Об утверждении Концепции развития системы управления водными ресурсами Республики Казахстан на 2024 – 2030 годы

Постановление Правительства Республики Казахстан от 5 февраля 2024 года № 66

      Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

      1. Утвердить прилагаемую Концепцию развития системы управления водными ресурсами Республики Казахстан на 2024 – 2030 годы (далее – Концепция).

      2. Центральным, местным исполнительным органам, государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан (по согласованию), и иным организациям (по согласованию), ответственным за реализацию Концепции:

      1) принять необходимые меры по реализации Концепции;

      2) представлять информацию о ходе исполнения Концепции в порядке и сроки, установленные постановлением Правительства Республики Казахстан от 29 ноября 2017 года № 790 "Об утверждении Системы государственного планирования в Республике Казахстан".

      3. Контроль за исполнением настоящего постановления возложить на Министерство водных ресурсов и ирригации Республики Казахстан.

      4. Настоящее постановление вводится в действие со дня его подписания.

      Премьер-Министр
Республики Казахстан
А. Смаилов

  Утверждена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 5 февраля 2024 года № 66

Концепция развития системы управления водными ресурсами
Республики Казахстан на 2024 – 2030 годы

Содержание

      Раздел 1. Паспорт (основные параметры)

      Раздел 2. Анализ текущей ситуации

      Раздел 3. Обзор международного опыта

      Раздел 4. Видение развития водной отрасли

      Раздел 5. Основные принципы и подходы развития водной отрасли

      Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

      Раздел 7. План действий по реализации Концепции развития системы управления водными ресурсами Республики Казахстан на 2024 – 2030 годы (приложение к Концепции)

Раздел 1. Паспорт (основные параметры)

Наименование

Концепция развития системы управления водными ресурсами Республики Казахстан на 2024 – 2030 годы

Основание для разработки
 

1. Указ Президента Республики Казахстан от 13 сентября 2022 года № 1008 "О мерах по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2022 года "Справедливое государство. Единая нация. Благополучное общество".
2. Указ Президента Республики Казахстан от 26 ноября 2022 года № 2 "О мерах по реализации предвыборной программы Президента Республики Казахстан "Справедливый Казахстан – для всех и для каждого. Сейчас и навсегда".
3. Протокол совещаний по презентации проектов концепций развития отрасли/сферы под председательством Премьер-Министра Республики Казахстан Смаилова А.А. от 20 февраля 2023 года № 12-03/07-1230.
4. Протокол заседания Водного совета Казахстана под председательством Премьер-Министра Республики Казахстан Смаилова А.А от 18 октября 2022 года № 17-03/07-1183.
5. Поручение Премьер-Министра Республики Казахстан от 21 сентября 2022 года № 17-07/4652//22-4596, 4619 по исполнению предписания Счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета от 11 августа 2022 года № 20-1-Н "Об итогах государственного аудита реализации мер по обеспечению южного региона водными ресурсами".

Государственный орган, ответственный за разработку

Министерство водных ресурсов и ирригации Республики Казахстан

Государственные органы и организации, ответственные за реализацию
 

Министерство водных ресурсов и ирригации Республики Казахстан;
Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан;
Министерство экологии и природных ресурсов Республики Казахстан;
Министерство иностранных дел Республики Казахстан;
Министерство по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан;
Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан;
Министерство энергетики Республики Казахстан; Министерство науки и высшего образования Республики Казахстан;
Министерство промышленности и строительства Республики Казахстан;
Министерство национальной экономики Республики Казахстан;
Министерство финансов Республики Казахстан; Комитет национальной безопасности Республики Казахстан;
Агентство по защите и развитию конкуренции Республики Казахстан;
Академия государственного управления при Президенте Республики Казахстан;
акиматы областей, городов Астаны, Алматы и Шымкента;
республиканское государственное предприятие на праве хозяйственного ведения "Казводхоз";
республиканское государственное предприятие на праве хозяйственного ведения "Казгидромет";
акционерное общество "Национальная компания "Қазақстан Ғарыш Сапары";
товарищество с ограниченной ответственностью "Казахский научно-исследовательский институт водного хозяйства";
организации высшего и послевузовского образования.
 

Сроки реализации

2024 – 2030 годы

Раздел 2. Анализ текущей ситуации

      Водные ресурсы Казахстана ограничены по сравнению с другими государствами. По объемам пресной воды из возобновляемых источников на душу населения Казахстан превосходит некоторые аграрные и промышленные страны, например, Индию и Китайскую Народную Республику, хотя и уступает таким странам, как Российская Федерация, Бразилия и Канада.

      Общий объем возобновляемых водных ресурсов в млн м3 на душу населения: Индия – 1.5, Китай – 2.1, Казахстан – 6.0, Россия – 31.4, Бразилия – 41.1, Канада – 83.2.

2.1. Поверхностные водные ресурсы

      По гидрографическому принципу территория Республики Казахстан поделена на восемь водохозяйственных бассейнов: Арало-Сырдарьинский, Балхаш-Алакольский, Ертисский, Есильский, Жайык-Каспийский, Нура-Сарысуский, Тобыл-Торгайский и Шу-Таласский.

      Основной объем водных ресурсов обеспечивают поверхностные воды в среднегодовом объеме 102,3 км3. Из них 49,6 % сформированы локально, остальные 50,4 % сформированы благодаря притоку трансграничных рек из Китая, Узбекистана, России и Кыргызстана. По индексу зависимости от притока трансграничных рек с территории соседних стран Казахстан стоит в одном ряду с такими странами, как Израиль и Португалия. Это значительно увеличивает значимость урегулирования трансграничных перетоков для решения существующих и потенциальных водных проблем страны.

      Водные ресурсы рек определяют уровень обеспеченности водой во всех секторах экономики и водной безопасности страны в целом.

      Суммарные ресурсы речных вод складываются из местных (формируются на территории страны) и трансграничных (поступают с территории сопредельных стран). Среднемноголетние параметры водно-ресурсного потенциала рек страны в разрезе водохозяйственных бассейнов представлены в таблице 1.

      Таблица 1

Среднемноголетние ресурсы речного стока, км3

Водохозяйственные бассейны

Современная оценка

Всего

в том числе

сопредельные страны

Республика Казахстан

итого

из них

отток за пределы Республики Казахстан

Арало-Сырдарьинский

18,68

16,9

2,16

0,38

Балхаш-Алакольский

29,04

13,5

16,5

0,96

Ертисский

33,46

8,32

26,5

1,36

Есильский

2,68

-

2,68

-

Нура-Сарысуский

1,57

0,7

0,87

-

Тобыл-Торгайский

2,13

0,45

1,68

-

Жайык-Каспийский

11,0

8,86

3,13

0,99

Шу-Таласский

3,71

2,77

0,94


Итого:

102,3

51,5

54,46

3,69

      Примечание: По данным АО "Институт географии и водной безопасности"

      По состоянию на 1 марта 2023 года среднемноголетний речной сток на территории Казахстана уменьшился на 12,5 км3 по сравнению с 1960 годом. Из них 9,0 км3 или 72 % от всего объема сокращения приходится на долю местных рек, а на долю трансграничных рек – 3,5 км3 или 28 %.

      Сокращение стока местных рек произошло во всех бассейнах, кроме Балхаш-Алакольского и Тобыл-Торгайского.

      Ситуация с обеспеченностью ресурсами поверхностных вод по отдельным регионам республики существенно различается.

      Наиболее обеспечены собственными ресурсами поверхностных вод юго-восточный и восточный регионы страны (Ертисский и Балхаш-Алакольский водохозяйственные бассейны). Наименее обеспечен Центральный Казахстан (Нура-Сарысуский водохозяйственный бассейн).

      Наиболее зависимыми от притока воды с территорий сопредельных стран являются южный, юго-восточный и западный регионы страны (Арало-Сырдарьинский, Балхаш-Алакольский, Шу-Таласский и Жайык-Каспийский водохозяйственные бассейны).

      Особый статус при использовании водных ресурсов имеет экологический спрос природно-хозяйственных систем, так как в его долю приходится почти половина формируемого объема стока.

      Экологические требования природно-хозяйственных систем республики к водным ресурсам включают природоохранные и санитарно-эпидемиологические попуски в низовья.

2.2. Подземные водные ресурсы

      В Казахстане очень остро стоит проблема использования подземных вод. По данным на 2023 год на территории страны имеется 4416 месторождений (5384 участка) с утвержденными эксплуатационными запасами подземных вод объемом 43120,56 тыс. м3/сут, в том числе по категориям:

      А – 13428,23 тыс. м3/сут;

      В – 13481,26 тыс. м3/сут;

      С1 – 10675,31 тыс. м3/сут;

      С2 – 5535,75 тыс. м3/сут.

      Прогнозные запасы составляют порядка 40 км3/год.

      По целевому назначению эксплуатационные запасы подразделяются:

      1) для хозяйственно-питьевого водоснабжения (далее – ХПВ) – 13882,66 тыс. м3/сут (3 692 месторождения, 4 288 участков);

      2) для производственно-технического водоснабжения (далее – ПТВ), здесь же учтены дренажные воды (далее – ДВ) – 1932,6 тыс. м3/сут (377 месторождений, 407 участков);

      3) для орошения земель (далее – ОРЗ) – 17384,91 тыс. м3/сут (155 месторождений, 287 участков);

      4) для хозяйственно-питьевого и производственно-технического водоснабжения (ХПВ и ПТВ) – 3047,23 тыс. м3/сут (164 месторождения, 314 участков);

      5) для хозяйственно-питьевого водоснабжения совместно с орошением земель (ХПВ и ОРЗ) – 4951,94 тыс. м3/сут (18 месторождений, 78 участков);

      6) хозяйственно-питьевые воды, производственно-технические воды и для орошения земель (ХПВ, ПТВ, ОРЗ) – 725,0 тыс. м3/сут (1 месторождение);

      7) хозяйственно-питьевые воды, орошение земель, запасы для возмещения ущерба родниковому стоку (ХПВ, ОРЗ, *ХПВ) – 1109,7 тыс. м3/сут (1 месторождение, 3 участка).

      Распределение подземных водных ресурсов по территории Казахстана крайне неравномерно. Около 68 % от общей величины ресурсов подземных вод Казахстана с минерализацией до 1 г/л сосредоточены в южном регионе (Алматинская, Жамбылская, Туркестанская и Кызылординская области).

      Актюбинская область является надежно обеспеченной запасами подземных вод хозяйственно-питьевого водоснабжения.

      Западно-Казахстанская, Костанайская, Акмолинская области относятся к частично обеспеченным районам, а Атырауская, Мангистауская, Северо-Казахстанская области относятся к недостаточно обеспеченным районам.

      В период с 1960 по 2020 годы по всей территории Казахстана проведена гидрогеологическая съемка с разработкой карт масштаба 1:200 000.

      Настало время обновить эти материалы, провести масштабные гидрогеологические съемки с уточнением запасов подземных вод, ареалы распространения подземных водных пластов, их мощности и координат месторождений в разрезе областей и речных бассейнов.

      До 2023 года с целью обеспечения питьевой водой проведены поисково-разведочные работы для большинства сел по всей республике.

2.3. Использование водных ресурсов

      Водозабор на нужды отраслей экономики и населения в 2020 году составил 24,6 км3, в 2021 году – 24,5 км3 и в 2022 году – 24,9 км3. Тенденция стабильная, но следует ожидать ее повышения в связи с ускорением темпов развития в нефтегазовом секторе в Западном Казахстане и горнопромышленном секторе в Центральном Казахстане.

      Показатели объемов забора и потерь воды в сельском хозяйстве, промышленности и коммунально-бытовом секторе приведены в таблице 2.

      Таблица 2

      Показатели объемов забора и потерь воды в основных отраслях экономики

Отрасли экономики

Годы, показатели забора и потерь, (км3)

2010-2019

2020

2021

2022

забор

потери

забор

потери

забор

потери

забор

потери

Коммунально-бытовой сектор

0,94

0,18

0,95

0,15

1,0

0,17

1,3

0,2

Сельское хозяйство

15,17

2,94

15,5

3,1

14,7

3,0

14,2

2,7

Промышленность

5,59

0,18

5,8

0,15

5,9

0,2

5,9

0,2

Прочие

3,16

0,34

2,35

0,3

2,9

0,3

3,5

0,3

Итого:

24,86

3,63

24,6

3,7

24,5

3,67

24,9

3,4

      Сравнение данных таблицы 2 показывает практически стабильный объем водозабора. Потери также остались на прежнем уровне.

      На коммунально-бытовые нужды в среднем (с 2020 по 2022 годы) используется 4,3 % от всего забора воды, из которых 60,5 % забирается из поверхностных источников, а 39,5 % – из подземных. В коммунально-бытовом секторе наблюдается незначительное снижение потерь с 15,8 % в 2020 году до 15,4 % в 2022 году.

      Для хозяйственно-питьевого назначения разведано 201 месторождение с запасами 10-50 тыс. м3/сут (в среднем 23,8 тыс. м3/сут). Из них 50 месторождений с разведанными запасами 50-100 тыс. м3/сут, 55 месторождений с разведанными запасами 100-500 тыс. м3/сут, 10 месторождений с разведанными запасами 500-1000 тыс. м3/сут и 8 месторождений с разведанными запасами более 1000 тыс. м3/сут.

      Хозяйственно-питьевое водоснабжение регионов, недостаточно обеспеченных водными ресурсами, возможно за счет строительства групповых водоводов (перераспределение ресурсов подземных вод). К примеру, за счет месторождений Кокжиде, Айшуакское и Северо-Айшуакское, которые находятся на территории Актюбинской области, можно покрыть значительную площадь Атырауской и Мангистауской областей.

      В Западно-Казахстанской области для решения вопросов водоснабжения возможно вовлечение в эксплуатацию Токпайского, Январцевского и Кушумского месторождений подземных вод.

      На промышленность приходится 23,5 % от общего водозабора, из которых 94,7 % удовлетворяются за счет поверхностных источников и 5,3 % за счет подземных. Из общего забора воды промышленностью 75 % нормативно очищенными сбрасываются в водные объекты. Забранное количество воды было использовано на 97 %, а потери увеличиваются с 2,6 % в 2020 году до 3,4 % в 2022 году. Увеличение потерь также практически пропорционально росту водозабора. Объем оборотного водоснабжения составляет 9,3 км3, а повторного – 1,1 км3. При этом промышленные предприятия, исходя из существующих производственных мощностей, достигли максимально возможных значений оборотного и повторного водоснабжения. Дальнейшее увеличение объемов оборотного и повторного водоснабжения возможно в случае развития существующих или появления новых предприятий.

      Доля потребления воды сельским хозяйством составляет 60 % от общего водозабора. В среднем с 2020 по 2022 годы водозабор на нужды сельского хозяйства составляет 14,8 км3, из которых 77 % использовалось на нужды регулярного орошения на площади 1,18 млн га, а оставшиеся 3,61 км3 были распределены между лиманным орошением, заливом сенокосов, сельскохозяйственным водоснабжением и обводнением пастбищ. Забор воды на 98,8 % произведен из поверхностных источников. При этом в сельском хозяйстве начиная с 2020 года наблюдается снижение объема забора воды на орошение и политых земель при практически неизменяющемся соотношении потерь к водозабору.

      Самым крупным сельскохозяйственным потребителем водных ресурсов является регулярное орошение.

      Таблица 3

Динамика забора воды на регулярное орошение
по водохозяйственным бассейнам Республики Казахстан

№ п/п

Водохозяйственные бассейны

2010-2019 годы

2020 год

2021 год

2022 год

Полито земель, тыс. га

Водозабор, млн м3

Удельный расход, тыс. м3/га

Полито земель, тыс. га

Водозабор, млн м3

Удельный расход, тыс. м3/га

Полито земель, тыс. га

Водозабор, млн м3

Удельный расход, тыс. м3/га

Полито земель, тыс. га

Водозабор, млн. м3

Удельный расход, тыс. м3/га

1

Арало-Сырдарьинский

606

7 154

11,8

642

7 456

11,6

536

6 920

12,9

590

6 781

11,5

2

Балхаш-Алакольский

396

3 111

7,8

456

3 401

7,5

453

3 310

7,3

312

3 347

10,7

3

Ертисский

66

227

3,4

49

165

3,4

48

158

3,3

52

174

3,3

4

Есильский

4

8

1,9

6

10

1,8

9

14

1,5

8

5

0,6

5

Жайык-Каспийский

10

46

4,4

12

46

3,9

12

48

4,1

15

47

3,2

6

Нура-Сарысуский

19

75

3,9

24

74

3,1

9

74

7,9

20

74

3,7

7

Тобол-Торгайский

6

13

2,3

6

13

2,2

7

13

2,0

8

20

2,3

8

Шу-Таласский

145

1 075

7,4

84

936

11,2

104

936

9,0

139

1 040

7,5


Итого:

1 254

11 710

9,3

1 277

12 101

9,5

1 177

12 101

10,3

1 144

11 489

10,0

      Примечание: По данным отчетов бассейновых инспекций по регулированию использования и охране водных ресурсов Комитета водного хозяйства Министерства водных ресурсов и ирригации Республики Казахстан.

      В среднем с 2020 по 2022 годы потери при транспортировке воды по магистральным каналам составили 20 % от забранной воды. Однако c учетом потерь в межхозяйственных и внутрихозяйственных каналах на полях потери достигают более 50 %. Так как из 11900 км аварийных каналов республиканской собственности к концу 2020 года отремонтировано 3573 км (30 %), основная доля потерь при транспортировке воды на орошаемые земли приходится на каналы коммунальной и частной собственности.

      Статистические данные по объемам водозабора и уровню непродуктивных потерь показывают, что наиболее неэффективное использование воды наблюдается в регулярном орошении.

      Более того, в регулярном орошении наблюдается негативная тенденция увеличения удельных норм водопотребления с 8,5 м3/га в 2011 – 2022 годах до 10 м3/га. По данным ТОО "Казахский научно-исследовательский институт водного хозяйства" это связано с изменением климата, что влияет на увеличение нормативов водопотребления сельскохозяйственных культур. Так, в среднем количество поливов за вегетационный период увеличилось с пяти до шести.

      Для исправления ситуации необходимы безотлагательные и срочные меры. В первую очередь следует ускорить внедрение передовых водосберегающих технологий – до 150 тыс. га/год (Послание Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2023 года "Экономический курс Справедливого Казахстана").

      В целом для развития орошаемого земледелия планируется доведение общей площади орошаемых земель до 2,5 млн га, при этом они должны обеспечиваться поливной водой без увеличения объемов водозабора.

      В связи с большими объемами закупа современных систем полива будет рассмотрен вопрос создания производства водосберегающих технологий орошения (дождевальных машин и другие).

      До 2023 года темпы внедрения водосберегающих технологий орошения в среднем составляют 30,0 тыс. га/год. Показатели динамики внедрения водосберегающих технологий орошения представлены на рисунке 1.

      Рисунок 1

Динамика внедрения водосберегающих технологий орошения

в Республике Казахстан


      По данным ТОО "Казахский научно-исследовательский институт водного хозяйства"

      По основным бассейнам рек наблюдаются диспропорция нагрузки на водные ресурсы и связанный с этим дефицит водных ресурсов.

      Степень использования водных ресурсов (антропогенная нагрузка) в разрезе водохозяйственных речных бассейнов представлена в таблице 4.

      Таблица 4

Степень использования водных ресурсов в разрезе
водохозяйственных речных бассейнов

Водохозяйственные бассейны

Водные ресурсы
(км3)*

Забор воды, (км3)

Нагрузка на водные ресурсы,
Кисп.

местные

суммарные (местные и трансграничные)

местные, (%/категория)

суммарные (местные и трансграничные), (%/категория)

Арало-Сырдарьинский

2,16

18,7

10,7

495,4

V

57,2

IV

Балхаш-Алакольский

16,5

29

4,1

24,8

III

14,1

II

Ертисский

26,5

33,5

3,8

14,3

II

11,3

II

Есильский

2,7

2,7

0,4

14,8

II

14,8

II

Жайык-Каспийский

3,1

11

2,4

77,4

V

21,8

III

Нура-Сарысуский**

0,9

1,6

1,4

155,6

V

87,5

V

Тобыл-Торгайский

1,7

2,1

0,1

5,9

I

4,8

I

Шу-Таласский

1,0

3,7

2,1

210,0

V

56,8

IV

      Примечания:

      * Значения показателей речных водных ресурсов приняты для средних по водности лет;

      **Без учета воды, поступающей по каналу имени Каныша Сатпаева;

      *** I – низкая нагрузка, II – умеренная; III – высокая, IV – очень высокая, V –критическая.

      Анализ уровня антропогенной нагрузки на реки показывает следующее.

      Нура-Сарысуский водохозяйственный бассейн характеризуется критически высокой нагрузкой на водные ресурсы. Имеющиеся водные ресурсы, 88 % которых используется для производственных нужд, полностью вовлечены в хозяйственный оборот, и в перспективе социально-экономическое развитие Центрального Казахстана будет зависеть от безопасной эксплуатации канала имени Каныша Сатпаева, подпитывающего бассейн водой из реки Ертис.

      Помимо напряженной водохозяйственной ситуации в данном бассейне имеется проблема качественного состояния основных рек бассейна. Так, согласно классификации качества поверхностных вод, река Нура относится к четвертому классу, а река Кара-Кенгир к пятому классу, что требует принятия мер по сокращению поступления в них загрязняющих веществ. К основным загрязняющим веществам в данных реках относятся магний, фосфор общий, аммоний.

      В Арало-Сырдарьинском и Шу-Таласском водохозяйственных бассейнах наблюдается очень высокая нагрузка на водные ресурсы. Кроме того, почти 90 % ресурсов речного стока в Арало-Сырдарьинском водохозяйственном бассейне поступает из сопредельных стран Центральной Азии, а в Шу-Таласском водохозяйственном бассейне 75 % стока рек формируется на территории Кыргызской Республики.

      Имеющиеся водные ресурсы не покрывают потребности населения и отраслей экономики, что является критическим фактором дальнейшего социально-экономического развития Туркестанской, Кызылординской и Жамбылской областей.

      В Арало-Сырдарьинском водохозяйственном бассейне доля водозабора на нужды сельского хозяйства составляет 98 %, так как в данном бассейне расположено более 35 % орошаемых площадей страны (Туркестанская и Кызылординская области). На этих площадях выращиваются наиболее влагоемкие сельскохозяйственные культуры, такие как рис и хлопчатник. В среднем при подаче воды на регулярное орошение сельскохозяйственных культур потери составляют 1,7 км3 от общего водозабора.

      Помимо неэффективного водопользования и трансграничной зависимости наблюдается нарушение экологического состояния реки Сырдарья. В большом количестве такие загрязняющие вещества как нефтепродукты, фенолы и азотистые соединения поступают с транзитным стоком реки Сырдарья с территории сопредельных стран. Также река Сырдарья на всем протяжении продолжает загрязняться пестицидами, используемыми в сельском хозяйстве.

      В Шу-Таласском водохозяйственном бассейне 97 % от общего водозабора используется на орошение, где потери воды при транспортировке в среднем составляют 0,6 км3 от общего водозабора.

      Река Шу подвержена загрязнению сульфатами, азотом нитритным, железом общим, медью, цинком и фенолами.

      В Есильском водохозяйственном бассейне наблюдается высокая нагрузка на местные водные ресурсы, 96 % которых используется для хозяйственно-бытовых нужд. Потери воды в системах водоснабжения составляют 15-20 %. Это объясняется тем, что системы групповых водопроводов Северного Казахстана введены в эксплуатацию 50-60 лет назад и как физически, так и морально изношены. Также острой проблемой стоит водообеспечение города Астаны в связи с интенсивным развитием столицы, а также постоянно растущей численности населения.

      До 2020 года расход воды жителей столицы составлял 269 тыс. м3 в сутки, в 2022 году – 311 тыс. м3 в сутки. По прогнозам из-за активной застройки города жилыми кварталами к 2026 году водопотребление достигнет 340 тыс. м3 в сутки.

      Сегодня водоснабжение столицы осуществляется из единственного источника – Астанинского водохранилища, построенного в 1969 году и рассчитанного на 500 тыс. человек. В связи ростом населения города (1,3 млн человек), необходимо принять меры по созданию резервного источника питьевой воды для города Астаны.

      Основными загрязняющими веществами в реке Есиль являются фенолы, взвешенные вещества, магний.

      В Жайык-Каспийском водохозяйственном бассейне наблюдается умеренная нагрузка на водные ресурсы, при этом лимитирующим фактором является то, что 71 % речного стока поступает из Российской Федерации. Основными проблемами бассейна являются истощение (обмеление) и загрязнение реки Жайык из-за зарегулированности реки и сброса загрязняющих веществ с территории Российской Федерации. Так, одними из главных загрязнителей реки Жайык являются тяжелые металлы (медь, цинк, свинец, кобальт, никель, хром, железо). Существенный вклад в загрязнение реки Жайык на территории Казахстана вносит река Елек, которая относится к числу максимально загрязненных водоисточников за счет загрязнения рядом тяжелых металлов, в том числе хромом, медью, а также фторидами, соединениями бора. Кроме того, ввиду природно-климатических причин в последние годы наблюдается сокращение стока рек Ойл, Жем, Сарыозен и Караозен, что отрицательно влияет на экологическую обстановку в Атырауской и Западно-Казахстанской областях, а также является сдерживающим фактором экономического развития.

      В Балхаш-Алакольском и Ертисском речных водохозяйственных бассейнах наблюдается умеренная нагрузка, а в Тобыл-Торгайском – низкая нагрузка на водные ресурсы. Соответственно в данных речных водохозяйственных бассейнах имеется достаточный водно-ресурсный потенциал для дальнейшего социально-экономического развития при условии сохранения поступления воды с сопредельных территорий.

      В Балхаш-Алакольском водохозяйственном бассейне 83 % воды от общего водозабора используется в сельском хозяйстве, где потери составляют 1,0 км3 от общего водозабора. При этом необходимо проводить мероприятия по поддержанию уровня озера Балхаш на отметке 342 м по Балтийской системе. В свою очередь озеро Балхаш подвержено существенному техногенному воздействию медью, цинком, никелем, марганцем. Наиболее загрязненными остаются бухта Бертис и залив Торангалык, подверженные техногенному загрязнению со стороны промышленного объединения "Балхашцветмет".

      В Ертисском водохозяйственном бассейне первоочередной мерой является улучшение качества воды в реке Ертис, которая на данном этапе является донором для водообеспечения промышленных и хозяйственно-питьевых нужд Центрального Казахстана. В связи с функционированием Бухтарминского и Шульбинского водохранилищ в гидроэнергетическом режиме имеются проблемы затопления поймы реки Ертис во время весеннего половодья. В связи с наличием свободных водных ресурсов в бассейне целесообразно дополнительно изучить экологические и экономические аспекты возможности переброски свободных ресурсов бассейна в вододефицитные регионы страны.

      Располагаемые ресурсы речного стока Тобыл-Торгайского бассейна составляют 2,1 км3, из которых 29 % стока формируется на территории Российской Федерации. В Тобыл-Торгайском речном водохозяйственном бассейне потери воды в системах водоснабжения составляют 20 %, что требует принятия мер по их сокращению.

      Анализ водохозяйственной обстановки в разрезе речных водохозяйственных бассейнов показывает, что рассчитывать на имеющиеся свободные ресурсы речного стока не представляется возможным в связи с крайне неравномерным распределением речных водных ресурсов по территории страны. Это обуславливает нестабильность и неравномерность водообеспеченности водохозяйственных бассейнов и отраслей экономики.

      По предварительным оценкам прогнозный водохозяйственный баланс на перспективу до 2030 года показывает сокращение внутренних ресурсов речного стока с 102,3 до 99,4 км3 за счет сокращения притока с территории сопредельных стран с 51,5 до 46,5 км3 (таблица 5).

      Таблица 5

Прогнозные значения ресурсов речного стока Республики Казахстан
с учетом климата и антропогенных нагрузок к 2030 году, км3

Водохозяйственные бассейны

Местные ресурсы

Приток

Суммарный*

Всего

в том числе отток за пределы Республики Казахстан (возвратный)

Всего

в том числе сформированный на территории сопредельных стран

Всего

Арало-Сырдарьинский

3,17

0,48

14,4

13,9

17,1

Балхаш-Алакольский

16,6

0,99

12,5

11,5

28,1

Ертисский

26,5

1,31

7,13

5,82

32,3

Есильский

2,47

-

-

-

2,47

Жайык-Каспийский

3,08

0,97

8,63

7,66

10,7

Нура-Сарысуский

1,96

-

-

-

1,96

Тобыл-Торгайский

1,88

-

0,59

0,59

2,47

Шу-Таласский

1,01

-

3,21

3,21

4,22

Итого:

56,7

3,75

46,5

42,7

99,4

      Примечания:

      По данным АО "Институт географии и водной безопасности", монография "Водные ресурсы Казахстана: оценка, прогноз, управление".

      * Суммарный сток состоит из имеющихся водных ресурсов, под которыми подразумеваются ежегодно возобновляемые местные естественные ресурсы и фактический приток речного стока из-за пределов страны, трансформированный под влиянием антропогенного воздействия.

      Увеличение местных ресурсов происходит за счет возросших темпов таяния ледников. Вместе с тем по мере сокращения площади ледников данный сток будет уменьшаться.

      В перспективе в стране ожидаются значительный рост численности населения, поголовья животных, объемов выращивания объектов аквакультуры и подъем промышленного производства, что приведет к увеличению объемов забора воды на данные нужды.

2.4. Нерациональное и неэффективное использование водных ресурсов

      Основными факторами нерационального использования водных ресурсов являются:

      применение устаревших водоемких производственных технологий (способов орошения);

      высокий уровень потерь воды при транспортировке по земляным каналам;

      недостаточная степень оснащенности водозаборных сооружений системами учета воды;

      отсутствие эффективных экономических механизмов, стимулирующих бизнес к активному внедрению прогрессивных водосберегающих технологий производства, систем оборотного и повторно-последовательного водоснабжения и сокращению непроизводительных потерь воды.

      На фоне прогнозных значений уменьшения ресурсов речного стока (трансграничного и местного) имеется проблема расточительного водопользования, особенно в сельском хозяйстве.

      В целом по результатам исследований экономике страны требуется в три раза больше воды на один доллар валового внутреннего продукта, чем России или США, и в шесть раз больше, чем Австралии. Особенно низкая продуктивность воды характерна для сельского хозяйства вследствие ухудшения технического состояния инфраструктуры орошаемых земель. В результате коэффициент использования воды при ее доставке до орошаемого поля за последние 30 лет снизился с 0,8 до 0,5-0,55.

      При этом основная доля водозабора (60 %) приходится на сельское хозяйство. В объеме воды, потребляемой сельским хозяйством, основная доля приходится на регулярное орошение (в 2009 году – 10,6 км3, в 2022 году – 11,2 км3), где также с ростом водозабора растут и потери (в 2009 году – 2 км3, в 2022 году – 2,2 км3). Из этого следует, что объем потерь при транспортировке воды для орошаемого земледелия снизился с 2009 года на 15 % в результате проводимой работы по ремонту и реконструкции водохозяйственной инфраструктуры. Вместе с тем по состоянию на 2022 год доля потерь в орошаемом земледелии остается все еще высокой и составляет 65 %.

      При этом в южных областях страны, на которые приходится основная доля орошаемого земледелия, уровень внедрения водосберегающих технологий составляет всего 3 % от общей площади орошаемых земель.

      Наблюдается низкое использование очищенных бытовых и промышленных сточных вод в орошаемом земледелии из-за отсутствия методики использования этих вод.

      При сохранении текущей ситуации использования водных ресурсов в отраслях экономики и населением к 2029 году имеется риск снижения темпов социально-экономического развития из-за дефицита воды.

      Помимо этого, крупномасштабная добыча полезных ископаемых в руслах рек приводит к высыханию небольших рек и их притоков. Проблема особенно актуальна в Алматинской, Жамбылской, Туркестанской областях и области Жетісу. Освоение недр в руслах рек и предгорных зонах приводит к исчезновению малых рек, что негативно влияет на формирование подземных и поверхностных вод.

