанау", "оны қанауды", "қанайтын", "жәбірленушіні қанауға", "қанауға келісімі", "оны қанауға" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 08.12.2021 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Адамды саудаға салуға байланысты Қазақстан Республикасының заңдарын және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарды дұрыс әрі біркелкі қолдануды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы

қаулы етеді:

1. Адамды саудаға салғаны үшін жауапкершілікті анықтайтын заңнаманың дұрыс қолданылуы адамның құқықтары мен бостандықтарын тиісінше қамтамасыз ететініне қылмыстық процесті жүргізуші органдардың назары аударылсын.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 08.12.2021 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК) 128 және 135-баптарында көзделген қылмыстардың объективті жағы адамның құқықтары мен бостандықтарына қол сұғуды білдіреді және адамды сатып алу-сату немесе адамға қатысты өзге де мәмілелер жасасу, оны қанау, азғырып-көндіру, тасу, беру, жасыру, сондай-ақ қанау мақсатында өзге де әрекеттер жасаудан байқалады.

ҚК-нің 128-бабының бірінші бөлігі және ҚК-нің 135-бабының бірінші бөлігі бойынша әрекеттерді саралау үшін осы баптардың диспозициясында көрсетілген іс-әрекеттердің ең болмағанда біреуінің жасалу фактісінің анықталғаны жеткілікті.

ҚК-нің 128, 135-баптары бойынша жәбірленушіге қатысты сатып алу-сатуды және өзге де мәмілелер жасауды саралау үшін қанаудың арнайы мақсатының бар болуы талап етілмейді, себебі адам мәмілелердің объектісі болып табылмайды және мұндай мәмілелер оларды жасасқан сәттен бастап жарамсыз деп танылады.

Жәбірленушіні азғырып көндіру, тасымалдау, беру, жасыру, алу, сонымен қатар ҚК-нің 128, 135-баптарында көзделген өзге де іс-әрекеттерді жасау кезінде адамды қанау мақсаты міндетті белгі болып табылады. Адам саудасының құрамы формальды болып табылады және адамға қатысты нақты сатып алу-сату, өзге де мәмілелердің жасалған кезден бастап аяқталды деп есептеледі.

Адамды саудаға салумен байланысты қылмыстың объектісі адамның бостандығы, оның жеке басының қауіпсіздігі, құқықтары мен заңды мүдделері, ар-намысы мен қадір-қасиеті, тұратын жерін, қызмет түрі мен мамандықты еркін таңдау құқығы болып табылады.

Адамды сатып алу-сатудың немесе оған қатысты өзге де мәмілелерді жасасудың субъективті жағы тікелей ниетпен сипатталады. Сондықтан әрекетті ҚК-нің 128-бабының бірінші бөлігі бойынша және ҚК-нің 135-бабының бірінші бөлігі бойынша саралау үшін осындай мәмілелердің қандай мақсатпен жасалғаны маңызды емес.

Адамды азғырып көндіру, тасымалдау, беру, жасыру, алу және ҚК-нің 128, 135-баптарында көзделген өзге де іс-әрекеттерді жасау кезінде қылмыстың субъективті жағы тікелей пиғылмен сипатталады, ал қылмыстың мақсаты адамды қанау болып табылады.

Қылмыстарды жасау тәсілдері – күш қолдану, оны қолдану қатерін төндіру, ұрлау, нұқсан келтіретін мәліметтерді, фото-, бейнематериалдарды тарату қатерін төндіру, бопсалау, параға сатып алу, алдау, билікті теріс пайдалану, материалдық немесе өзге де тәуелділікті пайдалану, жеке басы, отбасы жағдайларын қасақана ауырлату және тағы сол сияқты болуы мүмкін.

Ескерту. 2-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 08.12.2021 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

3. Адамды сатып алу-сату деп бір тарап (сатушы) басқа тарапқа (сатып алушыға) адамды белгілі бір сыйақы үшін беретін құқыққа қайшы ақылы мәмілені түсінген жөн.

