ИПС "Әділет"

В целях обеспечения перехода Республики Казахстан к "зеленой экономике" ПОСТАНОВЛЯЮ:

1. Утвердить Концепцию по переходу Республики Казахстан к "зеленой экономике" (далее – Концепция).

2. Правительству Республики Казахстан:

1) утвердить План мероприятий по реализации Концепции;

2) принять иные меры, вытекающие из настоящего Указа.

3. Правительству Республики Казахстан, государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан, акимам областей, городов республиканского значения и столицы:

1) руководствоваться в своей деятельности Концепцией и принять необходимые меры по ее реализации;

2) обеспечить согласованность принимаемых документов системы государственного планирования с Концепцией.

Сноска. Пункт 3 в редакции Указа Президента РК от 10.09.2019 № 151.

4. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.

5. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент
Республики Казахстан

Н. НАЗАРБАЕВ


	Утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 30 мая 2013 года № 577

Неофициальный текст

КОНЦЕПЦИЯ
по переходу Республики Казахстан к "зеленой экономике"

Содержание

І. Видение по переходу к "зеленой экономике"

1. Анализ текущей ситуации

2. Обоснование необходимости принятия Концепции

3. Цели и задачи

ІІ. Основные принципы и общие подходы по переходу к "зеленой экономике"

1. Основные принципы по переходу к "зеленой экономике"

2. Общие подходы по переходу к "зеленой экономике"

2.1. Социальное развитие

2.2. Региональное развитие

2.3. Потребность в инвестициях

3. Общие подходы по переходу к "зеленой экономике" по секторам

3.1. Устойчивое использование водных ресурсов

3.2. Развитие устойчивого и высокопроизводительного сельского хозяйства

3.3. Энергосбережение и повышение энергоэффективности

3.4. Развитие электроэнергетики

3.5. Система управления отходами

3.6. Снижение загрязнения воздуха

3.7. Сохранение и эффективное управление экосистемами

4. Кадровое обеспечение для перехода к "зеленой экономике" и формирование экологической культуры населения

5. Создание Совета по переходу к "зеленой экономике"

6. Этапы реализации Концепции по переходу к "зеленой экономике"

ІІІ. Перечень нормативных правовых и иных актов, посредством которых предполагается реализация Концепции

І. Видение по переходу к "зеленой экономике"

Принятая Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства" (далее - Стратегия - 2050) ставит четкие ориентиры на построение устойчивой и эффективной модели экономики, основанной на переходе страны на "зеленый" путь развития.

"Зеленая экономика" определяется как экономика с высоким уровнем качества жизни населения, бережным и рациональным использованием природных ресурсов в интересах нынешнего и будущих поколений и в соответствии с принятыми страной международными экологическими обязательствами, в том числе с Рио-де-Жанейрскими принципами, Повесткой дня на XXI век, Йоханнесбургским планом и Декларацией Тысячелетия.

"Зеленая экономика" является одним из важных инструментов обеспечения устойчивого развития страны. Переход к "зеленой экономике" позволит Казахстану обеспечить достижение поставленной цели по вхождению в число 30-ти наиболее развитых стран мира.

По расчетам, к 2050 году преобразования в рамках "зеленой экономики" позволят дополнительно увеличить ВВП на 3%, создать более 500 тысяч новых рабочих мест, сформировать новые отрасли промышленности и сферы услуг, обеспечить повсеместно высокие стандарты качества жизни для населения.

В целом объем инвестиций, необходимый для перехода на "зеленую экономику", составит порядка 1% ВВП ежегодно, что эквивалентно 3-4 млрд. долларов США в год.

1. Анализ текущей ситуации

В числе предпосылок к переходу к "зеленой экономике" можно выделить следующие:

1. Во всех основных секторах наблюдается неэффективное использование ресурсов. По оценке экспертов, это приводит к упущенной выгоде в 4-8 млрд. долларов США в год для экономики, а к 2030 году может составить до 14 млрд. долларов США.

При этом потенциал экономии энергопотребления составляет 3-4 млрд. долларов США в год, а к 2030 году эта цифра может вырасти до 6-10 млрд. долларов США в год.

Экономические потери, понесенные в результате низкой продуктивности земель, составляют 1,5- 4 млрд. долларов США в год, а к 2030 году могут стать еще больше, что может иметь социальные последствия для аграрного сектора, где занято 30-45% населения в таких областях, как Северо-Казахстанская, Алматинская, Южно-Казахстанская.

2. Несовершенство системы тарифо- и ценообразования на энергоресурсы не создает стимула для технологического совершенствования промышленности.

3. В настоящее время Казахстан столкнулся с проблемой серьезного ухудшения состояния природных ресурсов и окружающей среды по всем наиболее важным экологическим показателям.

Почти треть сельскохозяйственных земель сейчас деградирована или находится под серьезной угрозой, а более 10 млн. гектаров потенциально пахотной земли в прошлом было заброшено.

В настоящий момент прогнозируется дефицит в размере 13-14 млрд.м³ устойчивых водных ресурсов для удовлетворения потребностей экономики к 2030 году.

Загрязнение окружающей среды оказывает серьезное негативное влияние на здоровье людей. Согласно международным исследованиям, около 40 тысяч детей до 10 лет имеют неврологические расстройства в результате чрезмерного воздействия свинца. Казахстан находится на втором месте по общему объему загрязнения окружающей среды органическими веществами среди стран Центральной и Восточной Европы и Центральной Азии.

В городах наблюдается высокий уровень загрязнения воздуха, уровень концентрации твердых частиц в десятки раз превышает подобные показатели в Европейском Союзе. Согласно оценкам, загрязнение воздуха является причиной до 6 тысяч преждевременных смертей в год.

Отсутствует интегрированная система управления отходами. 97% твҰрдых коммунально-бытовых отходов оказывается на неконтролируемых свалках и в местах захоронения отходов, не отвечающих требованиям санитарных стандартов. Также серьезной проблемой являются исторические токсичные и радиоактивные отходы промышленности.

Упущенная выгода от неэффективного управления природными ресурсами может к 2030 году составить до 7 млрд. долларов США.

4. На сегодняшний день экономика Казахстана зависит от экспорта сырьевых ресурсов и поэтому в значительной степени подвержена воздействию внешних резких колебаний цен на сырьевых рынках. Казахстан достигнет максимального уровня добычи и экспорта нефти в период между 2030 и 2040 годами. Кроме того, существует высокая неопределенность в уровне цен на углеводороды. По оценкам Международного энергетического агентства и информационного агентства США по энергетике, цены на нефть до 2035 года могут находиться в диапазоне от 50 до 200 долларов США/баррель.

5. Казахстан унаследовал значительную территориальную неоднородность в экономических показателях, в уровне жизни и в состоянии окружающей среды. Развитие новых индустрий и "зеленых кластеров" позволит снизить неравенство в развитии регионов и использовать их потенциал в возобновляемой энергетике, сельском хозяйстве, управлении водными ресурсами, утилизации отходов и других секторах.

Мировой опыт показал, что "зеленая экономика" стимулирует региональное развитие, способствует социальной стабильности, увеличению экономического потенциала за счет создания новых рабочих мест в секторах "зеленой экономики". К примеру, в Бразилии проведено восстановление сельскохозяйственных земель за счет усовершенствованной системы ухода за почвой, сбора сельскохозяйственной продукции и управления цепочками поставок. Немецкий Дортмунд превратился из центра угольной индустрии в центр нового "зеленого" сектора с инфраструктурой "третьей индустриальной революции".

6. Мировое сообщество ожидает от Казахстана успешной реализации знаковых проектов: выставки ЭКСПО-2017 под названием "Энергия будущего" и Программы партнерства "Зеленый мост" для содействия устойчивому развитию в Центрально-Азиатском и других регионах мира. Такие страны региона, как Монголия, Китай и Южная Корея, уже начали осуществление амбициозных планов "зеленой экономики", озвученных президентами этих стран. Так, например, Южная Корея уже инвестирует ежегодно 2% ВВП в "зеленый" сектор, а инвестиции Китая находятся на уровне 1,5% ВВП с ожидаемым ростом до 2% к 2015 году.

2. Обоснование необходимости принятия Концепции

Принятие Концепции с целью перехода на "зеленый курс" экономического роста актуально, как никогда прежде.

Во-первых, в течение ближайших 20 лет в Казахстане произойдет существенное обновление и развитие инфраструктуры: 55% зданий и 40% электростанций из общего объема данных активов к 2030 году будут построены с нуля. Также более 80% автотранспортного парка к 2030 году будет новым. Для страны создается уникальная возможность создать новую инфраструктуру, которая будет эффективно использовать ресурсы. В обратном случае в отсутствие каких-либо действий страна в скором времени столкнется с проблемой устаревшей и неконкурентоспособной инфраструктуры.

Во-вторых, конкурентоспособность "зеленых" технологий быстро растет, и многие технологии альтернативной энергетики в ближайшем будущем будут предлагать менее затратные способы производства электроэнергии по сравнению с традиционными источниками.

Наконец, на сегодняшний день уже задан высокий темп преобразований в сфере государственной политики. Стратегия - 2050 и другие стратегические программные документы ставят амбициозные цели:

в электроэнергетике: доля альтернативной и возобновляемой электроэнергии должна достичь 50% к 2050 году;

в энергоэффективности стоит задача по снижению энергоемкости ВВП на 10% к 2015 году и на 25% к 2020 году по сравнению с исходным уровнем 2008 года;

по водным ресурсам стоит задача по решению проблем с обеспечением питьевой водой населения к 2020 году и обеспечением водой сельского хозяйства к 2040 году;

в сельском хозяйстве стоит задача поднять продуктивность сельскохозяйственных угодий в 1,5 раза к 2020 году.

Достижение данных целей потребует значительного изменения существующей траектории развития экономики Казахстана, в результате чего к 2030 году страна сможет восстановить водные и земельные ресурсы и во многом сравняться по средним показателям эффективности использования природного капитала со странами-участницами Организации экономического сотрудничества и развития (далее - ОЭСР) и прочими развитыми странами.

3. Цели и задачи

Данная Концепция по переходу Республики Казахстан к "зеленой экономике" (далее - Концепция) закладывает основы для глубоких системных преобразований с целью перехода к "зеленой экономике" посредством повышения благосостояния, качества жизни населения Казахстана и вхождения страны в число 30-ти наиболее развитых стран мира при минимизации нагрузки на окружающую среду и деградации природных ресурсов.

Цели, стоящие в отношении большинства долгосрочных секторальных и ресурсных индикаторов в Казахстане до 2050 года, достаточно высоки, поэтому большинство из них были учтены при разработке Концепции с доработкой недостающих показателей в разрезе по более близким временным горизонтам, а именно (Рис. 1):

Рис. 1. Цели и целевые индикаторы "зеленой экономики" (дополнительные цели выделены)

Сектор	Описание цели	2020 г.	2030 г.	2050 г.
Водные ресурсы	Упразднение дефицита водных ресурсов на национальном уровне	Обеспечить водой население	Обеспечить водой сельское хозяйство (к 2040 г.)	Решить раз и навсегда проблемы водоснабжения
Водные ресурсы	Ликвидация дефицита водных ресурсов на уровне бассейнов	Максимально быстрое покрытие дефицита по бассейнам в целом (к 2025 г.)	Отсутствие дефицита по каждому бассейну
Сельское хозяйство	Производительность труда в сельском хозяйстве	Увеличение в 3 раза
	Урожайность пшеницы (т/га)	1,4	2,0
	Затраты воды на орошение (м³/т)	450	330
Энергоэффективность	Снижение энергоемкости ВВП от уровня 2008 г.	25% (10% к 2015 г.)	30%	50%

Электроэнергетика	Доля альтернативных источников[1] в выработке электроэнергии	Солнечных и ветряных: не менее 3% к 2020 г.	30%	50%
	Доля газовых электростанций в выработке электроэнергии	20%[2]	25%²	30%
	Газификация регионов	Акмолинская и Карагандинская области	Северные и Восточные области
	Снижение относительно текущего уровня выбросов углекислого газа в электроэнергетике	Уровень 2012 года	-15%	-40%
Загрязнение воздуха	Выбросы оксидов серы и азота в окружающую среду		Европейский уровень выбросов
Утилизация отходов	Покрытие населения вывозом твердых бытовых отходов		100%
	Санитарное хранение мусора		95%
	Доля переработанных отходов		40%	50%

Основными приоритетными задачами по переходу к "зеленой экономике", стоящими перед страной, являются:

1) повышение эффективности использования ресурсов (водных, земельных, биологических и др.) и управления ими;

2) модернизация существующей и строительство новой инфраструктуры;

3) повышение благополучия населения и качества окружающей среды через рентабельные пути смягчения давления на окружающую среду;

4) повышение национальной безопасности, в том числе водной безопасности.

II. Основные принципы и общие подходы по переходу к "зеленой экономике"

1. Основные принципы по переходу к "зеленой экономике"

Переход к "зеленой экономике" базируется на следующих основных принципах:

1) повышение производительности ресурсов: производительность ресурсов (которая определяется как ВВП на единицу водных, земельных, энергетических ресурсов, единицу выбросов парниковых газов и т.д.) должна стать центральным экономическим показателем, так как этот параметр оценивает способность нашей страны создавать стоимость с минимизацией нагрузки на окружающую среду;

2) ответственность за использование ресурсов: необходимо повысить ответственность на всех уровнях государственной власти, бизнеса и населения за мониторинг и контроль за устойчивым потреблением ресурсов и состоянием окружающей среды;

3) модернизация экономики с использованием наиболее эффективных технологий: Казахстан в ближайшие примерно 20 лет в несколько раз увеличит ВВП, объем промышленного производства и количество объектов инфраструктуры. Эти преобразования открывают возможность применения совершенно новых решений в экономике: это могут быть новые технологии, интегрированные системы с замкнутым циклом производства или инновационные подходы к производству электроэнергии в рамках "третьей индустриальной революции";

4) обеспечение инвестиционной привлекательности мероприятий по эффективному использованию ресурсов: необходимо обеспечение справедливого тарифо- и ценообразования на рынках ресурсов с целью сокращения субсидирования потребляющих их отраслей;

5) реализация в первую очередь рентабельных мероприятий: приоритет будет отдаваться тем инициативам, которые позволяют добиться не только улучшения экологической обстановки, но и получить экономическую выгоду;

6) обучение и формирование экологической культуры в бизнесе и среди населения: необходимо совершенствовать действующие и разработать новые образовательные программы о рациональном использовании ресурсов и охране окружающей среды в системе образования и подготовки кадров.

2. Общие подходы по переходу к "зеленой экономике"

2.1. Социальное развитие

Социальный аспект перехода к "зеленой экономике" выражается в создании новых рабочих мест в пяти промышленных кластерах, которые позволят диверсифицировать экономику Казахстана:

"Зеленое" строительство. Текущая динамика развития строительного сектора показывает, что к 2030 году будет построено такое же количество новых зданий, которое на сегодня составляет весь жилой фонд. При этом Казахстан импортирует многие основные строительные материалы, такие как окна, теплоизоляционные материалы, медные трубы. Если наладить производство 50% такой продукции национальными предприятиями, это позволит создать до 150 тысяч новых рабочих мест к 2030 году.

Сельское хозяйство. Реализация данной Концепции позволит создать порядка 400 тысяч новых рабочих мест в сельскохозяйственной индустрии. До 150 тысяч рабочих мест ожидается от расширения площади пастбищ и сельскохозяйственных угодий, дополнительно 50 тысяч рабочих мест будут созданы за счет расширения тепличного хозяйства. Также свыше 200 тысяч рабочих мест будут косвенными и появятся за счет развития всей цепочки добавленной стоимости, включая производство продуктов питания.

Новые технологии в электроэнергетике. Значительные инвестиции в электроэнергетику в размере 50 млрд. долларов США к 2030 году и около 100 млрд. долларов США к 2050 году позволят создать возможности трудоустройства для людей с научной, инженерной, технической или строительной специальностями. Существенная доля данных инвестиций - до 50% - будет приходиться на альтернативные источники энергии, поэтому новые рабочие места будут созданы в высокотехнологичном секторе возобновляемой энергетики.

Управление отходами и обработка материалов в условиях замкнутого цикла. Мировая практика показывает, что в секторе управления отходами задействовано большое количество кадровых ресурсов в основном технической специальности или общего профиля. Создание предприятий, занимающихся сбором и переработкой различных видов отходов в Казахстане, может создать до 8 тысяч новых рабочих мест к 2030 году.

Управление водными ресурсами, коммунальное водоснабжение и водоотведение. От 3 до 8 тысяч новых рабочих мест будут созданы в предприятиях по обработке сточных вод и в секторе орошения; также возможно создание временных вакансий в период строительства новых объектов инфраструктуры.

2.2. Региональное развитие

Экономическое развитие Казахстана сосредоточено вокруг городов и основных добывающих производств. Концепция позволит сократить региональный дисбаланс.

Во-первых, внедрение современных методов ведения сельского хозяйства и применение "зеленых" технологий существенно повысят производительность сельскохозяйственной отрасли, от которой в значительной степени зависит экономика целого ряда регионов.

Во-вторых, энергоснабжение отдаленных районов за счет возобновляемых источников при обеспечении низких цен на электроэнергию позволит создать новые производства, такие как тепличные хозяйства и отгонное животноводство, и повысить конкурентоспособность регионов.

В-третьих, по мере повышения эффективности деятельности по сохранению водных и земельных ресурсов такие виды деятельности, как рыбоводство и животноводство, получат новые стимулы к развитию в регионах.

2.3. Потребность в инвестициях

Совокупный размер инвестиций, необходимых для реализации Концепции с текущего момента до 2050 года, ежегодно в среднем составит 3-4 млрд. долларов США. Наибольший ежегодный объем инвестиций будет эквивалентен 1,8% ВВП в период с 2020 по 2024 годы, а в среднем до 2050 года инвестиции составят около 1% ВВП (Рис. 2). При этом основная доля инвестиций будет привлечена за счет средств частных инвесторов.

Рис. 2. Потребность в инвестициях в %х к ВВП

Основные средства из этого объема - чуть более 90 млрд. долларов США или 3/4 от общего объема инвестиций за весь период до 2050 года - пойдут на реализацию мероприятий по энергоэффективности и развитие возобновляемых источников энергии, а также создание газовой инфраструктуры. Мероприятия по развитию сельского хозяйства, управлению водными ресурсами и отходами менее требовательны к финансированию (рис. 3).

Рис. 3. Потребность в инвестициях в разбивке по секторам

3. Общие подходы по переходу к "зеленой экономике" по секторам

Концепция включает в себя скоординированную политику во всех секторах, связанных с использованием ресурсов.

3.1. Устойчивое использование водных ресурсов

В Послании Президента Республики Казахстан Стратегия - 2050 дефицит водных ресурсов рассматривается как глобальная угроза. В то же время перед Правительством стоят цели по обеспечению стабильным водоснабжением населения (к 2020 году) и сельского хозяйства (к 2040 году), к 2050 году решить все проблемы с водными ресурсами. При этом экологическая составляющая водных ресурсов - стабильность экосистем, развитие рыбоводства, экотуризма и сохранение уникальных природных богатств - не должна быть ущемлена в пользу индустриального развития.

При увеличении дефицита издержки, связанные с потенциальным недостатком водных ресурсов, будут расти. Экономические убытки оцениваются в сумму около 6-7 млрд. долларов США в год к 2030 году. При этом затраты на переход от вододефицитной экономики к экономике, эффективно использующей водные ресурсы, напротив, невелики (0,5-1 млрд. долларов США в год). Капитальные затраты до 2030 года составят до 10 млрд. долларов США. Дополнительные 1-2 млрд. долларов США потребуются на установку и модернизацию очистных сооружений.

Водные ресурсы Казахстана - живая, уникальная и уязвимая система, которая подвержена внешним рискам намного больше, чем в других странах.

Во-первых, бессточные бассейны и высокие уровни испарения с поверхности озер приводят к значительному расходу воды на их поддержание (для стабилизации озерных экосистем необходимо 30 млрд. м³).

Во-вторых, зависимость от трансграничных рек из Китая, России, Узбекистана и Кыргызстана, составляющих 44% притока поверхностных вод, который быстро сокращается вследствие ускорения экономического и социального развития соседних стран. Согласно прогнозам, приток трансграничных рек может сократиться на 40% уже к 2030 году (рис.4).

В-третьих, водные ресурсы Казахстана подвергаются воздействию глобального потепления, временное увеличение таяния ледников скажется на будущих объемах водных ресурсов (наиболее подвержены риску реки на юге страны).

Рис. 4. Объем притока вод из трансграничных рек

В результате быстро растущей потребности в воде и сокращения устойчивых запасов воды к 2030 году ожидается дефицит воды в размере 14 млрд. м³, к 2050 году дефицит составит 20 млрд. м³ (70% от потребности в водных ресурсах), если не будут приняты радикальные меры и развитие пойдет по текущей траектории. В условиях отсутствия упреждающих действий, предлагаемых в Концепции, такой дефицит воды может привести к:

снижению природоохранных поступлений воды с последующей деградацией озерной и речной экосистем и рыболовного промысла, особенно на озере Балхаш, в дельте реки Или, болотных систем Центрального Казахстана, Северного Арала и т.д.;

нормированию потребления воды в экономических целях, особенно в сельском хозяйстве, а также в гидроэнергетической отрасли, в промышленности, возможны перебои с водоснабжением населенных пунктов;

повышению издержек на водообеспечение из-за необходимости введения в эксплуатацию новых источников водоснабжения (вторичное использование, десалинационные заводы, магистральные трубопроводы) и переброски водных ресурсов между бассейнами.

Рис. 5. Удовлетворение экономических потребностей в водных ресурсах в 2030 году

Таким образом, угроза дефицита воды и неэффективное управление водными ресурсами может стать основным препятствием для устойчивого экономического роста и социального развития Казахстана. Кроме того, низкие цены на воду, высокий уровень субсидий, недостаточный контроль водозабора и плохое состояние инфраструктуры снижают эффективность и окупаемость внедряемых инициатив.

Потенциал упущенных возможностей, связанных с недостатком воды, в 2030 году оценивается на уровне 7-8 млрд. долларов США[3] в год, что за весь период составляет более 80 млрд. долларов США.

Меры и механизмы по сокращению дефицита водных ресурсов

Рис. 6. Меры и механизмы по сокращению дефицита водных ресурсов

1. Экономия воды в сельском хозяйстве (6,5-7 млрд. м³ к 2030 году). Для ее достижения необходима реализация инициатив по 3 направлениям:

1) внедрение современных методов орошения и других современных водосберегающих технологий (позволит сэкономить 1,5 млрд. м³):

внедрение капельного орошения и других современных водосберегающих технологий на 15% посевных площадей к 2030 году, уменьшение полива напуском с 80% до 5% поливных площадей;

увеличение площадей закрытого грунта до 1700 га в 2030 году;

2) переход к культурам с более высокой добавленной стоимостью и менее водо-интенсивным; постепенное сокращение малорентабельных и водоемких культур - риса и хлопка в Балхаш-Алакольском и Арал-Сырдарьинском бассейнах (позволит сэкономить 3,5 млрд. м³ к 2030 году):

постепенное сокращение посевных площадей риса и хлопка на 20-30% с заменой их на менее требовательные с точки зрения водных ресурсов овощные, масличные и кормовые культуры к 2030 году;

3) снижение потерь воды при транспортировке в три раза (позволит сэкономить 1,8 млрд. м³ к 2030 году):

восстановление крупных инфраструктурных объектов, определение прав собственности и ответственности за их поддержание;

измерение водозабора и сбор данных от всех конечных и промежуточных водопользователей. Наличие счетчиков необходимо сделать обязательным условием для предоставления любой государственной поддержки в сельском хозяйстве.

2. Повышение эффективности водопользования в промышленности на 25% (позволит сэкономить 1,5-2 млрд. м³ к 2030 году):

1) снижение потребления воды на действующих предприятиях за счет:

внедрения технологий энергоэффективности (ведет к экономии воды на единицу натурального продукта) и водосбережения в энергетической, добывающей и металлургической отраслях (позволят сократить потребление на 20%);

повторного использования сточных вод и оборотного водоснабжения (ожидается их рост на 4% в ближайшие 17 лет);

2) повышение стандартов забора и очистки воды для промышленных предприятий.