      Проблемами использования подземных вод являются:

      низкая степень освоения эксплуатационных запасов подземных вод;

      отсутствие переутвержденных данных о запасах подземных вод для целей орошения;

      неиспользование около 90 % утвержденных запасов подземных вод;

      добыча значительной доли подземных вод на участках недр, не имеющих утвержденных запасов подземных вод;

      истощение месторождений подземных вод вследствие нарушений режима их использования, а также сверхнормативной добычи на нераспределенном фонде недр;

      загрязнение месторождений подземных вод вследствие интенсивного недропользования (например, месторождение Кокжиде в Актюбинской области загрязняется нефтепродуктами при буровых работах, скважины Созакского района Туркестанской области загрязняются серной кислотой при ее закачке в подземные урановые залежи и выходят из строя и т.д.).

2.5. Зависимость от притока трансграничных рек

      Из-за географических особенностей семь из восьми водохозяйственных бассейнов Казахстана трансграничные, вследствие чего Казахстан в значительной степени зависит от водохозяйственной политики сопредельных стран (Китайская Народная Республика, Российская Федерация и страны Центральной Азии).

      В этом отношении наиболее уязвимы Арало-Сырдарьинский (91 %), Жайык-Каспийский (82 %), Шу-Таласский (74 %), Балхаш-Алакольский (48 %) водохозяйственные бассейны, наименее – Тобыл-Торгайский (12 %) и Ертисский (20 %) водохозяйственные бассейны.

      В самом напряженном в водном балансе Арало-Сырдарьинском водохозяйственном бассейне сокращение достигло 38 % (10,2 км3) со стороны Узбекистана, в Шу-Таласском – 32 % (1,3 км3) со стороны Кыргызстана, со стороны Китайской Народной Республики сток по Ертису сократился на 21,5 % (2,1 км3), по Жайык-Каспийскому – на 15 % (1,3 км3) со стороны Российской Федерации, в Балхаш-Алакольском бассейне речной приток уменьшился на 15,3 % (2,3 км3) за счет антропогенной деятельности на территории Китая.

      В этой связи, учитывая возможную тенденцию сокращения трансграничного стока, до 2029 года развитие трансграничного сотрудничества должно стать одним из ключевых аспектов государственной политики в сфере водных отношений.

      Дальнейшее развитие трансграничного сотрудничества требует создания новой и совершенствования существующей двухсторонней и многосторонней договорной базы о совместном использовании и охране трансграничных водотоков с сопредельными государствами.

2.6. Фактор изменения климата

      По данным РГП "Казгидромет" на территории Казахстана ожидаются дальнейшее повышение температуры приземного воздуха во все месяцы года на 0,8-1,2°С, а также изменения среднемноголетнего годового количества осадков на 1-3 % к 2029 году.

      Изменения в бассейновых гидрологических циклах Казахстана как реакции на глобальное и региональное потепление климата приведут к повышению испарения влаги на речных водосборах с уменьшением притока вод в реки, падению уровней Аральского и Каспийского морей, озера Балхаш, росту хозяйственного спроса на водные ресурсы, в том числе увеличению норм орошения сельскохозяйственных культур.

      При этом наблюдается стремительное сокращение площади ледников, которые обеспечивают до 50 % речного стока за вегетационный период. Также данный фактор увеличивает опасность схода снежных лавин и селевых потоков, что требует дополнительного изучения вопроса строительства плотин в предгорных зонах.

      Сохранение этих трендов в будущем неминуемо повлечет резкое обострение проблем водной безопасности и несет реальную угрозу для устойчивого развития стран всего Центрально-Азиатского региона.

      Кроме угрозы сокращения водных ресурсов наблюдается тенденция изменения межгодовой и внутригодовой вариации стока рек, а именно увеличение притока воды в зимний период и снижение в весенне-летний период. Это создает дополнительные ограничения использования воды для отраслей экономики, особенно для сельского хозяйства.

      Учитывая возможное ухудшение климатических условий необходимо принять соответствующие мероприятия по адаптации к новым климатическим условиям. Это потребует снижения антропогенной нагрузки на водные объекты и применения водосбережения на всех уровнях использования воды. Особый акцент необходимо сделать на использовании воды в сельском хозяйстве.

      Отсутствуют гидрологические расчеты по изменению основных гидрологических характеристик стока поверхностных вод, связанных с климатическим фактором. Между тем данные параметры необходимы для перерасчета пропускной способности водосбросных сооружений, а также гарантированной отдачи водохранилищ.

2.7. Угроза наводнений и паводков

      В обычные по климатическим условиям годы водные объекты не доставляют особых проблем жизни населения и экономике страны. В экстремальные или близкие к ним годы по условиям формирования водного стока даже полностью пересыхающие водотоки несут в себе угрозу возникновения чрезвычайной ситуации.

      Наводнения, вызванные весенним или весенне-летним половодьем, отмечаются во всех регионах Казахстана. Вероятность возникновения таких ситуаций наступает на реках Южного Казахстана в феврале-июле, на горных реках Юго-Восточного и Восточного Казахстана, а также на равнинных реках – в марте-июле.

      Сезонные наводнения несут большие экономические потери, формируют риски для жизни и жизнедеятельности населения.

      Согласно отчету Регионального экологического центра Центральной Азии среднегодовые потери Казахстана от последствий паводков оцениваются в 419 млн долларов США. Среднегодовая численность людей, пострадавших от наводнений, составляет около 156 тыс. человек.

      Основными причинами возникновения ущерба от наводнений являются застройка паводкоопасных территорий, в том числе нижних бьефов гидроузлов, недостаточная обеспеченность поселений и объектов экономики сооружениями инженерной защиты, а также не соответствующие современным требованиям заблаговременность и оправдываемость гидрологических прогнозов. Кроме этого, причиной также являются несогласованные действия сопредельных государств. Этому пример – авария на Сардобинском водохранилище на территории Республики Узбекистан.

      Основными причинами возникновения подтоплений являются такие техногенные факторы, как повышение уровня грунтовых вод при создании водохранилищ, утечка воды из технических и коммунально-бытовых сетей, отсутствие ливневой канализации в населенных пунктах, а также бесконтрольное нарушение ландшафта.

      Риск наводнений и иного негативного воздействия вод будет сохраняться и усиливаться в будущем в связи с учащением опасных гидрологических явлений в новых климатических условиях и продолжающимся антропогенным освоением территорий, что требует реализации мероприятий по строительству сооружений инженерной защиты и использованию принципиально новых подходов в рамках решения задач по защите населения и объектов экономики.

      Слабо организована прогнозно-аналитическая работа служб по чрезвычайным ситуациям, РГП "Казводохоз" и РГП "Казгидромет". В основном выстраиваются меры реагирования постфактум либо с небольшим заделом прогнозирования.

      При этом не уделяется должного внимания мониторингу структуры ледостава с привязкой к изменениям погодных условий, текущей температуре воды, прогнозу интенсивности таяния льда и осадков, а также возможного образования заторов на плотинах и других слабых участках.

2.8. Качество водных ресурсов

      В местах активной хозяйственной деятельности водные объекты загрязнены отходами потребления и производства, в результате качество поверхностных вод не соответствует санитарно-гигиеническим требованиям.

      Поверхностные водные объекты республики интенсивно загрязняются предприятиями горнодобывающей, металлургической и химической промышленности, сельским хозяйством, коммунальными службами. Из-за отставания по доступности систем водоотведения в Казахстане всего 29 % сточных вод населенных пунктов перед сбросом проходит вторичную очистку (например, в Великобритании 94 %, Израиле и Сингапуре 100 %).

      Для оценки экологического потенциала водного объекта в Казахстане применяется единая классификации качества воды в водных объектах, которая разделена на пять классов, с постепенным переходом от 1-го класса вод "наилучшего качества" до 5-го класса "наихудшего качества".

      По итогам наблюдений на начало 2022 года 11 водных объектов отнесены к наилучшему качеству воды (1-й класс), 11 водных объектов характеризуются хорошим качеством поверхностных вод (2-й класс); 26 водных объектов отнесены к качеству воды 3-го класса, 37 водных объектов отнесены к классам качества "хуже 3-го", 2 водных объекта характеризуются "5-м классом" (наихудшее качество, вода пригодна только для некоторых видов промышленности – гидроэнергетика, добыча полезных ископаемых, гидротранспорт) и 20 водных объектов не пригодны для любого вида водопользования. Подробная информация по результатам мониторинга качества поверхностных вод изложена в таблице 6.

      Таблица 6

Качество поверхностных вод

Класс качества воды*

Характеристика воды по видам водопользования

Водные объекты и показатели качества воды за 1-е полугодие 2023 года

1-й класс
(наилучшего качества)

вода пригодна на все виды водопользования

11 водных объектов (9 рек, 2 водохранилища): реки Есентай, Улькен Алматы, Кара Ертис, Арасан, Уржар, Шаган, Елек Западно-Казахстанской области; Усолка, Ертис Павлодарской области; Аксу Туркестанской области; водохранилища Буктырма, Усть-Каменогорское Восточно-Казахстанской области

2-й класс

вода пригодна для разведения рыб, рекреации, орошения, промышленности;
только для хозяйственно питьевого водоснабжения требуется метод простой водоподготовки.

11 водных объектов (10 рек, 1 водохранилище): реки Шилик (фосфор общий), Коргас (фосфор общий), Тургень (фосфор общий, ХПК), Лепси (фосфор общий), Аксу (фосфор общий, ХПК) Алматинской области; Каратал (фосфор общий), Буктырма (марганец), Брекса (марганец), Ертис (марганец, взвешенные вещества) Восточно-Казахстанской области; Жайык (взвешенные вещества) Западно-Казахстанской области; водохранилище Шортанды (никель, ХПК) Акмолинской области

3-й класс

вода пригодна для рекреации, орошения, промышленности;
вода пригодна для разведения карповых видов рыб; для лососевых нежелательно;
для хозяйственно питьевого водоснабжения требуются методы обычной и интенсивной водоподготовки.

24 водных объекта (22 реки, 2 водохранилища): реки Иле (магний), Шарын (магний), Текес (магний), Баянкол (фосфор общий), Каскелен (фосфор общий), Каркара (магний), Талгар (фосфор общий), Темерлик (магний, фосфор общий), Беттыбулак (БПК5), Жабай (магний, БПК5), Секисовка (аммоний ион), Силеты (магний, БПК5), Тихая (аммоний-ион, кадмий), Ульба (кадмий), Глубочанка (магний), Красноярка (магний, кадмий), Оба (взвешенные вещества), Емель (магний), Асса (магний), Дерколь (аммоний-ион), Бадам (магний, аммоний-ион), Арыс (аммоний-ион), водохранилища Капшагай (магний), Астанинское (фосфор общий, магний, БПК5)

> 3-го класса

вода пригодна для орошения и промышленности

2 водных объекта (2 реки): река Шу (фенолы) и Келес (фенолы)

4-й класс

вода пригодна для орошения и промышленности;
для хозяйственно- питьевого водоснабжения требуются методы глубокой водоподготовки.
 

37 водных объектов (31 река, 3 канала, 3 водохранилища): реки Елек (аммоний-ион, фенолы*, хром (6+)*), Каргалы (аммоний-ион, фенолы*), Эмба (аммоний-ион, магний, фенолы*), Темир (аммоний-ион, фенолы*), Орь (аммоний-ион, фенолы*), Актасты (аммоний-ион, фенолы*), Косестек (аммоний-ион, магний, фенолы*), Ойыл (аммоний-ион, фенолы*), Улькен Кобда (аммоний-ион, фенолы*), Кара Кобда (аммоний-ион, фенолы*), Ыргыз (аммоний-ион, фенолы*), Киши Алматы (магний), Есик (взвешенные вещества), Есиль (магний, взвешенные вещества, фенолы*), Шагалалы (магний), Жайык (магний), приток Перетаска (магний), приток Яик (магний), приток Шаронова (магний), Аксу (магний, сульфаты), Карабалта (магний, сульфаты), Токташ (магний, сульфаты), Шынгырлау (взвешенные вещества), Сарыозен (взвешенные вещества), Караозен (взвешенные вещества), Айет (магний, сульфаты), Тогызак (магний), Уй (аммоний-ион, магний), Желкуар (магний, минерализация, сульфаты), Торгай (магний), Сырдарья (магний, фенолы*), канал Нура-Есиль (магний), канал Кошимский (взвешенные вещества), канал им. К. Сатпаева (магний), водохранилища Самаркан (магний), Сергеевское (взвешенные вещества, фенолы), Тасоткель (сульфаты, магний)

5-й класс (наихудшего качества)

вода пригодна только для некоторых видов промышленности – гидроэнергетика, добыча полезных ископаемых, гидротранспорт

2 водных объекта (2 реки): реки Маховка (фосфаты), Сарыкау (сульфаты)

>5-го класса

вода не пригодна для всех видов водопользования

20 водных объектов (15 рек, 5 водохравнилищ): реки Акбулак (ХПК, хлориды), Сарыбулак (магний, минерализация, хлориды), Нура (железо общее, марганец), Аксу (ХПК, хлориды), Кылшыкты (магний, минерализация, хлориды), Кигаш (взвешенные вещества), Аягоз (взвешенные вещества), Киши Каракожа (железо общее, кадмий, марганец, медь, цинк), Талас (взвешенные вещества), Тобыл (магний, минерализация, хлориды), Обаган (кальций, магний, минерализация, сульфаты, хлориды, аммоний-ион, взвешенные вещества), Кара Кенгир (аммоний ион, кальций, магний, марганец, минерализация, хлориды), Сокыр (аммоний-ион, железо общее, марганец), Шерубайнура (аммоний-ион, железо общее, марганец), Катта-Бугунь (взвешенные вещества), водохранилища Аманкельды (взвешенные вещества), Каратомар (взвешенные вещества), Жогаргы Тобыл (взвешенные вещества), Кенгир (марганец), Шардара (взвешенные вещества)

      Примечания:

      *Единая система классификации качества воды в водных объектах (приказ председателя Комитета по водным ресурсам Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан от 9 ноября 2016 года № 151).

      * Вещества для данного класса не нормируются.

      ** Наблюдения за качеством поверхностных вод озер и морей Республики Казахстан проводятся с мая по октябрь.

      Месторождения подземных вод, за счет которых осуществляется водоснабжение городов, испытывают сильную техногенную нагрузку и подвержены загрязнению в силу наличия источников загрязнения как на площади городов, так и на сопредельной территории.

      Основными источниками загрязнения подземных вод на территории республики являются промышленные горнодобывающие и перерабатывающие предприятия, городская застройка, животноводческие фермы, земледельческие поля, различного рода отстойники, хранилища твердых и жидких отходов, нефтепродуктов, склады некоторых материалов, автотранспорт и другое. Под их воздействием нередко загрязняются питьевые подземные воды.

      В Казахстане крупномасштабные очаги загрязнения подземных вод сформировались в пределах таких территориально-промышленных комплексов, как Актюбинск – Алга, Павлодар – Экибастуз, Караганда – Темиртау, Жамбыл – Каратау, Шымкент, Восточный Казахстан, Семипалатинск.

      Сложившийся уровень антропогенного загрязнения является одной из основных причин, вызывающих деградацию рек, водохранилищ, озерных систем, накопление в донных отложениях, водной растительности и водных организмах загрязняющих веществ, в том числе токсичных, и ухудшение качества вод поверхностных водных объектов, используемых в качестве источников питьевого и хозяйственно-бытового водоснабжения и являющихся средой обитания водных биологических ресурсов.

      В целях повышения качества воды в водных объектах, восстановления водных экосистем и рекреационного потенциала водных объектов требуется решить следующие задачи:

      разработка правил, методик и расчетов управления качеством поверхностных и подземных вод;

      инвентаризация источников загрязнений водных объектов;

      сокращение антропогенного воздействия на водные объекты и их водосборные территории.

2.9. Система государственного мониторинга водных объектов

      Важнейшая роль в области использования и охраны водных объектов, своевременного выявления и прогнозирования развития негативных процессов, влияющих на качество воды в водных объектах и их состояние, обеспечения разработки и реализации мер по предотвращению негативных последствий этих процессов, а также оценки эффективности мероприятий по охране водных объектов отводится государственному мониторингу водных объектов – системе наблюдений, оценки и прогноза изменений состояния водных объектов.

      Сокращение количества постов и программ наблюдений, использование методической базы прогнозов, основывающейся на применении устаревших методов и технологий, обусловили устойчивую тенденцию ухудшения качества гидрологических прогнозов.

      Состояние сети режимных наблюдений за загрязнением поверхностных вод также характеризуется сокращением количества пунктов гидрохимических наблюдений, отбираемых проб воды и донных отложений, выполняемых аналитических работ. Отсутствие автоматизированных и дистанционных методов наблюдения за режимом и качеством вод и слабая оснащенность современным аналитическим лабораторным оборудованием предопределяют низкое качество производимых наблюдений.

      Одной из основных проблем государственного мониторинга водных объектов является ограничение доступности информации о результатах.

      Имеются расхождения показателей водных ресурсов в разрезе различных источников, что приводит к отсутствию объективной и достоверной информации, отражающей реальное состояние водной сферы страны.

      Например, по данным Комитета водного хозяйства Министерства водных ресурсов и ирригации речной сток в 2010 году составил 181 км3, в 2016 году – почти 160 км3.

      В то же время у РГП "Казгидромет" другие данные: в 2010 году – 143,6 км3, в 2016 году – чуть больше 146,0 км3.

      Расходятся данные также по количеству рек и временных водотоков. По данным Комитета водного хозяйства Министерства водных ресурсов и ирригации их 39 тыс., РГП "Казгидромет" заявляет, что их более 84 тыс.

      Задачами системы государственного мониторинга водных объектов являются формирование оптимального состава государственной наблюдательной сети, улучшение ее технического оснащения, внедрение современных методов прогнозирования, обеспечивающих повышение заблаговременности и оправдываемости прогнозов, а также создание информационной системы, позволяющей систематизировать и интегрировать данные государственного мониторинга водных объектов, обеспечивая их доступность для органов государственного управления, участников ведения государственного мониторинга водных объектов, научных организаций, граждан.

      По уровню охвата гидрометеорологическими данными государственная сеть значительно отстает от развитых стран. Например, в 80-90-х годах прошлого столетия в Казахстане действовало 1 983 гидрологических поста, а к 2010 году их количество сократилось до 245. В результате проводимой работы по развитию государственной наблюдательной сети на 2022 год в стране действует 377 гидрологических постов.

      Вместе с тем минимально необходимое количество гидрологических постов составляет 511, что позволит достаточно быстро и весьма существенно повысить гидрологическую изученность территории Казахстана. Данный показатель предлагается достичь в два этапа (до 2029 года увеличить количество гидрологических постов до 419 и к 2050 году – до 511).

      В современных условиях автоматизация и цифровизация являются действенными инструментами повышения эффективности управленческих и технологических процессов. При этом в системе управления водными ресурсами не внедрены современные цифровые технологии, которые позволяют оперативно оценивать ситуацию и принимать точные своевременные решения.

      В этой связи необходимо закрепить за ТОО "Казахский научно-исследовательский институт водного хозяйства" координацию сфер "автоматизация учета и управления водными ресурсам", "оценка технического состояния гидротехнических сооружений".

2.10. Изношенность гидротехнических сооружений

      В настоящее время водохозяйственный комплекс Казахстана включает 331 водохранилище с проектным объемом 87,8 км3, 125 гидроузлов, 3392 канала, 473 плотины и 1667 других сооружений.

      Большая часть водохранилищ (46 %) имеет объем от 1 до 10 млн м3, 42 % – от 10 до 100 млн м3 и 12 % свыше 100 млн м3.

      Многие из них эксплуатируются без капитального ремонта и реконструкции более 30-50 лет и являются объектами повышенной опасности. При этом фактический износ водохозяйственных объектов составляет более 60 %. Наиболее сложная ситуация на отдельных сооружениях, находящихся в коммунальной и частной собственности.

      Наблюдаются слабая эффективность реализации проектов по реконструкции и развитию водохозяйственной инфраструктуры, высокие коррупционные риски, сложный и бюрократичный механизм принятия решений.

      В целом отрасль характеризуется низкой инвестиционной привлекательностью. На сегодняшний день не реализован ни один проект государственно-частного партнерства. Реализация проектов осуществляется в основном за счет средств республиканского бюджета практически без привлечения частных инвестиций. В свою очередь РГП "Казводхоз" осуществляет только эксплуатацию стратегических водохозяйственных сооружений и при существующей тарифной политике не может реализовать весь свой потенциал в развитии водохозяйственной инфраструктуры.

      Другой проблемой водного хозяйства являются имеющиеся коллизии в водном законодательстве в части принятия закона о безопасности плотин, организации проведения многофакторных обследований, определения и мониторинга критериев безопасности гидротехнических сооружений. В результате слабо проводятся обследования состояния гидротехнических сооружений, в том числе многофакторных. Данное обстоятельство не позволяет достоверно формировать статистическую информацию о состоянии водохозяйственной инфраструктуры страны. Также не в полной мере ведется учет водохозяйственной инфраструктуры в Казахстане.

      Водохранилища, представляющие потенциальную угрозу населению при их аварии, не оснащены системами локального оповещения или находятся в неисправном состоянии, не оборудованы охранными системами и устройствами.

2.11. Формирование государственной политики по управлению водными ресурсами

      В настоящее время функции по управлению и охране водных ресурсов, обеспечению водой населения, экологии и отраслей экономики находятся в компетенции разных центральных государственных органов.

      Министерство водных ресурсов и ирригации формирует и реализует государственную политику в сфере использования и охраны водного фонда, ирригации, питьевого водоснабжения за пределами населенных пунктов, гидрологического мониторинга.

      Министерство промышленности и строительства отвечает за вопросы питьевого водоснабжения и водоотведения в пределах населенных пунктов, геологического изучения подземных вод.

      Министерство экологии и природных ресурсов отвечает за вопросы в области охраны, воспроизводства и использования рыбных ресурсов и других водных животных.

      Министерство сельского хозяйства отвечает за вопросы агропромышленного комплекса, орошаемого земледелия и агромелиорации, земельных ресурсов, охраны, воспроизводства и использования животного мира в части аквакультуры.

      Министерство энергетики формирует и реализует государственную политику в области гидроэнергетики.

      Министерство здравоохранения отвечает за проведение санитарно-эпидемиологического мониторинга воды, используемой населением для хозяйственно-питьевых нужд, а также контроль за соблюдением требований к качеству питьевой воды.

      Министерство по чрезвычайным ситуациям ведает вопросами предупреждения и ликвидации последствий чрезвычайных ситуаций, связанных с вредным воздействием вод.

      Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности обеспечивает космический мониторинг за состоянием окружающей среды, в том числе водных ресурсов.

      Министерство науки и высшего образования обеспечивает подготовку кадров для водной отрасли, а также базового, грантового и программно-целевого финансирования научных исследований в водной сфере.

      Министерство иностранных дел осуществляет координацию деятельности в части взаимодействия Министерства водных ресурсов и ирригации по трансграничным рекам.

      Вопросы налоговых платежей за водные ресурсы, реализации инвестиционных проектов в водной сфере, а также деятельности РГП "Казводхоз" как субъекта естественных монополий относятся к Министерству национальной экономики.

      Указанные функции центральных государственных органов условно можно разделить на два вида.

      К первому виду относятся функции, связанные с использованием водных ресурсов. Это функции министерств водных ресурсов и ирригации, экологии и природных ресурсов, сельского хозяйства, энергетики, промышленности и строительства.

      Ко второму виду относятся вспомогательные функции. Это функции министерств здравоохранения, по чрезвычайным ситуациям, цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности, науки и высшего образования, иностранных дел и национальной экономики.

      Раздробленность функций не позволяет выстроить целостную организационную структуру, объединяющую в себе как внутреннюю, так и внешнюю политику в области охраны и использования водных ресурсов, с логически последовательной системой анализа, принятия решений и исполнения, и соответственно обеспечить готовность страны к глобальным климатическим и геополитическим вызовам.

2.12. Научные исследования в области охраны и использования водного фонда

      В целом в Казахстане сложилось отношение к науке в сфере водного хозяйства как к чему-то второстепенному и малозначительному. При этом многие планы, программы, проекты и решения в сфере водного хозяйства Казахстана зачастую носят декларативный характер, не имея практической реализации или претворяемые в жизнь с крайне низким качеством и малоудовлетворительными результатами, не соответствующими вложенным финансовым ресурсам.

      Научно-технические разработки, направленные на обеспечение развития гидромелиорации, водохозяйственного комплекса, охватывают широкий круг вопросов стратегического и оперативного управления, планирования водохозяйственной деятельности, проектирования сооружений и технологий, моделирования и прогноза состояния водных объектов.

      Проблемой, требующей комплексного научного обоснования, применения современной лабораторной базы и развития информационных технологий, является обеспечение контроля и управления качеством воды в водных объектах, формирование научных основ системы нормирования, а также поиск прорывных высокотехнологичных решений, позволяющих на основе новых знаний достичь требуемых стандартов по учету и качеству воды.

      Обеспечение решения научных задач требует наращивания потенциала научно-исследовательских организаций и создания условий для привлечения молодых научных кадров в целях поддержания и развития существующих научных школ.

2.13. Обеспеченность профессиональными кадрами

      На всех уровнях управления водными ресурсами Казахстана наблюдается дефицит квалифицированных кадров и молодых специалистов. В настоящее время количество ежегодно выпускаемых кадров с высшим образованием для нужд водного хозяйства составляет всего 200 человек, а со среднетехническим – 100, из них только 22 % трудоустраиваются.

      Существующие учебные программы не дают полного объема знаний, в результате чего выпускаемые инженерные кадры водного хозяйства по уровню подготовленности намного ниже, чем до 90-х годов прошлого столетия.

      Количество специалистов, работающих в территориальных отделах бассейновых инспекций республики, не позволяет обеспечивать полноценный государственный контроль за использованием и охраной водного фонда.

      Остро ощущается дефицит узких специалистов в области проектирования, эксплуатации гидротехнических сооружений. Уровень подготовки кадров не отвечает требованиям научных и проектных институтов.

      В целом имеет место факт отсутствия системы подготовки и переподготовки кадров для водной отрасли на фоне внедрения новых технологий.

      Отсутствуют специализированные высшие учебные заведения, где на должном уровне преподавались бы специальные дисциплины, а учебные программы подготовки специалистов разрабатывались бы с максимальным приближением к практической деятельности и привлечением практиков и ученых.

      Высших учебных заведений, выпускающих специалистов водного хозяйства, – девять, многие из которых не имеют соответствующего преподавательского состава и лабораторной базы, что напрямую влияет на качество подготовки выпускников.

      В большинстве обучение ведется по одной специальности – "водные ресурсы и водопользование", которая относится к широкому профилю и не отвечает квалификационным требованиям, предъявляемым к работникам водной сферы в современных условиях. Также подготовка кадров ведется без должной связи с организациями и предприятиями водного хозяйства.

      В этой связи выпуск специалистов-инженеров по направлениям "гидромелиорация", "гидротехническое строительство речных сооружений и гидроэлектростанций", "механизация гидромелиоративных работ", "экономика водного хозяйства", "гидрогеология и инженерная геология", "водоснабжение и канализация" и "гидрология суши" является актуальным.

      По оценочным прогнозам к 2029 году потребность в высококвалифицированных специалистах увеличится до 800 человек, при этом для их обучения потребуется до 350 человек профессорско-преподавательского состава, в том числе 170 с ученой степенью.

      В связи с низким уровнем заработной платы, сложностью трудоустройства, нежеланием хозяйствующих субъектов принимать на работу молодых специалистов большую часть работников водохозяйственных организаций составляют люди предпенсионного возраста. Наметилась опасная тенденция нарушения принципа преемственности поколений, так как для подготовки и становления высококвалифицированного специалиста необходимо не менее 10 – 15 лет.

      Остро стоит проблема повышения квалификации специалистов водной отрасли Казахстана. Решению этой проблемы могли бы способствовать международные учебные центры по безопасности гидротехнических сооружений и водосберегающим технологиям, функционирующие на базе ТОО "Казахский научно-исследовательский институт водного хозяйства". Для этого необходимо включить в планы работы Министерства водных ресурсов и ирригации повышение квалификации специалистов водохозяйственных организаций (бассейновых инспекции по регулированию использования и охране водных ресурсов и РГП "Казводхоз") с привлечением отечественных и зарубежных экспертов.

      Основными задачами кадрового обеспечения водной отрасли Республики Казахстан являются:

      формирование современных механизмов и инструментов управления кадровым обеспечением водной отрасли, способных удовлетворять спрос на соответствующих специалистов;

      модернизация материально-технической базы учебных заведений, создание мотивационных стимулов для привлечения молодых и талантливых преподавателей;

      формирование системы и технологий повышения профессиональной компетенции имеющихся кадров для обеспечения инновационного развития водохозяйственной отрасли.

2.14. Вопросы водного законодательства

      Основной законодательный документ водной сферы – Водный кодекс был принят в 2003 году. В результате многократных изменений и дополнений была потеряна последовательность правоприменения, что приводит в целом к ухудшению обстановки на всех уровнях водного хозяйства.

      По оценкам экспертов действующий Водный кодекс в основном ориентирован на хозяйственное использование водных ресурсов, где вода рассматривается как средство достижения экономической выгоды, например, в сельском хозяйстве. При этом водосбережение, стимулирование экономного использования воды в нем не учитываются. Во всех сегментах и на всех стадиях процесса водопользования присутствуют существенные технические, экономические проблемы, а также недостатки в сфере правовых отношений, регуляторного контроля и формирования стратегий и планов развития, которые требуют своего решения. Отсутствие четких законодательных механизмов межсекторального взаимодействия не позволяет осуществлять системное планирование мероприятий для снижения водных угроз и контроль за их исполнением.

      Текущее законодательство не обеспечивает условия для осуществления эффективной государственной политики в области использования и охраны водных объектов. Кроме этого, институциональная структура и система управления требуют дальнейшего развития и повышения их эффективности.

      Принципиально важными являются интеграция общественных организаций в систему государственного управления через существующую систему бассейновых советов и их активное участие в реализации государственной политики в области водных отношений.

      Дальнейшего развития требуют вопросы повышения результативности и скоординированности деятельности органов государственной власти по достижению приоритетных целей и задач в сфере водных отношений.

      Приоритетным направлением совершенствования государственного управления является реализация предусмотренных Водным кодексом Республики Казахстан следующих механизмов:

      разработка схем комплексного использования и охраны водных объектов;

      разработка нормативов допустимого воздействия на водные объекты, учитывающих региональные особенности и индивидуальные характеристики водных объектов;

      разработка порядка оказания услуг по подаче воды при регулярном орошении;

      разработка новых и актуализация существующих правил использования водохранилищ.

      Совершенствование государственного управления является одним из основополагающих факторов, способствующих выработке согласованных действий, ориентированных на реализацию принципов интегрированного управления водными ресурсами в Республике Казахстан.

Раздел 3. Обзор международного опыта

3.1. Повышение эффективности водопользования

      В части рационального использования вод заслуживает внимания опыт таких стран, как Израиль, Испания и Сингапур.

      Основным направлением, в котором Израиль достиг больших успехов, является потребление воды в сельском хозяйстве. Благодаря капельному орошению, которое впервые внедрено в Израиле, удалось сократить потребление воды в сельском хозяйстве на 30 %. Достижению успеха способствует также использование очищенных сточных вод в сельском хозяйстве. В 2015 году более половины воды, использованной в сельском хозяйстве, составила рециркулированная вода (более 500 млн м3). Израиль перерабатывает 86 % сточных вод и занимает 1-е место в мире по этому вопросу. Для сравнения данный показатель в Испании составляет 17 %, Австралии – 10 %, Италии – 8 %.

      В Европе 1-е место по повторному использованию очищенной воды занимает Испания. Испания – главный производитель опресненной воды в Европе, Америке и на Среднем Востоке, и находится на 4-ом месте в мире по мощности опреснительных установок (3 млн м³ в сутки). Семь из двадцати мировых компаний по опреснению являются испанскими.

      Сингапур на сегодня считается одним из образцов международного уровня по интегрированному управлению водными ресурсами и глобальным центром передачи опыта в области водных технологий. В Сингапуре базируется более чем 25 научно-исследовательских институтов, специализированных на разработке технологий опреснения и рециркуляции сточных вод.