ҚК-нің 128-бабы бойынша не ҚК-нің 135-бабы бойынша қылмыстық жауаптылыққа әкеліп соқтыратын өзге мәмілелерге адамды сыйға тартуды (адамды басқа бір адамға тегін беру), айырбастауды (адамды әлденеге айырбастау), алмастыруды (бір адамды басқа бір адаммен ауыстыру), жалға беруді (адамды ақыға уақытша иеленуге және пайдалануға беру), адамды тараптар арасында жасалған мәміле бойынша міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің кепілі ретінде қалдыруды, адамды төлем ретінде пайдалануды, адамды қандай да бір мүліктік емес сипатта пайда табу мақсатында беруді және басқаларды жатқызған жөн.

4. Адамға қатысты сатып алу-сату немесе өзге де мәмілелер жасасуды адам басқа адамдарға берілген сәттен бастап аяқталған қылмыс деп есептеген жөн. Бұл ретте адамды сатқаны немесе өзге де мәмілелерді жасасқаны үшін сыйақы алу уақыты маңызды емес.

Адамның жәбірленушіге қатысты сатып алу-сатумен немесе басқа да мәмілелер жасауымен қатар жезөкшелікпен айналысуға тартуы не пайдакүнемдiк мақсаттағы жеңгетайлығы не осы жәбірленушіні басқа нысандарда қанау мақсатынсыз (мысалы, еңбек етуге, қайыршылықпен айланысуға мәжбүрлеу және басқалар) жезөкшелікпен айналысуға притондар ұйымдастыруы, ұстауы, сот дәлелденді деп таныған әрбір іс-әрекет тиісті баптардың жиынтығы бойынша дербес саралануға тиіс: мәміле жасағаны үшін ҚК-нің 128, 135-баптары бойынша, жезөкшелікпен айналысуға тартқаны үшін ҚК-нің 134, 308-баптары бойынша, жеңгетайлық немесе притондар ұйымдастырғаны және ұстағаны үшін ҚК-нің 309-бабы бойынша.

Ескерту. 4-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

5. Адамды азғырып-көндіру деп жәбірленушіні қандай да бір жұмыстарды немесе қандай да бір қызметті, соның ішінде, егер оны қанау мақсатымен байланысты болса құқыққа қайшы қызметті атқаруға келісуіне қол жеткізу түсініледі. Азғырып-көндіру тәсілдері әртүрлі: сыйақы жөнінде уәде беру, жұмыс ұсыну, алдау, азғыру, бопсалау, қорқыту, қоқан-лоқы көрсету және басқалар болуы мүмкін.

Адамды саудаға салған кезде азғырып көндірудің аражігін жезөкшелікпен айналысуға тартудан аяқталу сәті бойынша ажыратқан жөн: азғырып көндірілген адамның оны қанауды жүзеге асыруға келісімін алған сәттен бастап азғырып көндіру аяқталды деп саналады, жезөкшелікпен айналысуға тарту осы адамды аталған қызмет түріне көндіре алғандығына немесе алмағандығына қарамастан, жезөкшелікпен айналысуға тартуға бағытталған іс-қимылдардың жазылған тәсілдерінің бірі жасалған кезден бастап аяқталды деп саналады.

Азғырып көндіру кезінде адамның пиғылы жезөкшелікпен айналысуға тартуға ғана бағытталған жағдайда, жасалған іс-әрекет ҚК-нің тиісті 308 немесе 134-баптары бойынша қылмыстық-құқықтық бағалауға жатады, себебі сексуалдық қанау мақсатында азғырып көндіргені және жезөкшелікпен айналысуға тартқаны үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық заңның нормалары ҚК-нің 12-бабының үшінші бөлігінде көзделген бәсекелестік жағдайында болады. Жезөкшелікпен айналысуға тарту және пайдакүнемдiк мақсаттағы жеңгетайлық ҚК-нің 128, 135-баптарына қатысты арнайы нормалар болып табылатын қанау нысандарының бір түрін білдіреді.

Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 08.12.2021 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

6. Адамды тасу адамды қанау мақсатында бір жерден екінші жерге, соның ішінде бір елді мекеннің ішінде оның орнын ауыстыруға байланысты қасақана жасалатын іс-әрекетті білдіреді. Бұл ретте көлік түрі, адамды тасымалдау уақыты мен тәсілдері әрекетті саралау үшін маңызды емес. Адамды тасу апарылатын адамды тек оған біреудің ілесуімен жеткізуді ғана емес, сондай-ақ апарылатын жәбірленушіге баратын жеріне дейін жол жүру құжаттарын сатып әперуді, жәбірленушінің ол жерге өз бетімен жетуін білдіреді. Жеткізу жүзеге асырыла бастаған сәттен аяқталды деп есептеледі.

7. Жәбірленушіні беру деп оны қанайтын адамға тікелей беруді түсінген жөн.

Өзінің немесе басқа адамдардың адамды қанау мақсатында берген және алған адамдардың іс-әрекеттері ҚК-нің 128-бабының тиісті бөлігі бойынша, ал кәмелетке толмағанға қатысты - ҚК-нің 135-бабының тиісті бөлігі бойынша саралауға жатады.

Ескерту. 7-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

8. Адамды кейін қанау мақсатымен жасыру деп жәбірленушіні тасымалдау, беру, сатып алу-сату, басқа да мәмілелер жасасу үшін қолайлы сәт басталғанға дейін құқық қорғау органдарынан, туыстары мен басқа адамдардан жасыруды (мысалы, арнайы үй-жайларда жасыру, еркін жүруіне кедергі келтіру, дәрі-дәрмекпен физикалық немесе психикалық белсенділігін төмендету) түсінген жөн. Жасыру жәбірленушінің өзін жасырумен қатар оны табуды қиындататын өзге де іс-әрекеттерден (құжаттарын, сыртқы бейнесін өзгерту және тағы басқалар) байқалуы мүмкін.

Ескерту. 8-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 08.12.2021 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

9. "Адамды қанау" ұғымын ҚК-нің 128, 135-баптарына лайықтап айқындау кезінде ҚК-нің 3-бабының 1-тармағын басшылыққа алған жөн.

Адам саудасына байланысты істерді қарау кезінде Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы 2000 жылғы 15 қарашада қабылдаған Біріккен Ұлттар Ұйымының Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын Адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алу мен жолын кесу және ол үшін жазалау туралы хаттама Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 маусымдағы № 37-IV Заңымен ратификацияланғанын ескеру қажет.

ҚК-нің 128-бабында көзделген қанаудың түрлі нысаны бар (сексуалдық қанау, мәжбүрлі еңбек, қайыршылықпен айналысу және т.б.). ҚК еңбегін қанау немесе қайыршылықпен айналысу сияқты адамды қанау нысандарын жеке арнайы нормаға бөлмейді. Сондықтан жәбірленушіні жезөкшелікпен айналысуға тарту және алынған табыстарды иемденіп алу, сонымен қатар қанаудың басқа да нысандары (мәжбүрлі еңбек және т.б.) арқылы одан әрі қанау үшін жәбірленушіге қатысты сатып алу-сату не өзге де мәмілелерді жасасу жағдайларында мұндай әрекеттер кінәлі адамның бір мақсатқа – жәбірленушіні қанауға қол жеткізу үшін ортақ ниетпен біріккен іс-әрекеттерді жасағанын куәландырады және ҚК-нің 308, 134-баптары бойынша қосымша сараланбастан, ҚК-нің 128 немесе 135-баптарында көзделген бір қылмыс ретінде сараланады.

Егер ҚК-нің 128-бабының екінші бөлігінде көрсетілген ықпал ету құралдарының кез келгені пайдаланылса, жәбірленушінің жоспарланған қанауға келісімі назарға алынбайды.

ҚК-нің 135-бабы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін жоспарланған қанауға кәмелетке толмаған жәбірленушінің келісімі назарға алынбайды.

Ескерту. 9-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 08.12.2021 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

9-1. Клиенттер іздестіруді, сатып алу-сату, айырбас шарттарын және басқа да мәмілелерді жасасу үшін сауда-саттық ұйымдастыруды, оның ішінде телекоммуникация желілерін және тағы сол сияқтыны пайдалана отырып ұйымдастыруды адамды қанау мақсатындағы өзге де іс-әрекеттер деп түсінген жөн.