3. Повышение эффективности водопользования в коммунальном хозяйстве на 10% (позволит сэкономить до 0,1 млрд. м³):

устранение протечек в домах и коммунальных сетях;

контроль давления воды в распределительных сетях;

повышение стандартов водосбережения для бытовой техники и сантехники.

4. Повышение доступности и надежности водных ресурсов (4,5-5 млрд. м³).

Наиболее остро стоит проблема деления трансграничных рек, поэтому Казахстан должен достигнуть соглашения по всем водным объектам в результате переговоров и подписания/обновления соглашений с соседними странами.

Следующий комплекс мероприятий необходимо реализовать в любом случае в целях обеспечения национальной безопасности и закрытия будущего дефицита:

строительство водохранилищ и резервуаров для сдерживания стоков воды при паводках и компенсации вариативности в течение года;

проработка устойчивого использования грунтовых вод (разведка, картографирование и разработка);

ремонт и перестройка магистральных оросительных каналов, крупной инфраструктуры;

строительство станций очистки сточных вод и установок очистки соленой и солоноватой воды;

комплексный подход к восстановлению бассейновых систем, включая посадку леса, восстановление дельт, очистка от иловых осадков.

Также существует потенциал переброски значительных объемов воды в густонаселенные и промышленные районы. Неравномерное распределение водных ресурсов по территории Казахстана создает локальный профицит водных ресурсов (например, Иртыш, Кигач в Урал-Каспийском бассейне), строительство водоводов и каналов может обеспечить дефицитные территории. По оценкам Комитета по водным ресурсам, дополнительный потенциал переведения недоступных водных ресурсов составляет от 10 до 14 млрд. м³.

Кроме того, потребуется совершенствование политики управления водными ресурсами:

1) улучшение системы управления водными ресурсами на национальном уровне и уровне бассейнов для обеспечения эффективного взаимодействия с водопользователями во всех секторах и на всех уровнях;

2) определение лимитов на воду тарифов, отражающих полную стоимость воды, пересмотр субсидий и стимулов для поощрения водосбережения.

Помимо дефицита водных ресурсов Казахстан сталкивается с проблемой загрязнения, как со стороны промышленных предприятий, так и вследствие недостаточной очистки сточных вод.

Первым шагом может стать принятие экологических норм и законов, соответствующих европейским стандартам выбросов. Европейский Союз имеет долгую историю регулирования в этой области и может стать примером для построения законодательства, мер контроля и внедрения конкретных технологий.

На первоначальном этапе необходимо строительство и/или модернизация очистных сооружений в 20 крупнейших городах страны, что потребует инвестиций в размере 1-2 млрд. долларов США. Они должны быть расположены совместно с точками сбора и переработки органических отходов. В дальнейшем канализационные очистные сооружения будут предусмотрены во всех населенных пунктах.

Для обеспечения задач по устойчивому использованию водных ресурсов необходимо принятие государственной программы управления водными ресурсами со следующими основными этапами реализации:

Рис. 7. Основные этапы реализации государственной программы управления водными ресурсами

3.2. Развитие устойчивого и высокопроизводительного сельского хозяйства

Сельское хозяйство Казахстана обладает потенциалом значительного роста благодаря обширным земельным ресурсам и признанному качеству сельскохозяйственных продуктов. Необходима реализация потенциала сектора посредством перехода к устойчивому сельскому хозяйству, которое сможет вернуть земле плодородие, создать новые возможности для трудоустройства и обеспечить более выраженную независимость от импорта продуктов питания.

Сегодня 2,2 миллиона человек, или 26% трудовых ресурсов Казахстана заняты в сельскохозяйственном секторе, и более 2/3 национального потребления воды приходится на сельское хозяйство. В 2012 году доля сельского хозяйства в ВВП страны составила только 4,2%, однако сельское хозяйство ввиду своей значимости в плане трудоустройства, особенно в сельской местности, влияния на водный баланс Казахстана, роли в обеспечении продовольственной безопасности является приоритетным сектором общенационального значения.

Сельскохозяйственный сектор Казахстана столкнулся с рядом серьезных проблем. Ограниченный доступ к источникам финансирования - одна из наиболее ощутимых проблем. Согласно оценкам Европейского Банка реконструкции и развития и Всемирного Банка, в Казахстане 56% фирм, включая сельскохозяйственные предприятия, констатируют ограниченный доступ к источникам финансирования для их развития. Более 80% сельскохозяйственного оборудования устарело, а привлечение инвестиций в современное оборудование представляется затруднительным в свете отсутствия решений для более долгосрочного финансирования и текущей большой доли безнадежных долгов.

Ограниченный доступ к источникам финансирования также снижает возможность использования удобрений и высококачественных семян. Фермеры Казахстана используют только 8-10 килограммов удобрения на гектар (в сравнении с 45 кг/га в России и 145 кг/га в США) (Рис. 8).

Рис. 8. Узкие места в цепочке создания стоимости в сельском хозяйстве

Эффективность использования водных ресурсов в сельском хозяйстве крайне низка, в первую очередь, из-за использования устаревших методов орошения и неэффективных практик ведения сельского хозяйства. Некоторые водные бассейны в Казахстане уже ощущают значительный дефицит водных ресурсов, и большая часть пахотных земель Казахстана подвержена засухе. В течение следующих двух десятилетий ожидается значительное повышение дефицита водных ресурсов, что приведет к разорению хозяйств, применяющих неэффективные методы водопотребления.

Пастбищные угодья страдают от выбивания вблизи населенных пунктов и недовыпаса на отдаленных участках, что привело к тому, что 20 миллионов га пастбищ деградировали из-за чрезмерного выпаса. Опустынивание, определяемое как деградация почвы, ведущая к формированию условий, характерных для пустыни, представляет собой серьезный повод для беспокойства, и, согласно Инициативе стран Центральной Азии по управлению земельными ресурсами (CACILM), вплоть до 66% общей площади земель Казахстана подвержены опустыниванию.

Неблагоприятные климатические условия и проблемы, описанные выше, обуславливают относительно низкую производительность труда и малый выход продукции. Урожайность пшеницы варьируется в пределах 0,7-1,6 тонн/га в год или в среднем 1,1 тонн/га в год в Казахстане, что ниже, чем в преобладающем большинстве других стран (Рис. 9), в связи с тем, что резко континентальный климат Казахстана, особенно его северных областей, характеризующийся недостаточным выпадением осадков, в определенной степени ограничивает достижение высокой урожайности, а также по причине применения неэффективных способов возделывания и неблагоприятных земельных и инфраструктурных условий.

Рис. 9. Урожайность пшеницы по странам

Для решения проблем, с которыми столкнулся сельскохозяйственный сектор, Правительство Казахстана разработало Программу по развитию агропромышленного комплекса в Республике Казахстан на 2013-2020 годы "Агробизнес-2020" с целью повысить конкурентоспособность сельскохозяйственного сектора. В дополнение к этому для перехода к устойчивому земледелию необходимо сфокусироваться на следующих основных инициативах:

1) государственная поддержка мер по организации доступа к источникам финансирования:

привлечение международных и местных институтов развития, а также казахстанских банков второго уровня для разработки и создания продуктов долгосрочного кредитования, необходимого для удовлетворения потребностей фермеров в капиталовложениях, с учетом международного опыта по долгосрочному финансированию сельского хозяйства в других странах;

изучение структуры фактических расходов и капиталовложений в сельскохозяйственном секторе с привлечением местных и международных экспертов в целях принятия наиболее приемлемых решений для построения устойчивого сельского хозяйства в Казахстане, таких как использование техники для нулевой обработки земли, оборудования и инфраструктуры для капельного орошения, применение энергосберегающих транспортных средств и оборудования, обновление дорожной инфраструктуры для сокращения транспортных затрат фермеров и т.п.;

рассмотрение на правительственном уровне возможных инструментов долгосрочного финансирования сельского хозяйства в форме гарантий, субсидий или иных мер экономического стимулирования для внедрения принципов и практик устойчивого сельского хозяйства;

2) пересмотр и улучшение механизмов развития у фермеров навыков бизнес-планирования, а также развития навыков и знаний у организаций, ответственных за финансирование, таких как коммерческие банки второго уровня и кредитные организации, с целью обеспечения устойчивого развития сельскохозяйственного сектора. Следующие меры, необходимые для достижения данной цели, включают в себя:

определение дефицита квалификации в бизнес-планировании среди фермеров и дефицита квалификации среди финансовых организаций в отношении понимания механизмов развития сельскохозяйственного сектора и доступных на рынке финансовых продуктов;

определение того, в какой мере можно использовать местные успешные фермы, ведущие хозяйство по принципу заключения долгосрочных соглашений с покупателями продукции (contract farming), в качестве инструментария для продвижения и распространения успешных навыков и практик бизнес-планирования;

разработка и реализация усовершенствованных программ развития навыков для фермеров и финансовых организаций для устранения дефицита квалификации с обеих сторон;

3) привлечение иностранных инвесторов для создания модельных хозяйств по принципу заключения долгосрочных договорных отношений между фермерскими хозяйствами и покупателями сельхозпродукции (контрактное фермерство) зарекомендовало себя в качестве успешного механизма сотрудничества во многих странах. Казахстан имеет достаточные условия для эффективного применения данной модели с выгодой для себя. Среди преимуществ такой формы сотрудничества:

а) возможность привлечения крупных инвесторов с собственными финансовыми ресурсами и финансовыми решениями;

б) возможность привлечения современных технологий и лучших мировых практик ведения сельского хозяйства;

в) возможность привлечения инвесторов, практикующих ведение устойчивого и "зеленого" сельского хозяйства, основанного на ресурсосбережении. В этой связи необходимо принять ряд мер для реализации преимуществ привлечения иностранных инвестиций, в том числе:

провести оценку различных альтернативных моделей контрактного фермерства, которые существуют сегодня в международной практике, и выбрать наиболее оптимальную модель для Казахстана;

оценить степень заинтересованности и потребности местных фермеров и иностранных инвесторов для заключения подобной формы сотрудничества через создание единого экспертного центра по принципу "одного окна" с целью минимизации административных издержек при осуществлении инвестиций в Казахстан;

создать экономическую и правовую базу для внедрения выбранной модели контрактного фермерства и реализации мер поддержки участникам проектов;

проводить выездные презентации для инвесторов, так называемые роуд-шоу, для презентации возможностей ведения бизнеса в Казахстане для крупных международных участников сельскохозяйственного рынка;

рассмотреть такие механизмы по стимулированию привлечения иностранных инвесторов, обеспечивающих устойчивое использование земельных ресурсов, как снижение сборов или пошлин, предоставление преференций, где применимо и определение оптимальной стоимости земли;

4) запуск комплекса мероприятий по сбережению водных ресурсов, включающего применение современных методов орошения и формирование развитого сектора тепличного хозяйства, основными элементами которого будут:

а) замена водоемких сельскохозяйственных культур;

б) совершенствование технологии орошения;

в) сокращение потерь при транспортировке воды;

5) разработать план развития тепличного производства, включающий в том числе:

улучшение ситуации с данными по текущим тепличным площадям, с тем чтобы начать лучше планировать необходимые мероприятия и капитальные инвестиции;

оценка доступных тепличных технологий и определение приоритетных решений, наиболее привлекательных для Казахстана;

уточнение объема рынка тепличного производства с особым вниманием на следующих двух факторах:

a) возможные объемы производства тепличного сектора;

б) возможные объемы экономии воды;

разработка механизмов стимулирования, для того чтобы создание теплиц было привлекательным для местных фермеров и иностранных инвесторов.

Также в сельском хозяйстве Казахстан будет придерживаться шести принципов "зеленого" сельского хозяйства, которые обеспечат развитие сектора и в то же время позволят сохранить и улучшить окружающую среду:

1) предотвращение деградации земель и восстановление деградированных земель: внедрение более эффективных методов ведения сельского хозяйства, минимизирующих обработку почвы, обеспечивающих консервацию органического вещества и влаги в почве, предотвращающих эрозию почв под действием ветра и воды, например, за счет использования оборудования, обеспечивающего нулевую обработку почвы, и чередования культур;

2) предотвращение дальнейшего выбивания пастбищ: сохранение пастбищных земель за счет повышения доступности отдаленных пастбищ и восстановления пастбищных земель, усиление контролируемого пастбище-оборота и обеспечение сбережения влаги в почве;

3) эффективное использование воды: внедрение эффективного использования водных ресурсов в сельском хозяйстве, например, капельное орошение, орошение распыленной водой, дискретное орошение, использование теплиц;

4) рациональное использование ресурсов: переход к использованию агрохимикатов и топлива, обеспечивающих защиту пользователей, минимизацию вреда для окружающей среды, сокращение/предотвращение загрязнения почвы, воздуха и воды, например, за счет применения комплексной защиты растений от вредителей, использования удобрений по результатам исследования почвы и повышения топливной эффективности сельхозтехники;

5) минимизация и повторное использование отходов: внедрение методов переработки сельхозпродукции, обеспечивающих максимальную добавленную стоимость и минимизацию отходов, в том числе за счет повторного использования остаточных отходов в производстве, например, компост, биогаз и т.д.;

6) улавливание углекислого газа: посадка бессменных культур, например, растений для агромелиорации, древесных культур, многолетних культур, постоянных культур, улавливающих углекислый газ и устойчивых к засолению почвы, а также способствующих адаптации к изменению климата.

3.3. Энергосбережение и повышение энергоэффективности

На сегодняшний день энергоемкость экономики Казахстана в два раза выше среднего уровня стран, входящих в ОЭСР, и на 12% выше уровня России. Энергоемкость ВВП зависит от тенденций изменения ВВП и моделей потребления энергии. По прогнозам (МВФ, DIW), ВВП Казахстана вырастет почти в три раза к 2030 году и почти в пять раз к 2050 году, при этом в структуре ВВП произойдут изменения, связанные с увеличением доли сектора услуг.

Согласно результатам анализа, потребление энергии в базовом сценарии (т.е. при естественном обновлении фонда зданий, производственных мощностей и транспортного парка) до 2030 года вырастет всего в два раза и до 2050 года - в 2,5 раза. Промышленность, ЖКХ, энергоснабжение и транспорт останутся ведущими секторами с точки зрения объемов энергопотребления. При этом произойдет снижение энергоемкости ВВП на 25% к 2030 году и на 40% к 2050 году относительно текущего уровня.

Рис. 10. Потенциал повышения энергоэффективности:

сравнение "зеленого" и базового сценариев

Существует ряд доводов в пользу реализации мероприятий по повышению энергоэффективности.

Во-первых, проведение таких мероприятий во многих случаях является рентабельным, т.е. стоимость сэкономленной энергии превышает дополнительные затраты на их реализацию. В действительности, Казахстан может снизить спрос на энергию в основных энергопотребляющих секторах дополнительно на 10% к 2030 году и на 15% к 2050 году по сравнению с базовым сценарием, что приведет к снижению энергоемкости ВВП на 35% до 2030 году и на 50% к 2050 году по сравнению с уровнем 2010 года.

Во-вторых, повышение энергоэффективности позволяет сократить капитальные затраты: например, в зависимости от развития сектора генерации электроэнергии меры по энергоэффективности позволяют сэкономить от 6 до 15 млрд. долларов США.

В-третьих, весомым доводом является минимизация воздействия на окружающую среду, так как снижение потребления энергии означает сокращение выбросов CO2 и других загрязняющих веществ.

На пути повышения энергоэффективности существует ряд серьезных препятствий: неэффективная система тарифо- и ценообразования на энергоресурсы, неразвитость местного производства и высокая себестоимость импортных энергоэффективных строительных материалов, фрагментированность рынка, ограниченный доступ к финансированию, недостаточная осведомленность об энергоменеджменте, отсутствие навыков и законодательных механизмов влияния в этой сфере. Казахстану необходимо преодолеть эти препятствия на пути повышения энергоэффективности.

Спрос на энергию в Казахстане составляет 65 млн. тонн н.э. (по состоянию на 2010 г.), из которых на конечное потребление приходится 54 млн. тонн н.э.[4] Ключевыми энергопотребляющими секторами (более 98% всего потребления) являются: энергоснабжение, жилищно-коммунальное хозяйство (здания), промышленность и транспорт.

Сравнение с другими странами показывает, что энергоэффективность в Казахстане значительно отстает по большинству ключевых индикаторов:

необходима замена или модернизация 45-60% промышленного оборудования; последние энергоаудиты выявили потенциал повышения энергоэффективности на 15-40%;

на обогрев зданий требуется в 1,5-2 раза больше тепла на м², чем в европейских странах с сопоставимым климатом, четверть многоквартирных домов нуждаются в капитальном ремонте;

эффективность существующих котельных не превышает 65-70%, в то время как модернизация существующих и использование новых котлов позволит повысить эффективность до 85-90%. Кроме того, по разным оценкам, потери при передаче тепловой энергии по теплосетям достигают 25-40%, в то время как международный опыт свидетельствует о возможности доведения данного показателя до 10%;

80% автомобильного транспорта используется более 10 лет, в крупных городах частные автомобили составляют более 70% транспортного потока;

существующее качество топлива отстает от европейского уровня, что обусловлено недостаточно высоким качеством продукции местных НПЗ и несоблюдением стандартов качества в сегменте розничной торговли топливом;

недостаточно развита газотранспортная инфраструктура, что ограничивает использование газового топлива;

дорожная инфраструктура не создает стимулов и условий для использования общественного транспорта, электромобилей, езды на велосипеде и пеших прогулок.

Подходы к внедрению мер по энергосбережению и повышению энергоэффективности в сфере ЖКХ и системе отопления

1. Установление тарифов и финансовая поддержка.

Для повышения энергоэффективности фонда зданий можно использовать один или комбинацию описанных ниже вариантов:

финансовая поддержка модернизации теплосетей, производственных мощностей и зданий в виде грантов, займов, налоговых льгот, субсидирования процентных ставок и т. д.;

пересмотр тарифов на тепло для обеспечения большей автономности системы отопления. Эти действия должны сопровождаться установкой счетчиков, созданием тепловых подстанций и переходом к системе платежей за потребленное тепло.

2. Разработка механизма поддержки реализации мероприятий по энергосбережению и повышению энергоэффективности, в том числе через государственно-частное партнерство.

3. Предоставление мер государственной поддержки для формирования национальных отраслей по производству теплоизоляционных материалов, окон и труб с заводской теплоизоляцией и другого энергоэффективного оборудования и материалов.

Защита социально уязвимых слоев населения

Возможные варианты смягчения воздействия пересмотра тарифов на социально уязвимые слои населения:

внесение изменений напрямую в текущую политику социальных платежей или добавление новых видов выплат социально уязвимым группам населения (например, пожилым людям с низким доходом);

предоставление компаниями льгот населению по оплате счетов за энергию и компенсация компаниям, предоставляющим такие льготы.

Мониторинг применения новых строительных стандартов и реализации мероприятий по повышению энергоэффективности в строительной отрасли и теплоэнергетике

Необходимо обеспечить достаточность численности квалифицированных инспекторов, прозрачность и стандартизацию процессов, а также реализацию мероприятий по соблюдению строительных стандартов энергоэффективности и проведение энергоаудитов.

Необходимо разработать новые индикаторы для отслеживания процесса перехода к энергоэффективным строительной и теплоэнергетической отраслям, в том числе уровень внедрения счетчиков, уровень энергоэффективности существующих и новых зданий, коэффициент потерь в распределении тепла, численность и профессиональный опыт инспекторов, особенно занимающихся проверкой сложных зданий.

Основными техническими мерами по энергосбережению и повышению энергоэффективности в ЖКХ и системе отопления являются:

модернизация или замена старых и неэффективных котельных;

при расширении или внесении иных изменений в систему теплоснабжения необходимо оценить возможность максимально эффективного использования доступных возможностей комбинированного производства тепла и электроэнергии;

замена старых труб на новые, преизолированные; при этом наиболее приоритетен ремонт теплосетей малого диаметра, где на них приходится более 60% всей трубопроводной сети, а затраты составляют четверть от общего объема инвестиций в модернизацию всей системы теплораспределения, куда приходится наибольшая часть потерь;

термомодернизация существующих зданий в момент проведения капитального ремонта с элементами энергосбережения;

строительство новых зданий в соответствии с последними стандартами теплозащиты;

для повышения энергоэффективности фонда зданий потребуется создание ряда благоприятных факторов для потребителя и производителя:

а) с доведением тарифов на тепло до уровня экономической окупаемости;

б) с установкой счетчиков, созданием тепловых подстанций и переходом к системе сбора платежей за фактически потребляемое тепло;

в) с разработкой мер по оказанию помощи социально уязвимым слоям населения в виде целевой адресной поддержки;

г) с финансированием модернизации тепловых сетей, производственных мощностей и зданий.

Подходы к внедрению мер по энергосбережению и повышению энергоэффективности в промышленности

1. Проведение регулярных энергоаудитов промышленных компаний и постановка целей по сокращению энергоемкости выпускаемой продукции.

2. Обновление стандартов по потреблению энергии для нового оборудования.

3. Определение плана по переходу к экономически обоснованному уровню тарифов на электрическую и тепловую энергию.

4. Определение мер по поддержке промышленности для поддержания конкурентоспособности предприятий в переходный период. В международной практике при выборе предприятий-получателей поддержки учитываются их уровень энергоемкости и возможность конкурировать на международном рынке.

Рис. 11. Методы поддержки энергоемких отраслей

Основными техническими мерами по энергосбережению и повышению энергоэффективности в промышленности являются:

модернизация промышленности для снижения потребления энергоресурсов на единицу продукции;

внедрение инновационных технологий по повышению энергоэффективности;

создание финансовых условий для модернизации предприятий; обеспечение кадрами в сфере энергосбережения;

взаимодействие науки и производств для модернизации оборудования и создания бережливого производства.

Подходы к внедрению мер по энергосбережению и повышению энергоэффективности в транспортном секторе

Для решения задачи повышения энергоэффективности транспортного сектора необходимо организовать работу по нескольким основным направлениям.

1. Обеспечение оптимального состава транспортного парка через мониторинг и обеспечение выполнения требований, связанных с топливной эффективностью в отношении новых автомобилей, появляющихся на рынке.

2. Развитие альтернативных видов транспорта и соответствующей инфраструктуры, в частности, для электромобилей и автомобилей на газовом топливе.

3. Обеспечение использования топлива высокого качества.

4. Разработка стимулирующей программы по утилизации автомобилей для содействия обновлению транспортного парка в более короткие сроки (например, в виде вознаграждений за утилизацию старых и покупку новых, более экологичных автомобилей).

5. Необходимо совершенствование системы управления транспортными потоками ("smart traffic control system").

6. Управление перевозками (транспортная инфраструктура, позволяющая эффективно использовать все виды транспорта, повышение доступности и качества групповых пассажирских перевозок).

Основными техническими мерами по энергосбережению и повышению энергоэффективности в транспортном секторе являются:

развитие энергоэффективной транспортной инфраструктуры;

повышение эффективности железнодорожного транспорта;

повышение энергоэффективности местного общественного транспорта за счет перевода его на чистое топливо (газ и электричество).

3.4. Развитие электроэнергетики

Существующее состояние отрасли характеризуется значительным износом генерирующего и сетевого оборудования, доминирующим положением угольной генерации и отсутствием необходимого резерва для покрытия пиковой нагрузки.

Развитие экономики и реализация мер по энергоэффективности приведет к росту энергопотребления на 2,3% в год к 2030 году до 136 млрд. кВтч. и на 1,2% в год к 2050 году до 172 млрд. кВтч. При этом энергоемкость ВВП страны снизится на 50% относительно уровня 2010 года.

Рис. 12. Спрос на электроэнергию до 2050 года

Растущий спрос на электроэнергию и вывод из эксплуатации старых электростанций в силу износа в Казахстане потребуют значительного строительства новых мощностей: 11-12 ГВт к 2030 году (что соответствует примерно 60% установленной мощности на 2012 год) и 32-36 ГВт к 2050 году, не включая установленную мощность возобновляемых источников, являющихся нестабильными.