3.2. Предотвращение наводнений и паводков

      Согласно международному опыту основное внимание в борьбе с наводнениями и паводками придается полному своевременному информированию населения и моделированию развития чрезвычайных ситуаций.

      Так, в Нидерландах для борьбы с наводнениями используют следующие принципы:

      1) полное и своевременное доведение информации до населения;

      2) прогнозирование чрезвычайной ситуации вместо реагирования на нее;

      3) постоянное управление водными ресурсами и поддержание в надлежащем порядке соответствующей водохозяйственной инфраструктуры;

      4) территориальное планирование, запрещающее строительство в поймах рек;

      5) ответственность за обеспечение безопасности несут все – правительство, местные власти, водохозяйственные управления и сами граждане.

      Аналогичные меры с 2021 – 2022 годов принимаются в Соединенных Штатах Америки. В 2022 году в штатах Мэн, Нью-Джерси, Северная Каролина и Южная Каролина разработали предложения, направленные на моделирование возникновения чрезвычайных ситуаций, связанных с наводнениями.

3.3. Охрана водных ресурсов от загрязнений

      Опыт государств – членов Европейского союза (далее – ЕС) позволил добиться значительных результатов в управлении качеством воды. В частности, ряд директив ЕС, таких как Рамочная директива по воде, Директива по питьевой воде, Директива о городских сточных водах, Директива о воде для купания и некоторые другие, связанные с ними, устанавливают обязательные целевые показатели качества для питьевой воды и защиты здоровья населения от неблагоприятных последствий любого загрязнения воды, которая предназначена для употребления человеком. Такие же показатели установлены с целью защиты окружающей среды от неблагоприятных последствий сброса городских и промышленных сточных вод.

      Наибольших успехов из стран ЕС в области охраны водных объектов от загрязнения добилась Германия. Благодаря строительству более 10000 станций биологической очистки в коммунальной сфере и интенсивной обработке стоков на промышленных предприятиях, значительно сократился сброс загрязняющих веществ в водные объекты.

3.4. Управление водными ресурсами и водным хозяйством

      В современном мире управление водными ресурсами осуществляется на различных уровнях: межгосударственном, государственном, бассейновом, территориальном, а также на уровне водопользователей.

      Прогрессивный мировой опыт показывает, что лучшей практикой управления водными ресурсами является использование интегрированного подхода, который включает 6 основных составляющих:

      управление в бассейновом разрезе;

      объединенное управление водными и земельными ресурсами;

      совместное рассмотрение социального, экономического и экологического факторов;

      включение поверхностных и подземных водных ресурсов в планирование;

      участие общественности в процессе планирования;

      прозрачность и подотчетность в процессе принятия решений.

      Водное законодательство большинства стран мира предусматривает государственное регулирование в сфере использования и охраны водных ресурсов с созданием государственных водохозяйственных органов.

      В странах с развитой экономикой законодательно установлена необходимость разработки долгосрочных программ комплексного использования и охраны водных объектов с целью снижения уровня их загрязнения и предотвращения истощения водных ресурсов.

      В ЕС с 2000 года действует Водная рамочная директива, которая обязательна для исполнения всеми странами ЕС. В ней обобщены подходы по вопросам управления водными ресурсами, основными принципами которых являются:

      обеспечение охраны, улучшения и восстановления всех поверхностных водных объектов;

      управление водными ресурсами в границах водного бассейна с созданием специального государственного органа управления;

      разработка долгосрочной программы действий по каждому водному бассейну, которая пересматривается и уточняется каждые 6 лет, с обязательным опубликованием для широкого обсуждения;

      активное вовлечение в процесс разработки, корректировки и реализации бассейновых программ всех заинтересованных сторон, включая водопользователей, органы местного самоуправления и общественность;

      применение на практике принципа полного покрытия расходов по изучению, охране и воспроизводству водных ресурсов, восстановлению водных объектов за счет средств от платежей за водопользование и загрязнение водных объектов;

      осуществление лицензирования водопользования на основе нормативов допустимых воздействий на водные объекты и целевых показателей качества воды;

      осуществление мониторинга состояния водных объектов и особо охраняемых природных территорий;

      согласование действий по трансграничным водотокам с соседними странами и желательность создания межгосударственного органа управления.

      Директива определяет две основные цели: создать организационные рамки для европейского водного хозяйства и достичь "удовлетворительного экологического состояния" европейских рек, озер и морей.

      Германия в области управления водными ресурсами является одной из самых прогрессивных стран в Европе и во всем мире. Это распространяется не только на охрану водоемов, а также и на экономичный расход питьевой воды и низкий расход воды в промышленности.

      Центральным федеральным законом является Закон "Об организации водного хозяйства" (1957 год), согласно которому "Воды являются составной частью природы и защищаются как жизненное пространство животных и растений". Принципом водопользования можно считать: "запрещено то, что специально не разрешено". Принципиально водопользование связано с получением разрешений, выдача которых ориентирована на важный для германского экологического права показатель – "удовлетворение требованиям состояния техники".

      Вторым федеральным законом является Закон "О платежах за сброс сточных вод в воды". Основой расчета платежа являются "единицы загрязненности", установленные для количества загрязняющих веществ, содержащихся в сточных водах. Доход от этих платежей поступает в бюджеты земель и расходуется на мероприятия по сохранению вод.

      В Германии государственные задачи в сфере водных ресурсов решаются Федеральным правительством, 16 землями и коммунами в соответствии с местными полномочиями. Местные власти имеют собственные водные законы и несут ответственность за их исполнение, которые не противоречат федеральным законам. В разрезе бассейна рек земли имеют рабочие группы, а Федеральное правительство вовлекается в решение вопросов, связанных с международными бассейнами рек.

      Законодательство Франции считается одним из самых совершенных в мире, в соответствии с которым вода является государственной собственностью. Действующее водное законодательство в наибольшей степени соответствует Водной рамочной директиве ЕС. Законом о воде (1964 год) внесены изменения в систему государственного управления водными ресурсам, в том числе территория страны была разбита на 6 бассейнов, были созданы бассейновые комитеты и агентства.

      В 1992 году в Закон о воде были внесены дополнения, в частности определено понятие совместного управления поверхностными и подземными водами, установлена разработка бассейновыми комитетами генеральных планов развития и управления водохозяйственным комплексом бассейна и планов развития подбассейнов (бассейнов притоков).

      Бассейновые комитеты были наделены полномочиями по определению политики развития бассейна и установления платежей за водопользование. Комитет бассейна разрабатывает Рамочную программу по планированию и управлению водными ресурсами бассейна. Бассейн делится на участки, подотчетные местным водным комиссиям. Каждая комиссия разрабатывает свою программу планирования и управления водными ресурсами.

      Бассейновые агентства являются исполнительными государственными финансово-техническими органами, обеспечивающими реализацию бассейновой политики на условиях самофинансирования с использованием рычагов экономического стимулирования (платежи и субсидии).

      В 2000 году ЕС принята Водная рамочная директива в качестве единого рамочного механизма. В этой связи Испания в 2003 году пересмотрела свой закон "О водных ресурсах" (1985 год), охватив в нем основные положения Рамочной директивы, в 2009 году приступила к планированию управления водохозяйственной деятельностью в водосборных бассейнах, в котором особый акцент был сделан на участии общественности и экологическом состоянии водных ресурсов. Также страна учредила комплексную программу мониторинга для оценки состояния водных объектов и выявления источников загрязнения.

      Основой регулирования водных ресурсов в Испании являются многокомпонентные правовые акты, инструменты и политические механизмы, а также механизмы управления и институтов (Королевство Испания, 2023), в которых задействованы международный, национальный, субнациональный, региональный и местный уровни. Залогом успеха испанской модели стали совместные усилия государственных властей и частного бизнеса.

      Общее управление водными ресурсами находится в руках государства, но почти половина населения обслуживается частными или смешанными государственно-частными компаниями. Финансирование крупномасштабных инфраструктур и схем межбассейновой переброски воды осуществляется государством.

      Опыт Израиля является примером успешного применения современных технологий, привлечения бизнеса и населения к вопросу управления водным хозяйством страны. Интерес также представляет тарифная политика Израиля. Предусмотрены две градации норм водопользования: базовое водопользование (до 3,5 м3 на душу населения), что обходится в настоящее время примерно в 6,5 шекеля (2,3 доллара США) за 1 м3 с учетом налога на добавленную стоимость; любое дополнительное использование влечет за собой более высокую ставку — в настоящее время примерно 12,3 шекеля (4,6 доллара США) за 1 м3, включая налог на добавленную стоимость. Тарифы на воду устанавливаются таким образом, чтобы покрывать затраты на обеспечение потребителей водой и услугами канализации.

      Основу водного законодательства Соединенных Штатов Америки (далее – США) составляет законодательство отдельных штатов. В США нет единого федерального органа с соответствующими полномочиями или взявшего на себя ответственность бассейнового планирования и управления. Ответственность и полномочия по водному управлению распределены между многочисленными федеральными, штатными и местными органами управления, неправительственными организациями и частными компаниями.

      В законодательстве США поверхностные и подземные воды регулируются разными правовыми нормами. Основной акцент в регулировании использования поверхностных вод делается на систему разрешений на водопользование.

      Толчком к проведению реформ водной отрасли в Австралии послужила продолжительная засуха 1994 года. В самом начале при участии ученых была разработана Национальная водная инициатива, согласованная между Правительством и штатами. В последующем была создана Национальная водная комиссия.

      Мировой опыт водопользования уникален и разнообразен. В развитых странах основную ответственность разумного управления водой несет государство, а также берет на себя инициативу путем установления целей в водохозяйственной политике и развития необходимого потенциала. В частности, в США, Германии, Китае и Франции основным вкладчиком в строительство и восстановление водохозяйственных объектов национального и регионального уровня является государственный бюджет.

      Анализ исследований по учету и контролю водных ресурсов показывает, что использование информационных технологий применяется во многих странах мира. Такие технологии были успешно применены для оптимизации процессов распределения воды с максимальной эффективностью в США, Израиле, Южной Корее, Австралии, Турции и Узбекистане.

      Особое значение придается активному участию гражданского общества и частного сектора, так как водохозяйственные проблемы не могут решаться только правительством.

      Опыты формирования системы управления водными ресурсами в развитых странах могут послужить средством перехода от опыта к действиям, когда концепции систем управления водой в одной стране могут быть применены в других странах с целью преодоления водных проблем во всем мире.

3.5. Применение водосберегающих технологий в ирригации

      По результатам информационного поиска в зарубежных странах по применимости водосберегающих технологий в ирригации было установлено существующее состояние орошаемого земледелия и дана оценка применимости водосберегающих технологий.

      Из-за увеличения дефицита воды и дорогого фермерского труда орошение дождеванием и капельный полив быстро находят применение во многих странах.

      При этом водосберегающие технологии орошения сельскохозяйственных культур в развивающихся странах занимают площадь 30247646 гектаров, в том числе дождевание применятся на площади 19397468 гектаров и капельный полив используется на площади 10850178 гектаров, что составляет 16,45 % от общей орошаемой площади. В развитых странах водосберегающие технологии нашли применение на площади 25951117 гектаров, где дождевание применяется на площади 20898621 гектаров, а капельный полив на площади 5052496 гектаров, что составляет 58,5 % от общей орошаемой площади.

3.6. Межгосударственное сотрудничество по трансграничным водам

      Отдельного внимания заслуживает проблема трансграничных вод. Среди успешных примеров международного сотрудничества в данной сфере можно выделить следующие:

      1) Договор о пограничных водах между Канадой и Соединенными Штатами Америки, 1909 год. Договор позволяет достаточно эффективно регулировать экономические и политические противоречия на основе совпадающих экологических интересов обеих сторон;

      2) Соглашение о водоносном горизонте Гуарани между Аргентиной, Бразилией, Парагваем и Уругваем, 2010 год. Данное соглашение базируется на двух принципах, определенных Комиссией международного права при Генеральной Ассамблее Организаций Объединенных Наций. Первый принцип – суверенитет государств над частью подземного трансграничного водоносного горизонта в пределах его территории. Второй принцип – обязательства справедливого и разумного использования подземных водных ресурсов. В соответствии с этими принципами Аргентина, Бразилия, Парагвай и Уругвай проводят совместное изучение, рациональное использование и охрану водоносного горизонта Гуарани;

      3) Договор по водам Инда, заключенный между Пакистаном и Индией. В 1960 год при посредничестве Всемирного Банка Дели и Исламабад подписали договор о разделе водных ресурсов Инда. В соответствии с договором, подписанным после переговоров, продолжавшихся девять лет, реки Инд, Джелум и Ченаб отошли к Пакистану, даже несмотря на то, что они сначала текут по индийской территории, а Сутледж, Беас и Рави были отданы Индии. Согласно договору, хотя Индия может пользоваться водами пакистанских рек, Дели не имеет права менять их русло или строить водохранилища. Этот договор считается до такой степени неприкосновенным, что Индия соблюдала его даже во время своих войн с Пакистаном в 1956 и 1971 годах.

      Успех межгосударственных соглашений зависит от детализации в них необходимых механизмов реализации и мониторинга достигнутых договоренностей. Однако далеко не все соглашения учитывают ключевые необходимые параметры: более половины соглашений не оговаривают подход к мониторингу и 80 % не содержат механизмов применения санкций.

3.7. Подготовка кадров в водной сфере

      В Узбекистане, выступающем лидером в Центральной Азии по подготовке кадров для водной отрасли, бакалавров готовят по 17-ти специальностям, магистров – по 14-ти. В Ташкентском институте инженеров ирригации и механизации сельского хозяйства на весь цикл обучения по программам бакалавриата отводится в среднем 9500 часов.

      В Кыргызстане и Узбекистане структуры учебных планов более сбалансированы и рациональны. Гуманитарным дисциплинам выделено 15-17 % от общего объема нагрузки, а общепрофессиональным дисциплинам – 38,3 % и 43,7 % соответственно. Также необходимо отметить наличие большого объема часов, выделенных на курсы, связанные с водной отраслью, в учебном плане Таджикистана – 38,3 %. Это обеспечивает значительную гибкость в выборе образовательных траекторий студентами и позволяет ориентировать преподавательский состав на перспективные запросы производства. Также наилучшая ситуация с прохождением производственной практики складывается в Узбекистане (2160 часов) и Кыргызстане (750 часов).

      В целом с учетом результатов изучения международного опыта в настоящей Концепции для нашей страны применимы следующие инструменты эффективной системы управления водными ресурсами:

      1) рациональное использование и сокращение потребления: внедрение технологий по водосбережению позволяет более эффективно использовать водные ресурсы. При этом водосбережение в сельском хозяйстве является приоритетным ключом к эффективному использованию воды;

      2) увеличение объема доступных водных ресурсов: увеличение использования повторного водоснабжения, в том числе очищенных сточных вод, создает дополнительные источники водоснабжения. Наряду с этим также рассматриваются проекты доступа к подземным водам, эффективных систем водоочистки, сокращения потерь в объектах инфраструктуры;

      3) учет, мониторинг и контроль за количеством и качеством водных ресурсов;

      4) консолидация усилий государства и частного сектора в нахождении новых форм и методов создания (реконструкции), управления и регулирования инфраструктуры.

Раздел 4. Видение развития водной отрасли

      Видение развития водной отрасли Казахстана – это создание развитой системы управления водными ресурсами, при которой будут решены вопросы сохранения и рационального использования водных ресурсов для здоровья и благополучия граждан республики, обеспечения баланса потребности отраслей экономики и окружающей среды.

      В результате реализации Концепции к 2030 году будут уменьшены непродуктивные потери при транспортировке воды, развита система гидрогеолого-мелиоративного мониторинга для улучшения состояния орошаемых земель, а также повышено техническое состояние гидротехнических сооружений для гарантированного водообеспечения отраслей экономики и снижения угроз возникновения чрезвычайных ситуаций.

      Внедрение водосберегающих технологий орошения позволит сэкономить 20-30 % оросительной воды, что позволит ввести дополнительные площади орошения, а также увеличить продуктивность использования водных ресурсов в 2,0-2,5 раза.

      Увеличение объема использования очищенных сточных вод позволит снизить антропогенную нагрузку на водные объекты.

      За счет рационального использования имеющихся водных ресурсов, в том числе активного внедрения водосберегающих технологий орошения, будут созданы предпосылки для перехода с "управления ресурсом" на "управление спросом", основным принципом которого является использование меньшего количества воды для удовлетворения одних и тех же потребностей.

      В целях совершенствования системы государственного управления водными ресурсами будут:

      восстановлена система ведения государственного мониторинга подземных вод;

      обеспечено создание системы сбора и анализа данных, разработки прогнозов и документов планирования с экологически, экономически и политически обоснованными планами реагирования на вызовы и угрозы водной безопасности с учетом научного обоснования.

      За счет рационального использования имеющихся водных ресурсов, в том числе активного внедрения водосберегающих технологий орошения, будут:

      созданы предпосылки для перехода с "управления ресурсом" на "управление спросом", основным принципом которого является использование меньшего количества воды для удовлетворения одних и тех же потребностей;

      обеспечены сохранение и восстановление водных экосистем для улучшения среды проживания человека и окружающей среды.

      Обеспечение совершенствования управления трансграничными водными объектами с учетом интересов страны позволит добиться усиления роли Казахстана в решении глобальных проблем в области охраны и использования водных ресурсов путем активизации участия в деятельности международных организаций, занимающихся проблемами водопользования.

      Законодательное регулирование сохранения водно-ресурсного потенциала страны создаст устойчивые основы управления и требования к охране и использованию водного фонда, водосбережения, экономическому механизму регулирования, межгосударственному сотрудничеству по трансграничным водотокам, предотвращению вредного воздействия как основы водной безопасности.

      Кадровый и научный потенциал водной отрасли будет повышен за счет улучшения подготовки и привлечения высококвалифицированных кадров, повышения заработной платы, социального обеспечения молодых специалистов (обеспечение арендным жильем, единовременные выплаты, подъемные, обеспечение жильем или ежемесячными жилищными выплатами), развития науки и обеспечения современной учебной, лабораторной, материально-технической базой.

Раздел 5. Основные принципы и подходы развития водной отрасли

      Принципы

      В целях эффективного решения поставленных задач основными принципами должны стать:

      1) принцип единства и целостности – единство законодательства в сфере водных ресурсов, принципов организации и функционирования системы управления водными ресурсами Республики Казахстан, порядка осуществления процесса управления водными ресурсами;

      2) принцип результативности и эффективности – достижение целей, задач и показателей результатов с наименьшими затратами ресурсов, основанное на глубоком анализе текущей ситуации;

      3) принцип ответственности – ответственность исполнителей (участников) процесса развития системы управления водными ресурсами Республики Казахстан за неэффективное, некачественное решение задач и недостижение ожидаемых результатов в пределах своей компетенции в соответствии с законодательством Республики Казахстан;

      4) принцип прозрачности (открытости) – обязательное опубликование информации о реализации Концепции развития системы управления водными ресурсами Республики Казахстан, за исключением информации, относящейся к государственным секретам;

      5) принцип достоверности и реалистичности – обоснованная возможность достижения целей, показателей результатов, установленных данной Концепцией;

      6) принцип ресурсной обеспеченности – определение источников и объемов финансирования, людских, других материальных и нематериальных ресурсов для достижения поставленных целей и задач;

      7) принцип человекоцентричности – при принятии какого-либо решения на первом месте становится человек, его интересы (в контексте данной Концепции – удовлетворении нужд человека в чистой питьевой воде и благоприятной окружающей среде).

      Подходы

      С учетом анализа текущей ситуации, международного опыта, видения развития системы управления водными ресурсами Республики Казахстан на 2024 – 2030 годы и основных принципов для достижения поставленных целей предполагаются следующие подходы.

      Подход 1. Модернизация и развитие водохозяйственной инфраструктуры

      В целях обеспечения бесперебойной подачи воды водопользователям и поддержания водохозяйственной инфраструктуры в надлежащем состоянии будут:

      проводиться многофакторное обследование водохозяйственных объектов с учетом разработки декларации их безопасности;

      проводиться реконструкция и ремонтно-восстановительные работы оросительных каналов и скважин вертикального дренажа;

      строиться новые и реконструироваться аварийные водохранилища;

      проводиться мероприятия по адаптации водохозяйственного сектора к изменению климата;

      внедряться автоматизация и цифровизация в системе учета и управления водными ресурсами при выработке комплексных подходов по их рациональному управлению;

      проводиться инвентаризация, реконструкция и строительство водопойных сооружений на пастбищных угодьях;

      создаваться собственное производство водосберегающих технологий орошения, водоизмерительных приборов и установок;

      проводиться реконструкция и модернизация канала имени Каныша Сатпаева;

      реализовываться мероприятия по гарантированному обеспечению водой города Астаны.

      Подход 2. Повышение эффективности использования водных ресурсов

      Для поддержания объема располагаемых водных ресурсов на экологически и экономически оптимальном уровне будут:

      разрабатываться перечни наилучших имеющихся технологий в области охраны и использования водного фонда;

      разрабатываться новые механизмы установления лимитов водопользования;

      разрабатываться системы комплексного использования поверхностных, грунтовых и коллекторно-дренажных вод для повышения водообеспеченности орошаемых земель;

      организациями, не имеющими оборотного и повторного водоснабжения, разрабатываться и приниматься планы перехода на такие системы водоснабжения;

      модернизироваться проектные параметры и режимы работы крупных водохранилищ на трансграничных реках.

      Подход 3. Совершенствование информационно-аналитического обеспечения системы управления водными ресурсами

      В целях развития системы учета и прогноза водно-ресурсного потенциала Казахстана, совершенствования информационных систем управления водными ресурсами и планирования будут:

      проводиться цифровизация и автоматизация водоучета на магистральных и межхозяйственных оросительных каналах, а также процессов по учету, контролю и мониторингу водных ресурсов на гидротехнических сооружениях;

      проводиться развитие цифрового геосервиса flood.gharysh.kz по моделированию и прогнозу паводков;

      проводиться развитие интерактивной геоинформационной платформы по водным ресурсам Республики Казахстан hydro.gov.kz;

      проводиться развитие цифровой платформы по водопотреблению на основе данных дистанционного зондирования Земли и полевой верификации HydroSpace;

      строиться новые гидрологические посты и создаваться высокогорные снегомерные маршруты;

      проводиться мониторинг и оценка мелиоративного состояния орошаемых земель;

      проводиться комплекс научно-аналитических работ по оценке водных ресурсов, разработке принципов и подходов к принятию решений в системе управления;

      приниматься меры по организации проведения государственного мониторинга подземных вод и опасных геологических процессов;

      проводиться оценка управления водными ресурсами с учетом адаптации к изменению климата и антропогенных нагрузок.

      Подход 4. Улучшение экологической обстановки

      Для сохранения и восстановления природных водных объектов будут:

      разрабатываться рациональные схемы очистки сточных вод;

      разрабатываться стандарты качества поверхностных водных объектов;

      разрабатываться программы реабилитации малых рек;

      проводиться очистка рек и озер;

      реализовываться комплекс мер по восстановлению Северного Аральского моря;

      приниматься меры по сохранению Кокаральской дамбы и восстановлению дельты реки Сырдарья;

      проводиться инвентаризация источников загрязнения водных объектов;

      проведены комплексные исследования по Каспийскому морю;

      проводиться природоохранные попуски;

      проводиться кранирование (установка запорной арматуры на скважинах) бесхозных самоизливающихся гидрогеологических скважин;

      проводиться расширение сети наблюдательных скважин по мониторингу и оценке мелиоративного состояния орошаемых земель.

      Подход 5. Развитие трансграничного сотрудничества

      Для развития межгосударственных водных отношений будут:

      подписаны соглашения по трансграничным водным объектам с Китайской Народной Республикой и Республикой Узбекистан;

      выработан механизм водно-энергетического сотрудничества Центральной Азии (Казахстан, Кыргызстан, Таджикистан, Туркменистан, Узбекистан) для рационального использования водно-энергетических ресурсов Аральского региона;

      проведено усиление компетенции членов переговорных групп по использованию и охране трансграничных водных объектов.

      Подход 6. Совершенствование нормативной правовой базы, обеспечение научно-методической документацией

      Для совершенствования водного законодательства в соответствии с современными правовыми, экономическими, а также экологическими отношениями в стране будут:

      обновляться бассейновые планы интегрированного управления водными ресурсами;

      усиливаться меры по искоренению "черного рынка" воды;

      обновлены укрупненные нормы водопотребления и водоотведения, побуждающие эффективное водопотребление физическими лицами, аграриями и предприятиями;

      реформированы системы управления водным хозяйством страны, включая "перезагрузку" ключевых компаний отраслей (РГП на ПХВ "Казводхоз", "Нуринский групповой водопровод" и других) с материальным и кадровым усилением всей отрасли.

      Подход 7. Кадровое обеспечение в водной сфере

      Для повышения кадрового потенциала водной сферы, улучшения подготовки высококвалифицированных кадров будут:

      обновляться образовательные программы с включением инновационных дисциплин;

      приниматься меры по развитию двудипломных и совместных образовательных программ водной отрасли с зарубежными университетами – партнерами;

      открываться филиалы кафедр вузов на базе предприятий водной отрасли.

Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

      Реализация в полном объеме заложенных в Концепции принципов, видения и подходов развития отрасли в Республике Казахстан за 2024 – 2030 годы позволит достичь следующих целевых индикаторов:

№ п/п

Целевой индикатор

Ед. изм.

2024 год

2025 год

2026 год

2027 год

2028 год

2029 год

2030 год

1

Уровень потерь воды в сельском хозяйстве при транспортировке по магистральным и межхозяйственным каналам (снижение с 50 до 25 %)
 

%

50

47

43

39

35

30

25

2

Объем дополнительно аккумулированной воды (увеличение на 2,4 км3)
 

км3

-

-

0,5

1,0

1,5

2,0

2,4

3

Экономия поливной воды за счет внедрения водосберегающих технологий в орошаемом земледелии
 

млн м3/
год

135

230

300

400

500

600

690

4

Уровень безвозвратного водопотребления и потерь при транспортировке в промышленности (снижение с 26 до 20 %)
 

%

26

25

24

23

22

21

20

5

Охват водохозяйственной инфраструктуры цифровыми технологиями (рост до 40 % к 2030 году)
 

%

0

5

10

16

24

32

40

6

Объем притока в озеро Балхаш (не менее 12 км3/год)
 

км3/
год

12

12

12

12

12

12

12

7

Объем Северного Аральского моря (увеличение с 20 до 27 км3)
 

км3

20

20,6

21,2

22

23

25

27

8

Уровень нагрузки на водные ресурсы:









8.1

в Арало-Сырдарьинском речном водохозяйственном бассейне (снижение с 57,2 до 53,2 %);
 

%

57,2

57,2

56,7

56,2

55,2

54,2

53,2

8.2

в Шу-Таласском речном водохозяйственном бассейне (снижение с 56,8 до 52,8 %).
 

%

56,8

56,8

56,3

55,8

54,8

53,8

52,8

      Ожидаемые результаты:

      1) снижение потерь воды до 690 млн м3 в год за счет реконструкции и ремонтно-восстановительных работ 14450 км оросительной сети;

      2) введение в эксплуатацию 20 новых водохранилищ и реконструкция 15 действующих водохранилищ;

      3) создание информационно-аналитического центра водных ресурсов в форме некоммерческого акционерного общества при Министерстве водных ресурсов и ирригации;

      4) создание национальной гидрогеологической службы в форме некоммерческого акционерного общества при Министерстве водных ресурсов и ирригации;

      5) проведение цифровизации и автоматизации водоучета на магистральных и межхозяйственных оросительных каналах;

      6) создание собственного производства водосберегающих технологий орошения, водоизмерительных приборов и установок;

      7) развитие цифрового геосервиса flood.gharysh.kz по моделированию и прогнозу паводков;

      8) развитие интерактивной геоинформационной платформы по водным ресурсам Республики Казахстан hydro.gov.kz;

      9) подписание дополнительных 3-х соглашений между Республикой Казахстан и сопредельными странами в области совместного управления и использования трансграничных водных объектов.

      Мероприятия по реализации Концепции будут осуществлены в соответствии с Планом действий по реализации Концепции развития системы управления водными ресурсами Республики Казахстан на 2024 – 2030 годы согласно приложению к настоящей Концепции.

      ___________________________

  Приложение 1
к Концепции развития системы
управления водными ресурсами
Республики Казахстан
на 2024 – 2030 годы

План действий
по реализации Концепции развития системы управления водными ресурсами
Республики Казахстан на 2024 – 2030 годы

№ п/п

Наименование основных мероприятий

Форма завершения

Срок завершения

Ответственные исполнители


1

2

3

4

5

Направление 1. Модернизация и развитие водохозяйственной инфраструктуры

Целевые индикаторы:
1. Уровень потерь воды в сельском хозяйстве при транспортировке по магистральным и межхозяйственным каналам (снижение с 50 до 25 %): 2024 год – 50 %, 2025 год – 47 %, 2026 год – 43 %, 2027 год – 39 %, 2028 год – 35 %,
2029 год – 30 %, 2030 год – 25 %.
2. Объем дополнительно аккумулированной воды (увеличение на 2,4 км3): 2026 год – 0,5 км3, 2027 год – 1,0 км3,
2028 год – 1,5 км3; 2029 год – 2,0 км3, 2030 год – 2,4 км3.

1

Проведение многофакторного обследования 77 гидротехнических сооружений с учетом разработки декларации их безопасности

Акты обследования

ежегодно,
до 20 января, следующего за отчетным годом

МВРИ, МИО,
РГП на ПХВ "Казводхоз" (по согласованию)

2

Модернизация и оцифровка не менее 3500 километров оросительных каналов

Акты выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МВРИ, МИО,
РГП на ПХВ "Казводхоз" (по согласованию)

3

Строительство 20-ти новых водохранилищ

Акты ввода в эксплуатацию

ежегодно,
1-квартал,
следующий за отчетным годом

МВРИ, МИО,
РГП на ПХВ "Казводхоз" (по согласованию)

4

Реконструкция 15-ти действующих водохранилищ

Акты выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МВРИ, МИО,
РГП на ПХВ "Казводхоз" (по согласованию)

5

Оснащение, ремонт и улучшение локальной системы оповещения на водохозяйственных сооружениях, представляющих опасность

Акты выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МВРИ, МЧС, МИО,
РГП на ПХВ "Казводхоз" (по согласованию)

6

Инвентаризация водопойных сооружений на пастбищных угодьях

Акты инвентаризации

ежегодно,
до 20 января, следующего за отчетным годом

МИО, МСХ, МВРИ

7

Реконструкция и строительство водопойных сооружений на пастбищных угодьях

Акты выполненных работ и ввода в эксплуатацию

ежегодно,
4-квартал

МИО, МСХ


8

Реконструкция и ремонтно-восстановительные работы 14450 километров оросительных каналов

Акты выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МВРИ, МИО,
РГП на ПХВ "Казводхоз" (по согласованию)

9

Реконструкция и модернизация канала имени Каныша Сатпаева

Акты выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МВРИ,
РГП на ПХВ "Казводхоз" (по согласованию)

10

Разработка и принятие дорожной карты по восстановлению ирригационных и дренажных систем, находящихся в государственной и частной собственности

Дорожная карта

2-квартал
2025 года

МВРИ, МИО

11

Создание собственного производства водосберегающих технологий орошения (дождевальные машины, системы капельного полива и другие)

акт ввода в эксплуатацию

ежегодно,
1-квартал,
следующий за отчетным годом

МПС, МСХ, МВРИ

12

Создание собственного производства водоизмерительных приборов и установок (водосливы и другие)

акт ввода в эксплуатацию

ежегодно,
1-квартал,
следующий за отчетным годом

МПС, МВРИ

13

Проведение исследований на предмет научной обоснованности, экономической целесообразности и выбора приемлемого проекта по обеспечению водой столицы Казахстана

научно-исследовательский отчет

4-квартал 2025 года

МВРИ, МЭПР,
акимат город Астаны

14

Реконструкция Астанинского водохранилища

Акт выполненных работ

4-квартал
2025 года

МВРИ,
РГП на ПХВ "Казводхоз" (по согласованию)

15

Очистка чаши Астанинского водохранилища от донно-иловых отложений

Акт выполненных работ

ежегодно,
4-квартал
2027 – 2029 годов

МВРИ,
РГП на ПХВ "Казводхоз" (по согласованию)

Направление 2. Повышение эффективности использования водных ресурсов

Целевые индикаторы:
3. Экономия поливной воды за счет внедрения водосбрегающих технологий в орошаемом земледелии (в млн м3 в год):
2024 год – 326, 2025 год – 728, 2026 год – 1100, 2027 год – 1428, 2028 год – 1721, 2029 год – 1975, 2030 год – 2192.
4. Уровень безвозвратного водопотребления и потерь при транспортировке в промышленности (снижение с 26 до 20 %): 2024 год – 26 %, 2025 год – 25 %, 2026 год – 24 %, 2027 год – 23 %, 2028 год – 22 %, 2029 год – 21 %, 2030 год – 20 %.