Ескерту. 9-1-тармақпен толықтырылды – ҚР Жоғарғы Сотының 08.12.2021 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

9-2. Адам саудасына байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтарға қарағанда, ҚК-нің 152, 153, 156, 395-баптарында көзделген әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық жұмыс беруші мен қызметкердің арасында еңбек құқық қатынастары орын алған және адамды қанау мақсаты болмаған кезде туындайды.

Ескерту. 9-2-тармақпен толықтырылды – ҚР Жоғарғы Сотының 08.12.2021 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

10. Жәбірленушіні жыныстық сипаттағы іс-әрекеттерді жасау (азғындық іс-әрекеттер, порнографиялық түсірілімдер, бейне-клиптер жасау) үшін мәжбүрлеп пайдалану ҚК-нің 128, 135-баптарының диспозициясымен қамтылады және ҚК-нің 134-бабы бойынша не ҚК-нің 308-бабы бойынша қосымша саралауды талап етпейді.

Жалпы және арнайы нормалардың бәсекелестігі кезінде ҚК-нің 13-бабының үшінші бөлігіне сәйкес қылмыстардың жиынтығы болмайды және іс-әрекет тиісті арнайы норма бойынша саралануға тиіс, сондықтан жезөкшелікпен айналысуға тарту және пайдакүнемдiк мақсаттағы жеңгетайлық ҚК-нің 128 немесе 135-бабының диспозияцияларында көзделген адам саудасы кезінде сексуалдық қанау жөніндегі әрекеттерге қатысты арнайы нормалар бола тұра, ҚК-нің 128, 135-баптары бойынша қосымша сараланбастан, ҚК-нің тиісті 134, 308 немесе 309-баптары бойынша саралануға тиіс.

Соттардың ҚК-нің 309-бабында көзделген притон ұйымдастыру, притонды ұстау және пайдакүнемдiк мақсаттағы жеңгетайлық дербес әрекет болып табылатындығын және өздігінен жеке-жеке қылмыс құрамын құрайтындығын ескергені жөн. Жезөкшелікпен айналысу үшін притонды ұстамай оны ұйымдастыру не жеңгетайлықпен айналыспай осындай притонды ұстау ғана немесе притонды ұйымдастырмай және ұстамай пайдакүнемдiк мақсаттағы жеңгетайлық болуы мүмкін.

Жеңгетайлық жезөкшелікке жәрдемдесу арқылы пайда түсіріп, жыныстық қызмет көрсететін адаммен келісімге келу негізінде жүзеге асырылады.

Ескерту. 10-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 08.12.2021 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

11. ҚК-нің 128, 135-баптарында көрсетілген іс-әрекеттердің ең болмағанда біреуі өздеріне қатысты тікелей жасалған адамдарды жәбірленушілер деп таныған жөн. Қылмыстық процесті жүргізуші органдар жоғарыда көрсетілген іс-әрекеттер өзіне қатысты жасалған адамға келтірілген зиянды анықтау қажет болған кезде арнайы білімі бар адамдарды тартуға құқылы.

Қылмыстық процесті жүргізуші органдар жәбірленушілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында сотқа дейінгі іс жүргізу барысында Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі - ҚПК) 47, 96, 97-баптарында, сонымен қатар сот талқылауы ҚПК-нің 98-бабында көзделген шараларды қабылдауға міндетті.

ҚПК-нің 47-бабына сәйкес, қылмыстық процесті жүргізуші органдар жәбірленушінің ішкі мән-жайлары мен жеке өміріне қатысты мәліметтердің құпиялылығын қамтамасыз етуге міндетті.

Жәбірленушілер адам саудасы объектілері ретінде болған жағдайда немесе соның салдарынан қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылықтарды құрайтын әрекеттерді жасағаны үшін ҚК-нің 23, 32, 33, 34, 36, 37-баптарында және Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 741-бабы бірінші бөлігінің 11) тармақшасында көзделген негіздер болған кезде (мысалы, заңсыз көші-қон, Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын қасақана кесіп өткені, елден шығарып жіберу туралы шешімді орындамағаны, елде болу ережесін бұзғаны, жалған құжаттарды пайдаланғаны, еңбек қызметін заңсыз жүзеге асырғаны және тағы сол сияқты үшін) жауаптылыққа тартуға жатпайды.