Рис. 13. Спрос на новые установленные мощности

Существует несколько основных факторов, от которых в существенной мере зависит развитие энергетического сектора Казахстана:

1. Сокращение потребления электроэнергии за счет принятия мер по повышению энергоэффективности.

2. Модернизация существующих мощностей.

3. Конкурентоспособность различных технологий производства электроэнергии с точки зрения себестоимости в настоящее время, а также эволюция традиционных и возобновляемых технологий в будущем.

4. Степень заинтересованности Казахстана в реализации проектов по сокращению выбросов CO₂ и уровень цен на выбросы СО₂.

5. Доступность газа для производства электроэнергии и его цена.

Комплексные сценарии развития энергетического сектора

Возможны три сценария развития энергетического сектора. Факторы, определяющие характеристики сценариев:

1. Сокращение потребления электроэнергии за счет принятия мер по повышению энергоэффективности (учитываются базовый и "зеленый" сценарии развития спроса на электроэнергию, описанные ранее в этом разделе, согласно которым общий спрос на электроэнергию составит 136-145 млрд. кВтч в 2030 году и 186-206 млрд. кВтч в 2050 году);

2. Цена на газ для электроэнергетики (более низкие цены соответствуют большей доступности газа);

3. Имеются два варианта развития новых видов генерации: первый - когда доля альтернативных и возобновляемых источников энергии (вкл. ГЭС, ВЭС, СЭС и АЭС) к 2050 году составит от 30% (частичное достижение целей), второй - 50% (полное достижение целей Стратегии - 2050);

4. Максимальное продление сроков службы существующих угольных, газовых станций и ГЭС, так как это решение способно обеспечить самую низкую себестоимость электроэнергии; предполагается установка пылегазоочистного оборудования в рамках модернизации существующих угольных станций для улучшения качества атмосферного воздуха и соответствия экологическим стандартам;

5. Прогнозные данные по установленной мощности в 2030 году: 4,6 ГВт для ВЭС и 0,5 ГВт для СЭС;

6. Строительство АЭС осуществляется в соответствии с национальными планами: общая установленная мощность АЭС составляет 1,5 ГВт в 2030 году и 2,0 ГВт в 2050 году;

7. ТЭЦ во всех крупных городах газифицированных областей переводятся с угля на газ для повышения качества атмосферного воздуха.

Таким образом, возможна реализация трех сценариев (Рис. 14-16):

Базовый сценарий - спрос на электроэнергию в базовом сценарии, газификация Акмолинской и Карагандинской области, сохранение текущих низких цен на газ, 30% доля альтернативных источников в производстве электроэнергии в 2050 году;

"Зеленый" сценарий - дорогой газ: спрос на электроэнергию при выполнении целей "зеленой экономики", газификация Акмолинской и Карагандинской области, высокие цены на газ, 50% доля альтернативных источников в производстве электроэнергии в 2050 году;

"Зеленый" сценарий - дешевый газ: спрос на электроэнергию при выполнении целей "зеленой экономики", газификация Акмолинской, Карагандинской, Павлодарской и восточных областей, низкие цены на газ, 50% доля альтернативных источников в производстве электроэнергии в 2050 году.

Рис. 14. Сценарии развития электроэнергетики

Рис. 15. Общая установленная мощность по сценариям

Анализ основных результатов моделирования показывает, что, несмотря на различия, большинство основных показателей являются сопоставимыми вплоть до 2030 года.

Рис. 16. Доля производства электроэнергии по сценариям

Во-первых, ожидается, что средняя стоимость производства электроэнергии возрастет примерно вдвое к 2030 году и втрое к 2050 году по сравнению с уровнем 2012 года (в реальном выражении), достигнув 7-9 тенге/кВтч в 2030 году и 10-14 тенге/кВтч в 2050 году.

Во-вторых, общие инвестиции, в том числе меры по повышению энергоэффективности, модернизацию, пылегазоочистное оборудование, строительство новых мощностей и создание инфраструктуры, составят 40-55 млрд. долларов США к 2030 году и 90-130 млрд. долларов США к 2050 году в зависимости от сценария и эволюции технологий производства электроэнергии.

В-третьих, объем электроэнергии, производимой угольными станциями, останется примерно на сегодняшнем уровне до 2030 года во всех сценариях: 60-75 ТВт-ч в 2030 году по сравнению с 70 ТВт-ч в 2012 году. Объем годового потребления угля энергетическим сектором незначительно сократится до 40-50 млн. тонн в 2030 году по сравнению с уровнем 2012 года - более 50 млн. тонн - в основном из-за повышения эффективности модернизированных и новых угольных электростанций.

В-четвертых, использование газа для производства электроэнергии вырастет вдвое по сравнению с текущими объемами потребления и достигнет 8 млрд. м³ в год в 2030 году (10 млрд. м³ в год в "зеленом" газовом сценарии) по сравнению с примерно 4 млрд. м³ в год в 2012 году.

В-пятых, доля атомной энергетики во всех сценариях составит примерно 7-8% от общего объема производимой электроэнергии как в 2030 году, так и в 2050 году.

В-шестых, несмотря на двукратный рост производства электроэнергии, объем выбросов CO₂ незначительно сократится с сегодняшних 90 миллионов тонн в год до 75-85 миллионов тонн в год к 2030 году, в основном из-за развития атомной, альтернативной энергетики и увеличения доли газа в структуре производства электроэнергии.

Основными техническими мероприятиями являются:

1) по существующим станциям:

проведение аудита технического состояния и энергоаудита всех существующих электростанций к 2020 году для определения графика модернизации и оставшегося срока службы генерирующих активов;

модернизация существующих угольных электростанций, что в совокупности составит до 8,3 ГВт мощностей к 2020 году, т.е. модернизация всех существующих угольных электростанций, которые будут эксплуатироваться после 2020 года, с установкой пылегазоочистки для улавливания, в первую очередь, выбросов пыли, двуокиси серы и оксида азота с целью достижения современных стандартов по выбросам вредных веществ;

Рис. 17. График модернизации существующих мощностей

2) новые тепловые станции необходимо сооружать в соответствии с лучшими мировыми технологиями по эффективности использования топлива и экологическим параметрам;

3) необходимо постепенно произвести замену существующих старых угольных мощностей на новые современные угольные станции, за исключением больших городов, где генерация энергии будет переведена на газ, в случае его доступности по объҰмам и цене, при условии, что:

политика по добыче газа на нефтегазовых месторождениях проводиться с учетом достижения максимального коэффициента извлечения углеводородов;

Правительство предпримет меры для проведения на внутреннем рынке долгосрочной ценовой политики, способствующей увеличению потребления газа;

4) необходимо начать развитие возобновляемой энергетики через строительство ветряных и солнечных электростанций:

с достижением 3% доли ВЭС и СЭС в общем объеме производства электроэнергии к 2020 году;

с достижением 10% доли ВЭС и СЭС в общем объеме производства электроэнергии к 2030 году;

переход к полномасштабному внедрению ВИЭ после достижения ими приемлемого уровня конкурентоспособности по сравнению с традиционными источниками, что ожидается в период между 2020 и 2030 годами;

достижение 50% доли альтернативных и возобновляемых источников энергии, включая ветряные, солнечные, гидро- и атомные станции в общем объеме производства электроэнергии;

5) диверсификация энергетического сектора за счет инвестирования в атомную энергетику, в том числе для создания здоровой конкуренции в секторе и обеспечения конкурентоспособности уранодобывающей промышленности, где общая установленная мощность атомных электростанций составит 1,5 ГВт в 2030 году с ее ростом до 2,0 ГВт к 2050 году. При развитии атомной генерации необходима реализация инициатив по безопасности, что будет предусматривать:

проработку вопроса по усилению уполномоченного органа по использованию атомной энергии в части наделения его полномочиями по контролю за безопасностью в атомной энергетике и соблюдением стандартов безопасности;

проработку вопроса по введению режимного контроля за эффективным управлением урановыми отходами и изучение возможности включения требования по созданию фонда для оплаты услуг по очистке окружающей среды от загрязнений после вывода АЭС из эксплуатации;

разработку стратегии управления урановыми отходами для гарантии нахождения безопасного места для размещения и хранения отходов;

6) необходимы инвестиции в создание газовой инфраструктуры в северном, восточном и южном регионах страны. Это позволит перевести угольные ТЭЦ на газ во всех крупных городах с учетом его доступности по объҰмам и цене. Это, в первую очередь, снизит уровень местных выбросов и улучшит качество атмосферного воздуха, а также позволит обеспечить наличие гибкой резервной мощности для поддержки нестабильных возобновляемых источников энергии. Для развития газовой инфраструктуры необходимо принять следующие решения:

поставить цель по достижению газовыми мощностями определенной доли в структуре энергобаланса к 2020 году для стимулирования инвестиций в газовые электростанции и в целом в необходимую вспомогательную газовую инфраструктуру;

согласовать план по строительству необходимой инфраструктуры для обеспечения поставок газа на новые электростанции в случае экономической эффективности и экологической привлекательности. Приоритетом для Правительства при принятии решения о строительстве необходимой инфраструктуры будут являться вопросы обеспечения экологической и социальной привлекательности проектов даже в случае, если экономическая эффективность проектов будет низкой;

7) перевод существующих угольных ТЭЦ на газ, в первую очередь, в крупных городах (Алматы, Астана, Караганда), а также строительство новых станций на газе до 2020 года для улучшения экологической обстановки в данных городах.

3.5. Система управления отходами

Текущая ситуация в области управления отходами в Казахстане характеризуется следующими проблемами:

Наследие исторических промышленных отходов. За предыдущие десятилетия были накоплены значительные исторические объемы отходов тяжелой промышленности, агропромышленного комплекса и разработки полезных ископаемых. При этом значительная часть таких отходов токсична, а часть из них - радиоактивна.

Рис. 18. Исторические промышленные отходы

Растет объем новых промышленных отходов. В связи с развитием горной промышленности, отраслей переработки и тяжелой промышленности Казахстан производит значительные объемы промышленных отходов, которыми необходимо управлять в соответствии с наилучшей международной практикой.

Рис. 19 Объемы промышленных отходов

Растущие объемы бытовых отходов. Объем бытовых отходов в городских районах (330 килограммов на жителя в год) в основном соответствует сопоставимым показателям по странам со сравнимым ВВП на душу населения. С ростом благосостояния прогнозируется рост объемов твердых бытовых отходов (далее - ТБО) более чем на 50% к 2025 году.

Рис. 20 Прогноз увеличения ТБО

Организация обслуживания населения не соответствует стандартам. Вне крупных городов в среднем только четверть населения имеет доступ к услугам по вывозу ТБО. Существуют также значительные региональные различия в покрытии обслуживанием.

Методы транспортировки и утилизации ТБО не соответствуют стандартам. 97% ТБО без переработки и извлечения ценных вторичных ресурсов вывозится на неконтролируемые свалки и полигоны, не отвечающие санитарным требованиям.

Рис. 21. Текущее обеспечение услугами по сбору и утилизации ТБО

Неразвитая инфраструктура для сбора, переработки и утилизации отходов. Технологии и инфраструктура не отвечают современным требованиям по причине отсутствия экономических стимулов, а также других мотивирующих аспектов - например, некоторые нормы и требования существуют, но уровень их исполнения низкий из-за недостаточного контроля со стороны государства. Кроме того, применяется недостаточно мер стимулирования для местных органов и бизнеса в секторе утилизации отходов с целью повышения уровня извлечения добавленной стоимости путем переработки и компостирования или получения энергии из городских отходов. Так, объемы переработки составляют менее 5% от общего объема ТБО.

Фактически Казахстану необходимо заново выстроить комплексную систему управления отходами, так как организационные и правовые рамки, по сути, отсутствуют. Существует недостаточно норм для рационального управления отходами, а ответственность за построение и работу комплексной системы не распределена. Отсутствуют средства для обеспечения стабильного финансирования развития и работы инфраструктуры.

Формирование данной системы должно быть реализовано с использованием следующих подходов:

а) создание согласованной системы утилизации отходов с предоставлением полного спектра услуг и всесторонней охраной ландшафтов;

б) сокращение числа полигонов с переходом к широкому применению переработки и вторичного использования, а также извлечения полезных веществ и материалов, получения топлива за счет утилизации отходов;

в) развитие экономики замкнутого цикла с многооборотным использованием продукции как в рамках, так и вне цепочки создания стоимости;

г) улучшение экологической ситуации и снижение техногенного влияния на окружающую среду.

Для минимизации объема промышленных отходов необходимо осуществить следующие мероприятия:

1) проведение инвентаризации всех крупных полигонов данных отходов на содержание полезных веществ, а также на соответствие стандартам экологической безопасности 100% отходов;

2) доработка Правил классификации данных отходов и приведение их в соответствие с Европейскими стандартами для отражения реального количества отходов и состояния мест размещения полигонов.

3) проведение технико-экономических изысканий по всем крупным полигонам с данными отходами для определения экономической целесообразности их переработки, а также для определения необходимых инвестиций для приведения их в соответствие со стандартами.

4) определение вариантов переработки/захоронения опасных и токсичных отходов для 100% отходов.

5) на основании оценки экономического и экологического эффекта приоритизация данных отходов для дальнейшей переработки и определения необходимых источников финансирования и соответствующего стимулирования реализации проектов по переработке и безопасному хранению 100% отходов обогащения.

6) формирование инфраструктуры и предприятий по переработке промышленных отходов и внедрение стимулов для их устойчивого функционирования.

7) проработка четкого механизма взаимодействия между различными министерствами, ведомствами для разработки политики и осуществления надзора над промышленными отходами.

8) совершенствовать законодательные механизмы регулирования химических веществ, гармонизировать законодательство в сфере здравоохранения, безопасности и охраны труда, промышленной безопасности, охраны окружающей среды, в том числе в отношении реестра химической продукции, с требованиями Закона "О безопасности химической продукции".

9) обеспечить внедрение экологически безопасных технологий и процессов, включая технологии по уничтожению отходов, содержащих стойкие органические загрязнители, и других опасных отходов.

10) внедрить международную систему классификации и маркировки химических веществ.

11) усовершенствовать систему статистической отчетности и учета химических веществ на государственном уровне с формированием регистров выбросов и переносом химических веществ на региональном и национальном уровнях.

12) обеспечить материально-техническую оснащенность территориальных аналитических лабораторий для получения достоверных оперативных данных о загрязнении поверхностных и подземных вод, почвы и атмосферного воздуха.

Для решения проблем с ТБО необходима реализация следующих мероприятий:

1) проведение тщательного аудита по всем большим свалкам ТБО и определение мер по их рекультивации;

2) разработка государственной программы по переработке и утилизации ТБО, покрывающей следующие аспекты:

определение целевого уровня переработки ТБО в объеме до 50% к 2050 году и складирования остаточного объема ТБО на полигонах, отвечающих экологическим и санитарным требованиям, доля которых должна вырасти до 100% к 2050 году, то есть все полигоны в стране к 2050 году должны отвечать самым современным экологическим и санитарным требованиям;

введение раздельного сбора бытовых отходов у потребителя;

определение методики расчета тарифа, гарантирующего покрытие операционных затрат и инвестиций в эту сферу с определенной нормой рентабельности с учетом получаемой прибыли от переработанных материалов;

внедрение принципа расширенной ответственности производителя с целью покрытия части расходов на сбор и утилизацию отходов упаковки, электронного и электрического оборудования, транспортных средств, аккумуляторов, мебели и других товаров после использования;

разработка механизма привлечения инвестиций, в том числе через государственно-частное партнерство в больших городах и на уровне муниципальных образований в небольших населенных пунктах за счет бюджетных ресурсов для развития отрасли;

заключение контрактов на управление бытовыми отходами на конкурентной основе с широким охватом территории;

определение мер государственной поддержки для социально уязвимых слоев населения при установлении тарифов на сбор и утилизацию ТБО;

3) обновление стандартов переработки и хранения ТБО с использованием новых технологий, таких как анаеробика, компостинг или биогаз;

4) создание нормативной правовой базы для контроля за сбором, транспортировкой, переработкой, утилизацией и хранением ТБО до 2015 года;

5) совершенствование сбора, обработки и предоставления статистической информации для мониторинга достижения целевых показателей в сфере обращения с ТБО.

3.6. Снижение загрязнения воздуха

Основные виды веществ, загрязняющих воздух, - это твердые частицы, двуокись серы и оксиды азота. Также в воздух выбрасываются соединения ртути, озона, свинца, угарного газа и диоксины. Основной объем выбросов пыли, двуокиси серы и оксида азота приходится на три основных сектора Казахстана: электроэнергетика с использованием ископаемого топлива, обрабатывающая и горнодобывающая отрасли, транспорт.

Наибольшие выбросы пыли, двуокиси серы и оксида азота создает электроэнергетика, а также котельные, т. е. источники сжигания природного топлива. Они вносят наиболее значительный вклад в суммарные выбросы загрязняющих веществ в атмосферу - 40% общего объема выбросов, в том числе 50% выбросов твердых частиц, 47% выбросов двуокиси серы и 60% выбросов оксида азота. Существенная часть выбросов обусловлена использованием угля низкого качества и отсутствием эффективного оборудования для контроля загрязнения на электростанциях и в районных теплоцентралях.

Таблица 1: Выбросы в Казахстане по основным секторам в 2010 г., тыс. метрических тонн

Сектор	Итого	ТЧ	SO₂	NO_x
Электроэнергетика и централизованное теплоснабжение	845,9	320,7	339,4	128,6
Обрабатывающая отрасль	718,4	139,7	275,5	41,1
Горнодобывающая отрасль	340,8	80,1	87,7	30,2
Промежуточный итог по промышленным секторам	1926,0	540,5	702,7	200,0
Транспорт	118,3	7,1	1,6	4,8
Итого по Казахстану*	2226,5	639,3	723,6	215,6

* Показатель "Итого по Казахстану" не является суммой показателей "Промежуточный итог по промышленным секторам" и "Транспорт"

Загрязнение воздуха - серьезная экологическая проблема в городских зонах Казахстана, особенно в промышленных зонах, ставших центрами размещения производственных предприятий и расположенных в индустриальных областях. Основной объем выбросов в областях Казахстана приходится на городские зоны. Поскольку от низкого качества воздуха страдает существенная часть городского населения, необходимо уделить особое внимание улучшению ситуации именно в городских зонах.

В последние годы в Казахстане наблюдалось существенное увеличение уровня загрязнения воздуха. Вещества, загрязняющие воздух, способствуют увеличению частоты заболеваний и вследствие этого приводят к нанесению прямого и косвенного ущерба национальной экономике в форме затрат на услуги здравоохранения и снижения производительности труда. Нормативы республики по выбросам значительно превышают европейские. Поэтому для повышения качества воздуха в Казахстане необходимо рассмотреть вопрос установления более жестких стандартов по выбросам пыли, двуокиси серы и оксида азота.

Рис. 22. Выбросы электростанций в атмосферу:

сегодняшний уровень, стандарты Казахстана и европейские стандарты

На основе анализа текущего уровня выбросов от промышленности и объектов генерации электрической и тепловой энергии в Казахстане необходима реализация следующих мер:

1) разработка до конца 2014 года совместно с производителями электроэнергии, тепловой энергии и прочими крупными индустриальными компаниями принципов и дорожной карты перехода к новым стандартам по выбросам, приближенным к европейским;

2) разработка и внедрение стандартов, приближенных к стандартам Европейского Союза;

3) модернизация и установка пылегазоочистного оборудования на объектах генерации и промышленности, расположенных вблизи крупных городов и доведение показателей по выбросам до существующих нормативов в соответствии с разработанной дорожной картой;

4) при наличии доступной инфраструктуры, объемов газа и экономической целесообразности перевести существующие угольные электростанции на газ;

5) крупные котлы угольных электростанций необходимо, в первую очередь, модернизовать с установкой современного оборудования, контролирующего уровень выбросов пыли, двуокиси серы и оксида азота. Котлы меньшей мощности можно оставить в эксплуатации до истечения срока службы для удовлетворения спроса на электроэнергию;

6) установка крупными станциями, котельными и промышленными предприятиями оборудования для непрерывного измерения качества атмосферных выбросов;

7) осуществление непрерывного мониторинга и контроля за выбросами загрязняющих веществ и парниковых газов со стороны уполномоченного органа по охране окружающей среды РК;

8) в транспортном секторе необходима реализация следующих мероприятий:

ввод современного транспортного парка наряду с усовершенствованием методов эксплуатации транспортных средств, повышением эффективности топливного баланса и операционной деятельности;

установление с июля 2016 года нормативов по выбросам в атмосферу от автомобильного транспорта в соответствии с европейскими нормативами;

проведение регулярных ежегодных инспекций автомобилей на качество выхлопных газов с завершением разового аудита всего действующего автомобильного парка до 2020 года;

перевод городского транспорта в г. Алматы на компримированный газ; перевод городского транспорта на газ в других крупных городах (Астана, Караганда, Шымкент) до 2020 года в зависимости от ресурсов газа и принятия решений о субсидировании цены на газ.

3.7. Сохранение и эффективное управление экосистемами

Комплексное управление природными экосистемами должно осуществляться в соответствии с принципами устойчивого развития в целях повышения их значимости и экономического потенциала.

1. Управление лесным хозяйством. В Казахстане находится 28,78 млн. га лесов, из которых производится 1,5 млн. м³. древесины. Площади лесных угодий на протяжении многих лет сокращались, и долгосрочная стоимость этих активов снизилась - особенно в результате незаконной вырубки, лесных пожаров и изменение назначения земель. Леса в значительной степени утратили такие важные свойства, как влагозадержание, удержание углекислого газа и стабилизация почвы. Необходима реализация проектов, направленных на эффективное сохранение лесных ресурсов, контроль обезлесения, внедрение современных методов управления лесным хозяйством и развитие соответствующих навыков в стране.

2. Управление рыбным хозяйством. Объемы вылова рыбы за период с 1960 по 1990 г. сократились с 111,9 тыс. тонн до 68,6 тыс. тонн, а с 2010 года снижение этого показателя составило еще 51,7 тыс. Произошло сокращение численности занятых в рыбной отрасли с 110 тыс. в 40-х годах до 4-5 тыс. человек. В основном, это сокращение связано с пересыханием Аральского моря; другие факторы - чрезмерный отлов рыбы, загрязнение и избыточный забор речной воды. Существует множество примеров, когда страны успешно восстанавливали рыбные хозяйства за 10-20 лет. В условиях тенденции к сокращению численности отдельных промысловых объектов альтернативой для промысла рыбы является развитие товарного рыбоводства. Поэтому, постепенная переориентация от рыболовства к товарному рыбоводству позволит снять промысловый пресс с рыбных ресурсов естественных водоемов. В свою очередь товарное рыбоводство даст мультипликативный социально-экономический эффект. Так, рост деловой активности по развитию товарных рыбоводных хозяйств будет способствовать созданию дополнительных рабочих мест преимущественно в сельской местности. Необходима реализация проектов, направленных на увеличение экономического потенциала рыбной отрасли.

3. Управление живой природой. Эндемическая живая природа Казахстана уникальна и представляет собой привлекательный для туристов объект и источник мясных продуктов (посредством охоты и т.д.). В настоящее время в Казахстане - небольшой, но очень доходный сектор охоты. В Республике появилось большое количество пользователей, привлеченных возможностью вложения инвестиций в новые для них отрасли экономики - развитие устойчивой охоты и спортивного рыболовства, развитие экотуризма, организация фото-сафари, воспроизводство диких животных в условиях вольерного и полувольного содержания и другие, что, по сути, является "зелеными" инвестициями. Ведением охотничьего хозяйства занимаются уже около 700 пользователей, которые в 2012 году на развитие охотничьих хозяйств направили 1415,3 млн. тенге, в том числе на содержание егерской службы - 1229,2 млн. тенге, на биотехнические мероприятия - 239,9 млн. тенге. В 2012 году в республиканский бюджет в качестве платежей за пользование животным миром поступило 145,3 млн. тенге. Казахстан имеет уникальные возможности для развития и предоставления экологического и охотничьего туризма. Устойчивый охотничий туризм можно поставить на профессиональную основу, чтобы увеличить экономическую выгоду.