16

Разработка перечня наилучших имеющихся водосберегающих технологий орошения и размещение его на интернет-ресурсе уполномоченного органа для использования в работе

Перечень имеющихся технологий полива

1-квартал
2025 года

МВРИ, МСХ,
ТОО "КазНИИВХ" (по согласованию)

17

Внедрение водосберегающих технологий полива в регулярном орошении для экономии водных ресурсов

Отчет в Аппарат Правительства Республики Казахстан

ежегодно,
1-квартал, следующий за отчетным годом

МСХ, МВРИ, МИО

18

Разработка системы комплексного использования поверхностных, грунтовых, коллекторно-дренажных вод для повышения водообеспеченности орошаемых земель

Решение Научно-технического совета

1-квартал
2026 года

МВРИ, МСХ, МИО,
РГП на ПХВ "Казводхоз" (по согласованию),
ТОО "КазНИИВХ" (по согласованию)

19

Разработка и принятие организациями, не имеющими оборотного и повторного водоснабжения, планов перехода к указанным системам

Планы перехода

в течение 2025 – 2026 годов

МВРИ, МИО,
МЭ, МПС

20

Проведение исследований в целях модернизации проектных параметров и режима работы крупных водохранилищ на трансграничных реках (Капшагайское, Бухтарминское, Шардаринское) в условиях изменения климата и трансграничного притока

Решение Научно-технического совета

1-квартал
2026 года

МВРИ,
ТОО "КазНИИВХ" (по согласованию)

21

Разработка механизма установления лимитов водопользования в разрезе областей, городов республиканского значения, столицы, районов и первичных водопользователей с учетом прогноза водности текущего года, экологического и санитарно-эпидемиологического состояния водных объектов, а также уровня нагрузки на водные ресурсы

Приказ Министра водных ресурсов и ирригации Республики Казахстан

4-квартал
2027 года

МВРИ, МИО,
РГП на ПХВ "Казводхоз"
(по согласованию),
ТОО "КазНИИВХ" (по согласованию)
 

Направление 3. Совершенствование информационно-аналитического обеспечения системы управления водными ресурсами

Целевые индикаторы:
5. Охват водохозяйственной инфраструктуры цифровыми технологиями (рост до 40 % к 2030 году): 2025 год – 5 %,
2026 год – 10 %, 2027 год – 16 %, 2028 год – 24 %, 2029 год – 32 %, 2030 год – 40 %.

22

Развитие цифровой платформы по водопотреблению на основе данных дистанционного зондирования Земли и полевой верификации HydroSpace

акты внедрения и выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МЦРИАП, МВРИ,
АО "Қазақстан Ғарыш Сапары" (по согласованию)

23

Проведение цифровизации и автоматизации водоучета на магистральных и межхозяйственных оросительных каналах, а также внедрение диспетчеризации

Акт выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МВРИ, МИО,
РГП на ПХВ "Казводхоз" (по согласованию)

24

Развитие цифрового геосервиса flood.gharysh.kz по моделированию и прогнозу паводков

акты внедрения и выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МЦРИАП, МВРИ,
МЭПР, МЧС,
АО "Қазақстан Ғарыш Сапары" (по согласованию)

25

Развитие интерактивной геоинформационной платформы по водным ресурсам Республики Казахстан hydro.gov.kz

акты внедрения и выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МЦРИАП, МВРИ,
АО "Қазақстан Ғарыш Сапары" (по согласованию)

26

Проведение исследований по разработке эколого-экономического механизма распределения водных ресурсов в рамках адаптации к изменению климата

Отчет в Аппарат Правительства Республики Казахстан

1-квартал
2025 – 2027 годов

МВРИ, МЭПР

27

Разработка методики составления прогнозных водохозяйственных балансов речных бассейнов с учетом изменения водно-ресурсного потенциала Казахстана и спроса на воду отраслей экономики и объектов природы

Приказ Министра водных ресурсов и ирригации Республики Казахстан

4-квартал
2027 года

МВРИ

28

Проведение исследований на предмет интенсивного таяния горных ледников и целесообразности строительства плотин

Решение Научно-технического
совета

4-квартал
2027 года

МВРИ, МЧС

29

Проведение исследований по оптимизации режимной наблюдательной сети государственного мониторинга подземных вод

Решение Научно-технического совета

4-квартал
2027 года

МВРИ, МПС

30

Проведение исследований по обоснованию объемов речного стока, допустимого к изъятию из водного объекта без ущерба для экосистемы

Решение Научно-технического совета

4-квартал
2027 года

МВРИ, МЭПР

31

Создание 42 гидрологических постов, в том числе на трансграничных реках (разработка ПСД, строительство переправ, приобретение приборов, оборудования, спецодежды)

Акты выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МЭПР, МВРИ,
РГП на ПХВ "Казгидромет" (по согласованию)

32

Создание 3-х высокогорных снегомерных маршрутов

Приказ Министра экологии и природных ресурсов Республики Казахстан

4-квартал
2026 – 2029 годов

МЭПР, МВРИ,
РГП на ПХВ "Казгидромет" (по согласованию)

33

Организация и проведение государственного мониторинга подземных вод для использования при проектировании систем водоснабжения, выдачи лимитов водопользования

Решение Научно-технического
Совета

ежегодно,
до 20 января,
следующего за отчетным годом

МВРИ, МПС, МЭПР

34

Проведение исследований по разработке перспективных вариантов территориального перераспределения водных ресурсов, в том числе рек Ертис, Кигаш

Решение Научно-технического
Совета

4-квартал
2029 года

МВРИ

35

Проведение исследований по оценке управления водными ресурсами поверхностных вод с учетом адаптации к изменению климата и антропогенных нагрузок

Решение Научно-технического
совета

4-квартал
2029 года

МВРИ, МЭПР

Направление 4. Улучшение экологической обстановки

Целевые индикаторы:
6. Объем притока в озеро Балхаш (не менее 12 км3/год): 2024 год – 12 км3/год, 2025 год – 12 км3/год,
2026 год – 12 км3/год, 2027 год – 12 км3/год, 2028 год – 12 км3/год, 2029 год – 12 км3/год, 2030 год – 12 км3/год.
7. Объем Северного Аральского моря (увеличение с 20 до 27 км3): 2024 год – 20 км3, 2025 год – 20,6 км3,
2026 год – 21,2 км3, 2027 год – 22 км3, 2028 год – 23 км3, 2029 год – 25 км3, 2030 год – 27 км3.
8. Уровень нагрузки на водные ресурсы:
8.1. в Арало-Сырдарьинском водохозяйственном бассейне (снижение с 57,2 до 53,2 %): 2024 год – 57,2 %,
2025 год – 57,2 %, 2026 год – 56,7 %, 2027 год – 56,2 %, 2028 год – 55,2 %, 2029 год – 54,2 %, 2030 год – 53,2 %;
8.2. в Шу-Таласском водохозяйственном бассейне (снижение с 56,8 до 52,8 %): 2024 год – 56,8 %, 2025 год – 56,8 %,
2026 год – 56,3 %, 2027 год – 55,8 %, 2028 год – 54,8 %, 2029 год – 53,8 %, 2030 год – 52,8 %

36

Проведение природоохранных попусков для сохранения естественного состояния водных объектов

Акты проведенных попусков

ежегодно,
4-квартал

МВРИ, МЭПР,
РГП на ПХВ "Казводхоз"
(по согласованию)

37

Проведение очистки русла рек Ертис, Кигаш, Деркул, Илек, Есиль, Тобол, Нура, Шу, Селеты, Каратал, Топар, Сырдарья, Ойыл, Жем, Сагыз

Акты выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

акиматы Акмолинской, Атырауской, Жамбылской, Западно-Казахстанской, Карагандинской, Костанайской, Павлодарской, Северо-Казахстанской, областей, МВРИ,
АО "Қазақстан Ғарыш Сапары" (по согласованию)

38

Реализация мероприятий в рамках Казахстанского научно-исследовательского института Каспийского моря по следующим направлениям:
мониторинг состояния экосистемы Каспийского моря;
исследование климатических и гидрологических процессов;
изучение биологических ресурсов Каспийского моря, на которые влияет снижение его уровня;
разработка научно-технических решений и рекомендаций по охране и рациональному использованию ресурсов Каспийского моря;
сотрудничество с прикаспийскими государствами в области научно-прикладных исследований

Акты выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МЭПР

39

Разработка ТЭО по проекту "Развитие и восстановление Северного Аральского моря"

Акт выполненных работ

1-квартал
2025 года

МВРИ, МЭПР, МФ

40

Сохранение Кокаральской дамбы и восстановление дельты реки Сырдарья

Акты выполненных работ

4-квартал
2025 года

МВРИ, акимат Кызылординской области

41

Разработка рациональных схем очистки коммунально-бытовых сточных вод для использования в орошаемом земледелии

акт внедрения.
Отчет о выполненных работах в МВРИ

4-квартал
2025 года

МПС, МИО, МСХ,
МЭПР

42

Разработка стандартов качества поверхностных водных объектов

Приказ Министра экологии и природных ресурсов Республики Казахстан

4-квартал
2025 года

МЭПР, МВРИ,
РГП на ПХВ "Казгидромет" (по согласованию)

43

Разработка правил, методики и расчетов по управлению качеством поверхностных и подземных вод

Акты выполненных работ

ежегодно,
4-квартал 2025 – 2027 годов

МЭПР, МВРИ

44

Инвентаризация источников загрязнения водных объектов

Отчет о выполненных работах в МВРИ

ежегодно,
до 20 января, следующего за отчетным годом

МЭПР

45

Кранирование (установка запорной арматуры на скважинах) и ликвидация бесхозных самоизливающихся гидрогеологических скважин

Акты выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МИО, МПС, МВРИ

46

Расширение сети наблюдательных скважин по мониторингу и оценке мелиоративного состояния орошаемых земель и улучшение материально-технического оснащения

Акты выполненных работ

4-квартал
2026 – 2030 годов

МВРИ, МСХ

47

Разработка методического пособия по реабилитации малых рек для применения при разработке региональных программ и мероприятий

Приказ Министра водных ресурсов и ирригации Республики Казахстан

4-квартал
2026 года

МВРИ,
АО "Қазақстан Ғарыш Сапары" (по согласованию)

48

Проведение очистки озер Копа, Боровое, Щучье

Акты выполненных работ

4-квартал
2026 – 2030
годов

МВРИ, акимат Акмолинской области

Направление 5. Развитие трансграничного сотрудничества

Целевой индикатор:
9. Подписание дополнительных 3-х соглашений между Республикой Казахстан и сопредельными государствами в области совместного управления и использования трансграничных водных объектов

49

Подписание Соглашения между Правительством Республики Казахстан и Правительством Республики Узбекистан о совместном управлении и использовании трансграничных водных объектов

Соглашение

3-квартал
2025 года

МВРИ, МИД, МЭПР,
МЭ

50

Выработка механизма водно-энергетического сотрудничества Центральной Азии (Казахстан, Кыргызстан, Таджикистан, Туркменистан, Узбекистан) для рационального использования водно-энергетических ресурсов Аральского региона

Соглашение

4-квартал
2026 года

МВРИ, МИД, МЭПР,
МЭ, МФ, МНЭ

51

Усиление компетенции членов переговорных групп по использованию и охране трансграничных водных объектов, в том числе путем повышения квалификации по ведению переговоров

сертификаты повышения квалификации

ежегодно,
4-квартал

МВРИ, МНВО,
КНБ (по согласованию),
Академия государственного управления (по согласованию)

52

Подписание Соглашения между Правительством Республики Казахстан и Правительством Китайской Народной Республики о вододелении на трансграничных реках

Соглашение

4-квартал
2027 года

МВРИ, МИД, МЭПР,
МЭ

Направление 6. Совершенствование нормативной правовой базы, обеспечение научно-методической документацией

Целевой индикатор:
10. Институциональное обеспечение развития водной отрасли

53

Создание национальной гидрогеологической службы при Министерстве водных ресурсов и ирригации

Проект постановления Правительства Республики Казахстан

2-квартал
2024 года

МВРИ, МПС, МИО

54

Создание информационно-аналитического центра водных ресурсов при Министерстве водных ресурсов и ирригации

Проект постановления Правительства Республики Казахстан

4-квартал
2024 года

МВРИ, МЦРИАП,
АО "Қазақстан Ғарыш Сапары" (по согласованию)

55

Усиление мер по искоренению "черного рынка" воды, в том числе посредством ужесточения на законодательном уровне ответственности за нарушения в водной сфере

Отчет в Администрацию Президента Республики Казахстан

3-квартал
2024 года

МВРИ, МПС, МНЭ, АЗРК (по согласованию), акимы областей и городов Астаны, Алматы и Шымкента

56

Реформирование системы управления водным хозяйством страны, включая "перезагрузку" ключевых компаний отрасли (РГП на ПХВ "Казводхоз", "Нуринский групповой водопровод" и других), с материальным и кадровым усилением всей отрасли

Отчет в Администрацию Президента Республики Казахстан

4-квартал
2024 года

МВРИ, МНЭ

57

Обновление укрупненных норм водопотребления и водоотведения, побуждающих эффективное водопотребление физическими лицами, аграриями и предприятиями

Акт выполненных работ

4-квартал
2024 года

МВРИ,
ТОО "КазНИИВХ" (по согласованию)

58

Разработка бассейновых планов интегрированного управления водными ресурсами

Акт выполненных работ

ежегодно,
4-квартал

МВРИ

Направление 7. Кадровое обеспечение в водной сфере

Целевой индикатор:
11. Внедрения образовательных программ водной отрасли

59

Обновление образовательных программ с включением инновационных дисциплин с учетом профессиональных стандартов, атласа новых профессий для водной отрасли

Проект образовательных программ

ежегодно,
4-квартал

МНВО, МСХ, МВРИ, ОВПО (по согласованию)

60

Развитие двудипломных и совместных образовательных программ водной отрасли с зарубежными университетами – партнерами

Проект образовательных
программ

ежегодно,
4-квартал

МНВО, МСХ,
ОВПО (по согласованию)

61

Открытие филиалов кафедр вузов на базе предприятий водной отрасли для прохождения производственных практик на водохозяйственных объектах

Открытие филиалов

ежегодно,
4-квартал

МНВО, МСХ, МВРИ, ОВПО (по согласованию)

      Примечание: расшифровка аббревиатур:

МСХ

-

Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан

АЗРК

-

Агентство по защите и развитию конкуренции Республики Казахстан

МНВО

-

Министерство науки и высшего образования Республики Казахстан

МИО

-

местные исполнительные органы областей (городов республиканского значения столицы)

ОВПО

-

организации высшего и послевузовского образования

ТОО "КазНИИВХ"

-

товарищество с ограниченной ответственностью "Казахский научно-исследовательский институт водного хозяйства"

РГП на ПХВ "Казводхоз"

-

республиканское государственное предприятие на праве хозяйственного ведения "Казводхоз"

РГП на ПХВ "Казгидромет"

-

республиканское государственное предприятие на праве хозяйственного ведения "Казгидромет"

АО "Қазақстан Ғарыш Сапары"

-

акционерное общество "Национальная компания "Қазақстан Ғарыш Сапары"

МФ

-

Министерство финансов Республики Казахстан

Академия государственного управления

-

Академия государственного управления при Президенте Республики Казахстан

МПС

-

Министерство промышленности и строительства Республики Казахстан

МИД

-

Министерство иностранных дел Республики Казахстан

МВРИ

-

Министерство водных ресурсов и ирригации Республики Казахстан

МЧС

-

Министерство по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан

КНБ

-

Комитет национальной безопасности Республики Казахстан

МНЭ

-

Министерство национальной экономики Республики Казахстан

МЦРИАП

-

Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан

МЭ

-

Министерство энергетики Республики Казахстан

МЭПР

-

Министерство экологии и природных ресурсов Республики Казахстан

      ________________________________

Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2024 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2024 жылғы 5 ақпандағы № 66 қаулысы.

      Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2024 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілсін.

      2. Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты орталық, жергілікті атқарушы органдар, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар (келісу бойынша) және өзге ұйымдар (келісу бойынша):

      1) Тұжырымдаманы іске асыру жөнінде қажетті шаралар қабылдасын;

      2) "Қазақстан Республикасында мемлекеттік жоспарлау жүйесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қарашадағы № 790 қаулысында белгіленген тәртіппен және мерзімдерде Тұжырымдаманың орындалу барысы туралы ақпарат беріп тұрсын.

      3. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Су ресурстары және ирригация министрлігіне жүктелсін.

      4. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Ә. Смайылов

  Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2024 жылғы "5" ақпандағы
№ 66 қаулысымен
бекітілген

Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2024 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы

Мазмұны

      1-бөлім. Паспорт (негізгі параметрлер)

      2-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау

      3-бөлім. Халықаралық тәжірибеге шолу

      4-бөлім. Су саласын дамытудың пайымы

      5-бөлім. Су саласын дамытудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

      6-бөлім. Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер

      7-бөлім. Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2024 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары (Тұжырымдамаға қосымша)

      1-бөлім. Паспорт (негізгі параметрлер)

Атауы

Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2024 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы

Әзірлеу үшін негіздеме

1. "Мемлекет басшысының 2022 жылғы 1 қыркүйектегі "Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 13 қыркүйектегі № 1008 Жарлығы.
2. "Қазақстан Республикасы Президентінің "Әділетті Қазақстан: бәріміз және әрқайсымыз үшін. Қазір және әрдайым" сайлауалды бағдарламасын іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 26 қарашадағы № 2 Жарлығы.
3. Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Ә.А. Смайыловтың төрағалығымен өткен саланы/аяны дамыту тұжырымдамаларының жобаларын таныстыру жөніндегі кеңестердің 2023 жылғы 20 ақпандағы № 12-03/07-1230 хаттамасы.
4. Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Ә.А. Смайыловтың төрағалығымен өткен Қазақстанның Су кеңесі отырысының 2022 жылғы 18 қазандағы № 17-03/07-1183 хаттамасы.
5. "Оңтүстік өңірді су ресурстарымен қамтамасыз ету жөніндегі шаралардың іске асырылуына жүргізілген мемлекеттік аудиттің қорытындылары туралы" Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің 2022 жылғы 11 тамыздағы № 20-1-Н нұсқамасын орындау бойынша Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2022 жылғы 21 қыркүйектегі № 17-7/4652//22-4596,4619 тапсырмасы.

Әзірлеуге жауапты мемлекеттік орган

Қазақстан Республикасының Су ресурстары және ирригация министрлігі

Іске асыруға жауапты мемлекеттік органдар мен ұйымдар

Қазақстан Республикасының Су ресурстары және ирригация министрлігі;
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі;
Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі;
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі;
Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар министрлігі;
Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі;
Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі;
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі;
Қазақстан Республикасының Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі;
Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі;
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi;
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитеті;
Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі;
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы;
облыстардың, Астана, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері;
"Қазсушар" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
"Қазгидромет" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
"Қазақстан Ғарыш Сапары" ұлттық компаниясы" акционерлік қоғамы;
"Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі;
жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары.
 

Іске асыру мерзімдері

2024 – 2030 жылдар

      2-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау

      Қазақстанның су ресурстары басқа мемлекеттермен салыстырғанда шектеулі. Жаңартылатын көздерден алынатын тұщы судың жан басына шаққандағы көлемі бойынша Қазақстан кейбір аграрлық және өнеркәсіптік елдерден, мысалы, Үндістан мен Қытай Халық Республикасынан асып түседі, дегенмен ол Ресей Федерациясы, Бразилия және Канада сияқты елдерден артта.

      Жаңартылатын су ресурстарының жалпы көлемі жан басына шаққанда млн м3-де: Үндістан – 1.5, Қытай – 2.1, Қазақстан – 6.0, Ресей – 31.4, Бразилия – 41.1, Канада – 83.2.

      2.1. Жерүсті су ресурстары

      Гидрографиялық қағидат бойынша Қазақстан Республикасының аумағы сегіз су шаруашылығы бассейніне бөлінген: Арал-Сырдария, Балқаш-Алакөл, Ертіс, Есіл, Жайық-Каспий, Нұра-Сарысу, Тобыл-Торғай және Шу-Талас.

      Су ресурстарының негізгі көлемін орташа жылдық 102,3 км3 көлемде жерүсті сулары қамтамасыз етеді. Оның 49,6 %-ы жергілікті деңгейде, қалған 50,4 %-ы Қытай, Өзбекстан, Ресей және Қырғызстаннан ағып келетін трансшекаралық өзендер ағынының арқасында қалыптасқан. Көрші елдердің аумағынан ағып келетін трансшекаралық өзендер ағынына тәуелділік индексі бойынша Қазақстан Израиль және Португалия сияқты елдермен бір қатарда тұр. Бұл елдің қазіргі және ықтимал су проблемаларын шешу үшін өзара ағуды реттеудің маңыздылығын едәуір арттырады.

      Өзендердің су ресурстары экономиканың барлық секторларында сумен қамтамасыз етілу деңгейін және жалпы алғанда елдің су қауіпсіздігін айқындайды.

      Өзен суларының жиынтық ресурстары жергілікті (ел аумағында қалыптасады) және трансшекаралық (іргелес елдердің аумағынан ағып келеді). Су шаруашылығы бассейндері бөлінісінде ел өзендерінің су-ресурстық әлеуетінің орташа көпжылдық параметрлері 1-кестеде көрсетілген.

      1-кесте

      Өзен ағындысының орташа көпжылдық ресурстары, км3

Су шаруашылығы бассейндері

Қазіргі бағалау

Барлығы

оның ішінде

шектес елдер

Қазақстан Республикасы

барлығы

оның ішінде

Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерге ағып кету

Арал-Сырдария

18,68

16,9

2,16

0,38

Балқаш-Алакөл

29,04

13,5

16,5

0,96

Ертіс

33,46

8,32

26,5

1,36

Есіл

2,68

-

2,68

-

Нұра-Сарысу

1,57

0,7

0,87

-

Тобыл-Торғай

2,13

0,45

1,68

-

Жайық-Каспий

11,0

8,86

3,13

0,99

Шу-Талас

3,71

2,77

0,94


Жиыны:

102,3

51,5

54,46

3,69

      Ескертпе: "География және су қауіпсіздігі институты" АҚ деректері бойынша

      2023 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша Қазақстан аумағындағы өзен ағындысы 1960 жылмен салыстырғанда 12,5 км3-ке азайды. Оның ішінде 9,0 км3 немесе қысқарудың жалпы көлемінің 72 %-ы жергілікті өзендердің үлесіне, ал трансшекаралық өзендердің үлесіне 3,5 км3 немесе 28 %-ы тиесілі.

      Жергілікті өзендер ағындысының қысқаруы Балқаш-Алакөл және Тобыл-Торғай бассейндерінен басқа барлық бассейндерде орын алды.

      Республиканың жекелеген өңірлері бойынша жерүсті суларының ресурстарымен қамтамасыз етілу ахуалы айтарлықтай ерекшеленеді.

      Еліміздің оңтүстік-шығыс және шығыс өңірлері (Ертіс және Балқаш-Алакөл су шаруашылығы бассейндері) жерүсті суларының өз ресурстарымен барынша қамтамасыз етілген. Ең аз қамтамасыз етілгені – Орталық Қазақстан (Нұра-Сарысу су шаруашылығы бассейні).

      Елдің оңтүстік, оңтүстік-шығыс және батыс өңірлері (Арал-Сырдария, Балқаш-Алакөл, Шу-Талас және Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейндері) шектес елдердің аумақтарынан келетін су ағынына неғұрлым тәуелді болып табылады.

      Су ресурстарын пайдалану кезінде табиғи-шаруашылық жүйелердің экологиялық сұранысы ерекше мәртебеге ие, өйткені оның үлесіне қалыптасатын ағынды көлемінің жартысына жуығы тиесілі.

      Республиканың табиғи-шаруашылық жүйелерінің су ресурстарына қойылатын экологиялық талаптары төменгі сағаларға табиғат қорғау және санитариялық-эпидемиологиялық су жіберуді қамтиды.

      2.2. Жерасты су ресурстары

      Қазақстанда жерасты суларын пайдалану проблемасы өте өткір.

      2023 жылға арналған деректер бойынша ел аумағында 43120,56 мың м3/тәул. жерасты суларының пайдалану қорлары бекітілген 4416 су көзі (5384 учаске) бар, оның ішінде санаттар бойынша:

      А – 13428,23 мың м3/тәул.;

      В – 13481,26 мың м3/тәул.;

      С1– 10675,31 мың м3/тәул.;

      С2 – 5535,75 мың м3/тәул.

      Болжамды қорлар жылына шамамен 40 км3 құрайды.

      Нысаналы мақсаты бойынша пайдалану қорлары былайша бөлінеді:

      1) шаруашылық-ауызсумен жабдықтау (бұдан әрі – ШАС) үшін – 13882,66 мың м3/тәул. (3692 су көзі, 4288 учаске);

      2) өндірістік-техникалық сумен жабдықтау (бұдан әрі – ӨТС) үшін, мұнда 1932,6 мың м3/тәул. (377 су көзі, 407 учаске) дренаждық сулар (бұдан әрі – ДС) да ескерілді;

      3) жерді суару үшін (бұдан әрі – ЖС) – 17384,91 мың м3/тәул. (155 су көзі, 287 учаске);

      4) шаруашылық-ауызсу және өндірістік-техникалық сумен жабдықтау (ШАС және ӨТС) үшін – 3047,23 мың м3/тәул. (164 су көзі, 314 учаске);

      5) жерді суарумен бірге шаруашылық-ауызсумен жабдықтау үшін (ШАС және ӨТС) – 4951,94 мың м3/тәул. (18 су көзі, 78 учаске);

      6) шаруашылық-ауызсу, өндірістік-техникалық су және жерді суару үшін (ШАС, ӨТС, ЖС) – 725,0 мың м3/тәул. (1 су көзі);

      7) шаруашылық-ауызсу, жерді суару, бұлақ ағындысына келтірілген залалдың орнын толтыруға арналған қорлар (ШАС, ЖС, *ШАС) – 1 109,7 мың м3/тәул. (1 су көзі, 3 учаске).

      Қазақстан аумағы бойынша жерасты су ресурстарының бөлінуі мүлдем біркелкі емес. Қазақстанның минералдануы 1 г/л дейінгі жерасты сулары ресурстарының жалпы көлемінің 68 %-ға жуығы оңтүстік өңірде (Алматы, Жамбыл, Түркістан және Қызылорда облыстары) шоғырланған.

      Ақтөбе облысының шаруашылық-ауызсумен жабдықтау қорлары жерасты суларымен сенімді қамтамасыз етілген.

      Батыс Қазақстан, Қостанай, Ақмола облыстары ішінара қамтамасыз етілген аудандарға, ал Атырау, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан облыстары жеткіліксіз қамтамасыз етілген аудандарға жатады.

      1960 – 2020 жылдар аралығында Қазақстанның бүкіл аумағы бойынша масштабы 1:200000 карталары әзірлене отырып, гидрогеологиялық түсірілім жүргізілді.

      Бұл материалдарды жаңарту, жерасты суларының қорларын, жерасты су қабаттарының таралу аймағын, олардың қуаты мен облыстар және өзен бассейндері бөлінісінде кен орындарының координаттарын нақтылай отырып, ауқымды гидрогеологиялық зерттеулер жүргізетін уақыт келді.

      2023 жылға дейін ауыз сумен қамтамасыз ету мақсатында республика бойынша ауылдардың көпшілігі үшін іздеу-барлау жұмыстары жүргізілді.

      2.3. Су ресурстарын пайдалану

      Экономика салалары мен халық мұқтаждығы үшін су алу 2020 жылы 24,6 км3-ді, 2021 жылы 24,5 км3-ді және 2022 жылы 24,9 км3-ді құрады. Үрдіс тұрақты, бірақ Батыс Қазақстан мұнай-газ секторындағы және Орталық Қазақстанның тау-кен өнеркәсібі секторындағы даму қарқынының жеделдеуіне байланысты оның өсетінін күткен жөн.

      Ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте және коммуналдық-тұрмыстық секторда су алу және шығын болу көлемдерінің көрсеткіштері 2-кестеде келтірілген.

      2-кесте

      Экономиканың негізгі салаларында су алу және су шығыны көлемдерінің көрсеткіштері

Экономика салалары

Жылдар, су алу және су шығыны көрсеткіштері, (км3)

2010-2019

2020

2021

2022

алу

шығындар

алу

шығындар

алу

шығындар

алу

шығындар

Коммуналдық-тұрмыстық сектор

0,94

0,18

0,95

0,15

1,0

0,17

1,3

0,2

Ауыл шаруашылығы

15,17

2,94

15,5

3,1

14,7

3,0

14,2

2,7

Өнеркәсіп

5,59

0,18

5,8

0,15

5,9

0,2

5,9

0,2

Басқалары

3,16

0,34

2,35

0,3

2,9

0,3

3,5

0,3

Жиыны:

24,86

3,63

24,6

3,7

24,5

3,67

24,9

3,4

      2-кестедегі деректерді салыстыру су алудың тұрақты дерлік көлемін көрсетеді. Шығын да сол деңгейде қалды.

      Коммуналдық-тұрмыстық мұқтаждыққа орта есеппен (2020 жылдан 2022 жылға дейін) барлық алынған судың 4,3 %-ы пайдаланылады, оның 60,5 %-ы жерүсті көздерінен, ал 39,5%-ы жерасты көздерінен алынады. Коммуналдық-тұрмыстық секторда шығындардың 2020 жылғы 15,8%-дан 2022 жылы 15,4%-ға дейін шамалы төмендегені байқалады.

      Шаруашылық-ауызсу мақсаты үшін 10-50 мың м3/тәул. қоры бар 201 су көзі барланды (орта есеппен 23,8 мың м3/тәул.). Оның ішінде барланған қорлары 50-100 мың м3/тәул. су көздері – 50, барланған қорлары 100-500 мың м3/тәул. су көздері – 55, барланған қорлары 500-1000 мың м3/тәул. су көздері – 10 және барланған қорлары 1000 мың м3/тәул. асатын су көздері – 8.

      Топтық су құбырларын салу (жерасты суларының ресурстарын қайта бөлу) есебінен су ресурстарымен жеткіліксіз қамтамасыз етілген өңірлерді шаруашылық-ауызсумен жабдықтауға болады. Мысалы, Ақтөбе облысының аумағында орналасқан Көкжиде, Айшуақ және Солтүстік Айшуақ кен орындары есебінен Атырау және Маңғыстау облыстарының едәуір аумағын жабуға болады.

      Батыс Қазақстан облысында сумен жабдықтау мәселелерін шешу үшін Тоқпай, Январцев және Көшім жерасты суларының кен орындарын пайдалануға тартуға болады.

      Жалпы су қабылдаудың 23,5 %-ы өнеркәсіпке тиесілі, оның 94,7 %-ы жерүсті көздері есебінен және 5,3 %-ы жерасты сулары есебінен қанағаттандырылады. Өнеркәсіп жалпы алған судың 75 %-ы нормативтік тазартылып су объектілеріне ағызылады. Алынған су мөлшері 97 %-ға пайдаланылды, ал шығындар 2020 жылғы 2,6 %-дан 2022 жылы 3,4 %-ға дейін өсті. Шығындардың артуы су алудың өсуіне де барабар дерлік. Айналымды сумен жабдықтау көлемі 9,3 км3-ді, ал қайталама сумен – 1,1 км3-ді құрайды. Бұл ретте өнеркәсіптік кәсіпорындар қолданыстағы өндірістік қуаттарға сүйене отырып, айналымды және қайталама сумен жабдықтаудың барынша ықтимал мәндеріне қол жеткізді. Қолданыстағы кәсіпорындар дамыған немесе жаңалары пайда болған жағдайда айналымды және қайталама сумен жабдықтау көлемін одан әрі ұлғайтуға болады.