Ескерту. 11-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 08.12.2021 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

12. Адамды саудаға салу екі және одан да көп адамға қатысты бір мезгілде не әртүрлі уақытта жасалуы мүмкін. Кінәлі адамның іс-әрекеттерін қылмыстардың бірнеше мәрте қайталану не екі және одан да көп адамға қатысты жасалу белгілері бойынша саралау кезінде оның ниетінің бағытын, нақты іс-әрекеттерінің сипатын, қылмыстар арасындағы уақытты және жасалған қылмыстың басқа да мән-жайларын негізге алған жөн.

Әр түрлі уақытта бірнеше жәбірленушілерге қатысты бірыңғай ниетпен қамтылмаған іс-әрекеттер ҚК-нің 128-бабы екінші бөлігінің 2-тармағы бойынша және ҚК-нің 135-бабы екінші бөлігінің 2-тармағы бойынша саралауға жатады.

Кінәлі адамның бірыңғай ниетпен екі және одан да көп адамға қатысты жасаған іс-әрекеттері ҚК-нің 128-бабы екінші бөлігінің 6-тармағы бойынша және ҚК-нің 135-бабы екінші бөлігінің 5-тармағы бойынша саралауға жатады.

Адам саудасына байланысты аяқталған қылмысты жасаған, қылмысты жасауға дайындалған және оқталған адамның іс-әрекеттері қылмыстардың жиынтығын құрайды.

Адам саудасын бірнеше рет жасау белгісі бойынша саралау кезінде ҚК-нің Ерекше бөлігінің дәл сол бiр бабында немесе бабының бөлiгiнде көзделген екi немесе одан да көп іс-әрекеттi жасау қылмыстық құқық бұзушылықтардың бiрнеше рет жасалуы деп танылатын ҚК-нің 12-бабының ережелерін ескеру қажет. Осыған байланысты ересек адамға және кәмелетке толмағанға қатысты жасалған қылмыстар бірнеше рет жасауды құрамайды және ҚК-нің 128 және 135-баптарының жиынтығы бойынша саралануға жатады.

Екі жәбірленушіге, оның ішінде біреуі кәмелетке толмағанға, ал екіншісі ересек адамға қатысты бір пиғылмен жасалған адам саудасы ҚК-нің 128-бабы екінші бөлігінің 6) тармағы және ҚК-нің 135-бабының тиісті бөлігі бойынша саралануға тиіс.

Ескерту. 12-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

12-1. Іс-әрекетті ҚК-нің 128-бабы екінші бөлігінің 3) және 4) тармақтары және ҚК-нің 135-бабы екінші бөлігінің 3) және 4) тармақтары бойынша саралаған кезде соттар "Ұрлық туралы істер бойынша сот практикасы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі № 8 нормативтік қаулысының 21 және 23-тармақтарында қамтылған түсіндірмелерді, ал ҚК-нің 128-бабы екінші бөлігінің 5) тармағы бойынша және ҚК-нің 135-бабы екінші бөлігінің 11) тармағы бойынша саралаған кезде "Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстық құқық бұзушылықтарды саралау туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 11 мамырдағы № 1 нормативтік қаулысының 9) тармағында келтірілген түсіндірмелерді басшылыққа алғаны жөн.

Ескерту. Нормативтік қаулы 12-1-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

13. Кінәлінің әрекетін ҚК-нің 128-бабы екінші бөлігінің 7) тармағы және ҚК-нің 135-бабы екінші бөлігінің 6) тармағы бойынша саралау үшін адамның ағзалары мен тіндері іс жүзінде алынған-алынбағанына және пайдаланылған-пайдаланылмағанына қарамастан, адам саудасының транспланттау немесе өзге де пайдалану үшін жәбірленушінің ағзаларын немесе тіндерін алу мақсатында жасалғанын анықтау қажет.

Тірі адамның ағзалары мен тіндерін алуға мәжбүрлеуге немесе заңсыз алуға байланысты әрекеттер ҚК-нің 128 не 135-бабында көзделген әрекет белгілері болмаған кезде ҚК-нің 116-бабының тиісті бөлігі – қылмыстық заңның арнайы нормасы бойынша дербес саралануға жатады.