4. Экологический туризм. Первозданные пейзажи Казахстана считаются одним из основных туристических активов страны. В настоящее время Казахстан активно развивает связь и инфраструктуру (жилье для туристов, транспорт, сфера обслуживания), однако непременным условием в этой связи - особенно в краткосрочной перспективе - является сохранение предназначенных для экотуризма ландшафтов.

4. Кадровое обеспечение для перехода к "зеленой экономике" и формирование экологической культуры населения

Для успешной реализации Концепции необходимо обеспечить достаточность кадровых ресурсов, навыков и знаний, включая подготовку инженерно-технического и управленческого персонала, прошедших соответствующее обучение.

Чтобы этого достичь, необходимо предусмотреть меры по следующим направлениям:

1) обучение достаточного количества инженеров по вопросам охраны окружающей среды и производительности ресурсов:

в учебном плане для всех студентов инженерных специальностей существенное внимание должно уделяться вопросам охраны окружающей среды и производительности ресурсов. В большинстве стран ОЭСР эта практика уже применяется. Так как экономика Казахстана потребляет существенный объем природных ресурсов, это решение для страны является более важным, чем для других стран;

необходимо существенно увеличить численность инженеров. На сегодняшний день существует нехватка квалифицированных инженеров, и для восполнения этого кадрового пробела необходимо увеличить количество мест на соответствующих факультетах образовательных учреждений;

2) производственное обучение и переподготовка существующих инженеров, представителей органов управления и фермеров. В сфере повышения энергоэффективности сельского хозяйства и управления ресурсами Казахстан может рассмотреть возможность развития навыков тысяч работающих на сегодняшний день управленцев, инженеров и фермеров.

Следующее необходимое условие - воспитание среди широкой общественности новой экокультуры по охране окружающей среды. Необходимо формировать среди населения ответственное и экономное отношение к использованию энергии, воды и других природных ресурсов, прививать привычку раздельного сбора бытового мусора для его дальнейшей переработки;

3) необходимо полноценное включение тем, связанных с охраной окружающей среды, в учебные планы образовательных организаций. Это позволит воспитать в подрастающем поколении культуру бережного отношения к природным ресурсам и принесет дополнительную пользу;

4) также необходимо проведение широкой коммуникационной кампании и образовательных программ для повышения осведомленности населения в вопросах использования ресурсов и экологических проблем. Такие меры должны способствовать изменению моделей поведения населения в отношении использования систем отопления и охлаждения, утилизации отходов и водопользования.

5. Создание Совета по переходу к "зеленой экономике"

Для координации и контроля перехода к "зеленой экономике" будет создан Совет по переходу Казахстана к "зеленой экономике" при Президенте Республики Казахстан. Данный Совет будет каждые три года рассматривать Национальный доклад по переходу к "зеленой экономике".

Создание подобного органа - это механизм реализации широкомасштабных преобразований в государственном секторе. Например, этот подход был успешно использован на Тайване, в Великобритании, Корее и Бахрейне (Рис. 23).

Рис. 23. Примеры создания государственного органа по переходу к "зеленой экономике"

6. Этапы реализации Концепции по переходу Республики Казахстан к "зеленой экономике"

Цикл обновления активов в ресурсных секторах экономики занимает продолжительное время, а в странах, где экономика ориентирована на добычу природных ископаемых, переход к чистой экономике занимает десятилетия. Казахстан в этом смысле не является исключением.

В этой связи реализация Концепции по переходу Республики Казахстан к "зеленой экономике" будет осуществлена в три этапа:

2013-2020 гг. - в этот период основным приоритетом государства будет оптимизация использования ресурсов и повышение эффективности природоохранной деятельности, а также создание "зеленой" инфраструктуры;

2020-2030 гг. - на базе сформированной "зеленой" инфраструктуры начнҰтся преобразование национальной экономики, ориентированной на бережное использование воды, поощрение и стимулирование развития и широкое внедрение технологий возобновляемой энергетики, а также строительство сооружений на базе высоких стандартов энергоэффективности;

2030-2050 гг. - переход национальной экономики на принципы так называемой "третьей промышленной революции", требующие использования природных ресурсов при условии их возобновляемости и устойчивости.

III. Перечень нормативных правовых и иных актов, посредством которых предполагается реализация Концепции

Концепция по переходу Республики Казахстан к "зеленой экономике" реализуется в соответствии с положениями Конституции Республики Казахстан, Стратегии - 2050, "Стратегии "Казахстан-2030: Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев" и Стратегического плана развития Республики Казахстан до 2020 года.

Вопросы реализации перехода к "зеленой экономике" будут регулироваться законодательными актами Республики Казахстан по вопросам перехода к "зеленой экономике".

Инструментами реализации конкретных задач Концепции по секторам являются действующие программные документы с учетом изменений и дополнений в части внедрения основных направлений Концепции, такие как Программа по развитию агропромышленного комплекса в Республике Казахстан на 2013-2020 годы "Агробизнес-2020", Государственная программа по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010 - 2014 годы, Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011 - 2020 годы программы развития территорий, стратегические планы государственных органов, отраслевая программа "Жасыл даму" на 2010 - 2014 годы и другие отраслевые программы, которые будут скорректированы и в которых будут даны новые акценты по таким вопросам как улучшение качества воздуха, управление отходами производства и потребления, борьба с опустыниванием, деградация земель и повышение почвенного плодородия, развитие рыболовства, аквакультур и воспроизводство рыбных ресурсов.

Также планируется разработка Государственной программы по управлению водными ресурсами на 2014-2040 годы.

______________________

[1] Солнечные электростанции, ветряные электростанции, гидроэлектростанции, атомные электростанции

[2] С переводом теплоэлектростанций в крупнейших городах на газ при наличии доступных объемов газа и приемлемой цене на газ

[3]рассчитывается по добавочной стоимости (прибыли и заработка на м3 культур нижней трети)

[4] Включает разные виды потребления электроэнергии

Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшуін қамтамасыз ету мақсатында қаулы етемін:

1. Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшуі жөніндегі тұжырымдама (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі:

1) Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын бекітсін;

2) осы Жарлықтан туындайтын өзге де шаралар қабылдасын.

3. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдері:

1) өз қызметінде Тұжырымдаманы басшылыққа алсын және оны іске асыру жөнінде қажетті шаралар қабылдасын;

2) мемлекеттік жоспарлау жүйесі қабылдайтын құжаттардың Тұжырымдамамен үйлесуін қамтамасыз етсін.

Ескерту. 3-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Президентінің 10.09.2019 № 151 Жарлығымен.

4. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

5. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Президенті

Н.НАЗАРБАЕВ

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2013 жылғы 30 мамырдағы
№ 577 Жарлығымен
БЕКІТІЛГЕН

Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшуі жөніндегі
ТҰЖЫРЫМДАМА Астана, 2013 жыл

Мазмұны

І. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі пайым

1. Ағымдағы ахуалды талдау

2. Тұжырымдаманы қабылдау қажеттігінің негіздемесі

3. Мақсаттар мен міндеттер

ІІ. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі негізгі қағидаттар мен жалпы тәсілдер

1. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі негізгі қағидаттар

2. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі жалпы тәсілдер

2.1. Әлеуметтік даму

2.2. Өңірлік даму

2.3. Инвестицияларға қажеттілік

3. Секторлар бойынша "жасыл экономикаға" көшу жөніндегі жалпы тәсілдер

3.1. Су ресурстарын орнықты пайдалану

3.2. Орнықты және өнімділігі жоғары ауыл шаруашылығын дамыту

3.3. Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру

3.4. Электр энергетикасын дамыту

3.5. Қалдықтарды басқару жүйесі

3.6. Ауаның ластануын азайту

3.7. Экожүйелерді сақтап қалу және тиімді басқару

4. "Жасыл экономикаға" көшу үшін кадрлық қамтамасыз ету және халықтың экологиялық мәдениетін қалыптастыру

5. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі кеңес құру

6. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі тұжырымдаманы іске асыру кезеңдері

ІІІ. Тұжырымдаманы іске асыру болжанып отырған нормативтік құқықтық және өзге де актілердің тізбесі

І. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі пайым

Қабылданған "Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" (бұдан әрі - Стратегия - 2050) елдің "жасыл" даму жолына көшуіне негізделген экономиканың орнықты әрі тиімді моделін құрудың нақты бағдарын белгілеп берді.

"Жасыл экономика" халықтың өмір сүру деңгейі жоғары болатын, қазіргі және болашақ ұрпақтың мүддесінде және елдің қабылдаған халықаралық экологиялық міндеттемелеріне, оның ішінде Рио-де-Жанейро қағидаттарына, ХХІ ғасырға арналған күн тәртібіне, Йоханнесбург жоспарына және Мыңжылдықтар декларациясына сәйкес табиғи ресурстар ұқыпты әрі ұтымды пайдаланылатын экономика ретінде айқындалады.

"Жасыл экономика" еліміздің орнықты дамуын қамтамасыз етудің маңызды құралдарының бірі болып табылады. "Жасыл экономикаға" көшу Қазақстанның әлемнің неғұрлым дамыған 30 елінің қатарына кіру жөнінде қойылған мақсатқа қол жеткізуін қамтамасыз етеді.

Есептеу бойынша 2050 жылға қарай "жасыл экономика" шеңберіндегі жаңартулар ЖІӨ-ні 3 пайызға қосымша ұлғайтып, 500 мыңнан астам жаңа жұмыс орындарын құруға, өнеркәсіп пен қызмет көрсетулердің жаңа салаларын қалыптастыруға, халық үшін сапалы өмір сүру стандарттарын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Тұтастай алғанда, "жасыл экономикаға" көшу үшін қажетті инвестициялар көлемі жыл сайын ЖІӨ-нің шамамен 1%-ын құрайды, бұл жылына 3-4 миллиард АҚШ долларына тең.

1. Ағымдағы ахуалды талдау

"Жасыл экономикаға" көшудің алғышарттары ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:

1. Негізгі секторлардың бәрінде де ресурстардың тиімсіз пайдаланылатыны байқалып отыр. Сарапшылардың бағалауы бойынша, бұл экономика үшін жыл сайын 4-8 млрд. АҚШ доллары болатын қолдан шығарып алған пайдаға әкеп соқтырады, ал бұл 2030 жылға қарай 14 млрд. АҚШ долларын құрауы мүмкін.

Бұл ретте энергия тұтынуды үнемдеу әлеуеті жылына 3-4 млрд. АҚШ долларын құрайды, ал 2030 жылға қарай бұл цифрлар жылына 6-10 млрд. АҚШ долларына дейін өсуі мүмкін.

Жер шығымдылығының төмен болуының нәтижесінде орын алған экономикалық шығын жылына 1,5-4 млрд. АҚШ долларын құрайды, ал 2030 жылға қарай одан да көбейе түсуі мүмкін, мұның өзі Солтүстік Қазақстан, Алматы, Оңтүстік Қазақстан сияқты облыстарда халықтың 30-45%-ы жұмыс істейтін аграрлық сектор үшін әлеуметтік зардаптар әкелуі мүмкін.

2. Энергия ресурстарына тариф және баға белгілеу жүйесінің жетілдірілмеуі өнеркәсіпті технологиялық жетілдіру үшін түрткі болмайды.

3. Қазіргі уақытта Қазақстан неғұрлым маңызды экологиялық көрсеткіштердің бәрі бойынша табиғи ресурстар мен қоршаған ортаның жай-күйінің айтарлықтай нашарлауы проблемасымен бепте-бет келді.

Ауыл шаруашылығы жерлерінің шамамен үштен бірі тозған немесе елеулі қауіп төніп тұр, ал әлеуетті егістік жерлердің 10 миллион гектардан астамы өткен кезеңде қараусыз қалған.

Қазіргі кезде экономика қажеттілігін қанағаттандыру үшін 2030 жылға қарай орнықты су ресурстарының 13-14 млрд. м³ көлеміндегі тапшылығы орын алады деп болжанып отыр.

Қоршаған ортаның ластануы адамдардың денсаулығына айтарлықтай келеңсіз әсерін тигізеді. Халықаралық зерттеулерге сәйкес қорғасынның шамадан тыс әсер етуінің нәтижесінде 10 жасқа толмаған 40 000-ға жуық бала тұрақты неврологиялық ауруларға шалдыққан. Орталық және Шығыс Еуропа мен Орталық Азия елдерінің арасында қоршаған ортаның органикалық заттармен ластануының жалпы көлемі бойынша Қазақстан екінші орында.

Қалаларда ауаның ластануының жоғары деңгейі байқалып отыр, қатты бөлшектердің шоғырлану деңгейі Еуропалық Одақтағы осындай көрсеткіштерден он еселеп асып түседі. Бағалауға сәйкес, ауаның ластануы жылына 6 мыңға дейінгі мезгілсіз өлімнің себебі болып табылады.

Қалдықтарды басқарудың интеграцияланған жүйесі жоқ. Коммуналдық-тұрмыстық қатты қалдықтардың 97%-ы санитариялық талаптарға жауап бермейтін бақыланбайтын үйінділер мен қалдықтар көмілетін жерлерге шығарылады. Сонымен қатар өнеркәсіптің тарихи уытты және радиоактивті қалдықтары да маңызды проблема болып табылады.

Табиғи ресурстарды тиімсіз пайдаланудан қолдан шығарып алатын пайда 2030 жылға қарай 7 млрд. дейін АҚШ долларын құрауы мүмкін.

4. Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасы шикізат ресурстарының экспортына тәуелді және сондықтан да шикізат нарықтарындағы бағалардың сыртқы күрт құбылуының әсеріне ұшырауға бейім. Қазақстан 2030 және 2040 жылдар аралығындағы кезеңде мұнай өндіру мен экспорттаудың ең жоғары деңгейіне қол жеткізеді. Бұдан басқа, көмірсутектердің бағасы деңгейіндегі белгісіздік тым жоғары. Халықаралық энергетикалық агенттік пен АҚШ Энергетика жөніндегі ақпараттық агенттігінің бағалауы бойынша, 2035 жылға дейін мұнай бағасы бір баррель үшін 50-ден 200 АҚШ долларына дейінгі аралықта болуы мүмкін.

5. Қазақстанға экономикалық көрсеткіштердегі, өмір сүру деңгейіндегі және қоршаған ортаның жай-күйіндегі аумақтық елеулі әртүрлілік мұра болып қалған. Жаңа индустриялар мен "жасыл кластерлерді" дамыту өңірлердің дамуындағы теңсіздікті азайтып, олардың әлеуетін жаңартылатын энергетикада, ауыл шаруашылығында, су ресурстарын басқаруда, қалдықтарды кәдеге жарату мен басқа да секторларда пайдалануға мүмкіндік береді.

"Жасыл экономика" өңірлік дамуды ынталандырып, "жасыл экономика" секторларында жаңа жұмыс орындарын құру есебінен әлеуметтік орнықтылыққа, экономикалық әлеуетті ұлғайтуға ықпал ететінін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Мысалы, Бразилияда топырақты күтіп ұстаудың, ауыл шаруашылығы өнімдерін жинаудың және жеткізу тізбегін басқарудың жетілдірілген жүйесі есебінен ауыл шаруашылығы жерлері қалпына келтіру жүргізілді. Немістің Дортмунд қаласы көмір индустриясы орталығынан "Үшінші индустриялық төңкеріс" инфрақұрылымы бар жаңа "жасыл" сектор орталығына айналды.

6. Орталық Азия және әлемнің басқа да өңірлеріндегі орнықты дамуға жәрдемдесу үшін әлемдік қоғамдастық Қазақстанның нысаналы жобаларды: "Болашақтың энергиясы" атты ЭКСПО-2017 көрмесі мен "Жасыл көпір" әріптестік бағдарламасын сәтті іске асыруына үміт артып отыр. Өңірдің Моңғолия, Қытай және Оңтүстік Корея сияқты елдері өз елдерінің президенттері жария еткен өршіл "жасыл экономика" жоспарларын жүзеге асыруды бастады. Айталық, Оңтүстік Корея бүгіннің өзінде жыл сайын "жасыл" секторға ЖІӨ-нің 2%-ын инвестициялайды, ал Қытай инвестициялары ЖІӨ-нің 1,5%-ы деңгейінде, ал 2015 жылға қарай 2%-ға дейін ұлғайтуды межелеп отыр.

2. Тұжырымдаманы қабылдау қажеттігінің негіздемесі

Экономикалық өсудің "жасыл бағытына" көшу мақсатында Тұжырымдаманы қабылдау бұрынғыдан да өзекті болып отыр.

Біріншіден, таяудағы 20 жыл ішінде Қазақстанда инфрақұрылымды айтарлықтай жаңарту және дамыту жүргізіледі: аталған активтердің жалпы көлемінен ғимараттардың 55 пайызы мен электр станцияларының 40 пайызы 2030 жылға қарай жаңадан салынады. Сонымен қатар автокөлік паркінің 80 пайыздан астамы 2030 жылға қарай жаңа болады. Ел үшін ресурстарды тиімді пайдаланатын жаңа инфрақұрылым құрудың бірегей мүмкіндігі туындайды. Олай болмаған жағдайда, қандай да бір іс-әрекет жасалмаса, ел жуық арада ескірген әрі бәсекеге қабілетсіз инфрақұрылым проблемасымен бетпе-бет келеді.

Екіншіден, "жасыл" технологиялардың бәсекеге қабілеттілігі жылдам өсуде және баламалы энергетиканың көптеген технологиялары таяудағы болашақта дәстүрлі көздермен салыстырғанда электр энергиясы өндірісінің неғұрлым шығынсыз тәсілдерін ұсынады.

Ақыр аяғында, бүгінгі күннің өзінде-ақ мемлекеттік саясат саласында жаңарулардың жоғары қарқыны белгіленіп қойды. Стратегия-2050 мен басқа да стратегиялық бағдарламалар өршіл мақсаттар қояды:

электр энергетикасында: баламалы және жаңартылатын электр энергиясының үлесі 2050 жылға қарай 50 пайызға жетуге тиіс;

энергия тиімділігінде 2008 жылғы бастапқы деңгеймен салыстырғанда, 2015 жылға қарай ЖІӨ-нің энергияны қажетсінуін 10 пайызға және 2020 жылға қарай 25 пайызға азайту жөніндегі міндет тұр;

су ресурстары бойынша 2020 жылға қарай халықты ауыз сумен қамтамасыз ету және 2040 жылға қарай ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз ету проблемаларын шешу жөніндегі міндет тұр;

ауыл шаруашылығында 2020 жылға қарай ауыл шаруашылығы алқаптарының өнімділігін 1,5 есе көтеру міндеті тұр.

Аталған мақсаттарға қол жеткізу Қазақстан экономикасын дамытудың қазіргі траекториясын айтарлықтай өзгертуді талап етеді, соның нәтижесінде 2030 жылға қарай ел су және жер ресурстарын қалпына келтіріп, табиғи капиталды пайдалану тиімділігінің орташа көрсеткіштері жағынан Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына (бұдан әрі - ЭЫДҰ) қатысушы елдермен және басқа да дамыған елдермен теңесе алады.

3. Мақсаттар мен міндеттер

Бұл Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшуі жөніндегі тұжырымдама (бұдан әрі - Тұжырымдама) Қазақстан халқының әл-ауқатын, өмір сүру сапасын арттыру және елдің әлемнің неғұрлым дамыған 30 елінің қатарына кіруі арқылы қоршаған ортаға түсетін жүктеме мен табиғи ресурстардың тозуын барынша азайта отырып, "жасыл экономикаға" көшу мақсатында терең жүйелі жаңартулар үшін негіз қалайды.

Қазақстандағы 2050 жылға дейінгі секторалдық және ресурстық ұзақ мерзімді индикаторлардың көпшілігіне қатысты алда тұрған мақсаттар мейлінше жоғары, сондықтан олардың басым бөлігі Тұжырымдаманы әзірлеу кезінде ескерілді, уақыт шегі жағынан неғұрлым таяу көрсеткіштер бөлігінде жетіспейтін көрсеткіштер пысықталды, атап айтқанда (1-сурет):

1-сурет. "Жасыл" экономиканың мақсаттары мен нысаналы индикаторлары (қосымша мақсаттар бөліп көрсетілген)

Сектор	Мақсаттың сипаты	2020 ж.	2030 ж.	2050 ж.
Су ресурстары	Су ресурстары тапшылығын ұлттық деңгейде жою	Халықты сумен қамтамасыз ету	Ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз ету (2040 жылға қарай)	Сумен қамту проблемасын біржола шешу
Су ресурстары	Су ресурстары тапшылығын бассейндер деңгейінде жою	Жалпы бассейндер бойынша барынша жылдам тапшылықты жабу (2025 жылға қарай)	Әрбір бассейн бойынша тапшылықтың жоқтығы
Ауыл шаруашылығы	Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі	3 есе ұлғаюы
	Бидайдың шығымдылығы (т/га)	1,4	2,0
	Суғаруға жұмсалатын су шығындары (м³/т)	450	330
Энергия тиімділігі	2008 жылғы деңгейден ЖІӨ-нің энергия қажетсінуді төмендету	25% (2015 жылға қарай 10%)	30%	50%
Электр энергетикасы	Электр энергияны өндірудегі баламалы көздердің1 үлесі	Күн және жел: 2020 жылға қарай 3% кем емес	30%	50%
	Электр энергияны өндірудегі газ электр станцияларының үлесі	20%2	25%2	30%
	Өңірлерді газдандыру	Ақмола және Қарағанды облыстары	Солтүстік және Шығыс облыстар
	Электр энергетикадағы көмірқышқыл шығарындыларының ағымдағы деңгейіне қатысты азайту	2012 жылғы деңгей	-15%	-40%
Ауаның ластануы	Қоршаған ортаға күкірт және азот оксидінің шығарындылары		Шығарындылардың еуропалық деңгейі
Қалдықтарды кәдеге жарату	Халықты қатты тұрмыстық қалдықтарды шығарумен жабу		100%
	Қоқысты санитарлық сақтау		95%
	Өңделген қалдықтар үлесі		40%	50%

Ел алдында тұрған "жасыл экономикаға" көшу жөніндегі негізгі басым міндеттер:

1) ресурстарды (су, жер, биологиялық және басқа) пайдалану мен оларды басқару тиімділігін көтеру;

2) қолда бар инфрақұрылымды жаңғыртып, жаңаларын салу;

3) қоршаған ортаға қысымды жұмсартудың рентабельдік жолы арқылы халықтың әл-ауқаты мен қоршаған ортаның сапасын көтеру;

4) ұлттық қауіпсіздікті, соның ішінде су қауіпсіздігін көтеру болып табылады.

_________________

^[1] Күн электр станциялары, жел электр станциялары, гидроэлектростанциялары, атом электр станциялары

^[2] Газдың қол жетімді көлемінің және тиімді газдың бағасы болған жағдайда, ірі қалаларда жылу электр станцияларын газға ауыстырумен

ІІ. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі негізгі қағидаттар мен жалпы тәсілдер

1. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі негізгі қағидаттар

"Жасыл экономикаға" көшу мынадай негізгі қағидаттарға негізделеді:

1) ресурстардың өнімділігін арттыру: ресурстардың өнімділігі (су, жер, энергетика ресурстарының бір бірлігіне, парниктік газдар шығарындыларының бір бірлігіне және т.б. шаққандағы ЖІӨ ретінде айқындалады) орталық экономикалық көрсеткішке айналуға тиіс, өйткені бұл параметр қоршаған ортаға жүктемені барынша төмендете отырып, еліміздің құн жасау қабілетін бағалайды;

2) ресурстарды пайдалану үшін жауапкершілік: ресурстарды орнықты тұтыну қоршаған ортаның жай-күйіне мониторинг жүргізу мен бақылау үшін мемлекеттік биліктің барлық деңгейіндегі жауапкершілікті арттыру қажет;

3) неғұрлым тиімді технологияларды пайдалана отырып экономиканы жаңғырту: Қазақстан шамамен таяудағы 20 жылда ЖІӨ-ні, өнеркәсіптік өндіріс көлемін және инфрақұрылым объектілерінің санын бірнеше есеге еселейді. Бұл жаңартулар экономикада мүлдем жаңа шешімдерді қолдану мүмкіндігін ашады: бұл жаңа технологиялар, өндірістің тұйық циклімен интеграцияланған жүйелер немесе электр энергиясын өндірудің "Үшінші индустриялық төңкеріс" шеңберіндегі инновациялық тәсілдері болуы мүмкін;

4) ресурстарды тиімді пайдалану жөніндегі іс-шаралардың инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету: ресурстарды тұтынушы салаларды субсидиялау, көбіне, мұндай субсидиялау тиімсіз тұтынуға әкеп соғатындықтан, оларды қысқарту мақсатында ресурстар нарықтарында әділ тариф және баға белгілеуді қамтамасыз ету қажет;

5) бірінші кезекте рентабельді іс-шараларды іске асыру: экологиялық жағдайды жақсартуға ғана емес, сонымен қатар экономикалық пайда алуға қол жеткізуге мүмкіндік беретін бастамаларға басымдық беріледі;

6) бизнес пен халық арасында оқыту және экологиялық мәдениетті қалыптастыру: білім беру және кадрлар даярлау жүйесіндегі ресурстарды ұтымды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау туралы қолда бар білім беру бағдарламаларын жетілдіріп, жаңаларын әзірлеу қажет.

2. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі жалпы тәсілдер

2.1. Әлеуметтік даму

"Жасыл экономикаға" көшудің әлеуметтік аспектісі Қазақстан экономикасын әртараптандыруға мүмкіндік беретін бес өнеркәсіптік кластерде жаңа жұмыс орындарын құрудан көрініс табады:

"Жасыл" құрылыс: Құрылыс секторын дамытудың ағымдағы серпіні 2030 жылға қарай жаңа ғимараттардың бүгінгі таңда бүкіл тұрғын үй қорын құрап отырғандай саны салынатынын көрсетіп отыр. Бұл ретте Қазақстан терезе, жылу өткізбейтін материалдар, мыс құбырлар сияқты көптеген негізгі құрылыс материалдарын импортқа шығарады. Егер ұлттық кәсіпорындар осындай өнімнің 50% өндірсе, бұл 2030 жылға қарай 150 мыңға дейін жаңа жұмыс орнын құруға мүмкіндік береді.

Ауыл шаруашылығы. Бұл Тұжырымдаманы іске асыру ауыл шаруашылығы индустриясында шамамен 400 мыңға жуық жаңа жұмыс орнын құруға мүмкіндік береді. Жайылымдар мен ауыл шаруашылығы алқаптарының алаңын кеңейту есебінен 150 мыңға дейін жұмыс орнын құру межеленіп отыр, жылыжай шаруашылығын кеңейту есебінен қосымша 50 мың жұмыс орны құрылмақ. Сонымен қатар 200 мыңнан астам қосалқы жұмыс орны, тамақ өнімдерін қоса алғанда, қосылған құнның бүкіл тізбегін дамыту есебінен пайда болады.

Электр энергетикасындағы жаңа технологиялар. Электр энергетикасына салынатын 2030 жылға қарай 50 млрд. АҚШ доллары мөлшеріндегі және 2050 жылға қарай 100 млрд. АҚШ долларына жуық айтарлықтай инвестициялар ғылыми, инженерлік, техникалық немесе құрылыс мамандықтары бар адамдарға жұмысқа орналасу мүмкіндігін береді. Аталған инвестициялардың - 50%-ға дейінгі қомақты үлесі энергияның баламалы көздеріне тиесілі, сондықтан жаңа жұмыс орындары жаңартылатын энергетиканың жоғары технологиялы секторында құрылады.

Тұйық цикл жағдайында қалдықтарды басқару мен кәдеге жарату және материалдарды өңдеу. Дүниежүзілік практика көрсетіп отырғандай, қалдықтарды басқару мен кәдеге жарату секторында негізінен техникалық мамандықтағы немесе жалпы бейіндегі кадрлық ресурстардың көп саны тартылады. Қазақстанда әртүрлі қалдық түрлерін жинаумен және өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құру 2030 жылға қарай 8 мың жаңа жұмыс орнын құруы мүмкін.

Су ресурстарын басқару және коммуналдық сумен жабдықтау және су бұру. Сарқынды суларды өңдеу жөніндегі кәсіпорындарда және суару секторында 3 мыңнан 8 мыңға дейінгі жаңа жұмыс орны құрылатын болады; сонымен қатар жаңа инфрақұрылым объектілерін салу кезеңінде уақытша бос жұмыс орындарын құруға болады.

2.2. Өңірлік даму

Қазақстанның экономикалық дамуы қалалар маңында және негізгі өндіруші өндірістерде шоғырланған. "Жасыл экономикаға" көшу тұжырымдамасы өңірлік теңгерімсіздікті жоюға мүмкіндік береді.

Біріншіден, ауыл шаруашылығын жүргізудің заманауи әдістерін енгізу және жасыл технологияларды пайдалану ауыл шаруашылығының өнімділігін едәуір арттырады, бірқатар өңірлердің экономикасы нақ соған тәуелді.

Екіншіден, электр энергиясының төмен бағасын қамтамасыз ете отырып, шалғайдағы аудандарды жаңартылатын энергия көздері есебінен энергиямен жабдықтау жылыжай шаруашылығы мен жайлауда мал бағу шаруашылығы сияқты жаңа өндірістерді құрып, өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді.

Үшіншіден, су және жер ресурстарын сақтау жөніндегі қызметтің тиімділігінің артуына қарай өңірлерде балық аулау және мал шаруашылығы сияқты қызметтің негізгі түрлерін дамытуға жаңа серпін береді.

2.3. Инвестицияларға қажеттілік

Қазіргі сәттен бастап 2050 жылға дейін Тұжырымдаманы іске асыру үшін қажетті инвестициялардың жиынтық мөлшері жыл сайын орта есеппен 3-4 млрд. АҚШ долл. құрайды. 2020 - 2024 жылдар аралығындағы кезеңде инвестициялардың ең жоғары жыл сайынғы көлемі ЖІӨ-нің 1,8%-ына тең болады, ал 2050 жылға дейін инвестициялар орта есеппен ЖІӨ-нің 1%-ына жуық болмақ (2-сурет). Бұл ретте инвестициялардың қомақты үлесі жеке инвесторлардың қаражаты есебінен тартылатын болады.

2-сурет. ЖІӨ-ге қатысты пайызбен инвестицияларға қажеттілік

Бұл көлемнің негізгі қаражаты - 90 млрд. АҚШ долларынан сәл астамы немесе инвестициялардың жалпы көлемінің ¾-і 2050 жылға дейінгі бүкіл кезеңде энергия тиімділігін арттыру жөніндегі іс-шараларды іске асыруға және энергияның жаңартылатын көздерін дамытуға, сондай-ақ газ инфрақұрылымын дамытуға жұмсалады. Ауыл шаруашылығын дамыту, су ресурстары мен қалдықтарды басқару жөніндегі іс-шаралар қаржыландыруды онша талап ете бермейді (3-сурет).

3-сурет. Секторлар бөлінісінде инвестицияларға қажеттілік

3. Секторлар бойынша "жасыл экономикаға" көшу жөніндегі жалпы тәсілдер

Тұжырымдама ресурстарды пайдалануға байланысты секторлардың бәрінде үйлестірілген саясатты қамтиды.

3.1. Су ресурстарын орнықты пайдалану

Стратегия - 2050 атты Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауында су ресурстарының тапшылығы жаһандық қауіп ретінде қаралады. Сонымен қатар Үкіметтің алдында халықты (2020 жылға қарай) және ауыл шаруашылығын (2040 жылға қарай) сумен орнықты жабдықтау, 2050 жылға қарай су ресурстарына байланысты барлық проблемаларды шешу жөніндегі міндет тұр. Бұл ретте су ресурстарының экологиялық құрамдас бөлігі - эко - жүйелердің орнықтылығы, балық шаруашылығын, эко-туризмді дамыту және бірегей табиғат байлағын сақтап қалу индустриялық дамудың пайдасына қарай қалыс қалмауға тиіс.

Тапшылықтың ұлғаюымен су ресурстарының ықтимал жетіспеушілігіне байланысты шығындар өсе береді. Экономикалық шығын 2030 жылға қарай шамамен 6-7 млрд. АҚШ долл. құрайды деп бағаланып отыр. Бұл ретте су тапшы болатын экономикадан су ресурстарын тиімді пайдаланатын экономикаға көшуге жұмсалатын шығындар, керісінше, көп емес (жылына 0,5-1,0 млрд. АҚШ долл.). 2030 жылға дейінгі кезеңдегі күрделі шығындар 10 млрд. АҚШ долл. дейін. Тазарту құрылыстарын орнатуға және жаңғыртуғаға қосымша 1-2 млрд. АҚШ долл. талап етіледі.

Қазақстанның су ресурстары - жанды, бірегей және осал жүйе, басқа елдерге қарағанда, ол сыртқы қауіптерге көп ұшырайды.

Біріншіден, ағынсыз бассейндер және көл бетінің булануының жоғары деңгейі оларды ұстап тұру үшін судың айтарлықтай жұмсалуына әкеледі (көлдердің экожүйелерін тұрақтандыру үшін 30 млрд. текше метр қажет).

Екіншіден, Қытайдан, Ресейден, Өзбекстаннан және Қырғызстаннан басталатын трансшекаралық өзендерге тәуелділік, ол ағып келетін жер үсті суларының 44%-ын құрайды және көршілес елдердің экономикалық және әлеуметтік дамуының жеделдеуі салдарынан жылдам азаяды. Болжамдарға сәйкес трансшекаралық өзендердің ағыны 2030 жылға қарай 40%-ға азаюы мүмкін (4-сурет).

Үшіншіден, Қазақстанның су ресурстары жаһандық жылынудың әсерін сезініп отыр, мұздықтардың еруінің уақытша ұлғаюы су ресурстарының келешектегі көлеміне әсер етеді (елдің оңтүстігіндегі өзендер қатерге неғұрлым бейім).

4-сурет. Трансшекаралық өзендерден ағып келетін су көлемі

Суға деген сұраныстың жылдам өсуі және судың орнықты қорларының азаюы нәтижесінде 2030 жылға қарай 14 млрд. текше метр мөлшерінде су тапшылығы күтіліп отыр, егер түбегейлі шаралар қабылданбай, даму қазіргі траектория бойынша жүретін болса, 2050 жылға қарай тапшылық 20 млрд. текше метрді құрайды (су ресурстарына қажеттіліктің 70 пайызы). "Жасыл экономикаға" көшу тұжырымдамасында ұсынылатын алдын алу шаралары болмаған жағдайда, мұндай тапшылық мынаған әкеп соқтыруы мүмкін:

көл және өзен экожүйелері мен балық аулау кәсіпшілігінің, әсіресе Балқаш көлінде, Іле өзенінің атырауында, орталық Қазақстанның, Солтүстік Аралдың батпақты жүйелерінде және т.б. жерлерде кейіннен бүліне отырып, судың табиғат қорғау мақсаттарында түсуінің азаюы;

экономикалық мақсаттарға, әсіресе ауыл шаруашылығында, сондай-ақ гидроэнергетикалық салада, өнеркәсіпте судың тұтынылуын нормалау, елді мекендерді сумен жабдықтауда іркілістің болуы мүмкін;

жаңа сумен жабдықтау көздерін жүргізу мен пайдалану (қайталама пайдалану, десалинациялық зауыттар, магистральдық құбырлар) және су ресурстарын бассейндер арасында жіберу салдарынан сумен қамтамасыз етуге шығындардың артуы.

5-сурет. 2030 жылы су ресурстарына экономикалық қажеттілікті қанағаттандыру

Сөйтіп, су тапшылығының және су ресурстарын тиімсіз басқарудың қауіп-қатері Қазақстанның тұрақты экономикалық өсімі мен әлеуметтік дамуы үшін негізгі кедергі болуы мүмкін. Одан басқа, суға бағаның төмендігі, субсидия деңгейінің жоғарылығы, су алуға бақылаудың төмендігі және инфрақұрылымның нашар жай-күйі қолданысқа енгізілетін бастамалардың тиімділігін және өзін-өзі ақтауын төмендетеді.

Судың жеткіліксіздігіне байланысты қолдан шығарып алатын мүмкіндіктердің ықтималдылығы 2030 жылы жылына 7-8 млрд. АҚШ доллары деңгейінде бағаланады, бұл бүкіл кезең ішінде 80 млрд. АҚШ[1] долларынан астамды құрайды.

Су ресурстарының тапшылығын қысқарту жөніндегі шаралар мен тетіктер

6-сурет. Су ресурстарының тапшылығын қысқарту жөніндегі шаралар мен тетіктер

1. Ауыл шаруашылығында суды үнемдеу (2030 жылға қарай 6,5-7 млрд. текше метр). Оған қол жеткізу үшін 3 бағыт бойынша бастамаларды іске асыру қажет:

1) суарудың заманауи әдістері мен басқа да су үнемдеуші заманауи технологияларды енгізу (1,5 млрд. текше метрді үнемдеуге мүмкіндік береді): 2030 жылға қарай егіс алқаптарының 15 пайызына тамшылатып суаруды және басқа да қазіргі заманғы су үнемдеуші технологияларды енгізу, суды жіберіп суаруды суарылатын алқаптардың 80 пайызынан 5 пайызына дейін азайту;

2030 жылға қарай жабық топырақ алаңдарын 1700-ге дейін ұлғайту;

2) қосылған құны неғұрлым жоғары дақылдарға және суды аз қажетсінетін дақылдарға көшу; Балқаш-Алакөл және Арал-Сырдария бассейндерінде рентабельділігі аз және суды көп қажетсінетін дақылдарды - күріш пен мақтаны біртіндеп азайту (2030 жылға қарай 3,5 млрд. текше метрді үнемдеуге мүмкіндік береді):

2030 жылға қарай күріш пен мақтаның егіс алқаптарын 20-30 пайызға біртіндеп азайтып, су ресурстары тұрғысынан суды неғұрлым аз талап ететін көкөніске, майлы және азықтық дақылдарға алмастыру;

3) тасымалдау кезіндегі ысырапты үш есе дерлік азайту (2030 жылға қарай 1,8 млрд. текше метрді үнемдеуге мүмкіндік береді):

ірі инфрақұрылымдық объектілерді қалпына келтіру, оларды ұстау үшін меншік құқығы мен жауапкершілікті айқындау;

су жинауды өлшеу және барлық түпкі және аралық су пайдаланушылардан деректер жинау. Су есептеуіштердің болуын ауыл шаруашылығында кез келген мемлекеттік қолдау көрсетудің міндетті шарты ретінде белгілеу қажет.

2. Өнеркәсіпте су пайдалану тиімділігін 25%-ға арттыру (2030 жылға қарай 1,5-2 млрд. текше метрді үнемдеуге мүмкіндік береді):

1) мыналардың есебінен жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарда су тұтынуды азайту:

энергетика, өндіруші және металлургия салаларында энергия тиімділігі (1 табиғи өнімге жұмсалатын суды үнемдеуге алып келеді) мен су үнемдеу технологияларын енгізу (тұтынуды 20%-ға қысқартуға мүмкіндік береді);

сарқынды суларды қайталап пайдалану және сумен қайталама жабдықтау (таяудағы 17 жылда оның 4%-ға өсуі күтіліп отыр);

2) өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін суды жинау және тазарту стандарттарын арттыру.

3. Коммуналдық шаруашылықта суды пайдалану тиімділігін 10%-ға арттыру (0,1 млрд. текше метр үнемдеуге мүмкіндік береді):

үйлер мен коммуналдық желілердегі судың ағып кетуін жою;

тарату тораптарындағы судың қысымын бақылау;

тұрмыстық техника мен сантехникаға арналған суды үнемдеу стандарттарын арттыру.

4. Су ресурстарының қолжетімділігі мен сенімділігін арттыру (4,5-5 млрд. текше метр).

Трансшекаралық өзендерді бөлісу проблемасы барынша өткір сипат алып отыр, сондықтан Қазақстан көршілес елдермен келіссөздер жүргізу және келісімдерге қол қою/келісімдерді жаңарту нәтижесінде барлық су объектілері бойынша келісімге қол жеткізуге тиіс.

Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және болашақтағы су тапшылығын жабу мақсатында мынадай іс-шаралар кешенін іске асыру қажет:

су тасқындары кезінде судың ағынын ұстап тұру және жыл бойында вариативтіктің орнын толтыру үшін су қоймалары мен резервуарлар салу;

жерасты суларының орнықты пайдаланылуын жасау (барлау, картаға түсіру және дайындау);

магистралдық суару арналарын, ірі инфрақұрылымды жөндеу және қайта құру;

сарқынды суларды тазарту станцияларын және тұзды және ащы суды тазарту қондырғыларын салу;

ағаш отырғызуды, атырауды қалпына келтіруді, лай тұнбалардан тазартуды қоса алғанда, бассейндік жүйелерді қалпына келтірудің кешенді тәсілі.

Сонымен қатар судың айтарлықтай көлемін халық тығыз орналасқан және өнеркәсіпті аудандарға жіберу әлеуеті де бар. Су ресурстарының Қазақстан аумағы бойынша теңдей бөлінбеуі су ресурстарының оқшалауланған профицитін (мысалы, Ертіс, Жайық-Каспий бассейніндегі Қиғаш) қалыптастырады, су таратқыштар мен арналар салу суы тапшы аудандарды сумен қамтамасыз ете алады. Су ресурстары комитетінің бағалауы бойынша, қол жетпейтін су ресурстарын ауыстырудың қосымша әлеуеті 10-нан 14 млрд. текше метрге дейінді құрайды.

Бұдан басқа су ресурстарын басқару саясатын жетілдіру талап етіледі:

1) барлық секторлар мен барлық деңгейлерде су пайдаланушылармен тиімді өзара іс-қимыл жасауды қамтамасыз ету мақсатында ұлттық деңгейде және бассейндер деңгейінде су ресурстарын басқару жүйесін жақсарту;

2) судың толық құнын көрсететін су/тарифтер лимиттерін айқындау, су үнемдеуді ынталандыруға арналған субсидиялар мен көтермелеулерді қайта қарау.

Қазақстан су ресурстарының тапшылығынан бөлек, өнеркәсіп орындары тарапынан да, сарқынды сулардың жеткілікті тазартылмауы салдарынан да ластану проблемасымен бетпе-бет келіп отыр.

Алғашқы қадам шығарындылардың еуропалық стандарттарына сәйкес келетін экологиялық нормалар мен заңдарды қабылдау бола алады. Еуропа Одағының осы салада реттеу жөнінен ұзақ тарихы бар және ол заңнаманы, бақылау шараларын жасау және нақты технологияларды енгізу бойынша өнеге бола алады.

Бастапқы кезеңде елдің аса ірі 20 қаласында тазарту құрылыстарын салу және/немесе жаңғырту қажет, мұның өзі 1-2 млрд. АҚШ доллары мөлшерінде инвестицияларды талап етеді. Олар органикалық қалдықтарды жинау және қайта өңдеу нүктелерімен бірге орналастырылуға тиіс. Кейіннен кәріздік тазарту құрылыстары барлық елді мекендерде көзделетін болады.

Су ресурстарын орнықты пайдалану жөніндегі міндеттерді қамтамасыз ету үшін Су ресурстарын басқарудың мемлекеттік бағдарламасын қабылдау қажет, оны іске асырудың негізгі кезеңдері мынадай болмақ:

7-сурет. Су ресурстарын басқарудың мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың негізгі кезеңдері

3.2. Орнықты және өнімділігі жоғары ауыл шаруашылығын дамыту

Қазақстанның ауыл шаруашылығы ұлан-байтақ жер ресурстары мен ауыл шаруашылығы өнімінің мойындалған сапасы арқасында елеулі түрде өсу әлеуетіне ие. Жерге құнарлылығын қайтарып, жұмысқа орналасуға жаңа мүмкіндіктер жасайтын және тағам өнімдерін импорттаудан неғұрлым айқын тәуелсіздікті қамтамасыз ететін орнықты ауыл шаруашылығына көшу арқылы ғана сектордың әлеуетін толық көлемде іске асыруға болады.

Бүгінде 2,2 миллион адам немесе Қазақстанның еңбек ресурстарының 26%-ы ауыл шаруашылығы секторында жұмыс істейді және суды ұлттық тұтынудың 2/3-сі ауыл шаруашылығының еншісінде. 2012 жылы елдің ЖІӨ-дегі ауыл шаруашылығының үлесі бар болғаны 4,2 пайызды құрады, бірақ өзінің жұмысқа орналастыру, әсіресе, ауылдық жерлерде жұмысқа орналастыру тұрғысынан маңыздылығы, оның Қазақстанның су балансына тигізетін әсері және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі рөлі негізінде ауыл шаруашылығы басым сектор ретінде жалпыұлттық мәнге ие.

Қазақстанның ауыл шаруашылығы секторы бірқатар маңызды проблемаларға тап болып отыр. Қаржыландыру көздеріне қолжетімділіктің шектеулі болуы - неғұрлым айқын сезіліп отырған проблемалардың бірі. Еуропа Қайта құру және Даму Банкі мен Дүниежүзілік банктің бағалауына сәйкес, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын қоса алғанда, Қазақстанда фирмалардың 56 пайызы өздерінің дамуы үшін қаржыландыру көздеріне қолжетімділіктің шектеулі екенін айғақтайды. Ауыл шаруашылығы жабдықтарының 80 пайызынан астамы ескірген, ал неғұрлым ұзақ мерзімді қаржыландыру үшін шешімдердің жоқтығын және қазір үмітсіз борыштар үлесінің көп екенін ескеретін болсақ, қазіргі заманғы жабдықтарға инвестициялар тарту қиындық туғызады.

Қаржыландыру көздеріне қолжетімділіктің шектеулі болуы тыңайтқыштар мен сапасы жоғары тұқымдарды пайдалану мүмкіндігін де шектейді. Қазақстанның фермерлері (салыстыру үшін Ресейде бір гектарға 45 килограмм және АҚШ-та 145 кг/га) бір гектарға бар болғаны 8-10 кг тыңайтқыш пайдаланады (8-сурет).

8-сурет. Ауыл шаруашылығындағы құн жасау тізбегіндегі әлсіз тұстар

Ауыл шаруашылығында су ресурстарын пайдалану тиімділігінің аса төмен болуына, бірінші кезекте, суарудың ескірген әдістерін пайдалану және ауыл шаруашылығын жүргізудің тиімсіз практикасы себеп болып отыр. Қазақстандағы кейбір су бассейндері қазірдің өзінде су ресурстарының айтарлықтай тапшылығына ұшырап отыр және Қазақстандағы егістік жердің басым бөлігі қуаңшылыққа ұшыраған. Келесі екі он жылдық ішінде су ресурстары тапшылығының айтарлықтай өсетіні күтіліп отыр, мұның өзі су тұтынудың тиімсіз әдістерін қолданатын шаруашылықтардың кедейленуіне әкеп соғады.

Жайылым алқаптары елді мекендердің маңында малды көп жаюдан және шалғай учаскелерде маңдытып баға алмаудан зардап шегіп отыр, мұның өзі 20 млн. га жайылымның шектен тыс мал жаю салдарынан тозуына әкеп соқты. Топырақтың бүлінуі ретінде айқындалатын, шөл жерге тән болатын шөлейттену алаңдаушылық туғызудың елеулі себебі болып табылады және Орталық Азия елдерінің жер ресурстарын басқару жөніндегі бастамасына (CACILM) сәйкес Қазақстанның жалпы жер алаңының 66 пайызға жуығы шөлейттенуге ұшыраған.

Қолайсыз климаттық жағдайлар және жоғарыда сипатталған проблемалар салыстырмалы түрде төмен еңбек өнімділігіне және өнімнің аз шығымдылығына негіз болады. Қазақстанда бидайдың шығымдылығы жылына 0,7-1,6 центнер/га аралығында немесе орта есеппен жылына 11 центнер/га-ны құрайды, мұның өзі Қазақстанда, әсіресе, оның солтүстік облыстарында жауын-шашынның аз болуымен сипатталатын климаттың күрт құбылмалы болуына байланысты, сондай-ақ жер өңдеудің тиімсіз тәсілдерін пайдалану және жер мен инфрақұрылым жағдайларының қолайсыз болуы салдарынан белгілі бір дәрежеде жоғары шығымдылыққа қол жеткізуді шектейді.

9-сурет. Мемлекеттер бойынша бидай шығымдылығы

Ауыл шаруашылығы секторы тап болған проблемаларды шешу үшін Қазақстанның Үкіметі ауыл шаруашылығы секторының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында "Агробизнес - 2020" Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013 - 2020 жылдарға арналған бағдарламаны әзірлеп шықты. Бұған қоса, орнықты егіншілікке көшу үшін мынадай негізгі бастамаларға көңіл аудару қажет:

1) Қаржыландыру көздеріне қолжетімділікті ұйымдастыру жөніндегі шараларды мемлекеттік қолдау:

басқа елдерде ауыл шаруашылығын ұзақ мерзімді қаржыландыру жөніндегі халықаралық тәжірибені ескере отырып, фермерлердің капитал салымына деген сұранысын қанағаттандыру үшін қажетті ұзақ мерзімді кредит беру өнімдерін әзірлеу және жасау үшін халықаралық және жергілікті даму институттарын, сондай-ақ екінші деңгейдегі қазақстандық банктерді тарту;

Қазақстанда орнықты ауыл шаруашылығын құру үшін жерді жаңадан өңдеуге арналған техниканы қолдану, тамшылатып суаруға арналған жабдық пен инфрақұрылымды, энергия үнемдеуші көлік құралдары мен жабдықтарды пайдалану, фермерлердің көліктік шығындарын азайту үшін жол инфрақұрылымын жаңарту және т.б. сияқты неғұрлым қолайлы шешімдер қабылдау мақсатында жергілікті және халықаралық сарапшыларды тарта отырып, ауыл шаруашылығы секторындағы іс жүзінде жұмсалған шығыстар мен капитал салымдарының құрылымын зерделеу;

орнықты ауыл шаруашылығының қағидаттары мен практикасын енгізуді экономикалық ынталандыру үшін кепілдіктер, субсидиялар және өзге де шаралар нысанында ауыл шаруашылығын ұзақ мерзімді қаржыландырудың ықтимал құралдарын үкіметтік деңгейде қарау;

2) ауыл шаруашылығы секторының орнықты дамуын қамтамасыз ету мақсатында фермерлердің бизнес-жоспарлау дағдыларын дамыту, сондай-ақ екінші деңгейдегі коммерциялық банктер мен кредиттік ұйымдар сияқты қаржыландыруға жауапты ұйымдардың дағдылары мен білімдерін дамыту тетіктерін қайта қарау және жақсарту. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін қажетті төмендегі шаралар мыналарды қамтиды:

ауыл шаруашылығы секторын дамыту тетіктерін түсінуге қатысты фермерлер арасында бизнес-жоспарлау біліктілігінің тапшылығы мен қаржы ұйымдары арасындағы біліктілік тапшылығын және нарықта қолжетімді қаржы өнімдерін айқындау;

шаруашылықты бизнес-жоспарлаудың табысты дағдылары мен практикасын ілгерілетуге және таратуға арналған құралдар ретінде өнімді сатып алушылармен ұзақ мерзімді келісімдер жасасу (contract farming) қағидаты бойынша шаруашылық жүргізетін жергілікті озық фермаларды қандай дәрежеде пайдалануға болатынын айқындау;

екі жақтан да біліктілік тапшылығын жою үшін фермерлер мен қаржы ұйымдарының дағдыларын дамытудың жетілдірілген бағдарламаларын әзірлеу және іске асыру;

3) фермерлік шаруашылықтар мен ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алушылар арасында ұзақ мерзімді шарттық қатынастар жасасу (келісімшарттық фермерлік) қағидаты бойынша модельдік шаруашылықтар құру үшін шетелдік инвесторларды тарту көптеген елдерде өзін ынтымақтастықтың табысты тетігі ретінде көрсетті. Қазақстанда өз пайдасына осы модельді тиімді түрде пайдалануға жеткілікті жағдай бар. Мұндай ынтымақтастық нысаны артықшылықтарының қатарында:

а) өз қаржы ресурстары мен қаржылық шешімдері бар ірі инвесторларды тарту мүмкіндігі;

б) ауыл шаруашылығын жүргізудің заманауи технологиялары мен үздік әлемдік практикасын тарту мүмкіндігі;

в) ресурс үнемдеуге негізделген орнықты және "жасыл" ауыл шаруашылығын жүргізетін инвесторлар тарту мүмкіндігі. Осыған байланысты шетелдік инвестицияларды тартудың артықшылықтарын іске асыру үшін бірқатар шаралар қабылдау қажет, оның ішінде:

бүгінде халықаралық практикада бар келісімшарттық фермерліктің әрқилы балама модельдерін бағалауды жүргізу және Қазақстан үшін неғұрлым оңтайлы моделін таңдау;

Қазақстанға инвестицияларды жүзеге асырудың әкімшілік шығасыларын барынша азайту мақсатында "жалғыз терезе" қағидаты бойынша бірыңғай сараптамалық орталық құру арқылы ынтымақтастықтың осындай нысанын жасасу үшін жергілікті фермерлер мен шетелдік инвесторлардың қызығушылығы мен сұраныс дәрежесін бағалау;

келісімшарттық фермерліктің таңдап алынған моделін енгізу мен жобаға қатысушыларды қолдау шараларын іске асыру үшін экономикалық және құқықтық база құру;

ауыл шаруашылығы нарығына халықаралық ірі қатысушылар үшін Қазақстанда бизнес жүргізудің мүмкіндіктерін таныстыру үшін роуд-шоу деп аталатын инвесторларға арналған көшпелі таныстырылым өткізу;

жер ресурстарын орнықты пайдалануды қамтамасыз ететін шетелдік инвесторларды тартуды ынталандыру бойынша алымдарды немесе баждарды азайту, қолдануға болатын кездерде салықтық перференциялар ұсыну және жердің оңтайлы құнын айқындау сияқты тетіктерін қарау;

4) Суарудың қазіргі заманғы әдістерін пайдалануды және жылыжай шаруашылығының дамыған секторын қалыптастыруды қамтитын су ресурстарын үнемдеу жөніндегі іс-шаралар кешенін іске қосу, мыналар оның негізгі элементтері болып табылады:

а) суды көп қажет ететін ауыл шаруашылығы дақылдарын алмастыру;

б) суару технологиясын жетілдіру;

в) су тасымалдау кезінде шығасыларды қысқарту;

5) Жылыжай өндірісін дамыту жоспарын әзірлеу, ол мыналарды қамтиды:

қажетті іс-шаралар мен капитал инвестицияларын жақсы жоспарлай бастау үшін қазіргі жылыжай алаңдары жөніндегі деректердің ахуалын жақсарту;

қолжетімді жылыжай технологияларын бағалап, Қазақстан үшін неғұрлым тартымды басым шешімдерді айқындау;

мынадай екі факторға:

а) жылыжай секторы өндірісінің ықтимал көлеміне;

б) суды үнемдеудің ықтимал көлеміне баса мән бере отырып, жылыжай өндірісі нарығының көлемін нақтылау;

жылыжай құрудың жергілікті фермерлер мен шетелдік инвесторларға тартымды болуы үшін ынталандыру тетіктерін әзірлеу.

Сонымен қатар Қазақстанның ауыл шаруашылығында "жасыл" ауыл шаруашылығының алты қағидаты назарға алынатын болады, олар секторды дамытуды қамтамасыз етіп, сонымен бір мезгілде қоршаған ортаны сақтауға және жақсартуға мүмкіндік береді:

1) жердің бүлінуінің алдын алу және бүлінген жерлерді қалпына келтіру: топырақтың өңделуін барынша азайтатын, топырақта органикалық заттар мен ылғалдың сақтап қалынуын қамтамасыз ететін, топырақтың жел мен су әсерінен эрозияға ұшырауын болғызбайтын, мысалы, топырақтың нөлдік өңделуін және дақылдардың алма-кезек егілуін қамтамасыз ететін жабдықты пайдалану есебінен болғызбайтын, ауыл шаруашылығын жүргізудің неғұрлым тиімді әдістерін енгізу;

2) жайылымдардың одан әрі тапталуын болғызбау: шалғайдағы жайылымдардың қолжетімділігін арттыру мен жайылымдық жерлерді қалпына келтіру, бақыланатын жайылым айналымын күшейту және топырақта ылғалдың сақталуын қамтамасыз ету есебінен жайылымдық жерлерді сақтау;

3) суды тиімді пайдалану: ауыл шаруашылығында су ресурстарын тиімді пайдалануды енгізу, мысалы, тамшылап суаруды, шашырата бүркілетін сумен суаруды, дискреттік суаруды енгізу, жылыжайларды пайдалану;

4) ресурстарды ұтымды пайдалану: пайдаланушылардың қорғалуын, қоршаған ортаға келтірілетін зиянды барынша азайтуды қамтамасыз ететін агрохимикаттар мен отынды пайдалануға көшу, топырақтың, ауа мен судың ластануын қысқарту/болғызбау, мысалға, өсімдіктерді зиянкестерден кешенді түрде қорғауды қолдану, тыңайтқыштарды топырақты зерттеу нәтижелері бойынша пайдалану және ауыл шаруашылығы техникасының отындық тиімділігін арттыру есебінен қысқарту/болғызбау;

5) қалдықтарды барынша азайту және қайталап пайдалану: Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеудің ең жоғарғы қосылған құнды және қалдықтардың азайтылуын, оның ішінде өндірісте қалдық қоқыстарды қайталап пайдалану, мысалы, компост, биогаз және т.б. есебінен азайтылуын, қамтамасыз ететін әдістерін енгізу;

6) қөмірқышқыл газды ұстап қалу: ауыстырылмайтын дақылдарды, мысалы, көмірқышқыл газ бен сортаңдануға төзімді топырақты ұстап қалатын, сондай-ақ климаттың өзгеруіне бейімделуге ықпал ететін агломерацияға арналған өсімдіктерді, сүрек дақылдарды, көпжылдық дақылдарды, тұрақты дақылдарды өсіру.

3.3. Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру

Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасының энергия қажетсінуі ЭЫДҰ-ға кіретін елдердің орташа деңгейінен екі есе жоғары және Ресейдің деңгейінен 12%-ға жоғары. ЖІӨ-нің энергия қажетсінуі ЖІӨ мен энергияны тұтыну модельдерінің өзгеру үрдістеріне байланысты. Болжамдар (ХВҚ, DIW) бойынша, Қазақстанның ЖІӨ 2030 жылға қарай үш есеге дерлік және 2050 жылға қарай бес есеге дерлік өседі, бұл ретте ЖІӨ құрылымында қызмет көрсетулер секторы үлесінің ұлғаюына байланысты өзгерістер болады.

Талдау нәтижелеріне сәйкес, базалық сценарийде энергияны тұтыну (яғни ғимараттар қорын, өндірістік қуаттарды, көліктік паркті және т.б. табиғи жаңарту кезінде) 2030 жылға дейін барлығы екі есеге және 2050 жылға дейін 2,5 есеге өседі. Өнеркәсіп, ТКШ, энергиямен жабдықтау және көлік энергия тұтыну көлемдері тұрғысынан жетекші секторлар болып қала береді. Бұл ретте ЖІӨ-нің энергия қажетсінуі ағымдағы деңгейге қарағанда 2030 жылға қарай ~25%-ға және 2050 жылға қарай ~40%-ға азаяды.

10-сурет. Энергия тиімділігін арттырудың әлеуеті: "жасыл" және базалық сценарийлерді салыстыру

Энергия тиімділігін арттыру жөніндегі іс-шараларды іске асыру пайдасына бірқатар себептер бар:

Біріншіден, мұндай іс-шараларды өткізу көптеген жағдайларда рентабельді болып табылады, яғни үнемделген энергияның құны оларды іске асыруға арналған қосымша шығындардан асып түседі. Шын мәнінде, Қазақстан негізгі энергия тұтынушы секторларда энергияға деген сұранысты базалық сценариймен салыстырғанда 2030 жылға қарай қосымша 10%-ға және 2050 жылға қарай 15%-ға азайта алады, бұл ЖІӨ-нің энергия қажетсінуін 2010 жылдың деңгейімен салыстырғанда 2030 жылға дейін 35%-ға және 2050 жылға қарай 50%-ға азайтуға алып келеді.

Екіншіден, энергия тиімділігін арттыру күрделі шығындарды қысқартуға мүмкіндік береді: мысалы, электр энергиясын генерациялау секторын дамытуға байланысты энергия тиімділігі жөніндегі шаралар 6-дан 15 млрд. АҚШ долл. дейін үнемдеуге мүмкіндік береді.

Үшіншіден, қоршаған ортаға әсер етуді шектеу қомақты себеп болып табылады, өйткені энергия тұтынуды азайту CO2 шығарындыларын және басқа да ластаушы заттарды азайтуды білдіреді.

Энергия тиімділігін арттыру жолында бірқатар айтарлықтай кедергілер бар: энергия ресурстарына тариф және баға белгілеудің тиімсіз жүйесі, жергілікті өндірістің дамымай қалуы мен импорттық құрылыс материалдарының жоғары өзіндік құны, нарықтың шашыраңқылығы, қаржыландыруға шектеулі қолжетімділік, энергиялық менеджмент туралы жеткіліксіз хабардар болу, осы салада ықпал етудің дағдылары мен заңнамалық тетіктердің жоқтығы. Қазақстан энергия тиімділігін арттыру жолында осы кедергілерді жоюы қажет.

Қазақстанда энергияға деген сұраныс 65 млн. тонна н.э құрайды (2010 жылғы жағдай бойынша), оның ішінде түпкі тұтынуға 54 млн. тонна н.э келеді.[2] Негізгі энергия тұтынушы секторлар мыналар (барлық тұтынудың 98%-ынан астам) болып табылады: энергиямен жабдықтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық (ғимараттар), өнеркәсіп және көлік.

Басқа елдермен салыстыру Қазақстандағы энергия тиімділігінің негізгі индикаторлардың көпшілігі бойынша едәуір артта қалып отырғанын көрсетеді:

өнеркәсіптік жабдықтардың 45-60%-ын ауыстыру немесе жаңғырту қажет; соңғы энергиялық аудиттер энергия тиімділігінің 15-40%-ға арту әлеуетін анықтады;

ғимараттарды жылытуға климаты салыстырмалы еуропа елдеріне қарағанда бір шаршы метрге 1,5-2 есеге көп жылу талап етіледі, көппәтерлі үйлердің төрттен бір бөлігі күрделі жөндеуді қажет етеді;

қолданыстағы қазандықтардың тиімділігі 65-70%-дан аспайды, ал жаңа қазандықтарды пайдалану тиімділікті 85-90%-ға дейін арттыруға мүмкіндік береді. Бұдан басқа, әртүрлді бағалаулар бойынша, жылу желілері бойынша жылу энергиясын беру кезіндегі шығындар 25-40%-ға жетеді, ал халықаралық тәжірибе осы көрсеткішті 10%-ға дейін жеткізу мүмкіндігі туралы куәландырады;

автомобиль көлігінің 80%-ы 10 жылдан астам пайдаланылып келеді, ірі қалаларда жеке меншік автомобильдер көлік ағынының 70%-дан астамын құрайды;

отынның қазіргі сапасы еуропалық деңгейден едәуір артта, мұның өзі жергілікті МӨЗ өнімдері сапасының жеткілікті дәрежеде жоғары болмауымен және отынның бөлшек саудасы сегментінде сапа стандарттарының сақталмауымен негізделген;

газ-көлік инфрақұрылымы жеткілікті дамымаған, бұл газ отынын пайдалануды шектейді;

жол инфрақұрылымы қоғамдық көлікті, электромобильдерді пайдалануға, велосипедпен жүруге және жаяу серуендеуге ынталандырмайды әрі жағдайлар жасамайды.

ТКШ саласында және жылыту жүйесінде энергия үнемдеу мен энергия тиімділігі жөніндегі шараларды енгізу тәсілдері:

1. Тарифтерді белгілеу және қаржылай қолдау:

Ғимараттар қорының энергия тиімділігін арттыру үшін төменде сипатталған нұсқалардың бірін немесе олардың комбинациясын қолдануға болады:

гранттар, қарыздар, салықтық жеңілдіктер, пайыздық ставкаларды субсидиялау және т.б. түрінде жылу желілерін, өндірістік қуаттар мен ғимараттарды жаңғыртуды қаржылай қолдау;

жылыту жүйесінің мейлінше дербес болуын қамтамасыз ету үшін жылыту тарифтерін қайта қарау. Бұл іс-қимыл есептеуіштер орнатумен, қосалқы жылу станцияларын құрумен және тұтынылған жылу үшін төлем жүргізу жүйесіне көшумен бірге жүргізілуге тиіс.

2. Энергия үнемдеу мен энергия тиімділігін арттыру жөніндегі іс-шараларды, оның ішінде мемлекеттік-жекеше әріптестік арқылы іске асыруды қолдау тетігін әзірлеу.

3. Жылу сақтайтын материалдарды, зауыттық жылу сақтағышы бар терезелер мен құбырларды және басқа да энергиялық тиімді жабдықтар мен материалдарды өндіру бойынша ұлттық салаларды қалыптастыру үшін мемлекеттік қолдау шараларын ұсыну.

Халықтың әлеуметтік осал топтарын қорғау

Тарифтерді қайта қараудың халықтың әлеуметтік осал топтарына әсерін жұмсартудың ықтимал нұсқалары:

әлеуметтік төлемдердің қазіргі саясатына тікелей өзгерістер енгізу немесе халықтың әлеуметтік осал топтарына төленетін төлемдердің жаңа түрлерін қосу (мысалы, табысы төмен егде адамдарға);

энергия үшін шоттарды төлеу бойынша компаниялардың халыққа жеңілдіктер беруі және мұндай жеңілдіктер беретін компанияларға өтемақы беру.

Жаңа құрылыс стандарттарын қолдануды мониторингтеу және құрылыс саласы мен жылу энергетикасында энергия тиімділігін жоғарылату жөніндегі іс-шараларды іске асыру

Білікті инспекторлар санының жеткіліктілігін, процестердің айқындығын және стандартталуын, сондай-ақ энергия тиімділігінің құрылыстық стандарттарын сақтау мен энергия аудиттерін өткізу жөніндегі іс-шараларды іске асыруды қамтамасыз ету қажет.

Құрылыс және жылу энергетикасы салаларында энергия тиімділігіне көшу процесін қадағалау үшін жаңа индикаторлар, оның ішінде есептеуіштерді енгізу деңгейінің, қолда бар және жаңа ғимараттардың энергия тиімділігі деңгейінің, жылуды бөлудегі шығындар коэффициентінің, инспекторлардың, әсіресе күрделі ғимараттарды тексерумен айналысатындардың саны мен кәсіби тәжірибесінің жаңа индикаторларын әзірлеу қажет.

ТКШ мен жылыту жүйесінде энергия үнемдеу мен энергия тиімділігін арттыру жөніндегі негізгі техникалық шараларға мыналар жатады:

ескі әрі тиімсіз қазандықтарды жаңғырту немесе ауыстыру;

жылумен жабдықтау жүйесін кеңейткен немесе оған өзгерістер енгізген кезде жылу мен электр энергиясын аралас өндірудің қолжетімді мүмкіндіктерін барынша тиімді пайдалану мүмкіндігін бағалау қажет;

ескі құбырларды оқшауланған жаңаларына ауыстыру; бұл ретте бүкіл құбыржол желісінің 60 пайыздан астамы тиесілі, ал шығындар жылу таратудың бүкіл жүйесін жаңғыртуға салынатын инвестициялардың жалпы көлемінің төрттен бірін құрайтын, шығасылардың ең көп бөлігі тиесілі шағын диаметрлі жылу желілерін жөндеуге неғұрлым басымдық берілуге тиіс;

энергия үнемдеу элементтері бар күрделі жөндеу жүргізу кезінде қазіргі ғимараттарды терможаңғырту;

жаңа ғимараттарды жылуды қорғаудың соңғы стандарттарына сәйкес салу;

ғимараттар қорының энергия тиімділігін арттыру үшін тұтынушы мен өндіруші үшін:

а) жылу тарифтерін экономикалық тұрғыдан ақталатын деңгейге дейін жеткізе отырып;

б) есептеуіштер орната отырып, қосалқы жылу станцияларын құра отырып және төлемдерді іс жүзінде тұтынылатын жылу үшін жинау жүйесіне көше отырып;

в) халықтың әлеуметтік осал топтарына нысаналы атаулы көмек түрінде қолдау көрсету жөніндегі шараларды әзірлей отырып;

г) жылу желілерін, өндірістік қуаттарды және ғимараттарды жаңғыртуды қаржыландыра отырып, бірқатар қолайлы факторлар жасау талап етіледі.

Өнеркәсіпте энергия үнемдеу мен энергия тиімділігі жөніндегі шараларды енгізу тәсілдері:

1. Өнеркәсіптік компанияларда тұрақты энергия аудиттерін жүргізу және шығарылатын өнімнің энергия сыйымдылығын арттыру бойынша мақсаттар қою.

2. Жаңа жабдықтар үшін энергия тұтыну жөніндегі стандарттарды жаңарту.

3. Электр және жылу энергиясы тарифтерінің экономикалық тұрғыдан негізделген деңгейіне көшу жөніндегі жоспарды айқындау.

4. Өтпелі кезеңде кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін қолдау үшін өнеркәсіпті қолдау жөніндегі шараларды айқындау. Халықаралық практикада қолдау алатын кәсіпорындарды таңдау кезінде олардың энергия сыйымдылығының деңгейі және халықаралық нарықта бәсекеге түсу қабілеті ескеріледі.

11-сурет. Энергия қажетсінетін салаларды қолдау әдістері

Өнеркәсіпте энергия үнемдеу мен энергия тиімділігі жөніндегі негізгі техникалық шараларға мыналар жатады:

өнімнің бір бірлігіне энергия ресурстарын тұтынуды азайту үшін өнеркәсіпті жаңғырту;

энергия тиімділігін арттыру жөніндегі инновациялық технологияларды енгізу;

кәсіпорындарды жаңғырту үшін қаржылық жағдайлар жасау;

энергия үнемдеу саласында кадрлармен қамтамасыз ету;

жабдықтарды жаңғырту және ұқыпты өндіріс құру үшін ғылым мен өндірістің өзара іс-қимыл жасауы.

Көлік секторында энергия үнемдеу мен энергия тиімділігін арттыру жөніндегі шараларды енгізу тәсілдері

Көлік секторының энергия тиімділігін арттыру міндеттерін шешу үшін негізгі бірнеше бағыттар бойынша жұмысты ұйымдастыру қажет.

1. Мониторинг және нарықта пайда болатын жаңа автомобильдерге қатысты отын тиімділігіне байланысты талаптардың орындалуын қамтамасыз ету арқылы көлік паркінің оңтайлы құрамын қамтамасыз ету.

2. Көліктің баламалы түрлерін және тиісті инфрақұрылымды, атап айтқанда, электромобильдер мен газ отынымен жүретін автомобильдер үшін дамыту.

3. Сапасы жоғары отынды пайдалануды қамтамасыз ету.

4. Көлік паркін неғұрлым қысқа мерзімде жаңартуға жәрдемдесу үшін автомобильдерді кәдеге жарату бойынша ынталандырушы бағдарлама әзірлеу (мысалы, ескілерін кәдеге жаратқаны және неғұрлым экологиялық жаңа автомобильдерді сатып алғаны үшін сыйақы түрінде).

5. Көлік ағынын басқару жүйесін жетілдіру қажет ("smart traffic control system").

6. Тасымалдарды басқару (көліктің барлық түрлерін тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін көліктік инфрақұрылым, жолаушыларды топпен тасымалдаудың қолжетімділігі мен сапасын арттыру).

Көлік секторында энергия үнемдеу мен энергия тиімділігін арттыру жөніндегі негізгі техникалық шараларға мыналар жатады:

энергиялық тиімді көліктік инфрақұрылымды дамыту;

теміржол көлігінің тиімділігін арттыру;

жергілікті қоғамдық көлікті таза отынға ауыстыру есебінен оның энергия тиімділігін арттыру (газ және электр).

3.4. Электр энергетикасын дамыту

Саланың қазіргі жай-күйі шоғырландырушы және желілік жабдықтың айтарлықтай тозуымен, көмір генерациясының үстем жағдайымен және шамадан тыс жүктемені жабу үшін қажетті резервтің болмауымен сипатталады.

Экономиканы дамыту және энергия тиімділігін арттыру жөніндегі шараларды іске асыру 2030 жылға қарай энергия тұтынудың жылына 2,3 %-ға 136 млрд. кВт.с дейін және 2050 жылға қарай жылына 1,2%-ға 172 млрд. кВт.с дейін өсіруге әкеледі. Бұл ретте елдің ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығы 2010 жылдың деңгейімен салыстырғанда 50 %-ға азаяды.

12-сурет. 2050 жылға дейін электр энергиясына сұраныс

Электр энергиясына өсіп отырған сұраныс пен ескі электр станцияларының тозуына байланысты пайдаланудан шығуы Қазақстанда едәуір жаңа қуаттарды салуды талап етеді: тұрақты емес көздер ретінде қаралатын жаңартылатын энергия көздерінің белгіленген қуатын қоспағанда, 2030 жылға қарай 11-12 ГВт (бұл 2012 жылға белгіленген қуаттың шамамен 60 пайызына сәйкес келеді) және 2050 жылға қарай 32-36 ГВт.

13-сурет. Жаңа орнатылған қуаттарға сұраныс

Қазақстанның энергетика секторының дамуы едәуір шамада тәуелді бірнеше негізгі факторлар бар:

1. Энергия тиімділігін арттыру жөнінде шаралар қабылдау есебінен электр энергиясын тұтынуды азайту.

2. Қазіргі бар қуаттарды жаңғырту.

3. Қазіргі уақытта өзіндік құн тұрғысынан электр энергиясын өндіретін әртүрлі технологиялардың бәсекеге қабілеттілігі, сондай-ақ болашақта дәстүрлі және жаңартылатын технологиялардың эволюциясы.

4. Қазақстанның CO₂ шығарындыларын қысқарту жөніндегі жобаларды іске асыруға мүдделілік дәрежесі және СО₂ шығарындыларына бағаның деңгейі.

5. Электр энергиясын өндіру үшін газдың қолжетімділігі және оның бағасы.

Энергетикалық секторды дамытудың кешенді сценарийлері

Энергетика секторын дамытудың үш сценарийі болуы мүмкін. Сценарийлердің сипаттамаларын айқындайтын факторлар:

1. Энергия тиімділігін артыру жөніндегі шараларды қабылдау есебінен электр энергиясын тұтынуды азайту (электр энергиясына деген сұранысты дамытудың осы бөлімде бұрын сипатталған базалық және "жасыл" сценарийлері ескеріледі, оларға сәйкес электр энергиясына деген жалпы сұраныс 2030 жылы 136-145 млрд. КВт-сағ. және 2050 жылы 186-206 млрд. КВт-сағ. құрайды).

2. Электр энергетикасына арналған газдың бағасы (неғұрлым төмен баға газдың көбірек қолжетімділігіне сәйкес келеді).

3. Генерацияның жаңа түрлерін дамытудың екі нұсқасы бар: біріншісі - 2050 жылға қарай баламалы және жаңартылатын энергия көздерінің үлесі (ГЭС, ЖЭС, КЭС және АЭС қоса алғанда) 30%-дан (мақсаттарға ішінара қол жеткізу) жоғарыны құрайды, екіншісі - 50%-ға жетеді (Стратегия-2050-дің мақсаттарына толық қол жеткізу).

4. Қолданыстағы көмір, газ станцияларының және ГЭС-тің қызмет ету мерзімін барынша ұзарту ұйғарылады, өйткені бұл шешім электр энергиясының ең төмен өзіндік құнын қамтамасыз етуге қабілетті; атмосфералық ауаның сапасын жақсарту және экологиялық стандарттарға сәйкестік үшін қолданыстағы көмір станцияларын жаңғырту шеңберінде шаң-газ тазартқыш жабдықтарды орнату ұйғарылып отыр.

5. 2030 жылға белгіленген қуат бойынша болжамды деректер: ЖЭС үшін 4,6 ГВт және КЭС үшін 0,5 ГВт.

6. АЭС салу ұлттық жоспарларға сәйкес жүзеге асырылады: АЭС-тің жалпы белгіленген қуаты 2030 жылы 1,5 ГВт-ты және 2050 жылы 2,0 ГВт-ты құрайды.

7. Газдандырылған облыстардың барлық ірі қалаларындағы ЖЭО атмосфералық ауаның сапасын арттыру үшін көмірден газға көшіріледі.

Осылайша, үш сценарийді іске асыруға болады (14-16-суреттер):

Базалық сценарий: базалық сценарийдегі электр энергиясына деген сұраныс, Ақмола және Қарағанды облыстарын газдандыру, газдың ағымдағы төмен бағасын сақтап қалу, 2050 жылы электр энергиясын өндірудегі баламалы көздер үлесінің 30%-ы;

"Жасыл" сценарий - қымбат газ: "жасыл экономиканың" мақсаттарын орындау кезінде электр энергиясына деген сұраныс, Ақмола және Қарағанды облыстарын газдандыру, газдың жоғары бағасы, 2050 жылы электр энергиясын өндірудегі баламалы көздер үлесінің 50%-ы.

"Жасыл" сценарий - арзан газ: "жасыл экономиканың" мақсаттарын орындау кезінде электр энергиясына деген сұраныс, Ақмола, Қарағанды, Павлодар және шығыс облыстарды газдандыру, газдың төмен бағасы, 2050 жылы электр энергиясын өндірудегі баламалы көздер үлесінің 50%-ы.

14-сурет. Электр энергетикасын дамыту сценарийі

15-сурет. Сценарийлер бойынша жалпы белгіленген қуат

Модельдеудің негізгі нәтижелерін талдау, айырмашылықтарға қарамастан, негізгі көрсеткіштердің көпшілігін 2030 жылға дейін орындауға болатынын көрсетіп отыр.

16-сурет. Сценарийлер бойынша электр энергиясын өндіру үлесі

Біріншіден, электр энергиясын өндірудің орташа құны 2012 жылғы деңгеймен салыстырғанда (нақты айтқанда) 2030 жылы 7-9 теңге/кВт-сағ. және 2050 жылы 10-14 теңге/Вт-сағ. жете отырып, 2030 жылға қарай шамамен екі есеге және 2050 жылға қарай үш есеге өседі деп күтіледі.

Екіншіден, жалпы инвестициялар, оның ішінде энергия тиімділігін арттыру, жаңғырту жөніндегі шараларға, шаң-газ тазартқыш жабдықтарға, жаңа қуаттарды салуға және инфрақұрылымды жасауға жұмсалатын инвестициялар электр энергиясын өндіру технологияларының сценарийі мен эволюциясына байланысты 2030 жылға қарай 40-55 млрд. АҚШ долл. және 2050 жылға қарай 90-130 млрд. АҚШ долл. құрайды.

Үшіншіден, көмір станциялары өндіретін электр энергиясының көлемі барлық сценарийлерде 2030 жылға дейін шамамен бүгінгі деңгейде қалады: 2012 жылғы 70 ТВт-сағ-пен салыстырғанда 2030 жылы 60-75 ТВт-сағ. Энергетикалық сектордың көмірді жылдық тұтыну көлемі жаңғыртылған және негізінен жаңа көмір электр станцияларының тиімділігін арттырудан 50 млн. тоннадан аздап жоғары 2012 жылғы деңгеймен салыстырғанда 2030 жылы 40-50 млн. тоннаға дейін аздап азаяды.

Төртіншіден, газды электр энергиясын өндіру үшін пайдалану тұтынудың ағымдағы көлемдерімен салыстырғанда екі есе өседі және 2012 жылғы шамамен жылына 4 млрд. м3 болған кездегімен салыстырғанда 2030 жылы жылына 8 млрд. м3-ге жетеді ("жасыл" газ станциясында жылына 10 млрд. м3).

Бесіншіден, барлық сценарийлерде атом энергетикасының үлесі 2030 жылы да, 2050 жылы да өндірілетін электр энергиясының жалпы көлемінің шамамен 7-8%-ын құрайды.

Алтыншыдан, СО2 шығарындыларының көлемі негізінен атом, баламалы энергетиканың дамуынан және электр энергиясын өндіру құрылымындағы газ үлесінің артуынан бүгінгі жылына 90 млн. тоннадан 2030 жылға қарай электр энергиясы өндірісінің екі есе өсуіне қарамастан, жылына 75-85 млн. тоннаға дейін аздап қысқарады.

Мыналар негізгі техникалық іс-шаралар болып табылады:

1) қазіргі бар станциялар бойынша:

жаңғырту кестесі мен шоғырландырушы активтердің қалған қызмет ету мерзімін айқындау үшін 2020 жылға қарай қазіргі бар барлық электр станцияларының техникалық жай-күйіне аудит және энергия аудитін жүргізу;

зиянды заттардың шығарындылары бойынша заманауи стандарттарға қол жеткізу мақсатында 2020 жылға қарай жиынтығында 8,3 ГВт дейін құрайтын қолданыстағы көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларын жаңғырту, яғни 2020 жылдан кейін пайдаланылатын қазіргі бар көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларының бәрін жаңғыртып, ең алдымен, шаң, күкірт қостотығы мен азот тотығы шығарындыларын ұстап қалу үшін шаң-газ тазартқыш жабдықтарды орнату;

17-сурет. Қолданыстағы қуаттарды жаңғырту кестесі

2) жаңа жылу станцияларын отынды пайдалану тиімділігі мен экологиялық параметрлері бойынша үздік әлемдік технологияларға сәйкес тұрғызу қажет;

3) энергияны генерациялау газға ауыстырылатын үлкен қалаларды қоспағанда, қазіргі бар көмірмен жұмыс істейтін ескі қуаттарды көлемі мен бағасы қолжетімді болса:

мұнай-газ кен орындарында газ өндіру жөніндегі саясат көмірсутектерді өндірудің ең жоғары коэффициентіне қол жеткізу ескеріле отырып жүргізілген;

Үкімет газ тұтынуды ұлғайтуға жәрдемдесетін ұзақ мерзімді баға саясатын жүргізуге шаралар қабылдаған жағдайда заманауи жаңа көмір станцияларына біртіндеп ауыстыру қажет;

4) жел және күн электр станцияларын салу арқылы жаңартылатын энергетиканы дамытуды бастау қажет:

2020 жылға қарай электр энергиясын өндірудің жалпы көлеміндегі ЖЭС пен КЭС үлесін 3 пайызға жеткізе отырып;

2030 жылға қарай электр энергиясын өндірудің жалпы көлеміндегі ЖЭС пен КЭС үлесін 10 пайызға жеткізе отырып;

дәстүрлі көздермен салыстырғанда бәсекеге қабілеттіліктің қолайлы деңгейіне қол жеткізгеннен кейін ЖЭК-ті толық ауқымда енгізуге көшу, бұған 2020 және 2030 жылдар арасындағы кезеңде қол жеткізу межеленіп отыр;

электр энергиясын өндірудің жалпы көлеміндегі жел, күн, гидро және атом станцияларын қоса алғанда, баламалы және жаңартылатын энергия көздері үлесінің 50 пайызына қол жеткізу;

5) атом энергетикасына инвестиция салу есебінен, оның ішінде секторда адал бәсеке құру және уран өндіруші өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін энергетика секторын әртараптандыру, мұнда атом электр станцияларының белгіленген жалпы қуаты 2030 жылы 1,5 ГВт құрап, 2050 жылға қарай ол 2,0 ГВт дейін өседі. Атом генерациясын дамыту кезінде қауіпсіздік жөніндегі бастамаларды іске асыру қажет, ол мыналарды көздейтін болады:

атом энергетикасын пайдалану жөніндегі уәкілетті органды күшейтіп, оған атом энергетикасындағы қауіпсіздікті және қауіпсіздік стандарттарының сақталуын бақылау бойынша ерекше өкілеттіктер беру бөлігі бойынша мәселені пысықтау;

уран қалдықтарын тиімді басқаруды режимдік бақылауды енгізу және АЭС пайдаланудан шығарылғаннан кейін қоршаған ортаны ластанудан тазарту жөніндегі қызмет көрсетулерге ақы төлеу үшін қор құру жөніндегі талап қоюды қосу мүмкіндігін зерделеу жөніндегі мәселені пысықтау;

қалдықтарды орналастыру және сақтау үшін қауіпсіз жер табуға кепілдік беру үшін уран қалдықтарын басқару стартегиясын әзірлеу;

6) елдің солтүстік, шығыс және оңтүстік өңірлерінде газ инфрақұрылымын құруға инвестициялар қажет. Бұл барлық ірі қалалардағы көмірмен жұмыс істейтін ЖЭО-ларды газға көшіруге, көлемі мен бағасы бойынша оның қолжетімділігі ескеріле отырып, мүмкіндік береді. Бұл, ең алдымен, жергілікті шығарындылардың деңгейін азайтады және атмосфералық ауа сапасын жақсартады, сондай-ақ тұрақсыз жаңартылатын энергия көздерін қолдау үшін икемді резервтік қуаттың болуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Газ инфрақұрылымын дамыту үшін мынадай шешімдер қабылдау қажет:

газ электр станцияларына және тұтастай алғанда, қажетті қосалқы газ инфрақұрылымына инвестицияларды ынталандыру үшін газ қуаттарының 2020 жылға қарай энергия балансы құрылымында белгілі бір үлеске жетуі бойынша мақсат қою;

экономикалық тиімді әрі экологиялық тартымды болған жағдайда жаңа электр станцияларына газ жеткізуді қамтамасыз ету үшін қажетті инфрақұрылымды салу жөніндегі жоспарды келісу. Қажетті инфрақұрылымды салу туралы шешім қабылдаған кезде, жобалардың экономикалық тиімділігі төмен болғанның өзінде жобалардың экологиялық және әлеуметтік тартымдылығын қамтамасыз ету мәселелері Үкімет үшін басым болады;

7) көмірмен жұмыс істеп тұрған, ең алдымен, ірі қалалардағы (Алматы, Астана, Қарағанды) ЖЭО-ларды газға көшіру, сондай-ақ осы қалалардағы экологиялық ахуалды жақсарту үшін 2020 жылға дейін газбен жұмыс істейтін жаңа станциялар салу.

3.5. Қалдықтарды басқару жүйесі

Қазақстандағы қалдықтарды басқару саласындағы ағымдағы ахуал мынадай проблемалармен сипатталады:

Тарихи өнеркәсіптік қалдықтар мұрасы. Өткен онжылдықтар ішінде ауыр өнеркәсіп, агроөнеркәсіптік кешен мен пайдалы қазбалар әзірлеу қалдықтарының тарихи көлемі қордаланып қалды. Бұл ретте мұндай қалдықтардың басым бөлігі уытты, ал кейбіреуі радиоактивті.

18-сурет. Тарихи өнеркәсіптік қалдықтар

Өнеркәсіптік қалдықтардың жаңадан түзілген көлемі өсіп келеді. Тау-кен өнеркәсібінің, қайта өңдеу салалары мен ауыр өнеркәсіптің дамуына байланысты Қазақстан өнеркәсіптік қалдықтардың қомақты көлемін шығарады, бұларды ең үзік халықаралық практикаға сәйкес басқару қажет.

19-сурет. Өнеркәсіптік қалдықтардың көлемі

Тұрмыстық қалдықтардың өсіп келе жатқан көлемі. Қалалық аудандардағы тұрмыстық қалдықтардың көлемі (жылына бір тұрғынға 330 килограмм) негізінен ЖІӨ-ні жан басына шаққандағымен салыстырған елдер бойынша көрсеткіштерге сәйкес келеді. Әл-ауқаттың артуымен тұрмыстық қатты қалдықтар (бұдан әрі - ТҚҚ) көлемі 2025 жылға қарай 50 пайыздан астам өседі деп болжанып отыр.

20-сурет. ТҚҚ ұлғаю болжамы

Халыққа қызмет көрсетуді ұйымдастыру стандарттарға сәйкес келмейді. Ірі қалалардан тысқары жерлерде тұрмыстық қатты қалдықтарды шығару бойынша қызмет көрсетулерге орта есеппен халықтың тек төрттен бірінің ғана қолжетімділігі бар. Сонымен қатар қызмет көрсетумен қамтудың өңірлік елеулі айырмашылықтары бар.

ТҚҚ-ны тасымалдау мен кәдеге жарату тәсілдері стандарттарға сәйкес келмейді. Тұрмыстық қатты қалдықтардың 97 пайызы өңделмей және құнды қайталама ресурстар алынбай, санитариялық талаптарға жауап бермейтін бақыланбайтын үйінділер мен полигондарға шығарылады.

21-сурет. ТҚҚ жинау мен кәдеге жарату жөніндегі қызмет көрсетулерді ағымдағы қамтамасыз ету

Қалдықтарды жинауға, қайта өңдеуге және кәдеге жаратуға арналған инфрақұрылым дамымаған. Технологиялар мен инфрақұрылым экономикалық ынталандырулардың, сондай-ақ басқа да уәжді аспектілердің болмауы себебінен заманауи талаптарға сай келмейді - мысалы, кейбір нормалар мен талаптар бар, бірақ мемлекет тарапынан бақылаудың жеткіліксіз болуынан оларды орындау деңгейі төмен. Одан басқа, қалалық қалдықтардан қайта өңдеу мен қордалау немесе энергия алу жолымен қосылған құнды алу деңгейін жоғарылату мақсатында қалдықтарды кәдеге жарату секторында жергілікті органдар мен бизнес үшін ынталандыру шаралары жеткіліксіз қолданылады. Сөйтіп, қайта өңдеу көлемдері тұрмыстық қатты қалдықтардың жалпы көлемінің 5 пайызынан кем болып отыр.

Іс жүзінде Қазақстан қалдықтарды басқарудың кешенді жүйесін жаңадан түзуі қажет, өйткені, шын мәнінде, ұйымдық және құқықтық шеңберлер жоқ. Қалдықтарды ұтымды пайдалануға арналған нормалар жеткіліксіз, ал неғұрлым кешенді жүйені құру мен оның жұмыс істеуі үшін жауапкершілік бөлінбеген. Инфрақұрылымның дамуы мен жұмыс істеуін орнықты қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін қаражат жоқ.

Бұл жүйені қалыптастыру мынадай тәсілдерді пайдалану арқылы іске асырылуға тиіс:

а) қызмет көрсетулердің толық спектрін ұсына әрі ландшафтарды жан-жақты қорғай отырып, қалдықтарды кәдеге жаратудың келісілген жүйесін құру;

б) қайта өңдеу мен қайталама пайдалануды кеңінен қолдануға көше отырып, полигондар санын қысқарту, сондай-ақ қалдықтарды кәдеге жарату есебінен пайдалы заттар мен материалдар, отын алу;

в) құн жасау тізбегі шеңберінде, одан тысқары да өнімді көп айналымды пайдалана отырып, тұйық цикл экономикасын дамыту;

г) экологиялық ахуалды жақсарту және қоршаған ортаға техногендік әсерді азайту.

Өнеркәсіптік қалдықтар көлемін барынша азайту үшін мынадай іс-шараларды жүзеге асыру қажет:

1) пайдалы заттарының болуы, сондай-ақ қалдықтардың экологиялық қауіпсіздік стандарттарына 100 пайыз сәйкес келуі тұрғысынан осы қалдықтардың ірі полигондарының бәріне түгендеу жүргізу;

2) осы Қалдықтарды жіктеу қағидаларын пысықтау және қалдықтардың шынайы көлемі мен полигондар орналастырылған жерлердің жай-күйін көрсету үшін оларды Еуропалық стандарттарға сәйкес келтіру;

3) қалдықтарды қайта өңдеудің экономикалық орындылығын айқындау үшін, сондай-ақ оларды стандарттарға сәйкес келтіру үшін қажетті инвестицияларды айқындау үшін аталған қалдықтардың ірі полигондарының бәрінде техникалық-экономикалық зерттеу жүргізу;

4) 100 пайыз қалдықтар үшін қауіпті және уытты қалдықтарды қайта өңдеу/көму нұсқаларын айқындау;

5) экономикалық және экологиялық әсерін бағалау негізінде одан әрі өңдеу үшін аталған қалдықтарға басымдық беру және 100 пайыз байыту қалдықтарын қайта өңдеу әрі қауіпсіз сақтау жөніндегі жобаларды іске асыруды ынталандыру үшін қажетті қаржыландыру көздері мен тиісті ынталандыруды айқындау;

6) өнеркәсіптік қалдықтарды қайта өңдеу жөніндегі инфрақұрылым мен кәсіпорындар қалыптастыру және олардың орнықты жұмыс істеуі үшін ынталандырулар енгізу;

7) саясатты әзірлеу мен өнеркәсіптік қалдықтарды қадағалауды жүзеге асыру үшін түрлі министрліктер, ведомстволар арасындағы өзара іс-қимыл жасаудың нақты тетігін әзірлеу;

8) химиялық заттарды реттеудің заңнамалық тетіктерін жетілдіру, денсаулық сақтау, еңбек қауіпсіздігі және оны қорғау, өнеркәсіптік қауіпсіздік, қоршаған ортаны қорғау саласындағы, оның ішінде химиялық өнім тізіліміне қатысты заңнаманы "Химиялық өнімнің қауіпсіздігі туралы" Заңның талаптарымен үйлестіру;

9) құрамында орнықты органикалық ластағыштар мен басқа да қауіпті қалдықтар бар қалдықтарды жою жөніндегі технологияларды қоса алғанда, экологиялық қауіпсіз технологиялар мен процестерді енгізуді қамтамасыз ету;

10) химиялық заттарды жіктеу мен таңбалаудың халықаралық жүйесін енгізу;

11) шығарындылардың тізілімін жасай әрі химиялық заттарды өңірлік және ұлттық деңгейлерде ауыстыра отырып, химиялық заттардың статистикалық есептілігі мен есебін жетілдіру;

12) жерүсті және жерасты суларының, топырақ пен атмосфералық ауаның ластануы туралы дұрыс деректерді жедел алу үшін аумақтық талдамалық зертханалардың материалдық-техникалық жарақтандырылуын қамтамасыз ету.

ТҚҚ проблемасын шешу үшін мынадай іс-шараларды іске асыру қажет:

1) ТҚҚ-ның үлкен үйінділерінің бәрінде мұқият аудит жүргізу және оларды қопсыту жөніндегі шараларды айқындау;

2) ТҚҚ-ны қайта өңдеу мен кәдеге жарату жөнінде мемлекеттік бағдарлама әзірлеу, ол мынадай аспектілерді қамтиды:

2050 жылға қарай 50 пайызға дейінгі көлемде ТҚҚ-ны қайта өңдеудің және 2050 жылға қарай үлесі 100 пайызға дейін өсуге тиіс экологиялық және санитариялық талаптарға сай келетін полигондарда ТҚҚ-ның қалдық көлемін жинақтаудың нысаналы деңгейін айқындау, яғни елдегі полигондардың бәрі 2050 жылға қарай ең заманауи экологиялық және санитариялық талаптарға сай келуі тиіс;

тұтынушылардан тұрмыстық қалдықтарды бөлек жинауды енгізу;

қайта өңделген материалдардан алынатын пайданы ескере отырып, рентабельділік нормасы айқындалған операциялық шығындар мен осы салаға инвестицияларды жабуға кепілдік беретін тарифті есептеу әдістемесін айқындау;

ораудың, электрондық және электрлік жабдықтардың, көлік құралдарының, аккумуляторлардың, жиһаздың және басқа да тауарлардың пайдаланылғаннан кейінгі қалдықтарын жинауға және кәдеге жаратуға жұмсалатын шығыстардың бір бөлігін жабу мақсатында өндірушінің кеңейтілген жауапкершілігі қағидатын енгізу;

саланы дамыту үшін бюджет ресурстары есебінен инвестициялар тарту тетігін, оның ішінде ірі қалаларда мемлекеттік-жекеше әріптестік арқылы және шағын елді мекендерде муниципалдық құрылымдар деңгейінде тарту тетігін әзірлеу;

аумақтарды кеңінен қамти отырып, тұрмыстық қалдықтарды бәсекелі негізде басқаруға келісімшарттар жасасу;

ТҚҚ-ны жинау мен кәдеге жаратуға тарифтерді белгілеу кезінде халықтың әлеуметтік осал топтарына арналған мемлекеттік қолдау шараларын айқындау;

3) анаеробика, компостинг немесе биогаз сияқты жаңа технологияларды пайдалана отырып, ТҚҚ-ны қайта өңдеу мен сақтау стандарттарын жаңарту;

4) 2015 жылға дейін ТҚҚ-ны жинауды, тасымалдауды, қайта өңдеуді, кәдеге жаратуды және сақтауды бақылау үшін нормативтік-құқықтық база жасау;

5) ТҚҚ-мен жұмыс істеу саласындағы нысаналы көрсеткіштерге қол жеткізуді мониторингтеу үшін статистикалық ақпарат жинауды, өңдеуді және беруді жетілдіру.

3.6. Ауаның ластануын азайту

Ауаны ластайтын заттардың негізгі түрлері - бұл қатты бөлшектер, күкірттің қостотығы және азот тотығы. Сонымен қатар ауаға сынап, озон, қорғасын, улы газ қосындылары мен диоксиндер шығарылады. Шаң, күкірт қостотығы мен азот тотығы шығарындыларының негізгі көлемі Қазақстанның үш негізгі секторына келеді: қазба отын пайдаланылатын электр энергетикасы, өңдеуші және тау-кен өндіру саласы, көлік.

Шаң, күкірт қостотығы мен азот тотығы шығарындыларының қомақты бөлігін электр энергетикасы, сондай-ақ қазандықтар, яғни табиғи отынды жағу көздері шығарады. Олар атмосферадағы ластаушы заттардың жиынтық шығарындыларының неғұрлым елеулі бөлігін құрайды - шығарындылардың жалпы көлемінің 40 пайызы, оның ішінде қатты бөлшектер шығарындыларының 50 пайызы, күкірт қостотығы шығарындыларының 47 пайызы және азот тотығы шығарындыларының 60 пайызы. Шығарындылардың елеулі бөлігі сапасы төмен көмірді пайдалануға және электр станциялары мен аудандық жылу орталықтарында ластануды бақылауға арналған тиімді жабдықтың болмауына негізделген.

1-кесте: Қазақстанда негізгі секторлар бойынша 2010 жылғы шығарындылар, мың метрлік тонна

Сектор	Жиыны	Қ_Б	SO₂	NO_x
Электр энергетикасы және орталықтандырылған жылумен жабдықтау	845,9	320,7	339,4	128,6
Өңдеуші сала	718,4	139,7	275,5	41,1
Тау-кен өндіру саласы	340,8	80,1	87,7	30,2
Өнеркәсіптік секторлар бойынша аралық жиыны	1 926,0	540,5	702,7	200,0
Көлік	118,3	7,1	1,6	4,8
Қазақстан бойынша жиыны*	2 226,5	639,3	723,6	215,6

* "Қазақстан бойынша жиыны" көрсеткіші "Өнеркәсіптік секторлар бойынша аралық жиыны" және "Көлік" көрсеткіштерінің сомасы болып табылмайды

Ауаның ластануы - Қазақстанның қалалық аймақтарындағы, әсіресе, өндірістік кәсіпорындардың орналасу орталықтары болған және индустрияландырылған облыстарда орналасқан өнеркәсіптік аймақтардағы елеулі экологиялық проблема. Қазақстанның облыстарындағы шығарындылардың негізгі көлемі қалалық аймақтарға келеді. Ауа сапасының төмен болуынан қала халқының қомақты бөлігі зардап шегетіндіктен, дәл осы қалалық аймақтардағы ахуалды жақсартуға ерекше көңіл бөлу қажет.

Соңғы жылдары Қазақстанда ауаның ластану деңгейінің едәуір ұлғаюы байқалды. Ауаны ластайтын заттар аурудың жиілеуін ұлғайтуға ықпал етеді және осының салдарынан ұлттық экономикаға денсаулық сақтау қызметтеріне шығындар және еңбек өнімділігінің төмендеуі нысанында тікелей және жанама залал келтіруге әкеледі. Шығарындылар бойынша республика нормативтері еуропалықтардан айтарлықтай асып түседі. Сондықтан да, Қазақстандағы ауа сапасын жақсарту үшін шаң, күкірт қостотығы мен азот тотығы шығарындылары бойынша мейлінше қатаң стандарттар белгілеу мәселесін қарау керек.

22-сурет. Электр станцияларының атмосфераға шығарындылары: бүгінгі деңгей, Қазақстан стандарттары және еуропалық стандарттар

Өнеркәсіп пен электр және жылу энергиясын шоғырландыру объектілерінен шығарылатын шығарындылардың қазіргі деңгейін талдау негізінде Қазақстанда мынадай шараларды іске асыру қажет:

1) 2014 жылдың соңына дейін электр энергиясын, жылу энергиясын өндірушілермен және өзге де ірі индустриялық компаниялармен бірлесіп шығарындылар бойынша еуропалықтарға жақындатылған жаңа стандарттарға көшудің қағидаттары мен жол картасын әзірлеу;

2) Еуропалық Одақ стандарттарына қарай жақындатылған стандарттар әзірлеу және енгізу;

3) ірі қалаларға таяу орналасқан генерация мен өнеркәсіп объектілерінде шаң-газ тазарту жабдығын жаңғырту мен орнату және шығарындылар бойынша көрсеткіштерді әзірленген жол картасына сәйкес қолданыстағы нормативтерге дейін жеткізу;

4) қолжетімді инфрақұрылым, газ көлемі мен экономикалық лайықтығы бар болған жағдайда, көмірмен жұмыс істеп тұрған электр станцияларын газға ауыстыру;

5) көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларының ірі қазандықтарын, бірінші кезекте, шаң, күкірт қостотығы мен азот тотығы шығарындыларының деңгейін бақылайтын заманауи жабдық орната отырып, жаңғырту қажет. Электр энергиясына сұранысты қанағаттандыру үшін қуаты аз қазандықтардың қызмет ету мерзімі аяқталғанға дейін оларды қалдыруға болады;

6) ірі станциялардың, қазандықтар мен өнеркәсіптік кәсіпорындардың атмосфералық шығарындылардың сапасын үздіксіз өлшеп тұруға арналған жабдықты орнатуы;

7) Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау жөніндегі уәкілетті органы тарапынан ластаушы заттар мен парниктік газдар шығарындыларын үздіксіз мониторингтеу мен қадағалаудың жүзеге асырылуы;

8) көлік секторында мынадай іс-шараларды іске асыру қажет:

көлік құралдарын пайдалану әдістерін жетілдірумен, отын балансы мен операциялық қызметтің тиімділігін арттырумен қатар, заманауи көлік паркін енгізу;

2016 жылғы шілдеден бастап еуропалық нормативтерге сәйкес автомобиль көлігінен атмосфераға шығарылатын шығарындылар бойынша нормативтерді белгілеу;

қазіргі бүкіл автомобиль паркінің біржолғы аудитін 2020 жылға дейін аяқтап, пайдаланылған газ сапасы тұрғысынан автомобильдерге жыл сайын үнемі инспекция жүргізу;

Алматы қаласында қалалық көліктерді сығылған газға көшіру; басқа да ірі қалалардағы (Астана, Қарағанды, Шымкент) қалалық көлікті газ ресурстарына және газ бағасын субсидиялау туралы шешімдердің қабылдану шамасына қарай 2020 жылға дейін газға ауыстыру.

3.7. Экожүйелерді сақтап қалу және тиімді басқару

Табиғи экожүйенің маңыздылығын және экономикалық әлеуетті көтеру мақсатында оларды кешенді басқару орнықты даму қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылуға тиіс.

1) Орман шаруашылығын басқару. Қазақстанда 28,78 млн. га орман бар, олардан 1,5 млн. текше м. сүрек өндіріледі. Орман алқаптарының алаңы көптеген жылдар бойы қысқарып келді және әсіресе заңсыз кесу, орман өрттері мен жердің пайдалану мақсатын ауыстыру салдарынан осы активтердің ұзақ мерзімді құны төмендеді. Ормандар ылғал сақтау, көмірқышқыл газын ұстап тұру және топырақты тұрақтандыру сияқты маңызды қасиетін едәуір дәрежеде жоғалтты. Орман ресурстарын тиімді сақтауға, ормансыздануды қатаң бақылауға, орман шаруашылығын басқарудың заманауи әдістерін енгізуге және елдегі тиісті дағдыларды дамытуға бағытталған жобаларды іске асыру қажет.

2) Балық шаруашылығын басқару. Балық аулау көлемі 1960 жылдан бастап 1990 жылды қоса алғанда 111,9 мың тоннадан 68,6 мың тоннаға дейін қысқарды, ал 2010 жылдан бастап бұл көрсеткіштің төмендеуі тағы 51,7 мың тоннаны құрады. Балық саласында жұмыс істейтіндердің саны 40 жылдардағы 110 мыңнан 4-5 мың адамға дейін қысқарды. Негізінен, бұл қысқару Арал теңізінің тартылуына байланысты; басқа факторлар - балықты шектен тыс аулау, өзен суын ластау және артығымен алып қою. Ел 10-20 жылда балық шаруашылығын табысты түрде қалпына келтірген көптеген мысалдар бар. Жекелеген кәсіпшілік объектілер санының қысқару үрдісі жағдайында кәсіптік балық аулау кәсіпшілігі үшін оның баламасы тауарлы балық шаруашылығының дамуы болып табылады. Сондықтан, балық аулаушылықтан тауарлы балық шаруашылығына ақырындап қайта бағдарлану табиғи су айдындарының балық ресурстарынан кәсіптік қыспақты алып тастауға мүмкіндік береді. Өз кезегінде тауарлы балық шаруашылығы мультипликативтік әлеуметтік-экономикалық әсер береді. Сөйтіп, тауарлы балық шаруашылығын дамыту бойынша іскерлік белсенділіктің өсуі, әсіресе ауылдық өңірлерде қосымша жұмыс орындарының құрылуына жәрдемін тигізеді.

3) Тірі табиғатты басқару. Қазақстанның эндемикалық тірі табиғаты бірегей және туристер үшін тартымды объектіні және ет өнімдерінің көзін (аң аулау арқылы және т.б.) білдіреді. Қазіргі уақытта Қазақстанда аң аулау көп емес, бірақ өте табысты сектор. Республикада экономиканың олар үшін жаңа салаларына - орнықты аң аулау мен спорттық балық аулауды дамытуға, экотруизмді дамытуға, фото-сафари ұйымдастыруға, торда және жартылай еркіндікте ұстау жағдайында жабайы жануарлардың өсімін молайтуға және басқаларына инвестициялар салу мүмкіндігіне тартылған аң аулаушылардың көп саны пайда болды, бұл іс жүзінде "жасыл" инвестиция болып табылады. Аң аулау шаруашылығын жүргізумен 700-ге жуық пайдаланушылар айналысуда, олар 2012 жылы аңшылық шаруашылықтарын дамытуға 1415,3 млн. теңге жіберді, оның ішінде егерлік қызметті күтіп-ұстауға 1229,2 млн. теңге, биотехникалық іс-шараларға 239,9 млн. теңге. 2012 жылы республикалық бюджетке жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлем ретінде 145,3 млн. теңге түсті. Қазақстан экологиялық және аңшылық туризмді дамыту мен ұсыну үшін бірегей мүмкіндікке ие. Орнықты аңшылық туризмді экономикалық пайданы ұлғайту үшін кәсіби негізге қоюға болады.

4) Экологиялық туризм. Қазақстанның ғажайып пейзаждары елдің негізгі туристік активтерінің бірі болып саналады. Қазіргі уақытта Қазақстан байланыс пен инфрақұрылымды (туристерге арналған тұрғын үй, көлік, қызмет көрсету саласы) белсенді түрде дамытуда, алайда, осыған байланысты - әсіресе, қысқа мерзімді перспективада - экотуризмге арналған ландшафтарды сақтап қалу бірден-бір шарт болып табылады.

4. "Жасыл экономикаға" көшу үшін кадрлық қамтамасыз ету және халықтың экологиялық мәдениетін қалыптастыру

Тұжырымдаманы ойдағыдай іске асыру үшін, тиісті оқудан өткен инженер-техник кадрлар мен басқарушы персонал даярлауды қоса алғанда, кадр ресурстарының, дағдылар мен білімнің жеткілікті болуын қамтамасыз ету қажет.

Бұған қол жеткізу үшін мынадай бағыттар бойынша шараларды көздеу қажет:

1) қоршаған ортаны қорғау және ресурстардың өнімділігі мәселелері бойынша инженерлердің жеткілікті санын оқыту:

оқу жоспарында инженер мамандықтарының барлық студенттері үшін қоршаған ортаны қорғау және ресурстардың өнімділігі мәселелеріне елеулі көңіл бөлінуі тиіс. ЭЫДҰ елдерінің көпшілігінде бұл практика қазірдің өзінде қолданылуда. Қазақстан экономикасы табиғи ресурстардың елеулі көлемін тұтынатындықтан, бұл шешім ел үшін басқа елдерге қарағанда неғұрлым маңызды болып табылады;

инженерлердің санын едәуір көбейту қажет. Бүгінгі таңда білікті инженерлер жетіспейді және осы кадр олқылығын толтыру үшін білім беру мекемелерінің тиісті факультеттеріндегі орын сандарын ұлғайту қажет;

2) Қазіргі инженерлерді, басқару органдарының өкілдері мен фермерлерді өндірістік оқыту және қайта даярлау. Энергия тиімділігін арттыру, ауыл шаруашылығы және ресурстарды басқару саласында Қазақстан бүгінгі таңда жұмыс істейтін мыңдаған басқарушылардың, инженерлер мен фермерлердің дағдыларын дамыту мүмкіндігін қарастыра алады.

Келесі қажетті шарт - қалың бұқараны қоршаған ортаны қорғау бойынша жаңа эко-мәдениетке тәрбиелеу. Халық арасында энергияны, суды және басқа да табиғат ресурстарын пайдалануға жауапкершілікпен әрі үнемшілдікпен қарауды қалыптастырып, тұрмыстық қалдықтарды одан әрі өңдеу үшін оларды бөлек жинау әдетін сіңіру қажет;

3) қоршаған ортаны қорғауға байланысты тақырыптарды білім беру ұйымдарының оқу жоспарларына толыққанды енгізу. Бұл өскелең ұрпақтың табиғи ресурстарға ұқыпты қарау мәдениетін тәрбиелеуге мүмкіндік береді және қосымша пайда әкеледі;

4) сонымен қатар халықтың ресурстарды пайдалану мәселелері мен экологиялық проблемалар туралы хабардар етілуін арттыру үшін кең ауқымды коммуникациялық науқан мен білім беру бағдарламаларын жүргізу қажет. Мұндай шаралар жылыту және мұздату жүйелерін пайдалануға, қалдықтарды кәдеге жаратуға және су пайдалануға қатысты мінез-құлық модельдерін өзгертуге ықпал етуі тиіс.

5. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі кеңес құру

"Жасыл экономикаға" көшуді үйлестіру мен бақылау үшін Қазақстан Республикасының Президенті жанынан Қазақстанның "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі кеңес құрылатын болады. Аталған Кеңес әр үш жыл сайын "жасыл экономикаға" көшу жөніндегі ұлттық баяндаманы қарайтын болады.

Мұндай орган құру - мемлекеттік сектордағы кең ауқымды жаңартуларды іске асыру тетігі. Мысалы, мұндай тәсіл Тайванда, Ұлыбританияда, Кореяда және Бахрейнде табысты пайдаланылды (23-сурет).

23-сурет. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі мемлекеттік орган құру мысалдары

6. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі тұжырымдаманы іске асыру кезеңдері

Экономиканың ресурстық секторларында активтерді жаңарту циклі біршама уақыт алады, ал экономикасы табиғи пайдалы қазбаларды өндіруге бағдарланған елдерде таза экономикаға көшуге ондаған жылдар жұмсалады. Бұл тұрғыдан алғанда Қазақстан да одан тыс қалмайды.

Осыған байланысты "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі тұжырымдаманы іске асыру үш кезеңмен жүзеге асырылады:

2013-2020 - осы кезеңде мемлекеттің негізгі басымдығы ресурстарды пайдалануды оңтайландыру және табиғат қорғау қызметінің тиімділігін арттыру, сондай-ақ "жасыл" инфрақұрылымды құру болады;

2020-2030 - қалыптасқан "жасыл" инфрақұрылым базасында суды ұқыпты пайдалануға, жаңартылатын энергетика технологияларын дамытуды көтермелеп, ынталандыруға және оны кеңінен пайдалануға, сондай-ақ құрылыстарды энергия тиімділігінің жоғары стандарттарының базасында салуға бағдарланған ұлттық экономиканы жаңарту басталады;

2030-2050 - ұлттық экономиканың табиғи ресурстарды олардың жаңартылуы мен орнықтылығы қағидаттарында пайдалануды талап ететін "үшінші өнеркәсіптік төңкеріс" деп аталатын қағидаттарға көшуі.

3. ТҰЖЫРЫМДАМАНЫ ІСКЕ АСЫРУ БОЛЖАНЫП ОТЫРҒАН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ АКТІЛЕРДІҢ ТІЗБЕСІ

"Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі тұжырымдама Қазақстан Республикасы Конституциясының, Стратегия - 2050, "Қазақстан - 2030: Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы" стратегиясының" және Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарының ережелеріне сәйкес іске асырылады.

"Жасыл экономикаға" көшуді іске асыру мәселелері "жасыл экономикаға" көшу мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерімен реттелетін болады.

Секторлар бойынша Тұжырымдаманың нақты міндеттерін іске асырудың құралдары, кейіннен түзетіліп, ауа сапасын жақсарту, өндіріс және тұтыну қалдықтарын басқару, құрғақшылыққа, жердің бүлінуіне қарсы күрес және топырақтың құнарлылығын көтеру, балық шаруашылығын, аквадақылдарды дамыту мен балық ресурстарын молықтыру сияқты мәселелерге жаңадан назар аударылатын "Агробизнес - 2020" Қазақстан Республикасында агорөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013 - 2020 жылдарға арналған бағдарлама, Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, аумақтарды дамыту бағдарламасы, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары, 2010-2014 жылдарға арналған "Жасыл даму" салалық бағдарламасы мен басқа да салалық бағдарламалар сияқты, Тұжырымдаманың негізгі бағыттарын енгізу бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу ескерілетін, қолданыстағы бағдарламалық құжаттар болып табылады.

Сонымен қатар Су ресурстарын басқару жөніндегі 2014-2040 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама әзірлеу жоспарланып отыр.

_________________

^[1]Қосылған құн бойынша есептеледі (пайда мен табыс төменгі үшінші дақылдарға м³)

^[2] Электр энергиясын тұтынудың әртүрін қамтиды

О Концепции по переходу Республики Казахстан к "зеленой экономике"

КОНЦЕПЦИЯ по переходу Республики Казахстан к "зеленой экономике"

Содержание

І. Видение по переходу к "зеленой экономике"

1. Анализ текущей ситуации

2. Обоснование необходимости принятия Концепции

3. Цели и задачи

II. Основные принципы и общие подходы по переходу к "зеленой экономике"

2. Общие подходы по переходу к "зеленой экономике"

2.1. Социальное развитие

2.2. Региональное развитие

2.3. Потребность в инвестициях

3. Общие подходы по переходу к "зеленой экономике" по секторам

3.1. Устойчивое использование водных ресурсов

Меры и механизмы по сокращению дефицита водных ресурсов

3.3. Энергосбережение и повышение энергоэффективности

Подходы к внедрению мер по энергосбережению и повышению энергоэффективности в сфере ЖКХ и системе отопления

1. Установление тарифов и финансовая поддержка.

Защита социально уязвимых слоев населения

Подходы к внедрению мер по энергосбережению и повышению энергоэффективности в промышленности

Подходы к внедрению мер по энергосбережению и повышению энергоэффективности в транспортном секторе

3.4. Развитие электроэнергетики

Комплексные сценарии развития энергетического сектора

3.5. Система управления отходами

3.6. Снижение загрязнения воздуха

3.7. Сохранение и эффективное управление экосистемами

4. Кадровое обеспечение для перехода к "зеленой экономике" и формирование экологической культуры населения

5. Создание Совета по переходу к "зеленой экономике"

III. Перечень нормативных правовых и иных актов, посредством которых предполагается реализация Концепции

Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшуі жөніндегі тұжырымдама туралы

Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшуі жөніндегіТҰЖЫРЫМДАМА Астана, 2013 жыл

Мазмұны

І. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі пайым

1. Ағымдағы ахуалды талдау

2. Тұжырымдаманы қабылдау қажеттігінің негіздемесі

3. Мақсаттар мен міндеттер

1-сурет. "Жасыл" экономиканың мақсаттары мен нысаналы индикаторлары (қосымша мақсаттар бөліп көрсетілген)

ІІ. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі негізгі қағидаттар мен жалпы тәсілдер

1. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі негізгі қағидаттар

2. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі жалпы тәсілдер

2.1. Әлеуметтік даму

2.2. Өңірлік даму

2.3. Инвестицияларға қажеттілік

2-сурет. ЖІӨ-ге қатысты пайызбен инвестицияларға қажеттілік

3-сурет. Секторлар бөлінісінде инвестицияларға қажеттілік

3. Секторлар бойынша "жасыл экономикаға" көшу жөніндегі жалпы тәсілдер

3.1. Су ресурстарын орнықты пайдалану

4-сурет. Трансшекаралық өзендерден ағып келетін су көлемі

5-сурет. 2030 жылы су ресурстарына экономикалық қажеттілікті қанағаттандыру

Су ресурстарының тапшылығын қысқарту жөніндегі шаралар мен тетіктер

6-сурет. Су ресурстарының тапшылығын қысқарту жөніндегі шаралар мен тетіктер

7-сурет. Су ресурстарын басқарудың мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың негізгі кезеңдері

3.2. Орнықты және өнімділігі жоғары ауыл шаруашылығын дамыту

8-сурет. Ауыл шаруашылығындағы құн жасау тізбегіндегі әлсіз тұстар

9-сурет. Мемлекеттер бойынша бидай шығымдылығы

3.3. Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру

10-сурет. Энергия тиімділігін арттырудың әлеуеті: "жасыл" және базалық сценарийлерді салыстыру

Халықтың әлеуметтік осал топтарын қорғау

11-сурет. Энергия қажетсінетін салаларды қолдау әдістері

Көлік секторында энергия үнемдеу мен энергия тиімділігін арттыру жөніндегі шараларды енгізу тәсілдері

3.4. Электр энергетикасын дамыту

12-сурет. 2050 жылға дейін электр энергиясына сұраныс

13-сурет. Жаңа орнатылған қуаттарға сұраныс

Энергетикалық секторды дамытудың кешенді сценарийлері

14-сурет. Электр энергетикасын дамыту сценарийі

15-сурет. Сценарийлер бойынша жалпы белгіленген қуат

16-сурет. Сценарийлер бойынша электр энергиясын өндіру үлесі

17-сурет. Қолданыстағы қуаттарды жаңғырту кестесі

3.5. Қалдықтарды басқару жүйесі

18-сурет. Тарихи өнеркәсіптік қалдықтар

19-сурет. Өнеркәсіптік қалдықтардың көлемі

20-сурет. ТҚҚ ұлғаю болжамы

21-сурет. ТҚҚ жинау мен кәдеге жарату жөніндегі қызмет көрсетулерді ағымдағы қамтамасыз ету

3.6. Ауаның ластануын азайту

1-кесте: Қазақстанда негізгі секторлар бойынша 2010 жылғы шығарындылар, мың метрлік тонна

22-сурет. Электр станцияларының атмосфераға шығарындылары: бүгінгі деңгей, Қазақстан стандарттары және еуропалық стандарттар

3.7. Экожүйелерді сақтап қалу және тиімді басқару

4. "Жасыл экономикаға" көшу үшін кадрлық қамтамасыз ету және халықтың экологиялық мәдениетін қалыптастыру

5. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі кеңес құру

23-сурет. "Жасыл экономикаға" көшу жөніндегі мемлекеттік орган құру мысалдары

КОНЦЕПЦИЯ
по переходу Республики Казахстан к "зеленой экономике"

Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшуі жөніндегі
ТҰЖЫРЫМДАМА Астана, 2013 жыл