      Ауыл шаруашылығының суды тұтыну үлесі жалпы су қабылдаудың 60 %-ын құрайды. Орта есеппен алғанда 2020 жылдан 2022 жылға дейін ауыл шаруашылығының мұқтажына су алу 14,8 км3-ді құрайды, оның 77 %-ы 1,18 млн га алқапта үнемі суару қажеттіліктеріне пайдаланылды, ал қалған 3,61 км3-і жайылма суару, шабындықтарды көлдетіп суару, ауылшаруашылық сумен жабдықтау және жайылымдарды суландыру арасында бөлінді. Су алу 98,8 %-ға жерүсті көздерінен жүргізілген. Бұл ретте су шығынының су алуға арақатынасы іс жүзінде өзгермесе де, ауыл шаруашылығында 2020 жылдан бастап суаруға және суармалы жерлерге су алу көлемінің азаюы байқалуда.

      Үнемі суару су ресурстарының ең ірі ауылшаруашылық тұтынушысы болып табылады.

      3-кесте

      Қазақстан Республикасының су шаруашылығы бассейндері бойынша

      үнемі суаруға су алу динамикасы

Р/с №

Су шаруашылығы бассейндері

2010 – 2019 жылдар

2020 жыл

2021 жыл

2022 жыл

Суарылған жер, мың га

Су алу, млн м3

Үлестік шығыс, мың м3/га

Суарылған жер, мың га

Су алу, млн м3

Үлестік шығыс, мың м3/га

Суарылған жер, мың га

Су алу, млн м3

Үлестік шығыс, мың м3/га

Суарылған жер, мың га

Су алу, млн м3

Үлестік шығыс, мың м3/га

1

Арал-Сырдария

606

7 154

11,8

642

7 456

11,6

536

6 920

12,9

590

6 781

11,5

2

Балқаш-Алакөл

396

3 111

7,8

456

3 401

7,5

453

3 310

7,3

312

3 347

10,7

3

Ертіс

66

227

3,4

49

165

3,4

48

158

3,3

52

174

3,3

4

Есіл

4

8

1,9

6

10

1,8

9

14

1,5

8

5

0,6

5

Жайық-Каспий

10

46

4,4

12

46

3,9

12

48

4,1

15

47

3,2

6

Нұра-Сарысу

19

75

3,9

24

74

3,1

9

74

7,9

20

74

3,7

7

Тобыл-Торғай

6

13

2,3

6

13

2,2

7

13

2,0

8

20

2,3

8

Шу-Талас

145

1 075

7,4

84

936

11,2

104

936

9,0

139

1 040

7,5


Барлығы:

1 254

11 710

9,3

1 277

12 101

9,5

1 177

12 101

10,3

1 144

11 489

10,0

      Ескертпе: Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация министрлігі Су шаруашылығы комитетінің су ресурстарын пайдалануды реттеу және қорғау жөніндегі бассейндік инспекциялар есептерінің деректері бойынша.

      Орта есеппен алғанда 2020 – 2022 жылдар аралығында магистральдық каналдар арқылы су тасымалдау кезіндегі шығындар алынған судың 20 %-ын құрады. Алайда шаруашылықаралық және шаруашылықішілік каналдардағы шығындарды ескерсек, өрістердегі шығындар 50 %-дан асады. 2020 жылдың соңына қарай республикалық меншіктегі 11900 км авариялық каналдардың
3573 км (30 %) жөнделгенін ескерсек, суармалы жерлерге су тасымалдау кезіндегі шығындардың негізгі үлесі коммуналдық және жеке меншіктегі арналарға тиесілі.

      Су алу көлемдері және өнімсіз шығындар деңгейі бойынша статистикалық деректер суды ең тиімсіз пайдалану үнемі суаруда байқалатынын көрсетеді.

      Бұдан басқа, үнемі суаруда су тұтынудың үлестік нормаларының 2010 – 2019 жылдары 9,3 м3/га-дан 10 – 10,3 м3/га-ға дейін ұлғаюының теріс үрдісі байқалады. "Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты" ЖШС деректері бойынша бұл климаттың өзгеруіне байланысты болып отыр, ол ауыл шаруашылығы дақылдарының су тұтыну нормативтерінің артуына әсер етеді. Айталық, вегетациялық кезеңде суарудың орташа саны бестен алтыға дейін ұлғайған.

      Жағдайды түзету үшін кезек күттірмейтін және шұғыл шаралар қажет. Бірінші кезекте суды үнемдейтін озық технологияларды енгізуді жеделдету керек – жылына 150 мың га дейін (Мемлекет басшысының 2023 жылғы
1 қыркүйектегі "Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары" атты Қазақстан халқына Жолдауы).

      Жалпы суармалы егіншілікті дамыту үшін суармалы жерлердің жалпы ауданын 2,5 млн гектарға дейін жеткізу жоспарлануда, бұл ретте олар суармалы сумен су алу көлемдерін ұлғайтпай қамтамасыз етілуге тиіс.

      Заманауи суару жүйелерін сатып алудың үлкен көлеміне байланысты су үнемдейтін суару технологиялары (жаңбырлатқыш машиналар және басқалар) өндірісін құру мәселесі қаралатын болады.

      2023 жылға дейін су үнемдейтін суару технологияларын енгізу қарқыны орта есеппен жылына 30,0 мың га құрайды. Су үнемдейтін суару технологияларын енгізу динамикасының көрсеткіштері 1-суретте көрсетілген.

      1-сурет

      Қазақстан Республикасында су үнемдейтін суару технологияларын

      енгізу динамикасы

     


      "Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты" ЖШС деректері бойынша

      Өзендердің негізгі бассейндері бойынша су ресурстарына жүктеменің диспропорциясы және соған байланысты су ресурстарының тапшылығы байқалады.

      Су шаруашылығы өзен бассейндері бөлінісінде су ресурстарын пайдалану дәрежесі (антропогендік жүктеме) 4-кестеде көрсетілген.

      4-кесте

      Су шаруашылығы өзен бассейндері бөлінісінде су ресурстарын пайдалану дәрежесі

Су шаруашылығы бассейндері

Су ресурстары
(км3)*

Су алу, (км3)

Су ресурстарына жүктеме,
Кпайд.

жергілікті

жиынтық (жергілікті және трансшекаралық)

жергілікті, (%/санаты)

жиынтық (жергілікті және трансшекаралық), (%/санаты)

Арал-Сырдария

2,16

18,7

10,7

495,4

V

57,2

IV

Балқаш-Алакөл

16,5

29

4,1

24,8

III

14,1

II

Ертіс

26,5

33,5

3,8

14,3

II

11,3

II

Есіл

2,7

2,7

0,4

14,8

II

14,8

II

Жайық-Каспий

3,1

11

2,4

77,4

V

21,8

III

Нұра-Сарысу**

0,9

1,6

1,4

155,6

V

87,5

V

Тобыл-Торғай

1,7

2,1

0,1

5,9

I

4,8

I

Шу-Талас

1,0

3,7

2,1

210,0

V

56,8

IV

      Ескертпелер:

      * өзен су ресурстары көрсеткіштерінің мәндері сулылығы орташа жылдар үшін қабылданды;

      ** Қаныш Сәтпаев атындағы канал арқылы келетін суды есептемегенде;

      *** І – төмен жүктеме, ІІ – орташа, ІІІ – жоғары, ІV – өте жоғары, V – шекті.

      Өзендерге түсетін антропогендік жүктеменің деңгейін талдау келесіні көрсетеді.

      Нұра-Сарысу су шаруашылығы бассейні су ресурстарына ең жоғары жүктемемен сипатталады. 88 %-ы өндірістік қажеттіліктер үшін пайдаланылатын қолда бар су ресурстары шаруашылық айналымға толығымен тартылған және перспективада Орталық Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы бассейнді Ертіс өзенінен келетін сумен қоректендіретін Қаныш Сәтпаев атындағы каналдың қауіпсіз пайдаланылуына байланысты болады.

      Су шаруашылығындағы шиеленісті жағдайдан басқа осы бассейнде бассейннің негізгі өзендерінің сапалық жай-күйі проблемасы бар. Мәселен, жерүсті суларының сапасын жіктеуге сәйкес Нұра өзені төртінші сыныпқа, ал Қаракеңгір өзені бесінші сыныпқа жатады, бұл оларға ластаушы заттардың түсуін азайту жөнінде шаралар қабылдауды талап етеді. Бұл өзендердегі негізгі ластаушы заттарға магний, жалпы фосфор, аммоний жатады.

      Арал-Сырдария және Шу-Талас су шаруашылығы бассейндерінде су ресурстарына өте жоғары жүктеме түсетіні байқалады. Бұдан басқа, Арал-Сырдария су шаруашылығы бассейніндегі өзен ағындысы ресурстарының
90 %-ға жуығы Орталық Азияның шектес елдерінен келеді, ал Шу-Талас су шаруашылығы бассейнінде өзендер ағындысының 75 %-ы Қырғыз Республикасының аумағында қалыптасады.

      Қолда бар су ресурстары халық пен экономика салаларының қажеттіліктерін жаппайды, бұл Түркістан, Қызылорда және Жамбыл облыстарының одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуының сыни факторы болып табылады.

      Арал-Сырдария су шаруашылығы бассейнінде ауыл шаруашылығының мұқтаждығына су алу үлесі 98 %-ды құрайды, өйткені бұл бассейнде елдің суармалы алқаптарының 35 %-дан астамы (Түркістан және Қызылорда облыстары) орналасқан. Бұл аудандарда күріш пен мақта сияқты ылғалды көп қажет ететін дақылдар өсіріледі. Орта есеппен алғанда ауылшаруашылық дақылдарын үнемі суаруға су бергендегі шығын жалпы алынған судың 1,7 км3-ді құрайды.

      Суды тиімсіз пайдалану мен трансшекаралық тәуелділіктен басқа Сырдария өзенінің экологиялық жай-күйінің бұзылуы байқалады. Мұнай өнімдері, фенолдар және азотты қосылыстар сияқты ластаушы заттар көп мөлшерде Сырдария өзенінің транзиттік ағындысымен шектес елдердің аумағынан келеді. Сондай-ақ Сырдария өзенінің өн бойында ауыл шаруашылығында қолданылатын пестицидтермен ластану жалғасуда.

      Шу-Талас су шаруашылығы бассейнінде жалпы алынған судың 97 %-ы суаруға пайдаланылады, мұнда тасымалдау кезіндегі су шығыны орта есеппен жалпы алынған судан 0,6 км3-ді құрайды.

      Шу өзені сульфаттармен, нитритті азотпен, жалпы темірмен, мыспен, мырышпен және фенолдармен ластануға бейім.

      Есіл су шаруашылығы бассейнінде жергілікті су ресурстарына жоғары жүктеме байқалады, олардың 96 %-ы шаруашылық-тұрмыстық мұқтаждық үшін пайдаланылады. Сумен жабдықтау жүйелеріндегі су шығыны 15-20 %-ды құрайды. Бұл Солтүстік Қазақстанның топтық су құбырларының жүйелері
50-60 жыл бұрын пайдалануға берілгендігімен және физикалық жағынан да, моральдық жағынан да тозғандығымен түсіндіріледі. Сондай-ақ елорданың қарқынды дамуына, сондай-ақ халық санының үнемі өсіп отыруына байланысты Астана қаласын сумен қамтамасыз ету өткір проблема болып отыр.

      2020 жылға дейін елорда тұрғындарының суды жұмсауы тәулігіне 269 мың м3-ді, 2022 жылы тәулігіне 311 мың м3-ді құрады. Болжам бойынша қалада тұрғын үй орамдарының белсенді салынуына байланысты 2026 жылға қарай су тұтыну тәулігіне 340 мың м3-ге жетеді.

      Қазіргі уақытта елорданы сумен жабдықтау жалғыз көзден – 1969 жылы салынған және 500 мың адамға есептелген Астана су қоймасынан жүзеге асырылады. Қала халқының өсуіне байланысты (1,3 млн адам) Астана қаласы үшін резервтік ауызсу көзін құру жөнінде шаралар қабылдау қажет.

      Есіл өзеніндегі негізгі ластаушы заттар – фенолдар, қалқыма заттар, магний.

      Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейнінде су ресурстарына түсетін жүктеме орташа, бұл ретте өзен ағындысының 71 %-ы Ресей Федерациясынан түсуі шектеуші фактор болып табылады. Бассейннің негізгі проблемасы – өзеннің шамадан тыс реттелуіне және Ресей Федерациясының аумағынан ластаушы заттардың төгілуіне байланысты Жайық өзенінің сарқылуы (таяздануы) және ластануы. Мәселен, Жайық өзенін негізгі ластағыштардың бірі ауыр металдар (мыс, мырыш, қорғасын, кобальт, никель, хром, темір) болып табылады. Қазақстан аумағындағы Жайық өзенінің ластануына Елек өзені елеулі үлес қосады, ол бірқатар ауыр металдармен, оның ішінде хроммен, мыспен, сондай-ақ фторидтермен, бор қосылыстарымен ластану есебінен барынша ластанған су көздерінің қатарына жатады. Сонымен қатар соңғы жылдары табиғи-климаттық себептерге байланысты Ойыл, Жем, Сарыөзен және Қараөзен өзендері ағындысының қысқаруы байқалады, бұл Атырау және Батыс Қазақстан облыстарындағы экологиялық жағдайға теріс әсер етеді, сондай-ақ экономикалық дамудың тежеуші факторы болып табылады.

      Балқаш-Алакөл және Ертіс өзендерінің су шаруашылығы бассейндеріндегі жүктеме орташа, ал Тобыл-Торғайда су ресурстарына түсетін жүктеме төмен екені байқалады. Тиісінше, осы өзен су шаруашылығы бассейндерінде шектес аумақтардан су түсуі сақталатын болса, одан әрі әлеуметтік-экономикалық даму үшін су-ресурс әлеуеті жеткілікті.

      Балқаш-Алакөл су шаруашылығы бассейнінде жалпы су алудың 83 %-ы ауыл шаруашылығында пайдаланылады, мұнда шығын жалпы су алудың
1,0 км3-ді құрайды. Бұл ретте Балқаш көлінің деңгейін Балтық жүйесі бойынша 342 м белгіде ұстап тұру жөніндегі іс-шараларды жүргізу қажет. Өз кезегінде Балқаш көлі мыстың, мырыштың, никельдің, марганецтің айтарлықтай техногендік әсеріне ұшырайды. "Балқаштүстімет" өнеркәсіптік бірлестігі тарапынан техногендік ластануға ұшыраған Бертіс мүйісі мен Тораңғалық шығанағы ең ластанған болып қалуда.

      Ертіс су шаруашылығы бассейнінде осы кезеңде Орталық Қазақстанның өнеркәсіптік және шаруашылық-ауыз су қажеттіліктерін сумен қамтамасыз ету үшін донор болып табылатын Ертіс өзеніндегі судың сапасын жақсарту бірінші кезектегі шара болып табылады. Бұқтырма және Шүлбі су қоймаларының гидроэнергетикалық режимде жұмыс істеуіне байланысты көктемгі су тасу кезінде Ертіс өзенінің жайылмасын су басу проблемалары бар. Бассейнде бос су ресурстарының болуына байланысты бассейннің бос ресурстарын еліміздің су тапшылығы бар өңірлеріне бұру мүмкіндігінің экологиялық және экономикалық аспектілерін қосымша зерделеген жөн.

      Тобыл-Торғай бассейнінің өзен ағындысының қазіргі ресурстары 2,1 км3-ді құрайды, ағындысының 29 %-ы Ресей Федерациясының аумағында қалыптасады. Тобыл-Торғай өзенінің су шаруашылығы бассейнінде сумен жабдықтау жүйелеріндегі судың шығыны 20 %-ды құрайды, бұл оларды қысқарту жөнінде шаралар қабылдауды талап етеді.

      Өзен су шаруашылығы бассейндері бөлінісінде cу шаруашылығы жағдайын талдау өзен су ресурстарының ел аумағы бойынша мүлдем біркелкі бөлінбеуіне байланысты өзен ағындысының қазіргі бос ресурстарына сүйену мүмкін болмайтынын көрсетеді. Бұл су шаруашылығы бассейндері мен экономика салаларының сумен қамтамасыз етілуінің тұрақсыздығы мен біркелкі болмауына негізделеді.

      Алдын ала бағалау бойынша 2030 жылға дейінгі перспективаға болжамды су шаруашылығы балансы шектес елдер аумағынан ағынның 51,5-тен 46,5 км3-ге дейін қысқаруы есебінен өзен ағындысының ішкі ресурстарының 102,3-тен 99,4 км3-ге дейін қысқаратынын көрсетеді (5-кесте).

      5-кесте

      2030 жылға қарай климат пен антропогендік жүктемелерді ескере отырып, Қазақстан Республикасының өзен ағындысы ресурстарының болжамды мәндері, км3

Су шаруашылығы бассейндері

Жергілікті ресурстар

Саласы

Жиынтық*

Барлығы

оның ішінде Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерге ағып кету (қайтарымды)

Барлығы

оның ішінде шектес елдердің аумағында қалыптасқан

Барлығы

Арал-Сырдария

3,17

0,48

14,4

13,9

17,1

Балқаш-Алакөл

16,6

0,99

12,5

11,5

28,1

Ертіс

26,5

1,31

7,13

5,82

32,3

Есіл

2,47

-

-

-

2,47

Жайық-Каспий

3,08

0,97

8,63

7,66

10,7

Нұра-Сарысу

1,96

-

-

-

1,96

Тобыл-Торғай

1,88

-

0,59

0,59

2,47

Шу-Талас

1,01

-

3,21

3,21

4,22

Жиыны:

56,7

3,75

46,5

42,7

99,4


      Ескертпелер:

      "География және су қауіпсіздігі институты" АҚ деректері бойынша, "Қазақстанның су ресурстары: бағалау, болжау, басқару" монографиясы.

      * жиынтық ағыс қолда бар су ресурстарынан тұрады, ол жыл сайын жаңартылатын жергілікті табиғи ресурстар мен антропогендік әсер етудің әсерінен өзгерген елден тыс жерлерден келетін өзен ағындысының іс жүзіндегі құйылуын білдіреді.

      Жергілікті ресурстардың ұлғаюы мұздықтар еруінің өскен қарқынына байланысты. Сонымен қатар мұздықтардың ауданы қысқарған сайын бұл ағынды азаятын болады.

      Перспективада елімізде халық санының, жануарлар басының, акваөсіру объектілерін өсіру көлемінің және өнеркәсіптік өндірістің өсуі күтілуде, бұл осы қажеттіліктерге су алу көлемінің ұлғаюына алып келеді.

      2.4. Су ресурстарын ұтымсыз және тиімсіз пайдалану

      Су ресурстарын ұтымсыз пайдаланудың негізгі факторлары:

      суды көп қажетсінетін ескірген өндірістік технологияларды қолдану (суару әдістері);

      жер каналдары арқылы тасымалдау кезінде су шығынының жоғары деңгейі;

      су алу құрылыстарын суды есепке алу жүйелерімен жарақтандырудың жеткіліксіз дәрежесі;

      бизнесті өндірістің прогрессивті су үнемдеу технологияларын, айналымды және қайталама-біріндеп сумен жабдықтау жүйелерін белсенді енгізуге және судың өнімсіз шығындарын қысқартуға ынталандыратын тиімді экономикалық тетіктердің болмауы.

      Өзен ағындысының (трансшекаралық және жергілікті) ресурстары азаюының болжамды мәндері аясында, әсіресе ауыл шаруашылығында суды ысырап етіп пайдалану проблемасы бар.

      Тұтас алғанда, зерттеу нәтижелері бойынша ел экономикасына Ресейге немесе АҚШ-қа қарағанда жалпы ішкі өнімнің бір долларына қатысты үш есе, ал Аустралияға қарағанда алты есе көп су талап етіледі. Суармалы жерлер инфрақұрылымының техникалық жай-күйінің нашарлауына байланысты судың төмен өнімділігі ауыл шаруашылығына тән. Нәтижесінде суармалы алқапқа дейін су жеткізу кезінде оны пайдалану коэффициенті соңғы 30 жылда 0,8-ден 0,5-0,55-ке дейін төмендеді.

      Бұл ретте су алудың негізгі үлесі (60 %) ауыл шаруашылығына тиесілі. Ауыл шаруашылығы тұтынатын су көлеміндегі негізгі үлес үнемі суаруға тиесілі (2009 жылы – 10,6 км3, 2022 жылы – 11,2 км3), мұнда да су алудың өсуімен шығындар да өсуде (2009 жылы – 2 км3, 2022 жылы – 2,2 км3). Бұдан шығатыны, суармалы егіншілік үшін су тасымалдау кезіндегі шығындар көлемі 2009 жылдан бері су шаруашылығы инфрақұрылымын жөндеу және реконструкциялау бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстардың нәтижесінде 15 %-ға төмендеді. Сонымен қатар 2022 жылғы жағдай бойынша суармалы егіншіліктегі шығындардың үлесі әлі де жоғары және 65 %-ды құрайды.

      Бұл ретте суармалы егіншіліктің негізгі үлесі тиесілі елдің оңтүстік облыстарында су үнемдеу технологияларын енгізу деңгейі суармалы жерлердің жалпы көлемінің 3 %-ын ғана құрайды.

      Тазартылған тұрмыстық және өнеркәсіптік ақаба суларды пайдалану әдістемесінің болмауына байланысты бұл суларды суармалы егіншілікте аз пайдаланылуы байқалады.

      Экономика салаларында және халықтың су ресурстарын пайдалануындағы ағымдағы жағдай сақталатын болса, жағдайда 2029 жылға қарай су тапшылығына байланысты әлеуметтік-экономикалық даму қарқынының төмендеу тәуекелі бар.

      Сонымен қатар өзен арналарында пайдалы қазбалардың кең ауқымды өндірісі шағын өзендер мен олардың салаларының кеуіп кетуіне алып келеді. Проблема, әсіресе Алматы, Жамбыл, Түркістан және Жетісу облыстарында өзекті. Өзен арналары мен тау бөктері аймақтарында жер қойнауын игеру кіші өзендердің жойылуына әкеледі, бұл жерасты және жерүсті суларының қалыптасуына теріс әсер етеді.

      Жерасты суларын пайдалану проблемалары:

      жерасты суларының пайдалану қорларын игерудің төмен дәрежесі;

      суару мақсатында жерасты суларының қоры туралы қайта бекітілген деректердің болмауы;

      жерасты суларының бекітілген қорларының шамамен 90 %-ын пайдаланбау;

      жерасты суларының бекітілген қорлары жоқ жер қойнауы учаскелерінде жерасты суларының едәуір үлесін өндіру;

      жерасты сулары кен орындарының оларды пайдалану режимінің бұзылуы, сондай-ақ бөлінбеген жер қойнауы қорында нормативтен тыс өндіру салдарынан сарқылуы;

      жер қойнауын қарқынды пайдалану салдарынан жерасты сулары кен орындарының ластануы (мысалы, Ақтөбе облысындағы Көкжиде су көзі бұрғылау жұмыстары кезінде мұнай өнімдерімен ластанады, Түркістан облысы Созақ ауданының ұңғымалары жерасты уран кен орындарына айдау кезінде күкірт қышқылымен ластанады және істен шығады және т.с.с).

      2.5. Трансшекаралық өзендердің келіп құйылуына тәуелділік

      Географиялық ерекшеліктеріне байланысты Қазақстанның сегіз су шаруашылығы бассейнінің жетеуі трансшекаралық болып табылады, соның салдарынан Қазақстан негізінен шектес елдердің (Қытай Халық Республикасы, Ресей Федерациясы және Орталық Азия елдері) су шаруашылығы саясатына айтарлықтай дәрежеде тәуелді болады.

      Осыған байланысты Арал-Сырдария (91 %), Жайық-Каспий (82 %), Шу-Талас (74 %), Балқаш-Алакөл (48 %) су шаруашылығы бассейндері анағұрлым тәуелді болып табылады, Тобыл-Торғай (12 %) және Ертіс (20 %) су шаруашылығы бассейндері – одан азырақ тәуелді.

      Су балансындағы ең шиеленісті Арал-Сырдария су шаруашылығы бассейнінде қысқару Өзбекстан тарапынан 38 %-ға (10,2 км3), Шу-Талас – Қырғызстан тарапынан 32 %-ға (1,3 км3), Ертіс бойынша ағынды Қытай Халық Республикасы тарапынан 21,5 %-ға (2,1 км3), Жайық-Каспий бойынша – Ресей Федерациясы тарапынан 15 %-ға (1,3 км3) қысқарды, Қытай аумағындағы антропогендік қызмет есебінен Балқаш-Алакөл бассейнінде өзен ағыны
15,3 %-ға (2,3 км3) азайды.

      Осыған байланысты трансшекаралық ағындысының қысқаруының ықтимал үрдісін ескере отырып, 2029 жылға дейін трансшекаралық ынтымақтастықты дамыту су қатынастары саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі аспектілерінің бірі болуға тиіс.

      Трансшекаралық ынтымақтастықты одан әрі дамыту шектес мемлекеттермен трансшекаралық су арналарын бірлесіп пайдалану және қорғау туралы екіжақты және көпжақты жаңа шарттық базаны құруды және қолданыстағысын жетілдіруді талап етеді.

      2.6. Климаттың өзгеру факторы

      "Қазгидромет" РМК деректері бойынша Қазақстан аумағында жер бетіне жақын ауа температурасының жылдың барлық айларында 0,8–1,2°С-қа одан әрі көтерілуі, сондай-ақ жауын-шашынның орташа жылдық жылдық мөлшерінің 2029 жылға қарай 1-3 %-ға өзгеруі күтілуде.

      Климаттың жаһандық және өңірлік жылынуына реакция ретінде Қазақстанның бассейндік гидрологиялық циклдарындағы өзгерістер өзендерге су ағынының азаюымен өзен су алаптарында ылғалдың булануының жоғарылауына, Арал және Каспий теңіздері, Балқаш көлі деңгейінің төмендеуіне, су ресурстарына шаруашылық сұраныстың өсуіне, оның ішінде ауыл шаруашылығы дақылдарын суару нормаларының ұлғаюына алып келеді.

      Бұл ретте вегетациялық кезеңде өзен ағындысының 50 %-ына дейін қамтамасыз ететін мұздықтар аумағының жылдам қысқаруы байқалады. Сондай-ақ бұл фактор қар көшкіндері мен сел ағындарының жүру қауіп-қатерін арттырады, бұл тау бөктерінде бөгеттер салу мәселесін қосымша зерделеуді талап етеді.

      Болашақта осы трендтердің сақталуы су қауіпсіздігі проблемаларының сөзсіз күрт шиеленісуіне әкеп соғады және бүкіл Орталық Азия өңірі елдерінің орнықты дамуына шынайы қауіп төндіреді.

      Су ресурстарының қысқару қауіп-қатерінен басқа, өзендер ағындысының жылдық және жылдық вариациясының өзгеру, атап айтқанда, қыс мезгілінде су ағынының ұлғаюы және көктем-жаз кезеңінде төмендеу үрдісі байқалады. Бұл экономика салалары үшін, әсіресе ауыл шаруашылығы үшін су пайдаланудың қосымша шектеулерін тудырады.

      Климаттық жағдайлардың ықтимал нашарлауын ескере отырып, жаңа климаттық жағдайларға бейімделу бойынша тиісті шаралар қабылдау қажет. Бұл су объектілеріне түсетін антропогендік жүктемені азайтуды және су пайдаланудың барлық деңгейлерінде су үнемдеуді қолдануды талап етеді. Ауыл шаруашылығында су пайдалануға ерекше назар аудару қажет.

      Климаттық факторға байланысты жерүсті сулары ағындысының негізгі гидрологиялық сипаттамаларының өзгеруі бойынша гидрологиялық есеп-қисаптар жоқ. Сонымен қатар бұл параметрлер су жіберу құрылыстарының өткізу қабілетін, сондай-ақ су қоймаларының кепілдендірілген қайтарымын қайта есептеу үшін қажет.

      2.7. Су тасқыны мен су басу қауіп-қатері

      Климаттық жағдайлары бойынша қалыпты су объектілері халықтың өмірі мен ел экономикасына онша проблема жасамайды. Қысылтаяң немесе оған жақын жылдары су ағындысының қалыптасу жағдайлары бойынша, тіпті толық кеуіп кететін су арналары төтенше жағдайдың туындау қауіп-қатерін тудырады.

      Көктемгі немесе көктемгі-жазғы су тасудан туындаған су тасқыны Қазақстанның барлық өңірлерінде байқалады. Мұндай жағдайлардың туындау ықтималдығы Оңтүстік Қазақстан өзендерінде ақпан-шілдеде, Оңтүстік-Шығыс және Шығыс Қазақстанның таулы өзендерінде, сондай-ақ жазық өзендерде наурыз-шілдеде басталады.

      Маусымдық су тасқыны айтарлықтай экономикалық шығынға ұшыратады, халықтың өмірі мен тыныс-тіршілігіне қауіп төндіреді.

      Орталық Азияның Өңірлік экологиялық орталығының есебіне сәйкес Қазақстанның су басу салдарынан болатын орташа жылдық шығыны 419 млн АҚШ долларына бағаланады. Су тасқынынан зардап шеккен адамдардың орташа жылдық саны шамамен 156 мың адамды құрайды.

      Су тасқынынан болатын залалдың негізгі себептері су басу қаупі бар аумақтарға, оның ішінде су тораптарының төменгі бьефтеріне құрылыс салу, елді мекендер мен экономика объектілерін инженерлік қорғау құрылыстарымен жеткіліксіз қамтамасыз ету, сондай-ақ гидрологиялық болжамдардың күні бұрындылығы мен дұрыстығының заманауи талаптарға сәйкес келмеуі болып табылады. Бұдан басқа, шектес мемлекеттердің келісілмеген іс-әрекеттері де себеп болып табылады. Бұған мысал – Өзбекстан Республикасының аумағындағы Сардоба су қоймасындағы авария.

      Су басудың туындауының негізгі себептері су қоймаларын құру кезінде жерасты сулары деңгейінің жоғарылауы, техникалық және коммуналдық-тұрмыстық желілерден судың ағып кетуі, елді мекендерде жауын-шашын кәрізінің болмауы, сондай-ақ ландшафттың бақылау болмай бұзылуы сияқты техногендік факторлар болып табылады.

      Су тасқыны және судың өзге де теріс әсер ету тәуекелі жаңа климаттық жағдайларда қауіпті гидрологиялық құбылыстардың жиілеуіне және аумақтарды антропогендік игерудің жалғасуына байланысты болашақта сақталады әрі күшейетін болады, бұл инженерлік қорғау құрылыстарын салу және халық пен экономика объектілерін қорғау жөніндегі міндеттерді шешу шеңберінде түбегейлі жаңа тәсілдерді пайдалану жөніндегі іс-шараларды іске асыруды талап етеді.

      Төтенше жағдайлар жөніндегі қызметтердің, "Қазсушар" РМК-ның және "Қазгидромет" РМК-ның болжау-талдамалық жұмысы нашар ұйымдастырылған. Ден қою шаралары негізінен постфактум немесе болжаудың азғантай негізімен жасалады.

      Бұл ретте ауа райы жағдайларының өзгеруіне, судың ағымдағы температурасына, мұз бен жауын-шашынның еру қарқындылығының болжамына, сондай-ақ бөгеттерде және басқа да әлсіз учаскелерде бөгелістердің пайда болу мүмкіндігіне байланысты мұз қату құрылымының мониторингіне тиісті көңіл бөлінбейді.