Адамның ағзалары мен тіндерін пайдалану мақсатында жасалған адам өлтіру оның ағзалары мен тіндерінің іс жүзінде алынған-алынбағанына және пайдаланылған-пайдаланылмағанына қарамастан жиынтық ретінде ҚК-нің 128-бабы екінші бөлігінің 7) тармағы бойынша немесе ҚК-нің 135-бабы екінші бөлігінің 6) тармағы және ҚК-нің 99-бабы екінші бөлігінің 12) тармағы бойынша тиісінше сараланады.

Ескерту. 13-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

14. ҚК-нің 128-бабы екінші бөлігінің 8-тармағы, ҚК-нің 135-бабы екінші бөлігінің 7-тармағы бойынша адамды саудаға салғаны үшін жауаптылық жәбірленушіні алдаған немесе оның сеніміне қиянат жасаған жағдайларда туындайды. Жәбірленуші осының нәтижесінде кінәлі адамның оны сату, оны қанауға бағытталған өзге де мәмілелер мен іс-әрекеттерді жасау ниетімен әрекет жасап жүргенін білмегендіктен еріксіз күйде қалады.

Ескерту. 14-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

15. Мемлекеттік не мемлекеттік емес ұйымдарда жұмыс істей жүріп өзінің қызмет бабын пайдаланып қылмыс жасаған лауазымды адамның іс-әрекеттерін ҚК-нің 128-бабы екінші бөлігінің 9-тармағы және ҚК-нің 135-бабы екінші бөлігінің 8-тармағы бойынша саралаған жөн. Лауазымды адамның адамдарды саудаға салуы осы қылмыстың саралаушы белгісі болып табылады және ҚК-нің 361-бабы бойынша қосымша саралауды талап етпейді.

Ескерту. 15-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

15-1. Кәмелетке толмаған адамды қылмыстар немесе қоғамға қарсы өзге де іс-әрекеттер жасауға тарту мақсатында сату осы мақсатқа нақты қол жеткізілуіне қарамастан, ҚК-нің 135-бабы екінші бөлігінің 9) тармағы бойынша сараланады. Егер мақсатқа қол жеткізілсе және кәмелетке толмаған адам қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға тартылса, онда жасалған әрекет ҚК-нің 135-бабы екінші бөлігінің 9) тармағында және ҚК-нің 132-бабының тиісті бөлігінде көзделген қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға жатады.

Ескерту. Нормативтік қаулы 15-1-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

16. Кінәлі адамға материалдық немесе өзге де тәуелділікте болған жәбірленушіге қатысты әрекеттер ҚК-нің 128-бабы екінші бөлігінің 10-тармағы және ҚК-нің 135-бабы екінші бөлігінің 10-тармағы бойынша сараланады.

Жәбірленушінің материалдық тәуелділікте болуы, мысалы, оның кінәлі адамның асырауында толық немесе ішінара болуынан, кінәлі адамның тұрғын үй-жайында тұруынан байқалуы мүмкін. Жәбірленушінің кінәлі адамға кез келген материалдық емес тәуелділікте болуын (мысалы, отбасылық қатынастар, бағыныштының басшыға, оқушының оқытушыға тәуелді болуы) өзге тәуелділік деп түсіну қажет.

Ескерту. 16-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

17. Адамды Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерге әкету (жөнелту), Қазақстан Республикасына әкелу немесе бір шет мемлекеттен басқа мемлекетке Қазақстан Республикасының аумағы арқылы тасу (транзит) мақсатында жасалған әрекеттер, сол сияқты осындай әрекеттерді жасау мақсатында адамды Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерге әкету, Қазақстан Республикасына әкелу немесе бір шет мемлекеттен басқа мемлекетке Қазақстан Республикасының аумағы арқылы тасып, адамды саудаға салу әрекеттері үшін ҚК-нің 128 және 135-баптарының үшінші бөліктері бойынша жауаптылық көзделеді.

Егер адамды әкелу немесе әкету, транзиттеу кезінде Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасын кесіп өту белгіленген тәртіпті бұзбай және жалған құжаттарды пайдаланбай немесе үшінші тұлғалардың жарамды құжаттарын алдап пайдаланбай өткізу пункттері арқылы жүзеге асырылса, аталған әрекеттер ҚК-нің 392-бабы бойынша қосымша саралауды талап етпейді.

Ескерту. 17-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 11.12.2020 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

17-1. Адам саудасын ҚК-нің 394-бабында көзделген заңсыз көші-қонды ұйымдастыру құрамынан ажырату керек.

Заңсыз көші-қонды ұйымдастырудың мақсаты адамдарды немесе жеке адамды заңсыз өткізу, ал адам саудасының мақсаты адамды қанау болып табылады.

Адам саудасы мемлекеттік шекарадан өтумен міндетті түрде байланысты бола бермейді. Ол бір мемлекеттің шегінде жүзеге асырылуы мүмкін.

Заңсыз көші-қонды ұйымдастыру кезінде басқа адамдарды мемлекеттік шекара арқылы заңсыз өткізуді жүзеге асыратын адам мен өткізілетін жеке тұлғаның арасындағы мәміле өз мақсатына жеткеннен кейін тоқтатылады. Ал адам саудасы сауда құрбанын жеке басының бостандығынан айырумен, оны бағындырумен байланысты. Мұндай мәміле адам саудасы басталатын межелі жерге келгеннен кейін де тоқтатылмайды.

Ескерту. 17-1-тармақпен толықтырылды – ҚР Жоғарғы Сотының 08.12.2021 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

18. Қылмыстық топ - ҚК-нің 3-бабы 24-тармағының түсініктемесіне сәйкес ұйымдасқан топ, қылмыстық ұйым, қылмыстық қоғам, трансұлттық ұйымдасқан топ, трансұлттық қылмыстық ұйым, трансұлттық қылмыстық қоғам, террористік топ, экстремистік топ, банда, заңсыз әскериленген құрылым жасаған адамды саудаға салу ҚК-нің 128-бабы төртінші бөлігінің 1-тармағы және 135-бабы төртінші бөлігінің 1-тармағы бойынша сараланады.

Ескерту. 18-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

19. Абайсызда жәбірленушінің өліміне немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соққан адамды саудаға салу кінәнің екі нысаны бар қылмыс жасауды көздейтінін ескеру қажет. Абайсыздан жәбірленушінің өліміне не өзге де ауыр салдарға әкеп соққан, ҚК-нің 128-бабында немесе ҚК-нің 135-бабында көзделген әрекеттерді жасау қосымша саралауды талап етпейді.

Өзге де ауыр зардаптар деп психикалық күйзеліс және басқа да ауыр сырқаттар танылуы мүмкін. Егер жәбірленушіні қанау барысында оған қатысты басқа қасақана қылмыстар жасалса (мысалы: кісі өлтіру, зорлау, АИТВ/ЖИТС-ты, венерологиялық ауруларды жұқтыру, заңсыз аборт жасау және тағы басқалар), онда жасалған әрекет қылмыстар жиынтығы бойынша саралауға жатады.

20. Адамды қанау мақсатында ұрлау немесе бас бостандығынан заңсыз айыру және адам саудасына байланысты одан кейінгі қылмыстық әрекеттер ҚК-нің 125-бабы үшінші бөлігінің 2-тармағы немесе ҚК-нің 126-бабы үшінші бөлігінің 2-тармағы бойынша және ҚК-нің 128 немесе 135-баптарының тиісті бөліктерімен қылмыстар жиынтығы бойынша саралануға жатады.

Қанау мақсатында басып алу және кеңістікте зорлап көшіру элементтерісіз жәбірленушіні алдап ұрлау, одан әрі тасымалдау - адамды саудаға салу кезінде қанау мақсатында адамды азғырып көндіруді және тасымалдауды құрайды және тұтастай алғанда жасалған іс-әрекетті ҚК-нің 125-бабының үшінші бөлігінің 2 тармағында көзделген қылмыстық-құқық норманы қолданбастан, ҚК-нің 128-бабының тиісті бөлігі бойынша ғана саралаған жөн.

Ескерту. 20-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

21. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес, осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады және ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Төрағасы	Б.Бекназаров
Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының судьясы,
жалпы отырыс хатшысы	Д.Нұралин