      2.8. Су ресурстарының сапасы

      Белсенді шаруашылық қызмет орындарында су объектілері тұтыну және өндіріс қалдықтарымен ластанған, нәтижесінде жерүсті суларының сапасы санитариялық-гигиеналық талаптарға сәйкес келмейді.

      Республиканың жерүсті су объектілері тау-кен, металлургия және химия өнеркәсібі кәсіпорындарымен, ауыл шаруашылығымен, коммуналдық қызметтермен қарқынды ластанады. Қазақстанда су бұру жүйелерінің қолжетімділігі бойынша артта қалуына байланысты елді мекендердің ақаба суларының бар болғаны 29 %-ы қашырту алдында қайталама тазартудан өтеді (мысалы, Ұлыбританияда 94 %, Израильде және Сингапурда 100 %).

      Қазақстандағы су объектісінің экологиялық әлеуетін бағалау үшін су объектілеріндегі су сапасының бірыңғай жіктемесі қолданылады, ол "ең жақсы сападағы" 1-ші кластан "ең нашар сападағы" 5-ші класқа біртіндеп ауыса отырып, бес класқа бөлінеді.

      2022 жылдың басындағы байқаулардың қорытындысы бойынша 11 су объектісі судың ең жақсы сапасына (1-ші класс) жатқызылды, 11 су объектісі жерүсті суларының жақсы сапасымен сипатталады (2-ші класс); 26 су объектісі 3-ші кластағы су сапасына жатқызылған, 37 су объектісі "3-тен нашар" сапа кластарына жатқызылды, 2 су объектісі "5-ші класпен" сипатталады (ең нашар сапа, су кейбір өнеркәсіп түрлеріне ғана жарамды – гидроэнергетика, пайдалы қазбаларды өндіру, гидрокөлік) және 20 су объектісі су пайдаланудың кез келген түріне жарамсыз. Жерүсті суларының сапасын мониторингтеу нәтижелері бойынша толық ақпарат 6-кестеде келтірілген.

      6-кесте

      Жерүсті суларының сапасы

Су сапасының класы*

Су пайдалану түрлері бойынша судың сипаттамасы

2023 жылғы 1 жартыжылдықтағы
су объектілері және су сапасының
көрсеткіштері

1-ші класс
(ең жақсы сападағы)

су пайдаланудың барлық түрлеріне жарамды су

11 су объектісі (9 өзен, 2 су қоймасы): Батыс Қазақстан облысының Есентай, Үлкен Алматы, Қара Ертіс, Арасан, Үржар, Шаған, Елек, Павлодар облысының Усолка, Ертіс, Ақсу, Түркістан облысының Ақсу өзендері, Шығыс Қазақстан облысының Өскемен, Бұқтырма су қоймалары

2-ші класс

су балық өсіруге, рекреацияға, суаруға, өнеркәсіпке жарамды;
тек шаруашылық ауыз сумен жабдықтау үшін қарапайым су дайындау әдісі талап етеді

11 су объектісі (10 өзен, 1 су қоймасы): Алматы облысының Шілік (жалпы фосфор), Қорғас (жалпы фосфор), Түрген (жалпы фосфор, ОХТ), Лепсі (жалпы фосфор), Ақсу (жалпы фосфор, ОХТ); Шығыс Қазақстан облысының Қаратал (жалпы фосфор), Бұқтырма (марганец), Брекса (марганец), Ертіс (марганец, қалқыма заттар); Батыс Қазақстан облысының Жайық (қалқыма заттар) өзендері; Ақмола облысының Шортанды су қоймасы (никель, ОХТ).

3-ші класс

су рекреацияға, суаруға, өнеркәсіпке жарамды;
су тұқы балық түрлерін өсіруге жарамды; бекіре тұқымдастар үшін қошталмайды;
шаруашылық ауыз сумен жабдықтау үшін әдеттегі және қарқынды су дайындау әдістері қажет

24 су объектісі (22 өзен, 2 су қоймасы): Іле (магний), Шарын (магний), Текес (магний), Баянкөл (жалпы фосфор), Қаскелең (жалпы фосфор), Қарқара (магний), Талғар (жалпы фосфор), Темірлік (магний, жалпы фосфор), Беттібұлақ (ОБТ5), Жабай (магний, ОБТ5), Секисовка (аммоний-ион), Сілеті (магний, ОБТ5), Тихая (аммоний-ион, кадмий), Үлбі (кадмий), Глубочанка (магний), Красноярка (магний, кадмий), Оба (қалқыма заттар), Емел (магний), Аса (магний), Деркөл (аммоний-ион), Бадам (магний, аммоний-ион), Арыс (аммоний-ион) өзендері, Қапшағай (магний), Астана (жалпы фосфор, магний, ОБТ5) су қоймалары

> 3-ші кластан

су суаруға және өнеркәсіпке жарамды

2 су объектісі (2 өзен): Шу (фенолдар) және Келес (фенолдар) өзендері

4-ші класс

су суаруға және өнеркәсіпке жарамды;
шаруашылық-ауызсумен жабдықтау үшін
терең су дайындау әдістері талап етіледі

37 су объектісі (31 өзен, 3 канал, 3 су қоймасы): Елек (аммоний-ион, фенолдар*, хром (6+)*), Қарғалы (аммоний-ион, фенолдар*), Ембі (аммоний-ион, магний, фенолдар*), Темір (аммоний-ион, фенолдар*), Ор (аммоний-ион, фенолдар*), Ақтасты (аммоний-ион, фенолдар*), Қосестек (аммоний-ион, магний, фенолдар*), Ойыл (аммоний-ион, фенолдар*), Үлкен Қобда (аммоний-ион, фенолдар*), Қара Қобда (аммоний-ион, фенолдар*), Ырғыз (аммоний-ион, фенолдар*), Кіші Алматы (магний), Есік (қалқыма заттар), Есіл (магний, қалқыма заттар, фенолдар*), Шағалалы (магний), Жайық (магний), Перетаска тармағы (магний), Жайық тармағы (магний), Шаронов тармағы (магний), Ақсу (магний, сульфаттар), Қарабалта (магний, сульфаттар), Тоқташ (магний, сульфаттар), Шыңғырлау (қалқыма заттар), Сарыөзен (қалқыма заттар), Қараөзен (қалқыма заттар), Әйет (магний, сульфаттар), Тоғызақ (магний), Үй (аммоний-ион, магний), Желқуар (магний, минералдану, сульфаттар), Торғай (магний), Сырдария (магний, фенолдар*) өзендері, Нұра-Есіл каналы (магний), Көшім каналы (қалқыма заттар), Қ. Сәтпаев атындағы канал (магний), Самарқан (магний), Сергеев (қалқыма заттар, фенолдар), Тасөткел
(магний, сульфаттар) су қоймалары

5-ші класс (ең нашар сападағы)
 

су кейбір өнеркәсіп түрлеріне ғана жарамды – гидроэнергетика, пайдалы қазбаларды өндіру, гидрокөлік

2 су объектісі (2 өзен): Маховка (фосфаттар), Сарықау (сульфаттар) өзендері

>5-ші кластан

су суды пайдаланудың барлық түрлеріне жарамайды
 

20 су объектісі (15 өзен, 5 су қоймасы): Ақбұлақ (ОХТ, хлоридтер), Сарыбұлақ (магний, минералдану, хлоридтер), Нұра (жалпы темір, марганец), Ақсу (ОХТ, хлоридтер), Қылшықты (магний, минералдану, хлоридтер), Қиғаш (қалқыма заттар), Аягөз (қалқыма заттар), Кіші Қарақожа (жалпы темір, кадмий, марганец, мыс, мырыш), Талас (қалқыма заттар), Тобыл (магний, минералдану, хлоридтер), Обаған (кальций, магний, минералдану, сульфаттар, хлоридтер, аммоний-ион, қалқыма заттар), Қаракеңгір (аммоний-ион, кальций, магний, марганец, минералдану, хлоридтер), Соқыр (аммоний-ион, жалпы темір, марганец), Шерубайнұра (аммоний-ион, жалпы темір, марганец), Қатта-Бүгүн (қалқыма заттар) өзендері, Амангелді (қалқыма заттар), Каратомар (қалқыма заттар), Жоғарғы Тобыл (қалқыма заттар), Кеңгір (марганец), Шардара (қалқыма заттар) су қоймалары

      Ескертпелер:

      * Су объектілеріндегі су сапасын жіктеудің бірыңғай жүйесі (Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Су ресурстары комитеті төрағасының 2016 жылғы 9 қарашадағы № 151 бұйрығы);

      * осы класқа арналған заттар нормаланбайды;

      ** Қазақстан Республикасының көлдері мен теңіздерінің жерүсті суларының сапасын бақылау мамыр – қазан аралығында жүргізіледі.

      Қалаларды сумен жабдықтау жүзеге асырылатын жерасты суларының кен орындарына техногендік жүктеме зор және ластану көздерінің болуына байланысты қалалар алаңында да, сол сияқты шектес аумақта да ластануға ұшырайды.

      Республика аумағындағы жерасты сулары ластануының негізгі көздері өнеркәсіптік тау-кен өндіру және қайта өңдеу кәсіпорындары, қала құрылысы, мал шаруашылығы фермалары, егістік алқаптары, алуан түрлі тұндырғыштар, қатты және сұйық қалдықтарды, мұнай өнімдерін сақтау орындары, кейбір материалдардың қоймалары, автокөлік және т.б. болып табылады. Олардың әсерінен жерасты ауызсулары жиі ластанады.

      Қазақстанда жерасты суларының кең ауқымды ластану ошақтары
Ақтөбе – Алға, Павлодар – Екібастұз, Қарағанды – Теміртау, Жамбыл – Қаратау, Шымкент, Шығыс Қазақстан, Семей сияқты аумақтық-өнеркәсіптік кешендер шегінде қалыптасты.

      Антропогендік ластанудың қалыптасқан деңгейі өзендердің, су қоймаларының, көл жүйелерінің тозуын, ең түбіндегі шөгінділерде, су өсімдіктері мен су организмдерінде ластаушы заттардың, оның ішінде уытты заттардың жиналуын және ауызсу және шаруашылық-тұрмыстық сумен жабдықтау көздері ретінде пайдаланылатын және су биологиялық ресурстарының мекендеу ортасы болып табылатын жерүсті су объектілерінің сулары сапасының нашарлауын тудыратын негізгі себептердің бірі болып табылады.

      Су объектілеріндегі судың сапасын арттыру, су экожүйелерін және су объектілерінің рекреациялық әлеуетін қалпына келтіру мақсатында мынадай міндеттерді шешу талап етіледі:

      жерүсті және жерасты суларының сапасын басқару қағидаларын, әдістемелерін және есеп-қисаптарын әзірлеу;

      су объектілерінің ластану көздерін түгендеу;

      су объектілеріне және олардың су жинау аумақтарына түсетін антропогендік әсерді азайту.

      2.9. Су объектілерін мемлекеттік мониторингтеу жүйесі

      Су объектілерін пайдалану және қорғау, су объектілеріндегі судың сапасына және олардың жай-күйіне әсер ететін теріс процестердің дамуын уақтылы анықтау және болжау, осы процестердің теріс салдарын болғызбау жөніндегі шараларды әзірлеуді және іске асыруды қамтамасыз ету, сондай-ақ су объектілерін қорғау жөніндегі іс-шаралардың тиімділігін бағалау саласындағы аса маңызды рөл су объектілерін мемлекеттік мониторингтеуге – байқау, бағалау және су объектілері жай-күйінің өзгеруін болжау жүйесіне беріледі.

      Бекеттер мен бақылау-байқау бағдарламаларының санын қысқарту, ескірген әдістер мен технологияларды қолдануға негізделетін болжамдардың әдістемелік базасын пайдалану гидрологиялық болжамдардың сапасы нашарлауының орнықты тенденциясына алып келеді.

      Жерүсті суларының ластануын режимдік байқау желісінің жай-күйі гидрохимиялық байқау пункттері, алынатын су сынамалары мен су түбіндегі шөгінділер, орындалатын талдамалық жұмыстар санының қысқаруымен де сипатталады. Судың режимі мен сапасын байқаудың автоматтандырылған және қашықтан жасалатын әдістерінің болмауы әрі заманауи талдамалық зертханалық жабдықтармен әлсіз жабдықталу жүргізілетін байқаулардың сапасыздығын алдын ала айқындайды.

      Су объектілерін мемлекеттік мониторингтеудің негізгі проблемаларының бірі нәтижелер туралы ақпараттың қолжетімділігінің шектелуі болып табылады.

      Әртүрлі көздер бөлінісінде су ресурстары көрсеткіштерінің алшақтықтары бар, бұл елдегі су саласының шынайы жағдайын көрсететін объективті және анық ақпараттың болмауына алып келеді.

      Мысалы, Су ресурстары және ирригация министрлігі Су шаруашылығы комитетінің деректері бойынша 2010 жылы өзен ағындысы 181 км3-ді, 2016 жылы 160 км3-ді құрады.

      Сонымен қатар "Қазгидромет" РМК-да деректер басқа: 2010 жылы – 143,6 км3, 2016 жылы – 146,0 км3-тен сәл астам.

      Өзендер мен уақытша су арналарының саны бойынша деректер де қарама-қайшы. Су ресурстары және ирригация министрлігі Су шаруашылығы комитетінің деректері бойынша олардың саны 39 мың, "Қазгидромет" РМК
84 мыңнан астам деп мәлімдейді.

      Су объектілерін мемлекеттік мониторингтеу жүйесінің міндеттері мемлекеттік байқау желісінің оңтайлы құрамын қалыптастыру, оның техникалық жарақтандырылуын жақсарту, болжамдардың уақтылы болуы мен дұрыстығын арттыруды қамтамасыз ететін заманауи болжау әдістерін енгізу, сондай-ақ мемлекеттік басқару органдары, су объектілерін мемлекеттік мониторингтеуді жүргізуге қатысушылар, ғылыми ұйымдар, азаматтар үшін олардың қолжетімділігін қамтамасыз ете отырып, су объектілерін мемлекеттік мониторингтеу деректерін жүйелендіруге және интеграциялауға мүмкіндік беретін ақпараттық жүйені құру болып табылады.

      Гидрометеорологиялық деректермен қамтылу деңгейі бойынша мемлекеттік желі дамыған елдерден едәуір артта қалып отыр. Мысалы, Қазақстанда өткен ғасырдың 80-90-шы жылдарында 1983 гидрологиялық бекет жұмыс істеген, 2010 жылға қарай олардың саны 245-ке дейін қысқарды. Мемлекеттік байқау желісін дамыту бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстың нәтижесінде 2022 жылға елде 377 гидрологиялық бекет жұмыс істейді.

      Сонымен қатар гидрологиялық бекеттердің ең аз қажетті саны 511-ді құрайды, бұл Қазақстан аумағының гидрологиялық зерделенуін тез және айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткішке екі кезеңде қол жеткізу ұсынылады (2029 жылға дейін гидрологиялық бекеттер санын 419-ға дейін және 2050 жылға қарай 51-ге дейін ұлғайту).

      Қазіргі жағдайда автоматтандыру және цифрландыру басқарушылық және технологиялық процестердің тиімділігін арттырудың тиімді құралдары болып табылады. Бұл ретте су ресурстарын басқару жүйесінде жағдайды жедел бағалауға және дәл уақтылы шешімдер қабылдауға мүмкіндік беретін заманауи цифрлық технологиялар енгізілмеген.

      Осыған байланысты "Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты" ЖШС-не "су ресурстарын есепке алу мен басқаруды автоматтандыру, гидротехникалық құрылыстардың техникалық жай-күйін бағалау" салаларын үйлестіруді бекіту қажет.

      2.10. Гидротехникалық құрылыстардың тозуы

      Қазіргі уақытта Қазақстанның су шаруашылығы кешеніне жобалық көлемі 87,8 км3 331 су қоймасы, 125 су торабы, 3392 канал, 473 бөгет және 1667 басқа да құрылыстар кіреді.

      Су қоймаларының басым бөлігінің (46 %) көлемі 1-ден 10 млн м3-ге дейін, 42 %-ы – 10-нан 100 млн м3-ге дейін және 12 %-дан астамы – 100 млн м3 дейін.

      Олардың көпшілігі 30-50 жылдан астам күрделі жөндеу және реконструкциялау жүргізілмей жұмыс істеп келді және қауіптілігі жоғары объектілер болып табылады. Бұл ретте су шаруашылығы объектілерінің іс жүзіндегі тозуы 60 %-дан астамды құрайды. Коммуналдық және жеке меншіктегі жекелеген құрылыстарда неғұрлым күрделі жағдай қалыптасқан.

      Су шаруашылығы инфрақұрылымын реконструкциялау және дамыту жөніндегі жобаларды іске асырудың әлсіз тиімділігі, жоғары сыбайлас жемқорлық тәуекелдері, шешімдер қабылдаудың күрделі және бюрократиялық тетігі байқалады.

      Тұтас алғанда, сала инвестициялық тартымдылықтың төмендігімен сипатталады. Бүгінгі күні мемлекеттік-жекешелік әріптестіктің (бұдан әрі – МЖӘ) бірде-бір жобасы іске асырылмаған. Жобаларды іске асыру негізінен республикалық бюджет қаражаты есебінен жеке инвестициялар тартпай жүзеге асырылады. Өз кезегінде, "Қазсушар" РМК стратегиялық су шаруашылығы құрылыстарын пайдалануды ғана жүзеге асырады және қолданыстағы тарифтік саясат кезінде су шаруашылығы инфрақұрылымын дамытуда өзінің барлық әлеуетін іске асыра алмайды.

      Су шаруашылығының тағы бір проблемасы су заңнамасында бөгеттердің қауіпсіздігі туралы заң қабылдау, көп факторлы зерттеулер жүргізуді ұйымдастыру, гидротехникалық құрылыстардың қауіпсіздігі өлшемшарттарын айқындау және мониторингтеу бөлігіндегі коллизиялар болып табылады. Нәтижесінде гидротехникалық, оның ішінде көп факторлы құрылыстардың жай-күйін зерттеп-қарау әлсіз жүргізіледі. Бұл жағдаят елдің су шаруашылығы инфрақұрылымының жай-күйі туралы статистикалық ақпаратты дұрыс қалыптастыруға мүмкіндік бермейді. Сондай-ақ Қазақстанда су шаруашылығының инфрақұрылымын есепке алу толық шамада жүргізілмейді.

      Авария болса, халыққа ықтимал қауіп төндіретін су қоймалары жергілікті құлақтандыру жүйелерімен жарақтандырылмаған немесе ақаулы жағдайда, күзет жүйелерімен және құрылғылармен жабдықталмаған.

      2.11. Су ресурстарын басқару жөніндегі мемлекеттік саясатты қалыптастыру

      Қазіргі уақытта су ресурстарын басқару және қорғау, халықты, экологияны және экономика салаларын сумен қамтамасыз ету жөніндегі функциялар әртүрлі орталық мемлекеттік органдардың құзыретінде.

      Су ресурстары және ирригация министрлігі су қорын пайдалану және қорғау, ирригация, елді мекендерден тысқары жерлерде ауызсумен жабдықтау, гидрологиялық мониторинг саласында мемлекеттік саясатты қалыптастырады және іске асырады.

      Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі елді мекендер шегінде ауызсумен жабдықтау және су бұру, жерасты суларын геологиялық зерделеу мәселелеріне жауап береді.

      Экология және табиғи ресурстар министрлігі балық ресурстарын және басқа да су жануарларын қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы мәселелерге жауап береді.

      Ауыл шаруашылығы министрлігі агроөнеркәсіптік кешен, суармалы егіншілік және агромелиорация, жер ресурстары, акваөсіру бөлігінде жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану мәселелеріне жауап береді.

      Энергетика министрлігі гидроэнергетика саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастырады және іске асырады.

      Денсаулық сақтау министрлігі шаруашылық-ауызсу қажеттіліктері үшін халық пайдаланатын судың санитариялық-эпидемиологиялық мониторингін жүргізуге, сондай-ақ ауызсу сапасына қойылатын талаптардың сақталуын бақылауға жауапты.

      Төтенше жағдайлар министрлігі судың зиянды әсеріне байланысты төтенше жағдайлардың алдын алу және олардың салдарын жою мәселелерімен айналысады.

      Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі қоршаған ортаның, оның ішінде су ресурстарының жай-күйін ғарыштық мониторингтеуді қамтамасыз етеді.

      Ғылым және жоғары білім министрлігі су саласы үшін кадрлар даярлауды, сондай-ақ су саласындағы ғылыми зерттеулерді базалық, гранттық және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыруды қамтамасыз етеді.

      Сыртқы істер министрлігі трансшекаралық өзендер бойынша Су ресурстары және ирригация министрлігінің өзара іс-қимылы бөлігінде қызметті үйлестіруді жүзеге асырады.

      Су ресурстары үшін салық төлемдері, су саласындағы инвестициялық жобаларды іске асыру, сондай-ақ табиғи монополиялар субъектісі ретінде "Қазсушар" РМК-ның қызметі мәселелері Ұлттық экономика министрлігіне жатады.

      Орталық мемлекеттік органдардың аталған функцияларын шартты түрде екі түрге бөлуге болады.

      Бірінші түрге су ресурстарын пайдалануға байланысты функциялар жатады. Бұл Су ресурстары және ирригация, Экология және табиғи ресурстар, Ауыл шаруашылығы, Энергетика, Өнеркәсіп және құрылыс министрліктерінің функциялары.

      Екінші түрге көмекші функциялар жатады. Бұл Денсаулық сақтау, Төтенше жағдайлар, Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі, Ғылым және жоғары білім, Сыртқы істер және Ұлттық экономика министрліктерінің функциялары.

      Функциялардың бытыраңқылығы талдаудың, шешімдер қабылдаудың және орындаудың логикалық дәйекті жүйесімен су ресурстарын қорғау және пайдалану саласындағы ішкі, сол сияқты сыртқы саясатты біріктіретін тұтас ұйымдық құрылым құруға және тиісінше елдің жаһандық климаттық және геосаяси сын-қатерлерге дайындығын қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.

      2.12. Су қорын қорғау және пайдалану саласындағы ғылыми зерттеулер

      Тұтас алғанда, Қазақстанда су шаруашылығы саласындағы ғылымға екінші кезектегі және елеусіз мәселе сияқты көзқарас қалыптасты. Бұл ретте, Қазақстанның су шаруашылығы саласындағы көптеген жоспарлары, бағдарламалары, жобалары мен шешімдері көбінесе практикалық іске асырылмай немесе салынған қаржы ресурстарына сәйкес келмейтін өте төмен сапамен және қанағаттанғысыз нәтижелермен іске асырылатын декларативтік сипатта болады.

      Гидромелиорацияны, су шаруашылығы кешенін дамытуды қамтамасыз етуге бағытталған ғылыми-техникалық әзірлемелер стратегиялық және жедел басқару, су шаруашылығы қызметін жоспарлау, құрылыстар мен технологияларды жобалау, су объектілерінің жай-күйін модельдеу және болжау мәселелерінің кең ауқымын қамтиды.

      Кешенді ғылыми негіздемені, заманауи зертханалық базаны қолдануды және ақпараттық технологияларды дамытуды талап ететін проблема су объектілеріндегі судың сапасын бақылау мен басқаруды қамтамасыз ету, нормалау жүйесінің ғылыми негіздерін қалыптастыру, сондай-ақ жаңа білім негізінде суды есепке алу мен оның сапасы бойынша талап етілетін стандарттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін серпінді жоғары технологиялық шешімдерді іздеу болып табылады.

      Ғылыми міндеттерді шешуді қамтамасыз ету ғылыми-зерттеу ұйымдарының әлеуетін арттыруды және жұмыс істеп тұрған ғылыми мектептерді қолдау және дамыту мақсатында жас ғылыми кадрларды тарту үшін жағдайлар жасауды талап етеді.

      2.13. Кәсіби кадрлармен қамтамасыз етілу

      Қазақстанның су ресурстарын басқарудың барлық деңгейлерінде білікті кадрлар мен жас мамандардың тапшылығы байқалады. Қазіргі уақытта су шаруашылығының қажеттіліктері үшін жоғары білімі бар, жыл сайын бітіріп шығатын кадрлардың саны небәрі 200 адамды құрайды, ал орта техникалық білімі барлар – 100 адам, оның 22 %-ы ғана жұмысқа орналасады.

      Қолданыстағы оқу бағдарламалары толық білім көлемін бермейді, нәтижесінде су шаруашылығының шығарылатын инженерлік кадрлары дайындық деңгейі бойынша өткен ғасырдың 90-жылдарына қарағанда әлдеқайда төмен.

      Республиканың бассейндік инспекцияларының аумақтық бөлімдерінде жұмыс істейтін мамандардың саны су қорының пайдаланылуы мен қорғалуына толыққанды мемлекеттік бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.

      Гидротехникалық құрылыстарды жобалау, пайдалану саласындағы арнайы бейіндегі мамандардың тапшылығы қатты сезіледі. Кадрларды даярлау деңгейі ғылыми және жобалау институттарының талаптарына жауап бермейді.

      Тұтас алғанда, жаңа технологияларды енгізу аясында су саласына арналған кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесінің болмау фактісі орын алуда.

      Арнайы пәндер тиісті деңгейде оқытылатындай, ал мамандар даярлаудың оқу бағдарламалары практикалық қызметке барынша жақындап, практиктер мен ғалымдарды тарта отырып әзірленетіндей мамандандырылған жоғары оқу орындары жоқ.

      Су шаруашылығы мамандарын шығаратын жоғары оқу орындары – тоғыз, олардың көпшілігінде тиісті оқытушылар құрамы мен зертханалық базасы жоқ, бұл бітірушілерді даярлау сапасына тікелей әсер етеді.

      Көп жағдайда оқыту бір мамандық бойынша жүргізіледі – "су ресурстары және су пайдалану", ол кең бейінге жатады және қазіргі жағдайда су саласының жұмыскерлеріне қойылатын біліктілік талаптарына жауап бермейді. Сондай-ақ кадрлар даярлау су шаруашылығы ұйымдарымен және кәсіпорындарымен тиісті байланыс жасалмай жүргізіледі.

      Осыған байланысты "гидромелиорация", "өзен құрылыстары мен гидроэлектростанциялардың гидротехникалық құрылысы", "гидромелиорациялық жұмыстарды механикаландыру", "су шаруашылығы экономикасы", "гидрогеология және инженерлік геология", "сумен жабдықтау және кәріз" және "құрлық гидрологиясы" бағыттары бойынша инженер мамандарды шығару өзекті болып отыр.

      Бағалау болжамдары бойынша 2029 жылға қарай жоғары білікті мамандарға деген қажеттілік 800 адамға дейін өседі, бұл ретте оларды оқыту үшін 350 адамға дейін профессор-оқытушылар құрамы, оның ішінде ғылыми дәрежесі бар 170 адам қажет болады.

      Жалақының төмен деңгейіне, жұмысқа орналасудың күрделілігіне, шаруашылық жүргізуші субъектілердің жас мамандарды жұмысқа қабылдауға құлықсыздығына байланысты су шаруашылығы ұйымдары жұмыскерлерінің басым бөлігін зейнеталды жастағы адамдар құрайды. Ұрпақтар сабақтастығы қағидаты бұзылуының қауіпті үрдісі байқалды, өйткені жоғары білікті маманды даярлау және оның қалыптасуы үшін кемінде 10 – 15 жыл қажет.

      Қазақстанның су саласы мамандарының біліктілігін арттыру мәселесі өткір тұр. Бұл проблеманы шешуге "Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты" ЖШС-ның базасында жұмыс істейтін гидротехникалық құрылыстардың қауіпсіздігі және су үнемдеу технологиялары жөніндегі халықаралық оқу орталықтары ықпал ете алады. Ол үшін Су ресурстары және ирригация министрлігінің жұмыс жоспарларына отандық және шетелдік сарапшыларды тарта отырып, су шаруашылығы ұйымдары (су ресурстарын пайдалануды реттеу және қорғау жөніндегі бассейндік инспекциялар және "Қазсушар" РМК) мамандарының біліктілігін арттыруды енгізу қажет.

      Қазақстан Республикасының су саласын кадрлық қамтамасыз етудің негізгі міндеттері:

      тиісті мамандарға сұранысты қанағаттандыруға қабілетті су саласын кадрлық қамтамасыз етуді басқарудың заманауи тетіктері мен құралдарын қалыптастыру;

      оқу орындарының материалдық-техникалық базасын жаңғырту, жас және талантты оқытушыларды тарту үшін уәждемелік ынталандырулар жасау;

      су шаруашылығы саласының инновациялық дамуын қамтамасыз ету үшін қазіргі кадрлардың кәсіптік құзыреттілігін арттыру жүйесі мен технологияларын қалыптастыру.

      2.14. Су заңнамасының мәселелері

      Су саласының негізгі заңнамалық құжаты – Су кодексі 2003 жылы қабылданды. Бірнеше мәрте өзгерістер мен толықтырулардың нәтижесінде құқық қолдану дәйектілігі жоғалды, бұл жалпы алғанда су шаруашылығының барлық деңгейлеріндегі жағдайдың нашарлауына алып келеді.

      Сарапшылардың бағалауы бойынша қолданыстағы Су кодексі негізінен су ресурстарын шаруашылық пайдалануға бағытталған, мұнда су, мысалы, ауыл шаруашылығында экономикалық пайда алу құралы ретінде қарастырылады. Бұл ретте онда су үнемдеу, суды үнемді пайдалануды ынталандыру ескерілмейді. Су пайдалану процесінің барлық сегменттері мен барлық кезеңдерінде айтарлықтай техникалық, экономикалық проблемалар, сондай-ақ құқықтық қатынастар, реттеушілік бақылау және оларды шешуді талап ететін даму стратегиялары мен жоспарларын қалыптастыру саласындағы кемшіліктер бар. Сектораралық өзара іс-қимылдың нақты заңнамалық тетіктерінің болмауы судың қауіп-қатерлерін азайту және олардың орындалуын бақылау үшін іс-шараларды жүйелі жоспарлауды жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді.

      Қазіргі заңнама су объектілерін пайдалану және қорғау саласындағы тиімді мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға арналған жағдайларды қамтамасыз етпейді. Бұдан басқа, институционалдық құрылым мен басқару жүйесі одан әрі дамуды және олардың тиімділігін арттыруды талап етеді.

      Бассейндік кеңестердің қолданыстағы жүйесі арқылы қоғамдық ұйымдарды мемлекеттік басқару жүйесіне интеграциялау және олардың су қатынастары саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруға белсенді қатысуы қағидаттық жағынан маңызды болып табылады.

      Су қатынастары саласындағы басым мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу бойынша мемлекеттік билік органдары қызметінің нәтижелілігі мен үйлестірілуін арттыру мәселелері одан әрі дамытуды талап етеді.

      Мемлекеттік басқаруды жетілдірудің басым бағыты Қазақстан Республикасының Су кодексінде көзделген мынадай тетіктерді іске асыру болып табылады:

      су объектілерін кешенді пайдалану және қорғау схемаларын әзірлеу;

      су объектілерінің өңірлік ерекшеліктері мен жеке сипаттамаларын ескеретін су объектілеріне жол берілетін әсер ету нормативтерін әзірлеу;

      үнемі суару кезінде су беру бойынша қызметтер көрсету тәртібін әзірлеу;

      су қоймаларын пайдаланудың жаңа қағидаларын әзірлеу және қолданыстағыларын өзектілендіру.

      Мемлекеттік басқаруды жетілдіру Қазақстан Республикасында су ресурстарын интеграцияланған басқару қағидаттарын іске асыруға бағдарланған келісілген іс-қимылдарды тұжырымдауға ықпал ететін негізгі факторлардың бірі болып табылады.

      3-бөлім. Халықаралық тәжірибеге шолу

       

      3.1. Суды пайдалану тиімділігін арттыру

      Суды ұтымды пайдалану бөлігінде Израиль, Испания және Сингапур сияқты елдердің тәжірибесі назар аударуға тұрарлық.

      Израиль үлкен жетістіктерге жеткен негізгі бағыт – ауыл шаруашылығында су тұтыну. Израильде алғаш рет енгізілген тамшылатып суарудың арқасында ауыл шаруашылығындағы суды тұтынуды 30 %-ға қысқарту мүмкін болды. Ауыл шаруашылығында тазартылған ақаба суларды пайдалану да жетістікке жетелейді. 2015 жылы ауыл шаруашылығында пайдаланылған судың жартысынан көбін қайта айналымнан өткен су құрады (500 млн м3-ден астам). Израиль ақаба сулардың 86 %-ын қайта өңдейді және осы мәселе бойынша әлемде 1-ші орын алады. Салыстыру үшін бұл көрсеткіш Испанияда 17 %-ды, Аустралияда 10 %-ды, Италияда 8 %-ды құрайды.

      Еуропада тазартылған суды қайта пайдалану бойынша 1-ші орынды Испания алады. Испания – Еуропадағы, Америкадағы және Таяу Шығыстағы тұщыландырылған судың негізгі өндірушісі және тұщыландыру қондырғыларының қуаты бойынша әлемде 4-ші орында (тәулігіне 3 млн м3). Әлемдік жиырма тұщыландыру жөніндегі компаниялардың жетеуі испандық.

      Сингапур бүгінде су ресурстарын интеграцияланған басқару жөніндегі халықаралық деңгейдегі үлгілердің бірі және су технологиялары саласындағы тәжірибені берудің жаһандық орталығы болып саналады. Сингапурда ақаба суларды тұщыландыру және қайта айналымы технологияларын әзірлеуге мамандандырылған 25-тен астам ғылыми-зерттеу институты орналасқан.

      3.2. Су тасқыны мен су басуды болғызбау

      Халықаралық тәжірибеге сәйкес су тасқыны мен су басуға қарсы күресте халықты толық уақтылы хабардар етуге және төтенше жағдайлардың дамуын модельдеуге басты назар аударылады.

      Айталық, Нидерландыда су тасқынымен күресу үшін мынадай қағидаттар қолданылады:

      1) ақпаратты халыққа толық және уақтылы жеткізу;

      2) төтенше жағдайға ден қоюдың орнына оны болжау;

      3) су ресурстарын тұрақты басқару және тиісті су шаруашылығы инфрақұрылымын тиісті тәртіпте ұстау;

      4) өзен алқабында құрылыс салуға тыйым салатын аумақтық жоспарлау;

      5) қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін барлығы – Үкімет, жергілікті билік, су шаруашылығы басқармалары және азаматтардың өздері жауапты болады.

      2021 – 2022 жылдардан бастап осыған ұқсас шаралар Америка Құрама Штаттарында қабылданады. 2022 жылы Мэн, Нью-Джерси, Солтүстік Каролина және Оңтүстік Каролина штаттарында су тасқынына байланысты төтенше жағдайлардың пайда болуын модельдеуге бағытталған ұсыныстар жасалды.

      3.3. Су ресурстарын ластанудан қорғау

      Еуропалық Одақта (бұдан әрі – ЕО) мүше мемлекеттердің тәжірибесі су сапасын басқаруда айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік берді. Атап айтқанда, ЕО-ның бірқатар директивалары, мысалы, Су бойынша негіздемелік директива, Ауызсу бойынша директива, Қалалық ақаба сулар туралы директива, Шомылуға арналған су туралы директива және олармен байланысты бірқатар басқалары да ауызсу мен халықтың денсаулығын адамның тұтынуына арналған кез келген ластануының қолайсыз салдарынан қорғауға арналған міндетті нысаналы сапа көрсеткіштерін белгілейді. Осындай көрсеткіштер қоршаған ортаны қалалық және өндірістік ақаба суларды ағызудың жағымсыз әсерінен қорғау мақсатында белгіленді.

      Су объектілерін ластанудан қорғау саласында ЕО елдері арасынан Германия көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Коммуналдық салада 10000-нан астам биологиялық тазарту станцияларын салу және өнеркәсіптік кәсіпорындарда сарқынды суды қарқынды өңдеу арқасында су объектілеріне ластағыш заттардың төгілуі айтарлықтай қысқарды.

      3.4. Су ресурстарын және су шаруашылығын басқару

      Қазіргі әлемде су ресурстарын басқару әртүрлі деңгейлерде жүзеге асырылады: мемлекетаралық, мемлекеттік, бассейндік, аумақтық, сондай-ақ су пайдаланушылар деңгейінде.

      Прогрессивті әлемдік тәжірибе көрсеткендей, суды басқарудың ең үздік практикасы негізгі 6 құрамдасты қамтитын интеграцияланған тәсілді қолдану болып табылады:

      бассейндік бөліністегі басқару;

      су және жер ресурстарын бірлескен басқару;

      әлеуметтік, экономикалық және экологиялық факторларды бірлесіп қарау;

      жерүсті және жерасты су ресурстарын жоспарлауға қосу;

      жұртшылықтың жоспарлау процесіне қатысуы;

      шешімдер қабылдау процесіндегі ашықтық пен есептілік.

      Әлемнің көптеген елдерінің су заңнамасы мемлекеттік су шаруашылығы органдарын құра отырып, су ресурстарын пайдалану және қорғау саласындағы мемлекеттік реттеуді көздейді.

      Экономикасы дамыған елдерде ластану деңгейін төмендету және су ресурстарының сарқылуын болғызбау мақсатында су объектілерін кешенді пайдалану мен қорғаудың ұзақ мерзімді бағдарламаларын әзірлеу қажеттілігі заңнамалық тұрғыдан белгіленген.

      ЕО-да 2000 жылдан бастап ЕО-ның барлық елдері орындауға міндетті Су негіздемелік директивасы қолданылады. Мұнда су ресурстарын басқару мәселелері бойынша тәсілдер жинақталып қорытылған, оның негізгі қағидаттары мыналар болып табылады:

      барлық жерүсті су объектілерін қорғауды, жақсартуды және қалпына келтіруді қамтамасыз ету;

      арнаулы мемлекеттік басқару органын құра отырып, су бассейні шекараларында су ресурстарын басқару;

      әрбір су бассейні бойынша ұзақ мерзімді іс-қимыл бағдарламасын әзірлеу, ол әрбір 6 жыл сайын қайта қаралады және нақтыланады, кеңінен талқылау үшін міндетті түрде жарияланады;

      су пайдаланушыларды, жергілікті өзін-өзі басқару органдарын және жұртшылықты қоса алғанда, барлық мүдделі тараптардың бассейндік бағдарламаларды әзірлеу, түзету және іске асыру процесіне белсенді тарту;

      су ресурстарын зерделеу, қорғау және молықтыру, су объектілерін су пайдаланғаны және су объектілерін ластағаны үшін төлемдерден түсетін қаражат есебінен қалпына келтіру жөніндегі шығыстарды толық жабу қағидатын практикада қолдану;

      су объектілеріне жол берілетін әсер ету нормативтері және су сапасының нысаналы көрсеткіштері негізінде су пайдалануды лицензиялауды жүзеге асыру;

      су объектілері мен ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жай-күйіне мониторингті жүзеге асыру;

      трансшекаралық су арналары бойынша іс-қимылдарды шектес елдермен келісу және мемлекетаралық басқару органын құру қажеттігі.

      Директива екі негізгі мақсатты айқындайды: еуропалық су шаруашылығының ұйымдастырушылық шеңберін құру және еуропалық өзендердің, көлдер мен теңіздердің "қанағаттанарлық экологиялық жағдайына" қол жеткізу.

      Су ресурстарын басқару саласында Германия Еуропадағы және бүкіл әлемдегі ең прогрессивті елдердің бірі болып табылады. Бұл тек су айдындарын қорғауға ғана емес, сонымен қатар ауызсудың үнемді жұмсалуына және өнеркәсіптегі судың аз шығындалуына да қатысты.

      "Су шаруашылығын ұйымдастыру туралы" Заң (1957 жыл) Орталық федералды заң болып табылады, оған сәйкес "Су табиғаттың құрамдас бөлігі болып табылады және жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік кеңістігі ретінде қорғалады". Суды пайдалану қағидаты ретінде мынаны санауға болады: "арнайы рұқсат етілмеген нәрсеге тыйым салынады". Қағидаттық жағынан суды пайдалану рұқсаттарды алумен байланысты, олардың берілуі Германияның экологиялық құқығы үшін маңызды көрсеткішке – "техника жай-күйінің талаптарын қанағаттандыруға" бағытталған.

      Екінші федералды заң – "Ақаба суды суға ағызғаны үшін төлемдер туралы" Заң. Төлемді есептеудің негізі ақаба сулардағы ластағыш заттардың мөлшері үшін белгіленген "ластану бірліктері" болып табылады. Бұл төлемдерден түскен табыс жерлердің бюджеттеріне түседі және су қорғау шараларына жұмсалады.

      Германияда су ресурстары саласындағы мемлекеттік міндеттерді Федералды үкімет, 16 жер және жергілікті өкілеттіктерге сәйкес коммуналар шешеді. Жергілікті билік өздерінің су заңдарына ие және олардың орындалуына жауапты болады, олар федералды заңдарға қайшы келмейді. Өзендер бассейні бөлінісінде жерлердің жұмыс топтары бар, ал Федералды үкімет халықаралық өзен бассейндеріне қатысты мәселелерді шешуге қатысады.

      Франция заңнамасы әлемдегі ең жетілгендердің бірі болып саналады, оған сәйкес су мемлекеттік меншік болып табылады. Қолданыстағы су заңнамасы
ЕО-ның Су негіздемелік директивасына сәйкес келеді. Су туралы Заңмен (1964 жыл) су ресурстарын мемлекеттік басқару жүйесіне өзгерістер енгізілді, оның ішінде ел аумағы 6 бассейнге бөлініп, бассейндік комитеттер мен агенттіктері құрылды.

      1992 жылы Су туралы заңға толықтырулар енгізілді, атап айтқанда, жерүсті және жерасты суларын бірлесіп басқару ұғымы айқындалды, Бассейндік комитеттер бассейннің су шаруашылығы кешенін дамыту мен басқарудың бас жоспарларын және бассейндерді (сала бассейндерін) дамыту жоспарларын әзірлеуі бекітілген.

      Бассейндік комитеттерге бассейнді дамыту саясатын айқындау және суды пайдаланғаны үшін төлемдерді белгілеу берілді. Бассейн комитеті Бассейннің су ресурстарын жоспарлау және басқару бойынша негіздемелік бағдарламаны әзірлейді. Бассейн жергілікті су комиссияларына есеп беретін учаскелерге бөлінеді. Әрбір комиссия өзінің Су ресурстарын жоспарлау және басқару бағдарламасын әзірлейді.

      Бассейндік агенттіктер экономикалық ынталандыру тетіктерін (төлемдер мен субсидиялар) пайдалана отырып, өзін-өзі қаржыландыру шарттарында бассейндік саясатты іске асыруды қамтамасыз ететін атқарушы мемлекеттік қаржы-техникалық органдар болып табылады.

      2000 жылы ЕО бірыңғай негіздемелік тетік ретінде Су негіздемелік директивасын қабылдады. Осыған байланысты Испания 2003 жылы өзінің "Су ресурстары туралы" Заңын (1985 жыл) қайта қарап, оған Негіздемелік директиваның негізгі ережелерін ауыстырды, 2009 жылы су жинау бассейндеріндегі су шаруашылығы қызметін басқаруды жоспарлауға кірісті, онда жұртшылықтың қатысуына және су ресурстарының экологиялық жағдайына ерекше назар аударылды. Сондай-ақ ел су объектілерінің жай-күйін бағалау және ластану көздерін анықтау үшін кешенді мониторинг бағдарламасын құрды.

      Испаниядағы су ресурстарын реттеудің негізі халықаралық, ұлттық, субұлттық, өңірлік және жергілікті деңгейлерді қамтитын көп компонентті құқықтық актілер, құралдар мен саяси тетіктер, сондай-ақ басқару тетіктері және институттар (Испания Корольдігі, 2023) болып табылады. Мемлекеттік билік пен жеке бизнестің бірлескен күш-жігері испан моделінің сәтті болуының кілті болды.

      Жалпы суды басқару мемлекеттің қолында, бірақ халықтың жартысына жуығына жекеменшік немесе аралас мемлекеттік-жекеменшік компаниялар қызмет көрсетеді. Кең ауқымды инфрақұрылымдарды және бассейн аралық су беру схемаларын қаржыландыруды мемлекет жүзеге асырады.

      Израильдің тәжірибесі заманауи технологияларды табысты қолданудың, бизнес пен халықты елдің су шаруашылығын басқару мәселесіне тартудың үлгісі болып табылады. Израильдің тарифтік саясаты да қызығушылық тудырады. Су пайдалану нормаларының екі градациясы көзделген: базалық су пайдалану (жан басына шаққанда 3,5 м3-ге дейін), қазіргі уақытта қосылған құн салығын ескере отырып, 1 м3 үшін шамамен 6,5 шекелді (2,3 АҚШ доллары) құрайды. Кез келген қосымша пайдалану жоғары мөлшерлемені талап етеді – қазіргі уақытта қосылған құн салығын қоса алғанда, 1 м3 үшін шамамен 12,3 шекель (44,6 АҚШ доллары). Су тарифтері тұтынушыларды сумен және көрсетілетін қызметтердің кәрізімен қамтамасыз ету шығындарын жабатындай етіп белгіленеді.

      Америка Құрама Штаттарының (бұдан әрі – АҚШ) су заңнамасының негізін жекелеген штаттардың заңнамасы құрайды. АҚШ-та тиісті өкілеттіктері бар немесе бассейндік жоспарлау мен басқару жауапкершілігін өз мойнына алған бірыңғай федералды орган жоқ. Суды басқарудың жауапкершілігі мен өкілеттіктері көптеген федералды, штаттық және жергілікті басқару органдары, үкіметтік емес ұйымдар мен жекеменшік компаниялар арасында бөлінген.

      АҚШ заңнамасында жерүсті және жерасты сулары әртүрлі құқықтық нормалармен реттеледі. Жерүсті суларын пайдалануды реттеудегі басты назар суды пайдалануға рұқсат беру жүйесіне аударылады.

      Аустралияда су саласын реформалауға 1994 жылғы ұзаққа созылған құрғақшылық түрткі болды. Ең басында ғалымдардың қатысуымен Үкімет пен штаттар арасында келісілген Ұлттық су бастамасы әзірленді. Кейіннен Ұлттық су комиссиясы құрылды.

      Суды пайдаланудың әлемдік тәжірибесі бірегей және алуан түрлі. Дамыған елдерде суды ақылға қонымды басқарудың негізгі жауапкершілігі мемлекетте, сонымен қатар су шаруашылығы саясатында мақсаттар қою және қажетті әлеуетті дамыту арқылы бастама жасайды. Атап айтқанда, АҚШ-та Германияда, Қытай мен Францияда ұлттық және өңірлік деңгейдегі су шаруашылығы объектілерін салу мен қалпына келтірудің негізгі салымшысы мемлекеттік бюджет болып табылады.

      Су ресурстарын есепке алу және бақылау бойынша зерттеулерді талдау ақпараттық технологияларды қолдану әлемнің көптеген елдерінде қолданылатынын көрсетеді. Мұндай технологиялар АҚШ-та, Израильде, Оңтүстік Кореяда, Аустралияда, Түркияда және Өзбекстанда суды бөлу процестерін барынша тиімділікпен оңтайландыру үшін сәтті қолданылды.

      Азаматтық қоғам мен жеке сектордың белсенді қатысуына ерекше мән беріледі, өйткені су шаруашылығы проблемаларын тек үкімет шеше алмайды.

      Дамыған елдерде су ресурстарын басқару жүйесін қалыптастыру тәжірибелері бір елдегі суды басқару жүйелерінің тұжырымдамаларын бүкіл әлемдегі су проблемаларын еңсеру мақсатында басқа елдерде қолдануға болатын тәжірибеден іс-әрекетке көшу құралы бола алады.

      3.5. Ирригацияда су үнемдеу технологияларын қолдану

      Шет елдерде су үнемдеу технологияларының ирригацияда қолданылуы бойынша ақпараттық іздеу нәтижелері бойынша суармалы егіншіліктің қазіргі жағдайы анықталды және су үнемдеу технологияларының қолданылуына баға берілді.

      Су тапшылығының ұлғаюына және қымбат тұратын фермерлік еңбекке байланысты жаңбырлатып және тамшылатып суару көптеген елдерде тез қолданыла бастады.

      Бұл ретте дамушы елдерде ауыл шаруашылығы дақылдарын суарудың су үнемдейтін технологиялары 30247646 гектар аумақты алып жатыр, оның ішінде жаңбырлату 19397468 гектар аумақта қолданылады және тамшылатып суару
10850178 гектар аумақта пайдаланылады, бұл жалпы суармалы алаңның
16,45 %-ын құрайды. Дамыған елдерде су үнемдеу технологиялары 25951117 гектар аумақта қолданылады, мұнда 20898621 гектар аумақта жаңбырлату, ал 5052496 гектар аумақта тамшылатып суару қолданылады, бұл жалпы суармалы алаңның 58,5 %-ын құрайды.

      3.6. Трансшекаралық сулар бойынша мемлекетаралық ынтымақтастық

      Трансшекаралық сулар мәселесі ерекше назар аударуға тұрарлық. Осы саладағы халықаралық ынтымақтастықтың сәтті мысалдарының ішінде мыналарды атап өтуге болады:

      1) Канада мен Америка Құрама Штаттары арасындағы шекаралық сулар туралы шарт, 1909 жыл. Шарт екі тараптың тоғысатын экологиялық мүдделері негізінде экономикалық және саяси қайшылықтарды тиімді реттеуге мүмкіндік береді;

      2) Аргентина, Бразилия, Парагвай және Уругвай арасындағы Гуарани су тұтқыш жиектері келісімі, 2010 жыл. Бұл Келісім Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас ассамблеясы жанындағы халықаралық құқық комиссиясы айқындаған екі қағидатқа негізделеді. Бірінші қағидат – мемлекеттердің өз аумағындағы жерасты трансшекаралық су тұтқыш жиек бөлігінен егемендігі. Екінші қағидат – жерасты су ресурстарын әділ және ақылға қонымды пайдалану міндеттемесі. Аргентина, Бразилия, Парагвай және Уругвай Гуарани су тұтқыш жиегін бірлесіп зерделеуді, ұтымды пайдалануды және қорғауды осы қағидаттарға сәйкес жүргізеді;

      3) Пәкістан мен Үндістан арасында жасалған Үнді сулары бойынша шарт. 1960 жылы Дүниежүзілік Банктің делдалдығымен Дели мен Исламабад Үнді су ресурстарын бөлу туралы шартқа қол қойды. Тоғыз жылға созылған келіссөздерден кейін қол қойылған келісімге сәйкес Үнді, Джелум және Ченаб өзендері, тіпті олар алдымен Үндістан аумағы арқылы ағатынына қарамастан, Пәкістанға берілді, Сутледж, Беас және Рави Үндістанға берілді. Шартқа сәйкес Үндістан Пәкістан өзендерінің суларын пайдалана алатын болса да, Делидің олардың арнасын өзгертуге немесе су қоймаларын салуға құқығы жоқ. Бұл шарт соншалықты қол сұғылмайтын болып саналады, сондықтан Үндістан оны Пәкістанмен 1956 және 1971 жылдардағы соғыс кезінде де ұстанды.

      Мемлекетаралық келісімдердің жетістігі олардағы қол жеткізілген уағдаластықтарды іске асырудың және мониторингтеудің қажетті тетіктерін егжей-тегжейлі көрсетуге байланысты. Алайда келісімдер бәрі бірдей негізгі қажетті параметрлерді ескермейді: келісімдердің жартысынан көбі мониторингке қатысты тәсілді атап көрсетпейді және 80 %-ы санкцияларды қолдану тетіктерін қамтымайды.

      3.7. Су саласында кадрлар даярлау

      Су саласы үшін кадрлар даярлау бойынша Орталық Азияда көшбасшы болып табылатын Өзбекстанда бакалаврларды 17, магистрлерді 14 мамандық бойынша даярлайды. Ташкент ирригация және ауыл шаруашылығын механикаландыру инженерлері институтында бакалавриат бағдарламалары бойынша оқытудың бүкіл циклына орта есеппен 9500 сағат бөлінеді.

      Қырғызстан мен Өзбекстанда оқу жоспарларының құрылымы анағұрлым теңдестірілген және ұтымды. Гуманитарлық пәндерге жалпы жүктеме көлемінің 15-17 %-ы, ал жалпы кәсіптік пәндерге тиісінше 38,3 % және 43,7 % бөлінді. Сондай-ақ Тәжікстанның оқу жоспарында су саласына байланысты курстарға бөлінген сағаттар көлемінің елеулі екенін атап өту қажет – 38,3 %.
Бұл студенттердің білім беру траекторияларын таңдауында айтарлықтай икемділікті қамтамасыз етеді және оқытушылар құрамын өндірістің перспективалық сұраныстарына бағыттауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ Өзбекстанда (2160 сағат) және Қырғызстанда (750 сағат) өндірістік практикадан өтуге қатысты ең үздік жағдай қалыптасқан.

      Жалпы алғанда, осы Тұжырымдамада халықаралық тәжірибені зерделеу нәтижелерін ескере отырып, біздің еліміз үшін су ресурстарын басқарудың тиімді жүйесінің мынадай құралдарын қолдануға болады:

      1) ұтымды пайдалану және тұтынуды қысқарту: су үнемдеу технологияларын енгізу су ресурстарын тиімдірек пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл ретте ауыл шаруашылығында су үнемдеу суды тиімді пайдаланудың басым кілті болып табылады;

      2) қолжетімді су ресурстарының көлемін ұлғайту: қайталама сумен жабдықтауды, оның ішінде тазартылған ақаба суларды пайдалануды ұлғайту қосымша сумен жабдықтау көздерін жасайды. Сонымен қатар жерасты суларына қол жеткізу, суды тазартудың тиімді жүйелері, инфрақұрылым объектілеріндегі шығындарды қысқарту жобалары да қарастырылуда;

      3) су ресурстарының саны мен сапасын есепке алу, мониторингтеу және бақылау;

      4) инфрақұрылымды құрудың (реконструкциялаудың), басқарудың және реттеудің жаңа нысандары мен әдістерін табуда мемлекет пен жеке сектордың күш-жігерін шоғырландыру.

      4-бөлім. Су саласын дамыту пайымы

      Қазақстанның су саласын дамытудың пайымы – бұл республика азаматтарының денсаулығы мен әл-ауқаты үшін су ресурстарын сақтау және ұтымды пайдалану, экономика салалары мен қоршаған орта қажеттілігінің теңгерімін қамтамасыз ету мәселелері шешілетін су ресурстарын басқарудың дамыған жүйесін құру.

      Тұжырымдаманы іске асыру нәтижесінде 2030 жылға қарай суды тасымалдау кезіндегі өнімсіз шығындар азайтылады, суармалы жерлердің жай-күйін жақсарту үшін гидрогеологиялық-мелиорациялық мониторинг жүйесі дамиды, сондай-ақ экономика салаларын кепілдендірілген сумен қамтамасыз ету және төтенше жағдайлар туындауының қауіп-қатерлерін азайту үшін гидротехникалық құрылыстардың техникалық жай-күйі арттырылады.

      Суарудың су үнемдейтін технологияларын енгізу суармалы судың
20-30 %-ын үнемдеуге мүмкіндік береді, бұл суарудың қосымша алаңдарын енгізуге, сондай-ақ су ресурстарын пайдалану өнімділігін 2,0-2,5 есеге арттыруға мүмкіндік береді.

      Тазартылған ақаба суларды пайдалану көлемінің ұлғаюы су объектілеріне түсетін антропогендік жүктемені азайтуға мүмкіндік береді.

      Қолда бар су ресурстарын ұтымды пайдалану, оның ішінде су үнемдейтін суару технологияларын белсенді енгізу есебінен "ресурстарды басқарудан" "сұранысты басқаруға" көшу үшін алғышарттар жасалатын болады, оның негізгі қағидаты сол бір қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін судың аз мөлшерін пайдалану болып табылады.

      Су ресурстарын мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру мақсатында:

      жерасты суларына мемлекеттік мониторинг жүргізу жүйесі қалпына келтіріледі;

      ғылыми негіздемені ескере отырып, су қауіпсіздігінің сын-қатерлері мен қауіп-қатерлеріне ден қоюдың экологиялық, экономикалық және саяси негізделген жоспарларымен деректерді жинау және талдау, болжамдар мен жоспарлау құжаттарын әзірлеу жүйесін құру қамтамасыз етіледі.

      Қолда бар су ресурстарын ұтымды пайдалану, оның ішінде су үнемдейтін суару технологияларын белсенді енгізу есебінен:

      "ресурстарды басқарудан" "сұранысты басқаруға" көшудің алғышарттары жасалады, оның негізгі қағидаты сол бір қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін судың аз мөлшерін пайдалану болып табылады;

      адамның өмір сүру ортасын, қоршаған ортаны жақсарту үшін су экожүйелерін сақтау және қалпына келтіру қамтамасыз етіледі.

      Ел мүдделерін ескере отырып, трансшекаралық су объектілерін басқаруды жетілдіруді қамтамасыз ету су пайдалану проблемаларымен айналысатын халықаралық ұйымдардың қызметіне қатысуды жандандыру арқылы су ресурстарын қорғау және пайдалану саласындағы жаһандық проблемаларды шешуде Қазақстанның рөлін күшейтуге қол жеткізуге мүмкіндік береді.

      Елдің су-ресурстық әлеуетін сақтауды заңнамалық реттеу су қорын басқару мен қорғауға, су үнемдеуге, экономикалық реттеу тетігіне, трансшекаралық су арналары бойынша мемлекетаралық ынтымақтастыққа, су қауіпсіздігінің негізі ретінде зиянды әсердің алдын алуға қатысты басқару мен талаптардың орнықты негіздерін жасайды.

      Су саласының кадрлық және ғылыми әлеуеті біліктілігі жоғары кадрларды даярлау мен тартуды жақсарту, жалақыны арттыру, жас мамандарды әлеуметтік қамтамасыз ету (жалдамалы тұрғын үймен қамтамасыз ету, біржолғы төлемдер, көтермеақы, тұрғын үймен немесе ай сайынғы тұрғын үй төлемдерімен қамтамасыз ету), ғылымды дамыту және заманауи оқу, зертханалық материалдық-техникалық базамен қамтамасыз ету есебінен арттырылатын болады.

      5-бөлім. Су саласын дамытудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

      Қағидаттар

      Қойылған міндеттерді тиімді шешу мақсатында мыналар негізгі қағидаттар болуға тиіс:

      1)      бірлік пен тұтастық қағидаты – су ресурстары саласындағы заңнаманың, Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін ұйымдастыру және оның жұмыс істеу қағидаттарының, су ресурстарын басқару процесін жүзеге асыру тәртібінің бірлігі;

      2)      нәтижелілік пен тиімділік қағидаты – ресурстардың ең аз шығындарымен мақсаттарға, міндеттерге және нәтижелер көрсеткіштеріне қол жеткізу ағымдағы жағдайды терең талдауға негізделуге тиіс;

      3)      жауапкершілік қағидаты – Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес міндеттерді тиімсіз, сапасыз шешкені және өз құзыреті шегінде күтілетін нәтижелерге қол жеткізбегені үшін Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамыту процесі орындаушыларының (қатысушыларының) жауапкершілігі;

      4)      бүкпесіздік (ашықтық) қағидаты – мемлекеттік құпияларға жататын ақпаратты қоспағанда, Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамыту тұжырымдамасын іске асыру туралы ақпаратты міндетті түрде жариялау;

      5)      ашықтық пен шынайылық қағидаты – осы Тұжырымдамада белгіленген мақсаттарға, нәтижелер көрсеткіштеріне қол жеткізудің негізделген мүмкіндігі;

      6)      ресурстық қамтамасыз етілу қағидаты – қойылған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу үшін қаржыландыру көздері мен көлемін, адами, басқа да материалдық және материалдық емес ресурстарды айқындау;

      7)      адамға бағдарлану қағидаты – қандай да бір шешім қабылдаған кезде адам, оның мүдделері бірінші орынға шығады (осы Тұжырымдама тұрғысында – адамның таза ауыз суға және қолайлы ортаға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру).

      Тәсілдер

      Ағымдағы жағдайды, халықаралық тәжірибені, Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2024 – 2030 жылдарға арналған пайымын және қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін негізгі қағидаттарды талдауды ескере отырып, мынадай тәсілдер көзделеді:

      1-тәсіл. Су шаруашылығы инфрақұрылымын жаңғырту және дамыту

      Су пайдаланушыларға судың үздіксіз берілуін қамтамасыз ету және су шаруашылығы инфрақұрылымын тиісті жағдайда ұстап тұру мақсатында:

      су шаруашылығы объектілерінің қауіпсіздігі декларациясын әзірлеуді ескере отырып, көп факторлы зерттеп-қарау жүргізіледі;

      суару арналары мен тігінен дренаждау ұңғымаларын реконструкциялау және жөндеу-қалпына келтіру жұмыстары жүргізіледі;

      жаңа су қоймалары салынып, авариялық су қоймалары реконструкцияланады;

      су шаруашылығы секторын климаттың өзгеруіне бейімдеу бойынша іс-шаралар жүргізіледі;

      су ресурстарын ұтымды басқару бойынша кешенді тәсілдерді тұжырымдау арқылы оларды есепке алу және басқару жүйесінде автоматтандыру мен цифрландыру енгізіледі;

      жайылымдық алқаптарда суат құрылыстарын түгендеу, реконструкциялау және салу жүргізіледі;

      суарудың су үнемдеу технологияларының, су өлшеу аспаптары мен қондырғыларының меншікті өндірісі құрылады;

      Қаныш Сәтпаев атындағы каналды реконструкциялау және жаңғырту жүргізіледі;

      Астана қаласын сумен кепілдендірілген қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар іске асырылады.

      2-тәсіл. Су ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру

      Қолда бар су ресурстарының көлемін экологиялық және экономикалық жағынан оңтайлы деңгейде ұстап тұру үшін:

      су қорын қорғау және пайдалану саласындағы ең үздік технологиялардың тізбелері әзірленеді;

      суды пайдалану лимиттерін белгілеудің жаңа тетіктері әзірленеді;

      суармалы жерлердің сумен қамтамасыз етілуін арттыру үшін жерүсті, жерасты және коллекторлық-дренажды суларды кешенді пайдалану жүйесі әзірленеді;

      айналымды және қайталама сумен жабдықталмаған ұйымдар осындай сумен жабдықтау жүйелеріне көшу жоспарлары әзірленеді және қабылданады;

      трансшекаралық өзендердегі ірі су қоймалары жұмысының жобалық параметрлері мен режимдері жаңғыртылады.

      3-тәсіл. Су ресурстарын басқару жүйесін ақпараттық-талдамалық қамтамасыз етуді жетілдіру

      Қазақстанның су-ресурстық әлеуетін есепке алу және болжау жүйесін дамыту, су ресурстарын басқару мен жоспарлаудың ақпараттық жүйелерін жетілдіру мақсатында:

      магистральдық және шаруашылықаралық суару арналарында суды есепке алуды, сондай-ақ гидротехникалық құрылыстарда су ресурстарын есепке алу, бақылау және мониторингтеу бойынша процестерді автоматтандыру және цифрландыру жүргізіледі;

      су басуды модельдеу және болжау бойынша flood.gharysh.kz цифрлық геосервисін дамыту жүргізіледі;

      Қазақстан Республикасының су ресурстары бойынша hydro.gov.kz интерактивті геоақпараттық платформасын дамыту жүргізіледі;

      Жерді қашықтықтан зондтау деректері және HydroSpace далалық верификациясы негізінде су тұтыну бойынша цифрлық платформаны дамыту жүргізіледі;

      жаңа гидрологиялық бекеттер салынады және биік таулы қар өлшеу маршруттары құрылады;

      суармалы жерлердің мелиорациялық жай-күйін мониторингтеу және бағалау жүргізіледі;

      су ресурстарын бағалау, басқару жүйесінде шешімдер қабылдау қағидаттары мен тәсілдерін әзірлеу бойынша ғылыми-талдамалық жұмыстар кешені жүргізіледі;

      жерасты сулары мен қауіпті геологиялық процестерге мемлекеттік мониторинг жүргізуді ұйымдастыру жөніндегі шаралар қабылданады;

      климаттың өзгеруіне және антропогендік жүктемелерге бейімделуді есепке ала отырып, су ресурстарын басқаруды бағалау жүргізіледі.

      4-тәсіл. Экологиялық жағдайды жақсарту

      Табиғи су объектілерін сақтау және қалпына келтіру үшін:

      ақаба суларды тазартудың ұтымды схемалары әзірленеді;

      жерүсті су объектілерінің сапасы стандарттары әзірленеді;

      кіші өзендерді оңалту бағдарламалары әзірленеді;

      өзендер мен көлдерді тазарту жүргізіледі;

      Солтүстік Арал теңізін қалпына келтіру жөніндегі шаралар кешені іске асырылады;

      Көкарал бөгетін сақтау және Сырдария өзенінің атырауын қалпына келтіру жөніндегі шаралар қабылданады;

      су объектілерінің ластану көздерін түгендеу жүргізіледі;

      Каспий теңізі бойынша кешенді зерттеулер жүргізіледі;

      табиғат қорғау мақсатында су жіберу жүргізіледі;

      иесіз өздігінен төгілетін гидрогеологиялық ұңғымаларды шүмектеп жабу (ұңғымаларға бекіту арматурасын орнату) жүргізіледі;

      суармалы жерлердің мелиорациялық жай-күйін мониторингтеу және бағалау бойынша байқау ұңғымалары желісін кеңейту жүргізіледі.

      5-тәсіл. Трансшекаралық ынтымақтастықты дамыту

      Мемлекетаралық су қатынастарын дамыту үшін:

      Қытай Халық Республикасымен және Өзбекстан Республикасымен трансшекаралық су объектілері бойынша келісімдерге қол қойылады;

      Арал өңірінің су-энергетикалық ресурстарын ұтымды пайдалану үшін Орталық Азияның (Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан) су-энергетикалық ынтымақтастығы тетігі тұжырымдалады;

      трансшекаралық су объектілерін пайдалану және қорғау жөніндегі келіссөздер топтары мүшелерінің құзыретін күшейту жүргізіледі.

      6-тәсіл. Нормативтік құқықтық базаны жетілдіру, ғылыми-әдістемелік құжаттамамен қамтамасыз ету

      Заманауи құқықтық, экономикалық, сондай-ақ экологиялық қатынастарға сәйкес су заңнамасын жетілдіру үшін елде:

      су ресурстарын интеграцияланған басқарудың бассейндік жоспарлары жаңартылады;

      судың "қара нарығын" жою жөніндегі шаралар күшейтіледі;

      жеке тұлғалардың, диқандардың және кәсіпорындардың тиімді су тұтынуын ынталандыратын су тұтыну мен су бұрудың ірілендірілген нормалары жаңартылады;

      бүкіл саланы материалдық және кадрлық жағынан күшейте отырып, салалардың негізгі компанияларын ("Қазсушар", "Нұра топтық су құбыры" ШЖҚ РМК және басқаларын) "қайта жүктеуді" қоса алғанда, елдің су шаруашылығын басқару жүйесі реформаланады.

      7-тәсіл. Су саласындағы кадрлық қамтамасыз ету

      Су саласының кадрлық әлеуетін арттыру, біліктілігі жоғары кадрларды даярлауды жақсарту үшін:

      инновациялық пәндерді енгізе отырып, білім беру бағдарламалары жаңартылады;

      шетелдік серіктес университеттермен су саласының қос дипломды және бірлескен білім беру бағдарламаларын дамыту жөнінде шаралар қабылданады;

      су саласының кәсіпорындары базасында ЖОО кафедраларының филиалдары ашылады.

      6-бөлім. Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер

      Қазақстан Республикасында саланы дамытудың Тұжырымдамада белгіленген қағидаттарын, пайымы мен тәсілдерін 2024 – 2030 жылдары толық көлемде іске асыру мынадай нысаналы индикаторларға қол жеткізуге мүмкіндік береді:

Р/с

Нысаналы индикатор

Өлшем
бірлігі

2024 жыл

2025 жыл

2026
жыл

2027 жыл

2028
жыл

2029
жыл

2030
жыл

1

Магистральдық және шаруашылықаралық каналдар арқылы тасымалдау кезінде ауыл шаруашылығындағы су шығынының деңгейі (50-ден 25 %-ға дейін азайту)

%

50

47

43

39

35

30

25

2

Қосымша жинақталған судың көлемі (2,4 км3-ге ұлғайту)

км3

-

-

0,5

1,0

1,5

2,0

2,4

3

Суармалы егіншілікте су үнемдеу технологияларды енгізу есебінен суармалы суды үнемдеу (жылына млн м3)

млн м3/жыл

326

768

1100

1428

1721

1975

2192

4

Өнеркәсіпте тасымалдау кезінде қайтарымсыз су тұтыну және шығын деңгейі (26-дан 20 %-ға дейін азайту)

%

26

25

24

23

22

21

20

5

Су шаруашылығы инфрақұрылымын цифрлық технологиялармен қамту (2030 жылға қарай 40 %-ға дейін өсу)

%

-

5

10

16

24

32

40

6

Балқаш көліне құятын ағынның көлемі (жылына кемінде 12 км3)

км3/жыл

12

12

12

12

12

12

12

7

Солтүстік Арал теңізінің көлемі (20-дан 27 км3-ге дейін ұлғайту)

км3

20

20,6

21,2

22

23

25

27

8

Су ресурстарына түсетін жүктеме деңгейі:









8.1

Арал-Сырдария су шаруашылығы бассейнінде (57,2-ден 53,2 %-ға дейін төмендеу)

%

57,2
 

57,2
 

56,7
 

56,2
 

55,2
 

54,2
 

53,2

8.2

Шу-Талас су шаруашылығы бассейнінде (56,8-ден 52,8 %-ға дейін төмендеу)

%

56,8

56,8

56,3

55,8

54,8

53,8

52,8

      Күтілетін нәтижелер:

      1) 14450 км суару желісін реконструкциялау және жөндеу-қалпына келтіру жұмыстары есебінен су ысырабын жылына 690 млн м3-ге дейін төмендету;

      2) жаңа 20 су қоймасын пайдалануға беру және қолданыстағы 15 су қоймасын реконструкциялау;

      3) Су ресурстары және ирригация министрлігі жанынан коммерциялық емес акционерлік қоғам нысанында су ресурстарының ақпараттық-талдау орталығын құру;

      4) Су ресурстары және ирригация министрлігі жанынан коммерциялық емес акционерлік қоғам нысанында ұлттық гидрогеологиялық қызмет құру;

      5) магистральдық және шаруашылықаралық суару каналдарында суды есепке алуды цифрландыру мен автоматтандыруды жүргізу;

      6) суарудың су үнемдейтін технологияларының, су өлшеу аспаптары мен қондырғыларының меншікті өндірісін құру;

      7) су басуды модельдеу мен болжау бойынша flood.gharysh.kz цифрлық геосервисін дамыту;

      8) Қазақстан Республикасының су ресурстары бойынша hydro.gov.kz интерактивті геоақпараттық платформасын дамыту;

      9) Қазақстан Республикасы мен шектес елдер арасындағы трансшекаралық су объектілерін бірлесіп басқару және пайдалану саласындағы қосымша 3 келісімге қол қою.

      Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-шаралар осы Тұжырымдамаға қосымшаға сәйкес Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2024 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарына сәйкес жүзеге асырылатын болады.

      __________________________

  Қазақстан Республикасының
су ресурстарын басқару жүйесін
дамытудың
2024 – 2030 жылдарға арналған
тұжырымдамасына
1-қосымша

Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2024 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

Р/с №

Негізгі іс-шаралардың атауы

Аяқталу нысаны

Аяқталу мерзімі

Жауапты орындаушылар

1

2

3

4

5

1-бағыт. Су шаруашылығы инфрақұрылымын жаңғырту және дамыту

Нысаналы индикаторлар:
1. Магистральдық және шаруашылықаралық каналдар арқылы тасымалдау кезінде ауыл шаруашылығындағы су шығынының деңгейі (50-ден 25 %-ға дейін азайту): 2024 жыл – 50 %, 2025 жыл – 47 %, 2026 жыл – 43 %, 2027 жыл – 39 %, 2028 жыл – 35 %, 2029 жыл – 30 %, 2030 жыл – 25 %.
2. Қосымша жинақталған судың көлемі (2,4 км3-ге ұлғайту): 2026 жыл – 0,5 км3, 2027 жыл – 1,0 км3, 2028 жыл – 1,5 км3; 2029 жыл – 2,0 км3, 2030 жыл – 2,4 км3.

1

Гидротехникалық құрылыстардың қауіпсіздігі декларациясын әзірлеуді ескере отырып, олардың 77-сіне көп факторлы зерттеп-қарау жүргізу

зерттеп-қарау
актілері

жыл сайын, есепті жылдан кейінгі
20 қаңтарға дейін

СРИМ, ЖАО,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК
(келісу бойынша)

2

Кемінде 3500 километр суару каналдарын жаңғырту және цифрландыру

орындалған
жұмыстар актілері

жыл сайын,
4-тоқсан

СРИМ, ЖАО,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК
(келісу бойынша)

3

Жаңа 20 су қоймасын салу

пайдалануға беру актілері

жыл сайын, есепті жылдан кейінгі
1-тоқсан

СРИМ, ЖАО,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК
(келісу бойынша)

4

Қолданыстағы 15 су қоймасын реконструкциялау

орындалған
жұмыстар актілері

жыл сайын,
4-тоқсан

СРИМ, ЖАО,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК
(келісу бойынша)

5

Қауіп төндіретін су шаруашылығы құрылыстарында жергілікті құлақтандыру жүйесімен жарақтандыру, оны жөндеу және жақсарту

орындалған
жұмыстар актілері

жыл сайын,
4-тоқсан

СРИМ, ТЖМ, ЖАО,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК
(келісу бойынша)

6

Жайылымдық алқаптардағы суат құрылыстарын түгендеу

түгендеу
актілері

жыл сайын, есепті жылдан кейінгі
20 қаңтарға дейін

ЖАО, АШМ, СРИМ

7

Жайылымдық алқаптардағы суат құрылыстарын реконструкциялау және салу

орындалған
жұмыстар және
пайдалануға беру актілері

жыл сайын,
4-тоқсан

ЖАО, АШМ

8

14450 километр суару каналдарын реконструкциялау және жөндеу-қалпына келтіру жұмыстары

орындалған
жұмыстар актілері

жыл сайын,
4-тоқсан

СРИМ, ЖАО,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК
(келісу бойынша)

9

Қаныш Сәтпаев атындағы каналды реконструкциялау және жаңғырту

орындалған
жұмыстар актілері

жыл сайын,
4-тоқсан

СРИМ,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК
(келісу бойынша)

10

Мемлекеттік және жеке меншіктегі ирригациялық және дренаждық жүйелерді қалпына келтіру жөніндегі жол картасын әзірлеу және қабылдау

жол
картасы

2025 жылғы
2-тоқсан

СРИМ, ЖАО

11

Су үнемдейтін суару технологияларының меншікті өндірісін құру (жаңбырлату машиналары, тамшылатып суару жүйелері және басқалар)

пайдалануға беру
актісі

жыл сайын, есепті жылдан кейінгі
1-тоқсан

ӨҚМ, АШМ, СРИМ

12

Су өлшеу аспаптары мен қондырғыларының меншікті өндірісін құру (суағарлар және басқалар)

пайдалануға беру
актісі

жыл сайын, есепті жылдан кейінгі
1-тоқсан

ӨҚМ, СРИМ

13

Қазақстанның елордасын сумен қамтамасыз ету бойынша оңтайлы жобаның ғылыми негізділігі, экономикалық орындылығы және таңдалуы тұрғысынан зерттеулер жүргізу

ғылыми-зерттеу
есебі

2025 жылғы
4-тоқсан

СРИМ, ЭТРМ,
Астана қаласының әкімдігі

14

Астана су қоймасын реконструкциялау

орындалған
жұмыстар актісі

2025 жылғы
4-тоқсан

СРИМ,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК
(келісу бойынша)

15

Астана су қоймасының шарасын түптік-лайлы шөгінділерден тазарту

орындалған
жұмыстар актісі

жыл сайын,
2027 – 2029 жылдардағы
4-тоқсан

СРИМ,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК
(келісу бойынша)

2-бағыт. Су ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру

Нысаналы индикаторлар:
3. Суармалы егіншілікте су үнемдеу технологияларды енгізу есебінен суармалы суды үнемдеу (жылына млн м3): 2024 жыл – 326, 2025 жыл – 728, 2026 жыл – 1100, 2027 жыл – 1428, 2028 жыл – 1721, 2029 жыл – 1975, 2030 жыл – 2192.
4. Өнеркәсіпте тасымалдау кезінде қайтарымсыз су тұтыну және шығын деңгейі (26-дан 20 %-ға дейін азайту):
2024 жыл – 26 %, 2025 жыл – 25 %, 2026 жыл – 24 %, 2027 жыл – 23 %, 2028 жыл – 22 %, 2029 жыл – 21 %, 2030 жыл – 20 %.

16

Қолда бар ең үздік суару технологияларының тізбесін әзірлеу және оны жұмыста пайдалану үшін уәкілетті органның интернет-ресурсында орналастыру

қолда бар суару технологияларының тізбесі

2025 жылғы
1-тоқсан

СРИМ, АШМ,
"ҚазСШҒЗИ" ЖШС
(келісу бойынша)

17

Су ресурстарын үнемдеу үшін үнемі суаруда су үнемдейтін суару технологияларын енгізу

Қазақстан Республикасы Үкіметінің Аппаратына есеп

жыл сайын, есепті жылдан кейінгі
1-тоқсан

АШМ, СРИМ, ЖАО
 

18

Суармалы жерлердің сумен қамтамасыз етілуін арттыру үшін жерүсті, жерасты, коллекторлық-дренажды суларды кешенді пайдалану жүйесін әзірлеу

Ғылыми-техникалық кеңестің шешімі

2026 жылғы
1-тоқсан

СРИМ, АШМ, ЖАО,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК,
(келісу бойынша)
"ҚазСШҒЗИ" ЖШС
(келісу бойынша)

19

Айналымды және қайталама сумен жабдықталмаған ұйымдардың көрсетілген жүйелерге ауысу жоспарларын әзірлеуі және қабылдауы

ауысу
жоспарлары

2025 – 2026 жылдар
ішінде

СРИМ, ЖАО,
ЭМ, ӨҚМ

20

Климаттың және трансшекаралық ағынның өзгеруі жағдайында трансшекаралық өзендердегі (Қапшағай, Бұқтырма, Шардара) ірі су қоймаларының жобалық параметрлері мен жұмыс режимін жаңғырту мақсатында зерттеулер жүргізу

ғылыми-техникалық кеңестің шешімі

2026 жылғы
1-тоқсан

СРИМ,
"ҚазСШҒЗИ" ЖШС
(келісу бойынша)

21

Ағымдағы жылдың сулылығы болжамын, су объектілерінің экологиялық және санитариялық-эпидемиологиялық жай-күйін, сондай-ақ су ресурстарына түсетін жүктеме деңгейін ескере отырып, облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана, аудандар және бастапқы су пайдаланушылар бөлінісінде су пайдалану лимиттерін белгілеу тетігін әзірлеу

Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация министрінің бұйрығы

2027 жылғы
4-тоқсан

СРИМ, ЖАО,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК,
(келісу бойынша)
"ҚазСШҒЗИ" ЖШС
(келісу бойынша)

3-бағыт. Су ресурстарын басқару жүйесін ақпараттық-талдамалық қамтамасыз етуді жетілдіру

Нысаналы индикатор:
5. Су шаруашылығы инфрақұрылымын цифрлық технологиялармен қамту (2030 жылға қарай 40 %-ға дейін өсу): 2025 жыл – 5 %, 2026 жыл – 10 %, 2027 жыл – 16 %, 2028 жыл – 24 %, 2029 жыл – 32 %, 2030 жыл – 40 %.

22

Жерді қашықтықтан зондтау деректері және HydroSpace далалық верификациясы негізінде су тұтыну бойынша цифрлық платформаны дамыту

енгізу және
орындалған
жұмыстар актісі

жыл сайын,
4-тоқсан

ЦДИАӨМ, СРИМ,
"Қазақстан Ғарыш Сапары" АҚ (келісу бойынша)

23

Магистральдық және шаруашылықаралық суару каналдарында суды есепке алуға цифрландыру және автоматтандыру жүргізу, сондай-ақ диспетчерлеуді енгізу

орындалған
жұмыстар актілері

жыл сайын,
4-тоқсан

СРИМ, ЖАО,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК
(келісу бойынша)

24

Су басуды модельдеу және болжау бойынша flood.gharysh.kz цифрлық геосервисін дамыту

енгізу және
орындалған
жұмыстар актісі

жыл сайын,
4-тоқсан

ЦДИАӨМ, СРИМ,
ЭТРМ, ТЖМ,
"Қазақстан Ғарыш Сапары" АҚ (келісу бойынша)

25

Қазақстан Республикасының су ресурстары бойынша hydro.gov.kz интерактивті геоақпараттық платформасын дамыту

енгізу және
орындалған
жұмыстар актісі

жыл сайын,
4-тоқсан

ЦДИАӨМ, СРИМ,
"Қазақстан Ғарыш Сапары" АҚ (келісу бойынша)

26

Климаттың өзгеруіне бейімделу шеңберінде су ресурстарын бөлудің экологиялық-экономикалық тетігін әзірлеу бойынша зерттеулер жүргізу

Қазақстан Республикасы Үкіметінің Аппаратына есеп

2025 – 2027 жылдардағы
1-тоқсан
 

СРИМ, ЭТРМ

27

Қазақстанның су-ресурстық әлеуетінің және экономика салалары мен табиғат объектілерінің суға деген сұранысының өзгеруін ескере отырып, өзен бассейндерінің болжамды су шаруашылығы баланстарын жасау әдістемесін әзірлеу

Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация министрінің бұйрығы

2027 жылғы
4-тоқсан

СРИМ

28

Тау мұздықтарының қарқынды еруі және бөгеттер салудың орындылығы тұрғысынан зерттеулер жүргізу

Ғылыми-техникалық кеңестің шешімі

2027 жылғы
4-тоқсан

СРИМ, ТЖМ

29

Мемлекеттік жерасты сулары мониторингінің режимдік байқау желісін оңтайландыру бойынша зерттеулер жүргізу

Ғылыми-техникалық кеңестің шешімі

2027 жылғы
4-тоқсан

СРИМ, ӨҚМ

30

Экожүйеге зиян келтірместен, су объектісінен алып қоюға жол берілетін өзен ағындысының көлемін негіздеу бойынша зерттеулер жүргізу

Ғылыми-техникалық кеңестің шешімі

2027 жылғы
4-тоқсан

СРИМ, ЭТРМ

31

42 гидрологиялық бекет, оның ішінде трансшекаралық өзендерде құру (ЖСҚ әзірлеу, өткелдер салу, аспаптар, жабдықтар, арнайы киім сатып алу)

орындалған
жұмыстар актілері

жыл сайын,
4-тоқсан

ЭТРМ, СРИМ,
"Қазгидромет" ШЖҚ РМК (келісу бойынша)

32

Биік таулы 3 қар өлшеу маршрутын құру

Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрінің бұйрығы

2026 – 2029 жылдардағы
4-тоқсан

ЭТРМ, СРИМ,
"Қазгидромет" ШЖҚ РМК (келісу бойынша)

33

Сумен жабдықтау жүйелерін жобалау, су пайдалану лимиттерін беру кезінде пайдалану үшін мемлекеттік жерасты суларының мониторингін ұйымдастыру және жүргізу
 

Ғылыми-техникалық кеңестің шешімі

жыл сайын, есепті жылдан кейінгі 20 қаңтарға дейін

СРИМ, ӨҚМ, ЭТРМ

34

Су ресурстарын, оның ішінде Ертіс, Қиғаш өзендерін аумақтық қайта бөлудің перспективалық нұсқаларын әзірлеу бойынша зерттеулер жүргізу
 

Ғылыми-техникалық кеңестің шешімі

2029 жылғы
4-тоқсан

СРИМ

35

Климаттың және антропогендік жүктемелердің өзгеруіне бейімделуді ескере отырып, жерүсті суларының су ресурстарын басқаруды бағалау бойынша зерттеулер жүргізу
 

Ғылыми-техникалық кеңестің шешімі

2029 жылғы
4-тоқсан

СРИМ, ЭТРМ

4-бағыт. Экологиялық жағдайды жақсарту

Нысаналы индикаторлар:
6. Балқаш көліне құятын ағынның көлемі (жылына кемінде 12 км3): 2024 жыл – 12 км3/жыл, 2025 жыл – 12 км3/жыл, 2026 жыл – 12 км3/жыл, 2027 жыл – 12 км3/жыл, 2028 жыл – 12 км3/жыл, 2029 жыл – 12 км3/жыл, 2030 жыл – 12 км3/жыл.
7. Солтүстік Арал теңізінің көлемі (20-дан 27 км3-ге дейін ұлғайту) 2024 жыл – 20 км3, 2025 жыл – 20,6 км3, 2026 жыл – 21,2 км3, 2027 жыл – 22 км3, 2028 жыл – 23 км3, 2029 жыл – 25км3, 2030 жыл – 27 км3.
8. Су ресурстарына түсетін жүктеме деңгейі:
8.1. Арал-Сырдария су шаруашылығы бассейнінде (57,2-ден 53,2 %-ға дейін төмендеу): 2024 жыл – 57,2 %, 2025 жыл – 57,2 %, 2026 жыл – 56,7 %, 2027 жыл – 56,2 %, 2028 жыл – 55,2 %, 2029 жыл - 54,2 %, 2030 жыл – 53,2 %;
8.2. Шу-Талас су шаруашылығы бассейнінде (56,8-ден 52,8 %-ға дейін төмендеу): 2024 жыл – 56,8 %,
2025 жыл – 56,8 %, 2026 жыл – 56,3 %, 2027 жыл – 55,8 %, 2028 жыл – 54,8 %, 2029 жыл – 53,8 %, 2030 жыл – 52,8 %

36

Су объектілерінің табиғи жай-күйін сақтау үшін табиғатты қорғау мақсатында су жіберуді жүргізу

жүргізілген су жіберу актілері

2029 жылғы
4-тоқсан

СРИМ, ЭТРМ,
"Қазсушар" ШЖҚ РМК
(келісу бойынша)

37

Ертіс, Қиғаш, Деркөл, Елек, Есіл, Тобыл, Нұра, Шу, Сілеті, Қаратал, Топар, Сырдария, Ойыл, Жем, Сағыз өзендерінің арнасын тазалауды жүргізу
 

орындалған
жұмыстар актілері

жыл сайын
4-тоқсан

Ақмола, Атырау, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарының әкімдіктері, СРИМ,
"Қазақстан Ғарыш Сапары" АҚ (келісу бойынша)

38

Каспий теңізінің қазақстандық ғылыми-зерттеу институты шеңберінде мынадай бағыттар бойынша іс-шараларды іске асыру:
Каспий теңізі экожүйесінің жай-күйін мониторингтеу;
климаттық және гидрологиялық процестерді зерттеу;
Каспий теңізі деңгейінің төмендеуі әсер ететін биологиялық ресурстарды зерделеу;
Каспий теңізінің ресурстарын қорғау және ұтымды пайдалану бойынша ғылыми-техникалық шешімдер мен ұсынымдар әзірлеу;
Каспий маңы мемлекеттерімен ғылыми-қолданбалы зерттеулер саласындағы ынтымақтастық

орындалған
жұмыстар актілері

жыл сайын
4-тоқсан

ЭТРМ

39

"Солтүстік Арал теңізін дамыту және қалпына келтіру" жобасы бойынша ТЭН әзірлеу

орындалған
жұмыстар актісі

2025 жылғы
1-тоқсан

СРИМ, ЭТРМ, Қаржымині

40

Көкарал бөгетін сақтау және Сырдария өзенінің атырауын қалпына келтіру

орындалған
жұмыстар актілері

2025 жылғы
4-тоқсан

СРИМ,
Қызылорда облысының әкімдігі

41

Суармалы егіншілікте пайдалану үшін коммуналдық тұрмыстық ақаба суларды тазартудың ұтымды схемаларын әзірлеу

енгізу актісі.
СРИМ-ге
орындалған жұмыстар туралы есеп

2025 жылғы
4-тоқсан

ӨҚМ, ЖАО, АШМ,
ЭТРМ

42

Жерүсті су объектілерінің сапасы стандарттарын әзірлеу

Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрінің бұйрығы

2025 жылғы
4-тоқсан

ЭТРМ, СРИМ
"Қазгидромет" ШЖҚ РМК (келісу бойынша)

43

Жерүсті және жерасты суларының сапасын басқару жөніндегі қағидаларды, әдістемені және есеп-қисаптарды әзірлеу

орындалған
жұмыстар актісі

2025 – 2027 жылдардағы
4-тоқсан
 

ЭТРМ, СРИМ

44

Су объектілерін ластау көздерін түгендеу

СРИМ-ге
орындалған жұмыстар туралы есеп

жыл сайын, есепті жылдан кейінгі
20 қаңтарға дейін

ЭТРМ

45

Өздігінен төгілетін иесіз қалған гидрогеологиялық ұңғымаларды шүмекпен жабу (ұңғымаларға ілмекті арматура орнату) және жою

орындалған
жұмыстар актілері

жыл сайын,
4-тоқсан

ЖАО, ӨҚМ, СРИМ

46

Суармалы жерлердің мелиорациялық жай-күйін мониторингтеу және бағалау бойынша байқау ұңғымалары желісін кеңейту және материалдық-техникалық жарақтандыруды жақсарту

орындалған
жұмыстар актілері

2026 – 2030 жылдардағы
4-тоқсан
 

СРИМ, АШМ

47

Өңірлік бағдарламалар мен іс-шараларды әзірлеу кезінде қолдану үшін кіші өзендерді оңалту жөніндегі әдістемелік құрал әзірлеу

Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация министрінің бұйрығы

2026 жылғы
4-тоқсан

СРИМ,
"Қазақстан Ғарыш Сапары" АҚ (келісу бойынша)

48

Қопа, Бурабай, Щучье көлдерін тазартуды жүргізу

орындалған
жұмыстар актілері

2026 – 2030 жылдардағы
4-тоқсан

СРИМ,
Ақмола облысының әкімдігі

5-бағыт. Трансшекаралық ынтымақтастықты дамыту

Нысаналы индикатор:
9. Қазақстан Республикасы мен шектес мемлекеттер арасындағы трансшекаралық су объектілерін бірлесіп басқару және пайдалану саласындағы қосымша 3 келісімге қол қою

49

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Өзбекстан Республикасының Үкіметі арасындағы трансшекаралық су объектілерін бірлесіп басқару және пайдалану туралы келісімге қол қою

келісім

2025 жылғы
3-тоқсан

СРИМ, СІМ, ЭТРМ,
ЭМ

50

Арал өңірінің су-энергетикалық ресурстарын ұтымды пайдалану үшін Орталық Азияның (Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан) су-энергетикалық ынтымақтастығы тетігін тұжырымдау

келісім

2026 жылғы
4-тоқсан

СРИМ, СІМ, ЭТРМ,
ЭМ, Қаржымині, ҰЭМ

51

Трансшекаралық су объектілерін пайдалану және қорғау жөніндегі, оның ішінде келіссөздер жүргізу бойынша біліктілікті арттыру арқылы келіссөздер топтары мүшелерінің құзыретін күшейту

біліктілікті арттыру сертификаттары

жыл сайын,
4-тоқсан

СРИМ, ҒЖБМ,
ҰҚК (келісу бойынша),
Мемлекеттік басқару академиясы
(келісу бойынша)

52

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қытай Халық Республикасының Үкіметі арасындағы трансшекаралық өзендерде су бөлісу туралы келісімге қол қою

келісім

2027 жылғы
4-тоқсан

СРИМ, СІМ, ЭТРМ,
ЭМ

6-бағыт. Нормативтік құқықтық базаны жетілдіру, ғылыми-әдістемелік құжаттамамен қамтамасыз ету

Нысаналы индикатор:
10. Су саласын дамытуды институционалдық қамтамасыз ету

53

Су және ирригация министрлігі жанынан ұлттық гидрогеологиялық қызмет құру

Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының
жобасы

2024 жылғы
2-тоқсан

СРИМ, ӨҚМ, ЖАО

54

Су ресурстары және ирригация министрлігі жанынан су ресурстары ақпараттық-талдау орталығын құру

Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасы

2024 жылғы
4-тоқсан

СРИМ, ЦДИАӨМ,
"Қазақстан Ғарыш Сапары" АҚ (келісу бойынша)

55

Судың "қара нарығын" жою жөніндегі, оның ішінде су саласындағы бұзушылықтар үшін жауапкершілікті заңнамалық деңгейде қатаңдату арқылы шараларды күшейту

Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне есеп

2024 жылғы
3-тоқсан

СРИМ, ӨҚМ, ҰЭМ, БҚДА (келісу бойынша), облыстардың, Астана, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдері

56

Бүкіл саланы материалдық және кадрлық жағынан күшейте отырып, саланың негізгі компанияларын ("Қазсушар", "Нұра топтық су құбыры" ШЖҚ РМК және басқалары) "қайта жүктеуді" қоса алғанда, елдің су шаруашылығын басқару жүйесін реформалау

Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне есеп

2024 жылғы
4 тоқсан

СРИМ, ҰЭМ

57

Жеке тұлғалардың, диқандардың және кәсіпорындардың тиімді су тұтынуын ынталандыратын су тұтыну мен су бұрудың ірілендірілген нормаларын жаңарту

орындалған
жұмыстар актісі

2024 жылғы
4-тоқсан

СРИМ,
"ҚазСШҒЗИ" ЖШС
(келісу бойынша)

58

Су ресурстарын интеграцияланған басқарудың бассейндік жоспарларын әзірлеу

орындалған
жұмыстар актісі

жыл сайын,
4-тоқсан

СРИМ

7-бағыт. Су саласындағы кадрлық қамтамасыз ету

Нысаналы индикатор:
11. Су саласының білім беру бағдарламаларын енгізу

59

Су саласына арналған кәсіптік стандарттарды, жаңа кәсіптер атласын ескере отырып, білім беру бағдарламаларын инновациялық пәндерді қосып жаңарту

білім беру бағдарламаларының
жобасы

жыл сайын,
4-тоқсан

ҒЖБМ, АШМ, СРИМ, ЖЖБҰ (келісу бойынша)

60

Шетелдік серіктес университеттермен су саласының қос дипломды және бірлескен білім беру бағдарламаларын дамыту

білім беру бағдарламаларының
жобасы

жыл сайын,
4-тоқсан

ҒЖБМ, АШМ,
ЖЖБҰ (келісу бойынша)

61

Су шаруашылығы объектілерінде өндірістік практикадан өту үшін су саласы кәсіпорындарының базасында ЖОО кафедраларының филиалдарын ашу

филиалдар
ашу

жыл сайын,
4-тоқсан

ҒЖБМ, АШМ, СРИМ,
ЖЖБҰ (келісу бойынша)

      Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы:

АШМ

- Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі

БҚДА

- Қазақстан Республикасының Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі

ҒЖБМ

- Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі

ЖАО

- облыстардың (республикалық маңызы бар қалалардың, астананың) жергілікті атқарушы органдары

ЖЖБҰ

- жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары

"ҚазСШҒЗИ" ЖШС

- "Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі

"Қазсушар" ШЖҚ РМК

- "Қазсушар" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны

"Қазгидромет" ШЖҚ РМК

- "Қазгидромет" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны

"Қазақстан Ғарыш Сапары" АҚ

- "Қазақстан Ғарыш Сапары" ұлттық компаниясы" акционерлік қоғамы

Қаржымині

- Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі

Мемлекеттік басқару академиясы

- Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы

ӨҚМ

- Қазақстан Республикасының Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі

СІМ

- Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі

СРИМ

- Қазақстан Республикасының Су ресурстары және ирригация министрлігі

ТЖМ

- Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар министрлігі

ҰҚК

- Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитеті

ҰЭМ

- Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі

ЦДИАӨМ

- Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі

ЭМ

- Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі

ЭТРМ

- Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі