О Концепции по вхождению Казахстана в число 30 самых развитых государств мира

Указ Президента Республики Казахстан от 17 января 2014 года № 732.

В целях обеспечения вхождения в число 30 самых развитых государств мира ПОСТАНОВЛЯЮ:

1. Утвердить Концепцию по вхождению Казахстана в число 30 самых развитых государств мира (далее – Концепция).

2. Правительству Республики Казахстан, государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан, акимам областей, городов республиканского значения и столицы:

1) руководствоваться в своей деятельности Концепцией и принять необходимые меры по ее реализации;

2) обеспечить согласованность принимаемых документов системы государственного планирования с Концепцией.

Сноска. Пункт 2 в редакции Указа Президента РК от 10.09.2019 № 151.

3. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.

4. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент Республики Казахстан	Н.НАЗАРБАЕВ

КОНЦЕПЦИЯ
по вхождению Казахстана в число 30-ти
самых развитых государств мира
Содержание

Введение

1. Анализ текущей ситуации

2. Мир в 2050 году: ключевые тренды, вызовы и возможности

3. Видение Казахстана в 2050 году

4. Стратегические направления долгосрочного развития Казахстана до 2050 года

5. Механизмы реализации Концепции

6. Перечень нормативных правовых актов, посредством которых предполагается реализация Концепции

Заключение

Введение

В декабре 2012 года в Послании Президента Республики Казахстан народу страны "Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства" (далее – Стратегия "Казахстан-2050") была поставлена новая стратегическая цель по вхождению республики в число 30-ти самых развитых государств мира к 2050 году. Ключевым посылом Стратегии "Казахстан-2050" стала тема модернизации страны.

Реализация Стратегии развития Казахстана до 2030 года позволила Казахстану завершить первичную модернизацию. Произошел рост масштабов промышленного производства, возросли доходы населения, улучшились социальные показатели, такие как охват населения средним образованием, продолжительность жизни, материнская и младенческая смертность. Продолжается переход занятого населения из сектора сельского хозяйства в сферу услуг.

В настоящее время перед Казахстаном стоит задача вторичной модернизации или построения наукоемкой экономики, которая связана с ростом вклада знаний и инноваций в экономический рост, увеличением доли услуг и экологизацией экономики. На этапе вторичной модернизации на первое место выходит повышение качества жизни, обусловленное эффективной системой здравоохранения, более высокой продолжительностью жизни, качественным образованием, эффективными и прозрачными институтами, распространенностью информационных технологий. По этой фазе отставание Казахстана от развитых стран составляет около 50 лет.

В этой связи достижение цели по вхождению в число 30-ти самых развитых стран мира представляется крайне сложной задачей. В прошлом веке это удалось только трем странам – Японии, Финляндии, Сингапуру и совсем недавно – Южной Корее.

При этом модернизация происходит в условиях глобальной конкуренции. Достижение высокого уровня развития сопряжено с жесткой борьбой за стратегические ресурсы и рыночное пространство. Эта конкуренция подобна плаванию против течения: необходимо двигаться вперед, чтобы не оказаться унесенными назад.

В XXI веке вследствие усиления межстрановой конкуренции возможности развивающихся стран будут ограничены. Не всем будет суждено стать мировыми лидерами. Лишь от одной до пяти развивающихся стран смогут стать развитыми.

Для того чтобы войти в группу развитых стран, Казахстану предстоит совершить рывок в развитии. Необходимо сформировать модель поэтапного перехода к вторичной модернизации и построения наукоемкой экономики. Модель долгосрочного развития должна учитывать мировые тенденции, ключевые приоритеты национального развития и предложить варианты стратегий социально-экономической модернизации Казахстана до 2050 года.

1. Анализ текущей ситуации

1. Итоги социально-экономического развития

Казахстан – огромная страна с численностью населения более 17 миллионов человек. Ее обширная территория, равная всей территории Западной Европы, соединяет Европу и Азию. Казахстан является одним из самых молодых государств мира, с момента провозглашения независимости страны прошло 22 года.

После распада Советского Союза многие наблюдатели рассматривали Казахстан как наиболее уязвимую из бывших советских республик. В течение нескольких лет после обретения независимости темпы экономического роста в республике неуклонно снижались.

Стратегия развития Казахстана до 2030 года, принятая в 1997 году, дала стране мощный импульс к развитию. Казахстан продолжил углубление экономических реформ и сформировал современное многонациональное общество. Он установил хорошие отношения со своими соседями, а также развил интенсивные торговые отношения как в восточном, так и в западном направлении. За прошедшие 15 лет основные задачи, заложенные в основу Стратегии развития Казахстана до 2030 года, были выполнены. Сегодня Казахстан является одним из самых успешных постсоветских государств по большинству социальных и экономических показателей.

В стране проводится взвешенная макроэкономическая политика. Инфляция сохраняется на уровне однозначных чисел. Для аккумулирования части налоговых поступлений от компаний сырьевого сектора функционирует Национальный фонд. В 2013 году объем средств, накопленных в Национальном фонде, достиг 68,7 млрд. долл. США или 33 % ВВП.

Экономика полностью восстановилась после глубокого спада в 1990-х годах и доказала свою устойчивость в период глобального финансового кризиса, начавшегося в 2008 году. За период с 1997 по 2012 годы среднегодовой реальный прирост ВВП составлял около 7 %. Экономический рост приобрел устойчивый характер. За последние 15 лет объем ВВП Казахстана по паритету покупательской способности в ценах 2005 года возрос в 2,77 раза, составив в 2012 году 30 трлн. тенге. Уровень ВВП на душу населения в 2012 году превысил 12 тысяч долл. США.

Была создана прочная основа для ускоренной модернизации экономики. Страна является лидером по многим аспектам бизнес-климата в регионе. В стране применяются одни из самых низких в мире налоговых ставок для бизнеса. Корпоративный налог составляет 20 %, налог на добавленную стоимость 12 %.

По притоку прямых иностранных инвестиций (далее – ПИИ) Казахстан лидирует среди стран Центральной Азии. С 2005 по 2012 год в страну привлечено более 160 млрд. долл. США иностранных инвестиций.

В настоящее время Казахстан является страной с уровнем дохода выше среднего и входит в число 50-ти наиболее конкурентоспособных государств мира.

Значительные преобразования произошли в сферах здравоохранения, образования и социальной защиты населения. Размер среднемесячной заработной платы в 2012 году увеличился в 10,5 раза по сравнению с 1998 годом. Численность населения, имеющего доходы ниже прожиточного минимума, в 2012 году уменьшилась в 10,2 раза по сравнению с 1998 годом. Снизился и уровень безработицы, составивший в 2012 году 5,3 %.

В стране обеспечен высокий уровень грамотности, 4 из 10 человек имеют высшее образование. Развивается сеть интеллектуальных школ и профессионально-технических колледжей. За последние 12 лет в 2,8 раза увеличилось количество грантов для получения высшего образования.

За период с 2007 по 2012 годы в стране было построено около 100 государственных и частных больниц. Создан медицинский кластер, в который входят шесть инновационных объектов здравоохранения. В городе Астане начато строительство нового онкологического центра мирового уровня.

Улучшилось состояние здоровья граждан. Ожидаемая продолжительность жизни в 2012 году составила 69,6 лет. За годы независимости в 5 раз снизилась материнская смертность, достигнув в 2012 году показателя 13,5 на 100 тысяч родившихся живыми.

Огромным вкладом в развитие безъядерного мира был отказ Казахстана от ядерного оружия и закрытие ядерного полигона в Семипалатинске.

Высока степень вовлеченности в региональные интеграционные процессы, включая Таможенный союз, Шанхайскую организацию сотрудничества, Организацию договора о коллективной безопасности и программу Центрально-Азиатского Регионального Экономического Сотрудничества.

Казахстан играет важную роль в регионе, выступая инициатором международного политического диалога на высшем уровне. В числе инициатив страны - Съезд лидеров мировых и традиционных религий, Совещание по взаимодействию и мерам доверия в Азии, первый после более чем десятилетнего перерыва саммит ОБСЕ, проходивший в г. Астане.

2. Вызовы и конкурентные преимущества

Наряду с вышеуказанными достижениями Казахстан обладает рядом естественных конкурентных преимуществ, которые могут быть использованы для ускорения темпов роста экономики, повышения устойчивости экономического развития и общего уровня благосостояния населения.

Занимая 9-е место в мире по размерам территории, Казахстан обладает значительными сельскохозяйственными угодьями, площадь которых составляет более 222 млн. га, в том числе около 25 млн. га пашни (что равняется почти всей территории таких стран, как Польша или Италия). На сегодняшний день, в сельскохозяйственный оборот вовлечено около 40 % доступных земель. Имеется значительный потенциал для повышения в долгосрочной перспективе вклада агропромышленного комплекса в ВВП.

Удачное географическое расположение предоставляет Казахстану потенциальный доступ к рынкам крупнейших экономик региона – России и Китая, а также создает транзитно-транспортное конкурентное преимущество.

Казахстан обладает значительными резервами ископаемых источников энергии. Доказанные запасы нефти оцениваются в 30 млрд. баррелей, что ставит Казахстан на 10-е место в мире по этому показателю. По запасам урана (более 800 тысяч тонн) Казахстан занимает второе место в мире после Австралии, а по объему его добычи – первое. Накопленный потенциал в горно-металлургическом комплексе создает возможности для расширения цепочек добавленной стоимости и развития, связанных с ним видов услуг.

Имеется высокий потенциал развития возобновляемых источников энергии (далее – ВИЭ). В частности, потенциал выработки ветровой энергии оценивается в более чем 900 млрд. кВт.ч в год. Возможная мощность выработки солнечной энергии в Казахстане составляет от 1 300 кВт.ч до 1 800 кВт.ч на квадратный метр. Также имеется значительный потенциал для производства биоэнергии. Возможности развития гидроэнергетического сектора оценивается примерно в 22 ГВт, из которых в настоящее время освоено около 10 %.

В сфере человеческого развития сильными сторонами Казахстана является наличие значительной доли трудоспособного населения (68,9 % всего населения), которая, по прогнозам ООН, сохранится в стране в долгосрочной перспективе.

Имеется значительный потенциал развития сектора услуг, доля которого в ВВП составляет 53 %. В данной сфере занято около 55 % экономически активного населения. Расширение сектора услуг в перспективе будет происходить в связи с ростом урбанизации. В настоящее время доля городского населения в Казахстане составляет около 55 %, что, по мировым меркам, является сравнительно низким показателем. Увеличение уровня урбанизации в долгосрочной перспективе позволит как расширить вклад сектора услуг в экономику, так и создать новые виды услуг, обеспечивающие стабильный рост числа рабочих мест. Дальнейшее развитие сектора услуг позволит трудоустроить работников, высвобождающихся из других секторов экономики, а также молодых специалистов, впервые входящих на рынок труда.

Сильной стороной Казахстана является сохранение внутреннего политического и социального баланса в полиэтническом и мультиконфессиональном обществе.

Казахский язык прочно утвердился в обществе. Осуществляется постепенный переход делопроизводства в государственных учреждениях на казахский язык. Знание русского языка является историческим преимуществом казахстанцев, представляющим потенциал для укрепления экономических и культурных связей с постсоветскими странами. Повышению уровня конкурентоспособности казахстанцев способствует активное продвижение английского языка и введение принципа трехъязычия в системе образования.

Наряду с сильными сторонами у Казахстана имеется ряд потенциальных ограничивающих факторов, требующих устранения. Без принятия необходимых мер негативный эффект от обнаруженных ограничений, предположительно, усилится и станет препятствием на пути развития страны.

Существенным недостатком является доминирование в структуре производства капиталоемких сырьевых отраслей. В изменении объемов несырьевого экспорта наблюдается отрицательная динамика. Доля минеральных ресурсов в казахстанском экспорте возросла с 67 % в 2000 году до 78 % в 2012 году. В 2012 году на горнодобывающий сектор приходилось 17,5 % ВВП, а на обрабатывающую промышленность – 11,3 % ВВП.

Уровень развития наукоемких отраслей остается невысоким, в первую очередь, из-за низкой конкурентоспособности обрабатывающего сектора, в том числе из-за ограниченности притока ПИИ в несырьевые сектора экономики, слабости технологического трансферта, недостаточной эффективности функционирования специальных экономических зон и технопарков.

Сохраняется риск развития "голландской болезни", особенно в связи с освоением месторождения Кашаган, что приведет к дальнейшему росту доли минеральных ресурсов в экспорте, повышению давления на обменный курс и дальнейшему снижению конкурентоспособности обрабатывающего сектора, сельского хозяйства и сектора услуг.

Казахстан значительно отстает от развитых стран по производительности труда, капитала и энергоресурсов. Например, в сравнении с Канадой производительность труда в сельском хозяйстве ниже в 10 раз, в горнодобывающей отрасли – 2,5 раза, в обрабатывающей промышленности – 2 раза, в инфраструктуре и сфере услуг – почти в 3 раза. В сравнении с Канадой производительность капитала в сельском хозяйстве ниже в 1,3 раза, в горнодобывающей отрасли – 2,5 раза, в обрабатывающей промышленности – 7,8 раз, в инфраструктуре – 4,4 раза и в сфере услуг – 1,7 раза. Производительность энергоресурсов также существенно отстает от уровня Канады. В 2012 году энергоемкость в Казахстане составила 0,4 тонн условного топлива на 1000 долл. США ВВП, в Канаде – 0,2 тонн условного топлива на 1000 долл. США ВВП.

Высокий уровень энергоемкости также является отличительной характеристикой действующей инфраструктуры, основанной на устаревших "грязных" технологиях (в частности, в сфере производства энергии и транспортном секторе). Это, в свою очередь, негативно сказывается на уровне загрязнения окружающей среды. Кроме того, износ транспортной инфраструктуры приводит к значительному повышению издержек, а недостаточный уровень развития региональной инфраструктуры – к общему снижению уровня жизни населения.

Малая численность населения территориально удаленных друг от друга областных центров в долгосрочной перспективе также может стать серьезным препятствием для экономического развития. Низкая общая плотность населения в Казахстане усугубляется недостаточным уровнем урбанизации. К 2050 году данный показатель, по прогнозам экспертов, возрастет до 63-64 %, что по-прежнему будет ниже среднемирового уровня.

Кроме того, наблюдается неравный доступ к коммунальным и государственным услугам как между регионами, так и в разрезе "город-село". Если в сфере водоснабжения между городскими и сельскими территориями существует двукратный разрыв, то разница по доступу к услугам канализации и центрального отопления составляет, соответственно, 7 и 22 раза.

Доля сельского населения, имеющего доходы ниже прожиточного минимума, в 2012 году в среднем по республике более чем в три раза превышала долю такого населения в городах (6,1 % против 1,9 %). Данный разрыв особенно высок в Атырауской (в 8 раз), Карагандинской (в 6,5 раз) и Мангистауской областях (в 5 раз).

В сфере развития человеческого капитала ограничивающим фактором является нехватка квалифицированных кадров, обусловленная рядом недостатков на всех этапах сферы образования. Из-за отсутствия связи работодателей и организаций образования не обеспечено соответствие содержания программ обучения потребностям рынка.

Происходит незначительное увеличение занятости в сфере науки. В настоящее время на 10 000 человек экономически активного населения приходится 21 исследователь, что в 4,5 раза меньше, чем в развитых странах. Позиции Казахстана в международных рейтингах указывают на невысокое качество научно-исследовательских кадров и институтов, слабую связь между бизнесом и исследовательскими кругами.

В сфере институционального развития сохраняются проблемы, связанные с соблюдением принципа верховенства права, обеспечением независимости судебной системы и распространением коррупции. Деятельность государственного аппарата остается недостаточно эффективной и прозрачной.

Обеспечение местного содержания в товарах, работах и услугах также является одним из сдерживающих факторов развития конкуренции в стране. В ряде секторов экономики присутствуют ограничения для входа иностранных компаний.

Ограничены и нуждаются в улучшении условия для развития потенциала и ведения малого и среднего бизнеса. На сегодняшний день только 5 % казахстанских компаний осуществляют экспорт. Существует проблема с доступом малых и средних предприятий к финансированию, в особенности, долгосрочному кредитованию.

В целом, можно заключить, что предстоит большая работа по достижению стратегической цели по вхождению в число 30-ти развитых стран мира. Основываясь на фундаменте, сформированном за последние 20 лет, Казахстан может рассчитывать на благополучное будущее и стать важным субъектом глобальных трансформаций.

В стране есть молодые и хорошо образованные профессионалы. Имеется успешный опыт эффективного управления экономикой. Доходы от природных ресурсов могут обеспечить будущие инвестиции для создания диверсифицированной экономики. Кроме того, Казахстан может извлечь выгоду из своего географического положения в центре Евразии.

При этом Казахстан, как и любая другая страна мира, будет сталкиваться как с внутренними, так и с внешними вызовами, которые необходимо учитывать при разработке приоритетных направлений развития страны.

2. Мир в 2050 году: ключевые тренды, вызовы и возможности

Казахстан является частью глобального мира и не может игнорировать текущие тенденции. Некоторые из этих тенденций могут создать новые возможности для модернизации страны, в то время как другие могут стать препятствием для развития Казахстана. Максимально точно оценить степень влияния этих тенденций на Казахстан крайне сложно. При этом могут возникать новые тренды и вызовы, появление которых в настоящее время невозможно спрогнозировать.

Вхождение в 30-ку наиболее развитых стран мира потребует выстраивания стратегии развития, позволяющей гибко реагировать на негативные тренды и извлекать максимальную выгоду из благоприятных мировых изменений.

По мнению экспертов до 2050 года ожидаются значительные изменения конфигурации мировой экономики. На сегодняшний день наиболее значимыми для Казахстана тенденциями глобального и регионального характера являются демографические изменения, экономическая глобализация, экономический рост развивающихся стран, ускорение технологического прогресса, изменения в мировом балансе энергопотребления, а также изменение климата.

1. Глобальные демографические изменения

К 2050 году численность мирового населения, по прогнозам ООН, превысит 10 млрд. человек. Рост численности населения произойдет преимущественно за счет развивающихся стран. В результате, в Индии, Африке и на Ближнем Востоке доля трудоспособного населения увеличится, что приведет к увеличению в этих странах количества дешевой рабочей силы.

По мере роста благосостояния населения в развивающихся странах и связанного с ним увеличения продолжительности жизни к 2050 году численность людей старше 65 лет в мире возрастет более чем вдвое в сравнении с 2012 годом. В долгосрочной перспективе старение населения приведет к снижению доли населения трудоспособного возраста в Европе, Японии и Китае. Средний возраст населения мира увеличится с 29 до 36 лет.

Демографические тенденции в развитых и развивающихся странах будут сближаться и проявляться в той или иной мере во всех странах мира. В настоящее время в развитых странах отмечается тенденция к сокращению и старению населения, в то время как многие развивающиеся страны переживают всплеск рождаемости. По мере развития уровень рождаемости в развивающихся странах будет снижаться, а продолжительность жизни – увеличиваться. В долгосрочной перспективе во всех странах мира произойдет стабилизация численности населения и возрастной структуры.

Возможное влияние на Казахстан

Рост численности населения приведет к увеличению спроса на продукты питания, водные ресурсы, энергоносители. Это открывает новые возможности для Казахстана, обладающего большим потенциалом для удовлетворения растущего спроса мировой экономики на сырьевые ресурсы и сельскохозяйственную продукцию.

Старение населения и сокращение доли трудоспособных граждан может оказать давление на рынок труда развивающихся стран, в том числе Казахстана. Негативным последствием глобальных демографических процессов может стать "утечка мозгов" из Казахстана. Потребности в рабочей силе развитых стран будут удовлетворяться за счет привлечения иностранных работников, которым будут предлагаться более высокооплачиваемые рабочие места и комфортные условия жизни.

Одновременно в Казахстане возрастет демографическая нагрузка на трудоспособное население, доля которого будет снижаться, главным образом, за счет увеличения доли населения пенсионного возраста. Это произойдет на фоне экономического развития, улучшения качества и увеличения продолжительности жизни.

2. Экономическая глобализация

Поступательное экономическое развитие, формирование глобальных производственно-сбытовых цепочек, либерализация международных торговых отношений способствовали усилению глобализации мировой экономики до наступления мирового финансово-экономического кризиса.

За последние 20 лет объем ПИИ в мире увеличился в 5,3 раза. Объемы мировой торговли ежегодно увеличивались в среднем на 6 %. Увеличилось количество транснациональных компаний (далее – ТНК), в том числе государственных. В 2012 году совокупный объем инвестиций государственных ТНК составил 145 млрд. долл. США, или 11 % мирового объема ПИИ.

С 2010 года происходит замедление экономической глобализации. В условиях замедления темпов роста мировой экономики и высокого уровня безработицы усиливаются протекционистские тенденции в развитых странах.

Отмечается общее снижение притока ПИИ в развитых и развивающихся странах. Например, в 2012 году, по данным ООН, приток ПИИ в развитые страны сократился до десятилетнего минимума. Наметилась тенденция отказа от многосторонних инвестиционных договоров в пользу региональных и двусторонних соглашений.

По оценкам экспертов, на фоне замедления глобализации усилятся региональные интеграционные процессы. До 2050 года доля торговли между развитыми и развивающимися странами в общем потоке мировой торговли увеличится в четыре раза (с 10 % до 40 %). Значительная доля этого роста придется на развивающиеся страны Азии за счет увеличения масштабов торговли внутри этого региона.

В то же время, замедление глобализации не приведет к полному прекращению его дальнейшего расширения. Процесс экономической глобализации продолжится, но, это будет происходить более медленно, чем в предыдущие три десятилетия.

При этом эксперты не отрицают возможность развития и обратного сценария, предполагающего усиление экономической глобализации.

Возможное влияние на Казахстан

Мировая экономика остается уязвимой, вследствие чего, в краткосрочной перспективе может произойти замедление экономического развития в основных странах-партнерах Казахстана – России, Китае, Европейском Союзе, США и Японии. В долгосрочной перспективе могут снизиться цены на энергоресурсы, а абсолютно новые технологические инновации могут изменить направления развития мировой экономики.

Казахстан должен избежать "ресурсного проклятия", которое сдерживает прогресс в ряде стран, чья экономика сильно зависит от эксплуатации своих природных ресурсов. С другой стороны, стране необходимо избежать попадания в "ловушку среднего дохода", которая стала бедствием многих стран, достигших той же стадии развития, на которой в настоящее время находится Казахстан.

В зависимости от того, в каком направлении будет развиваться глобализация (дальнейшее углубление или замедление), всем странам, включая Казахстан, необходимо будет скорректировать свою торговую политику. Если процессы глобализации усилятся, то Казахстану следует форсировать вступление в ВТО и интегрироваться в потоки мировой торговли.

Замедление глобализации не окажет существенного влияния на Казахстан в среднесрочной перспективе. Однако в долгосрочной перспективе замедление процесса глобализации может привести к снижению объемов привлекаемых иностранных инвестиций, трансферта технологий и сокращению товарооборота.

Ослабление глобализации будет способствовать усилению региональных интеграционных процессов, в частности, укреплению связей с Китаем и Россией. В свою очередь, усиление региональной интеграции будет также способствовать активизации миграционных потоков, прежде всего, из стран Центральной Азии, что предъявит особые требования к миграционной политике Казахстана.

По большинству доступных экспертных оценок, в среднесрочной перспективе положительные факторы будут перевешивать отрицательные, в то время как в долгосрочной перспективе возможно усиление негативного влияния глобальных тенденций. Это обуславливает наличие "окна возможностей" в течение 15-20 лет, которое позволит Казахстану совершить качественный рывок в развитии и создать устойчивую и гибкую экономику, необходимую для реагирования на глобальные вызовы в долгосрочной перспективе.

Характеристиками новой экономики должны стать увеличение вклада наукоемких видов производства, высокое качество институциональной среды и конкурентоспособность человеческого капитала.

3. Экономический рост развивающихся стран

В современном мире конкуренция между государствами обостряется, а другие успешные экономики продолжают идти вперед, несмотря на достигнутый прогресс. Целый ряд развивающихся государств начинает играть в мире все более значимую роль, обусловленную их динамичным экономическим ростом.

Развивающиеся страны до 2050 года будут расти быстрее развитых стран вследствие высокой урбанизации, роста человеческого капитала и доступности природных ресурсов. Уже сегодня в развивающихся странах усиливается миграция населения из сельской местности в города, которые становятся центрами социально-экономической активности, предлагающими широкий выбор возможностей для трудоустройства, образования и досуга. В результате, к 2050 году в городах мира будет проживать более 70 % населения.

В долгосрочной перспективе развивающиеся страны, в первую очередь, Китай и Индия, будут вносить ключевой вклад в развитие мировой экономики. К 2050 году совокупный объем ВВП развивающихся стран превзойдет ВВП развитых стран, а Китай станет страной с крупнейшей экономикой в мире.

Общее количество стран с развивающейся экономикой увеличится в 5 раз; 19 из 30 крупнейших развивающихся экономик имеют потенциал вхождения в группу стран с высоким уровнем дохода.

При этом отставание между развитыми и развивающимися странами в отношении уровня ВВП на душу населения сократится вдвое. Среднемировой показатель ВВП на душу населения к 2050 году вырастет в 2,5 раза, или с 8 тысяч до 20 тысяч долл. США по паритету покупательской способности в ценах 2005 года.

Численность среднего класса с доходами от 10 тысяч до 100 тысяч долл. США в год возрастет в мире более чем в три раза: с 2 млрд. человек сегодня до более 6 млрд. к 2050 году.

Возможное влияние на Казахстан

Высокие темпы экономического роста развивающихся стран, возрастание в них доли среднего класса и сопутствующий рост потребления товаров длительного пользования (в частности, личного автотранспорта) обеспечат стабильный спрос на экспорт сырьевых ресурсов и сельскохозяйственной продукции из Казахстана.

Изменения географии производительных сил в мире усилят геоэкономическую конкуренцию за выгодную экономическую специализацию и международное разделение труда.

Расширение внутреннего спроса в развивающихся странах создаст новые рыночные ниши для высокотехнологичных товаров и услуг (управление в сфере альтернативной энергетики, информационно-коммуникационные технологии (далее – ИКТ), услуги в области геологоразведки, а также образовательные и бизнес-услуги), которыми может воспользоваться Казахстан.

Как и в большинстве развивающихся стран, в Казахстане будет увеличиваться уровень урбанизации населения в связи со структурными изменениями в экономике и поиском более высокого качества жизни, предлагаемого городской средой. С одной стороны, рост внутренней миграции из сел в города может обострить социальные проблемы, связанные с недостатком жилья и рабочих мест, имущественным расслоением общества и маргинализацией уязвимых слоев населения. С другой стороны, усиление урбанизации и образование крупных городов обеспечат эффективное использование человеческого капитала за счет предоставления образовательных, информационных и транспортных услуг высокого качества, повышения конкуренции, создания привлекательных условий для иностранных инвесторов. Кроме того, урбанизация позволит обеспечить рост сектора услуг, который будет являться самым быстрорастущим сектором экономики.

В краткосрочной перспективе замедление экономического развития развивающихся стран, в первую очередь, Китая и партнеров Казахстана по Таможенному союзу окажет негативное влияние на торговый баланс страны, усилит волатильность валютного курса и замедлит темпы роста экономики.

4. Ускорение технологического прогресса

Новый этап технологического развития будет характеризоваться появлением радикальных инноваций. В результате ожидаются изменения во всех сферах социально-экономического развития. В числе таких изменений – переход к использованию ВИЭ, замена металлов новыми материалами, автоматизация производственных процессов, генная инженерия, широкое применение искусственного интеллекта, космических технологий, а также интеллектуальные системы ресурсосбережения в сельском хозяйстве.

В целом мировая экономика находится на этапе внедрения совершенно нового класса технологий и знаний, которые окажут влияние на перспективы и процессы развития многих традиционных секторов экономики, прежде всего на металлургию, сельское хозяйство, транспортно-коммуникационную отрасль, энергетику, авиацию, машиностроение, строительство и другие.

По оценкам экспертов, новый этап технологического развития наступит, в первую очередь, в развитых странах с последующим распространением на развивающиеся экономики.

Срок наступления нового этапа будет зависеть от скорости восстановления экономик развитых стран от последствий финансово-экономического кризиса. По мнению экспертов, на это потребуется 15-20 лет.

В долгосрочной перспективе процессы технологического развития усилят напряжение на мировом рынке труда. Автоматизация и информационные технологии увеличат потребность в высококвалифицированной рабочей силе, одновременно сокращая рабочие места, требующие низкой и средней квалификации, в ряде трудоемких отраслей, включая горно-металлургический комплекс, автосборочное производство, текстильную промышленность и производство печатной продукции.

Возможное влияние на Казахстан

В долгосрочной перспективе переход развитых стран на новый этап технологического развития негативно повлияет на динамику экспорта сырьевых ресурсов и продукции низкого передела из развивающихся стран, в том числе из Казахстана.

В частности, производство и применение новых материалов могут радикально снизить спрос на продукцию черной и цветной металлургии, падение цен на которую наблюдается уже сейчас. Рост производства современного транспорта, в том числе гибридного и электрического, а также распространение робототехники могут привести к снижению конкурентоспособности традиционных автосборочных производств, внедряемых в Казахстане.

Еще одним негативным эффектом технологического прогресса станет повышенный дисбаланс на рынке труда. В "увядающих" секторах, в частности в горно-металлургической отрасли и в сельском хозяйстве, будут наблюдаться высвобождение рабочей силы с низкой и средней квалификацией, в то время как по мере развития наукоемких отраслей возрастет спрос на высококвалифицированных работников. Спрос на высококвалифицированную рабочую силу в мире усилит риск "утечки мозгов" из Казахстана.

Снижение энергоемкости развитых экономик может способствовать ужесточению международных требований к выбросам в атмосферу, стандартов энергоэффективности, соблюдение которых может быть затруднено ввиду недостаточной технологической готовности страны.

Внедрение в развитых странах радикальных инноваций может привести к резкому росту производительности труда в этих странах, что может еще более увеличить разрыв между развитыми и развивающимися экономиками. Применительно к Казахстану это означает появление дополнительных препятствий для повышения конкурентоспособности, роста доли страны в мировой экономике, поддержания высоких темпов экономического роста и, в конечном счете, вхождения в число 30-ти самых развитых стран мира.

5. Изменения в мировом балансе энергопотребления

В среднесрочной перспективе до 2020 года, по прогнозам Международного валютного фонда, не ожидается заметного повышения цен на нефть, что отчасти вызвано медленным восстановлением развитых экономик и "перетеканием" кризисных явлений в развивающиеся страны.

В долгосрочной перспективе объем мирового потребления энергии увеличится на 50 % к 2050 году. При этом развивающиеся страны будут доминировать в мировом потреблении энергоресурсов, опередив развитые страны, где прирост энергопотребления после 2020 года практически остановится.

В большинстве развитых странах снижение объемов использования нефти и угля будет сопровождаться повышением спроса на природный газ и ВИЭ. Рост цен на традиционные энергоресурсы приведет к повышению рентабельности альтернативных источников энергии, в том числе месторождений сланцевого газа и нефти.

В долгосрочной перспективе сохранится тенденция к снижению энергоемкости мирового ВВП.

Возможное влияние на Казахстан

На фоне роста мирового энергопотребления в долгосрочной перспективе сохранится благоприятная рыночная конъюнктура для экспорта энергоресурсов из Казахстана.

Произойдут значительные изменения в направлениях международных торговых потоков, в частности, вследствие замедления роста энергопотребления в странах Западной Европы и усиления спроса в Китае и странах Юго-Восточной Азии.

В долгосрочной перспективе рост добычи на сланцевых месторождениях может негативно отразиться на состоянии экспорта энергоресурсов из Казахстана на фоне перенасыщения рынков как в странах Западной Европы, так и в Китае, а также странах Азиатско-Тихоокеанского региона.

6. Изменение климата

Наибольшее влияние на состояние глобального климата окажет увеличение концентрации парниковых газов в атмосфере и приземном слое, которое повлечет рост среднегодовой температуры в мире на 3-4^оС к 2050 году. Как следствие, опустынивание земель, резкие колебания погоды и истощение водных ресурсов ослабят потенциал агропромышленного комплекса. Это приведет к сокращению числа традиционных стран-экспортеров сельскохозяйственной продукции. В среднесрочной перспективе в ряде стран глобальное потепление откроет новые возможности для территорий, ранее непригодных для ведения сельского хозяйства.

Изменение климата отразится на мировой торговле, движении капитала и миграции. Таяние льдов в Арктике, возможно, откроет новый, более быстрый и дешевый транспортный коридор между Китаем, развитыми странами и Россией.

В долгосрочной перспективе глобальное потепление может стать причиной вспышек эпидемий, усиления миграционных потоков и обострения конфликтов за обладание спорными территориями.

Глобальное изменение климата усилит риск возникновения стихийных бедствий, таких как наводнения, пожары, оползни, снежные лавины, обвалы ледников, высокая селевая активность.

Возможное влияние на Казахстан

В долгосрочной перспективе наибольший риск для Казахстана будет представлять дефицит водных ресурсов, что ограничит развитие отраслей промышленности, требующих высокого расхода воды, в частности, горно-металлургического комплекса и угольной энергетики.

При дальнейшем повышении среднегодовой температуры обострится проблема опустынивания земель. Произойдет сдвиг сельскохозяйственных зон Казахстана на север, что негативно отразится на объемах производства в сельском хозяйстве. В долгосрочной перспективе возможно усиление негативных последствий от стихийных бедствий. В горной местности может усиливаться селевая активность. В засушливых регионах страны могут участиться случаи пожаров в лесной и степной местности.

3. Видение Казахстана в 2050 году

1. Анализ мировой практики успешного развития стран

Несмотря на использование ряда общепризнанных характеристик, единых, универсальных подходов к определению развитости государства не существует. К группе развитых стран сегодня относят экономически и технологически развитые страны с высоким уровнем благосостояния населения и человеческого потенциала.

В мировой практике известны различные пути и подходы к обеспечению мирового лидерства и становления в качестве развитой страны. Однако каждая страна реализовала уникальный подход, основанный на существующих культурно-исторических, экономических, политических и географических преимуществах государства, который возможно использовать и адаптировать для казахстанских условий.

В целом опыт развития успешных стран показывает, что в основе их успеха лежало принятие адекватной долгосрочной стратегии развития, фокусировка на ключевых приоритетах национального развития и эффективной реализации принятой стратегии.

Как свидетельствует мировой опыт, гибкость, динамичность и устойчивость роста экономики и благосостояния страны обеспечивается переходом к наукоемкой экономике, которая является отличительной характеристикой всех развитых стран сегодня. В такой экономике доминирует сектор услуг, поддерживается высокий уровень производительности, а научные знания и высокотехнологичные сектора промышленности играют основополагающую роль в обеспечении экономического роста.

Для Казахстана наиболее интересен опыт экономического развития Южной Кореи, Норвегии и Сингапура, сумевших войти в число 30-ти самых развитых стран мира в XX веке.

Основа экономического роста Южной Кореи была заложена в 1960-1970-е годы прошлого столетия, когда правительство в рамках жесткого государственного планирования определило приоритет в развитии тяжелой промышленности, в частности в таких отраслях, которые могли конкурировать на глобальном уровне, благодаря низким издержкам и удобному географическому расположению. При этом частный сектор и общественность принимали ограниченное участие в экономическом планировании.

Долгосрочная стратегия развития государства была распределена на пятилетки. Так, по мере развития страны усилия были направлены на обеспечение значительных инвестиций государства в создание инфраструктуры, модернизацию производственных мощностей и развитие импортозамещающих отраслей, экспорт продукции сталелитейной и химической промышленности, оборудования и бытовых электронных приборов, и, наконец, развитие производства высокотехнологичной продукции.

На следующем этапе развития Южной Кореи были обеспечены переход к рыночным механизмам и снижение роли государства в экономике. Вместе с тем было сформировано целевое видение экономики в долгосрочной перспективе. Благодаря переходу от тяжелого машиностроения и химической отрасли к высокотехнологичным наукоемким отраслям, а также развитию человеческого капитала и совершенствованию институтов, Южная Корея уже в 1990-е годы вошла в число 30-ти самых развитых государств за счет лидерства в развитии новейших технологий, микроэлектроники, биотехнологий и оптики.

Как показывает пример Южной Кореи, необходимым условием на начальном этапе экономической модернизации является использование конкурентных преимуществ страны, которые позволяют создать фундамент для развития человеческого капитала и инфраструктуры мирового уровня.

Аналогичным примером экономической политики, основанной на использовании конкурентных преимуществ для создания и развития высокотехнологичной экономики, является опыт Норвегии по развитию энергетического сектора.

Стратегия развития нефтегазовой отрасли в Норвегии основывалась на использовании опыта и потенциала смежных отраслей (морских перевозок, рыболовства, строительства) в секторе нефтепромысловых услуг и производства оборудования для разработки морских месторождений. Успех был достигнут благодаря созданию нефтепромысловых промышленных кластеров, продвижению партнерств с ведущими мировыми компаниями и быстрому трансферту современных технологий.

Вместе с тем государством оказывалась поддержка конкурентоспособным норвежским товаропроизводителям и поставщикам услуг, а также были основаны три норвежские компании по ведению геологоразведочных и добывающих операций (Statoil, Hydro и Saga), которым отдавалось предпочтение при распределении лицензий.

Сингапур вошел в число 30-ти самых развитых государств мира за счет четкого стратегического планирования в совокупности с развитыми институтами, обеспечившими его реализацию. Главными целями государства 50 лет назад стали рост ВВП и повышение конкурентоспособности страны в мире. Это стало возможным за счет развития основного конкурентного преимущества страны – глубоководного порта, который, в свою очередь, стал центром притяжения сектора услуг.

В то же время экономика была ориентирована на увеличение экспорта, а также на переход от тяжелой промышленности на наукоемкие производства. Это привело к 8-ми кратному росту реального ВВП страны за 40 лет и к устранению разрыва по ВВП на душу населения с развитыми странами. Основой реформ стали значительные инвестиции в научно-исследовательские и опытно-конструкторские разработки – более 2 % в 2000-е годы, внедрение программ технического образования и интеграция их с производством.

Также в Сингапуре более 50 лет существует Совет по экономическому развитию в целях привлечения инвесторов и разработки глобальных бизнес-стратегий. В 1980-е годы были предприняты первые попытки создания наукоемкой экономики путем создания образовательной системы мирового класса с разделением студентов на потоки и отслеживанием их способностей в зависимости от академических результатов, а также целенаправленным обучением навыкам в отраслях, пользующихся повышенным спросом.

Ключевым фактором успеха стратегий развитых стран стало использование зарубежных знаний и возможностей на начальном этапе и создание образовательных и научно-исследовательских институтов мирового класса, что в конечном итоге позволило взять под свой контроль исследования и образование в развиваемых отраслях.

Экономические реформы сопровождались развитием базовых отраслей, а затем специализацией в производстве продукции с высокой добавленной стоимостью.

Кроме того, успешные реформы осуществлялись под руководством сильных скоординированных государственных институтов, управляющих трансформацией экономики.

2. Определение стратегических направлений долгосрочного развития

Основываясь на опыте других успешных стран, Казахстан должен разработать свою собственную модель успеха, фокусируясь на ключевых конкурентных преимуществах и вытекающих из них приоритетах национального развития, и эффективно выполнить разработанные в рамках данных приоритетов планы по усилению конкурентоспособности национальной экономики, развитию человеческого капитала, а также совершенствованию политической системы и развитию демократии.

В этой связи представляется возможным выделить пять стратегических направлений долгосрочного развития Казахстана.

Первое. Развитие человеческого капитала предполагает создание необходимых условий для развития человека, главного двигателя инноваций. Развитие человеческого капитала предполагает достижение уровня развитых стран в сферах образования, здравоохранения, социальной защиты и на рынке труда. Повышение качества образования способствует формированию высококвалифицированной рабочей силы, передаче знаний, обмену технологиями и, как следствие, росту производительности.

Второе. Совершенствование институциональной среды, обеспечивающей благоприятные условия для развития бизнеса и предпринимательских инициатив, снижение уровня коррупции в стране, совершенствование судебной и правоохранительных систем, а также повышение эффективности государственного управления на всех уровнях.

Третье. Развитие отраслей наукоемкой экономики путем принятия поэтапного подхода, основанного на формировании необходимой отраслевой базы для перехода к наукоемкой экономике в долгосрочной перспективе.

Четвертое. Ускоренное формирование инфраструктуры, поддерживающей создание наукоемкой экономики через повышение производительности, формирование новой политики территориального развития, создание национальной инновационной системы, модернизацию инфраструктуры и повышение энергоэффективности.

Пятое. Углубление интеграции в систему международных отношений посредством реализации мультивекторной внешнеэкономической дипломатии, миграционной политики, участия в инициативах по укреплению региональной и глобальной безопасности.

Пять стратегических направлений долгосрочного развития составляют взаимосвязанный комплекс и не должны рассматриваться изолированно. Если каждая из них эффективна, они усиливают друг друга. Точно так же, слабость одних элементов будет подрывать эффективность других. Развитие человеческого капитала лежит в основе социально-экономического развития, а качественные и эффективные институты имеют решающее значение для успешного построения наукоемкой экономики.

Деятельность по реализации настоящей Концепции будет основываться на следующих шести принципах, взаимосвязанных со стратегическими направлениями долгосрочного развития Казахстана. Эти принципы будут играть важную роль при разработке реформ. Хотя значение каждого отдельного принципа в процессе разработки мер в конкретной сфере может отличаться, большинство из них будут актуальны во всех областях политики.

1. Открытость, как показывает опыт 30-ти наиболее развитых на сегодня стран, является одним из важнейших условий для развития торговли, инвестиционной деятельности, привлечения квалифицированных специалистов, а также укрепления индивидуальных связей между людьми. Открытость – это необходимая предпосылка для развития инноваций, которая является двигателем наукоемкой экономики. Она также обуславливает прозрачность институтов.

2. Конкуренция является источником постоянного повышения производительности, развития инноваций и усиления конкурентоспособности. Казахстан сможет в полной мере воспользоваться возможностями, которые приносит открытость, только в случае развития конкуренции во всех стратегических направлениях долгосрочного развития. Частный бизнес, действующий в условиях свободной конкуренции, является основным двигателем наукоемкой экономики.

3. Инклюзивность предполагает наиболее полное вовлечение населения в процесс социально-экономического развития через предоставление равных возможностей для получения высококачественного образования, доступа к качественным медицинским услугам и высокопроизводительному труду для всех категорий граждан, включая наиболее уязвимые слои населения. Инклюзивность повышает уровень взаимного доверия в обществе, придает уверенность в будущем, чувство защищенности, а также повышает степень консолидации общества в периоды экономических кризисов.

В целях снижения неравенства в доходах разных слоев населения будут разрабатываться программы содействия трудоустройству. Также будут создаваться условия для смягчения последствий структурных изменений в отраслях экономики посредством внедрения эффективных программ переподготовки кадров.

4. Верховенство права, составляя основу правовой определенности и предсказуемости развития общества, подотчетности государственных институтов и формируя равные правила игры для всех граждан без исключения, способствует укреплению доверия граждан к государственному аппарату, правоохранительным органам и судебной системе.

5. Меритократия создает стимулы для постоянного стремления к новым знаниям, росту профессионализма. Для каждого гражданина, независимо от его социальной принадлежности, создается возможность самостоятельно, благодаря своему честному труду, опыту и стремлению, подниматься вверх, используя возможности "социального лифта". Опыт внедрения принципа меритократии в сфере государственной службы будет адаптирован в других областях общественной жизни в Казахстане.

6. Устойчивость предполагает, что 2050 год рассматривается не как конечная точка, а как порог, на котором Казахстан должен построить платформу для дальнейшего функционирования процветающего и стабильного общества во второй половине XXI века. Помимо этого, устойчивое развитие природных, физических, человеческих и институциональных ресурсов является одним из важнейших атрибутов успешной долгосрочной стратегии.

Пять стратегических направлений развития и шесть принципов деятельности по реализации Концепции представляют собой ориентиры для достижения видения Казахстана до 2050 года.

3. Видение Казахстана в 2050 году

Долгосрочное видение развития Республики Казахстан можно сформулировать следующим образом.

Казахстан в 2050 году войдет в число 30-ти самых развитых стран мира по уровню доходов граждан и качеству жизни населения, с производительной и устойчивой экономикой. Это предполагает удовлетворение базовых потребностей человека в чистой окружающей среде, доступном и качественном образовании, здравоохранении и создание возможностей для его творческой самореализации и высокопроизводительного труда.

Экономический рост будет основан, прежде всего, на долгосрочном росте производительности труда, капитала и ресурсов, диверсификации производства и экспорта и развитом бизнес-секторе страны.

Экономика будет рыночной, инновационной с высокой долей наукоемкой продукции и инноваций, занимающей лидирующие позиции по производству ряда высокотехнологичной продукции и услуг на глобальном рынке. Страна станет центром генерации знаний и притяжения талантливых ученых.

Сырьевые запасы и, в частности, энергоресурсы перестанут быть основным источником доходов государства и будут лишь поддерживать рост многоотраслевой национальной экономики.

"Устойчивая" экономика в равной мере относится как к устойчивости экономики к мировым рискам, так и к росту без ущерба окружающей среде.

Внутренние потребности страны в электроэнергии будут удовлетворяться за счет возобновляемых источников энергии. Чистая энергетика и высокие экологические стандарты обеспечат стране устойчивость перед лицом растущей угрозы глобального изменения климата. Развитие высокотехнологичных сфер производства и сельского хозяйства позволит Казахстану завоевать свою нишу в реализации международных хозяйственных отношений.

Человеческий капитал станет стратегическим активом, а вклад в интеллектуальное и инклюзивное развитие общества станет наиболее важным видом инвестиций в долгосрочной перспективе. Конкурентным преимуществом Казахстана будет здоровая демографическая ситуация, обеспечивающая высокий естественный прирост населения.

К 2050 году в Казахстане будет выстроена гибкая и эффективная система экономических и политико-правовых институтов, создающих благоприятную среду для развития предпринимательства и самореализации каждого гражданина.

Казахстан будет открытой страной, привлекающей внешние ресурсы для экономического роста и одновременно активно использующей внутренний потенциал развития.

Казахстан в 2050 году – это урбанизированное государство, располагающее мегаполисами мирового уровня и рядом "умных", конкурентоспособных и безопасных городов. Крупные города страны будут включены в эффективные транспортные, логистические и коммуникационные сети, обеспечивающие высокий уровень региональной интеграции.

4. Ключевые показатели долгосрочного развития Казахстана

Вхождение в группу наиболее развитых стран мира для Казахстана будет определяться на основе использования базовых целевых индикаторов, которые остаются неизменными и стабильными параметрами развитых стран в прошедшем столетии.

1. В Казахстане будет обеспечен высокий уровень благосостояния населения. По уровню ВВП на душу населения Казахстан войдет в число 30-ти самых развитых государств мира.

В случае умеренного роста мировой экономики ВВП на душу населения в Казахстане возрастет с 12 тысяч до 60 тысяч долл. США (в ценах 2005 года с корректировкой по паритету покупательской способности). Для этого необходимо добиться среднегодового темпа роста на уровне 4,3 %.

В случае сохранения благоприятной экономической конъюнктуры уровень ВВП на душу населения в Казахстане превысит 70 тысяч долл. США. Среднегодовой рост ВВП при этом должен составить 5,5 %.

2. Структурные изменения в экономике будут способствовать увеличению доли несырьевого экспорта. Доля ненефтяного экспорта возрастет с 32 % до 70 %, что позволит снизить зависимость экономики от колебаний цен на сырьевые товары и обеспечить макроэкономическую устойчивость.

3. Рост экономики будет основан на значительном повышении производительности всех факторов производства. Уровень производительности труда возрастет в пять раз – с 24,5 тысяч долл. до 126,5 тысяч долл. США на одного работника в год, что будет соответствовать уровню наиболее развитых государств.

4. В стране произойдет рост инновационной активности, и увеличатся расходы на научно-исследовательские разработки. Отношение объема внутренних затрат на научные исследования и разработки к ВВП возрастет с 0,2 до 3 %, что приблизит Казахстан к уровню развития стран с наукоемкой экономикой.

5. В Казахстане будет принята экологически безвредная и устойчивая модель экономического роста. Выбросы углекислого газа при производстве электроэнергии будут снижены с 1 000 г/кВт·ч до 350 г/кВт·ч. Это будет достигнуто за счет модернизации генерирующих мощностей и увеличения до 50 % доли возобновляемых и альтернативных видов энергии в общем объеме производства электроэнергии, что также будет способствовать укреплению энергетической безопасности страны.

6. Будет повышаться эффективность экономики и рациональное использование природных ресурсов страны. Энергоемкость ВВП будет снижена в два раза, с 0,4 до 0,2 тонн условного топлива на тысячу долл. США ВВП. Для этого будут приняты комплексные меры по повышению энергоэффективности.

7. Ключевую роль в экономическом развитии страны будет играть малый и средний бизнес. Доля малого и среднего бизнеса в ВВП увеличится до 50 % за счет создания благоприятных условий для ведения бизнеса, модернизации инфраструктуры и инвестиций в человеческий капитал, развития бизнес-компетенций и навыков ведения бизнеса.

8. Высокая инвестиционная привлекательность станет отличительной чертой казахстанской экономики. Доля инвестиций в основной капитал к ВВП будет поддерживаться на уровне не менее 30 %. Высокий уровень инвестиций будет сопровождаться столь же высоким уровнем сбережений для обеспечения макроэкономической стабильности.

9. С ростом благосостояния значительно улучшатся условия жизни населения. Ожидаемая продолжительность жизни в стране возрастет с 70 лет (128 место в мире) до 84 лет, что является прогнозным значением 30-й страны в мире к 2050 году. Коэффициент рождаемости обеспечит естественное воспроизводство населения, что станет показателем уверенности населения в собственном будущем и будущем своих детей.

10. Казахстан внедрит принципы общества всеобщего труда. Уровень долгосрочной безработицы снизится с 2,5 % до менее 1 % от экономически активного населения.

11. Повышению качества человеческого капитала страны будет способствовать кардинальная модернизация системы образования в стране. В сфере образования будет обеспечен полный охват детей до 6 лет качественным дошкольным образованием и воспитанием к 2030 году. Казахстан войдет в 30-ку стран с наивысшими рейтингами по индексам оценки качества школьного образования, таким как PISA, TIMSS или их аналогам. Ключевые университеты страны войдут в число ста ведущих вузов мира.

12. Казахстан станет страной с преобладающей долей среднего класса в структуре населения. В целях обеспечения инклюзивного развития доля домохозяйств с доходом в диапазоне "средних слоев" населения (50 – 150 % от медианного уровня доходов) возрастет до 75 % в 2050 году.

13. Вхождению страны в число 30-ти развитых стран будет способствовать создание компактного и профессионального правительства. Казахстан войдет в 30-ку стран мира по международным рейтингам эффективности системы государственного управления и уровня коррупции.

4. Стратегические направления долгосрочного развития
Казахстана до 2050 года

Сноска. Раздел 4 с изменениями, внесенными указами Президента РК от 10.09.2019 № 151; от 13.04.2023 № 195 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

Достижение видения развития страны к 2050 году представляет собой сложную задачу. Долгосрочные экономические сценарии показывают, что Казахстан, действительно, может войти в число 30-ти наиболее развитых стран. По мнению экспертов, ключевым условием достижения данной цели является формирование наукоемкой экономики на базе обрабатывающей промышленности.

Данный процесс в развитых странах происходил последовательно в течение длительного периода времени. Завоевание новых рыночных ниш на основе специализации, новых технологий, инноваций стало основой конкурентоспособности этих стран. Глобализация и развитие информационных технологий способствовали стиранию границ между странами и увеличению скорости распространения инноваций.

В результате новые технологии стали основными двигателями роста, конкурентоспособности и производительности развитых стран. Они в настоящее время являются производителями собственных оригинальных продуктов, технологических решений в отличие от развивающихся стран, которые в основном ориентированы на импорт производственных систем, трансферт технологий или сборку конечных продуктов.

Как свидетельствует опыт развитых стран, формирование наукоемкой экономики происходит на основе последовательного накопления опыта в генерировании инноваций, основанных на развитом человеческом капитале и эффективной институциональной среде. Наукоемкая экономика характеризуется эффективностью экономических институтов, свободой конкуренции, качественным образованием и наукой, высоким уровнем жизни, устойчивым спросом на инновации, конкурентоспособностью экономики страны в мировом масштабе.

1. Развитие человеческого капитала

Ключевым двигателем модернизации экономики и формирования наукоемкой модели развития станет человеческий капитал страны. Казахстан будет обладать высококвалифицированными, профессиональными трудовыми ресурсами, высоким научным и творческим потенциалом.

Опережающее развитие человеческого капитала и его становление главным драйвером массового создания инноваций предполагает расширение возможностей для самореализации, творческого развития и высокопроизводительного труда человека путем развития сфер образования и науки, системы социальной защиты, сферы здравоохранения.

1.1. Развитие образования и уникальной казахстанской культуры

Казахстанская система образования будет нацелена на формирование у молодых людей качеств, необходимых для успешной деятельности в современных условиях.

Решение данной задачи будет осуществляться посредством принятия комплекса мер, направленных на:

1) формирование современной и эффективной системы раннего развития детей;

2) модернизацию образовательной политики и школьного образования;

3) удовлетворение потребностей экономики через развитие эффективной системы профессионально-технического и высшего образования;

4) совершенствование системы управления и финансирования образования;

5) развитие уникальной казахстанской культуры.

Казахстан сформирует современную и эффективную систему раннего развития детей. В этих целях будет создана полноценная система дошкольного образования и воспитания, предусматривающая комплексное развитие ребенка (физическое, социальное, культурное и когнитивное), с вовлечением родителей в образовательный процесс.

Для расширения доступности дошкольного образования и воспитания будет продолжена работа по развитию инфраструктуры путем строительства детских садов, частных и мини-центров с использованием механизмов государственно-частного партнерства. К 2020 году будут полностью решены проблемы дефицита мест в дошкольных воспитательных учреждениях для детей в возрасте от 3 до 6 лет. Для обеспечения охвата дошкольным образованием и воспитанием детей из малообеспеченных семей будут внедрены механизмы государственного субсидирования. В среднесрочной перспективе будет принята программа раннего развития детей в возрасте до 3 лет.

Наряду с созданием необходимой инфраструктуры будут приняты меры по улучшению качества оказываемых услуг путем внедрения стандартов дошкольного образования и воспитания, повышения квалификации воспитателей.

Программы дошкольного образования и воспитания будут соответствовать лучшим стандартам и методологиям, используемым в международной практике.

Модернизация образовательной политики и школьного образования. Образовательная политика будет направлена на кардинальное повышение функциональной грамотности, формирование современных компетенций, конструктивную социализацию молодого поколения, доступность образования на протяжении всей жизни, а также снижение региональных диспропорций в качестве обучения.

Казахстанская система образования обеспечит не только усвоение учащимися знаний, но и умение практически применять полученные знания в профессиональной и трудовой деятельности. В среднесрочной перспективе будет обеспечен перенос акцентов с расширения инфраструктуры на достижение нового качества образовательных программ и технологий обучения, развитие современной учебно-методической и научно-педагогической базы.

Повышение качества среднего образования будет обеспечиваться за счет внедрения системы мониторинга и оценки учебных программ на предмет их соответствия уровню передовых мировых образовательных систем. Будут внедрены лучшие мировые практики педагогического мастерства и технологии образования, а также привлекаться лучшие зарубежные профессора и специалисты.

Успешный опыт функционирования Назарбаев интеллектуальных школ будет внедрен во всех школах Казахстана в среднесрочной перспективе.

К 2050 году выпускники казахстанских школ будут свободно владеть государственным, английским и русским языками.

Будет модернизирована система подготовки, переподготовки, повышения квалификации преподавателей. Будут усовершенствованы механизмы их найма и карьерного роста. Учреждениям образования будет предоставляться большая автономия в определении своих учебных программ.

На всех уровнях образования будут внедрены новые педагогические подходы, включая "E-learning", предусматривающие активное использование ИКТ, новых образовательных технологий.

Будет сформирована система факультативного образования, предлагающая различные специализированные программы обучения, позволяющая расширить возможности молодого поколения для выбора их будущей профессии.

Удовлетворение потребностей экономики через развитие эффективной системы профессионально-технического и высшего образования. Развитие системы профессионально-технического и высшего образования будет ориентировано на удовлетворение существующих и будущих потребностей рынка труда.

В системе профессионально-технического образования будут внедрены принципы дуального образования, привлечены к процессу преподавания мастера производственного обучения, работающие в реальном секторе. Как минимум, два колледжа мирового уровня будут созданы в городах Астане и Алматы.

В целях обеспечения быстрой адаптации работников к изменениям на рынке труда, которые будут происходить вследствие формирования наукоемкой экономики, будут приняты меры по оптимизации действующего перечня специальностей и квалификаций путем их укрупнения и сокращения.

В среднесрочной перспективе начнет действовать модель трехстороннего участия государства, работодателей и работников в финансировании обучения в течение всей жизни. Базовая ответственность за оплату обучения в течение всей жизни будет лежать на работнике. Государство и работодатели будут принимать участие в финансировании обучения определенных категорий работников, в том числе самозанятых.

Трехсторонним комиссиям, объединяющим государство, работодателей и работников, и отраслевым советам в сфере профессионального образования будет передана ответственность за регулирование национальной системы квалификаций и обучение в течение всей жизни, включая разработку профессиональных стандартов и процедур признания квалификаций.

Повышение адаптации высшего образования к потребностям наукоемкой экономики будет происходить через интеграцию университетов и профессионально-технических школ с создаваемыми интеллектуально-инновационными кластерами. Для этого в программы всех базовых курсов будут внедрены учебные модули по инновациям и предпринимательству, а также финансовому менеджменту. В университетах будут внедрены системы управления знаниями.

Будут организованы стажировки студентов в высокотехнологичных стартапах за рубежом. Это позволит обеспечить подготовку кадров для компаний, действующих в интеллектуально-инновационных кластерах, и открытие в них собственных стартап-проектов. Программа "Болашак" будет переориентирована на подготовку специалистов для высокотехнологичных сфер наукоемкой экономики.

В целях стимулирования коммерциализации результатов проводимых исследований будет предоставлены возможности по использованию результатов интеллектуальной деятельности, полученных за счет бюджетного финансирования.

Совершенствование системы управления и финансирования образования. Совершенствование системы управления и финансирования будет направлено на расширение участия гражданского общества в управлении организациями образования и обеспечение контроля качества их деятельности. Во всех организациях образования будут созданы наблюдательные и попечительские советы. К 2030 году во всех организациях среднего, профессионально-технического и высшего образования будут внедрены принципы корпоративного управления и академической автономии.

Развитие уникальной казахстанской культуры. Будет сформирован узнаваемый культурный "бренд" Казахстана в мировом сообществе.

В целях развития уникальной казахстанской культуры, сохранения национальных культурных традиций и казахстанской самобытности будет разработана Концепция культурной политики, направленная на укрепление уникальной культуры Казахстана и развитие современных "культурных кластеров".

Будут приняты меры по дальнейшему стимулированию создания новой качественной культурной продукции в сферах кино, театрального, музыкального, художественного искусства и литературы.

Развитие средств массовой информации. С учетом динамичного развития информационно-коммуникационных технологий будут создаваться все необходимые условия для ускоренного формирования в Казахстане прогрессивного информационного общества.

В целях повышения конкурентоспособности отечественного информационного пространства будет проведена масштабная модернизация отечественных СМИ с использованием современных технологий. Будет стимулироваться планомерное развитие собственного конкурентоспособного медиарынка и производство качественного отечественного контента.

Будет обеспечена информационная безопасность Республики Казахстан.

1.2. Улучшение здоровья населения

Данная задача будет решаться посредством:

1) сохранения благоприятной окружающей среды;

2) стимулирования здорового образа жизни;

3) совершенствования системы здравоохранения.

Сохранение благоприятной окружающей среды. Каждому жителю страны будет обеспечиваться доступ к чистой воде, воздуху и полноценным биоресурсам. Будут внедрены меры по поддержанию благоприятного состояния окружающей среды и минимизации вредного воздействия на экологию.

Стимулирование здорового образа жизни. В рамках формирования и популяризации здорового образа жизни будут созданы условия для занятия спортом, в том числе на рабочих местах. Одной из мер станет внедрение работодателями программ по укреплению здоровья сотрудников. Международный опыт показывает, что первоочередное внимание к факторам риска может принести значительные выгоды в долгосрочной перспективе. В этой связи, будут приняты меры по повышению информированности населения о факторах, негативно влияющих на здоровье, таких как злоупотребление алкоголем и курением, недостаточная физическая активность и неправильное питание. Также будут приняты меры по снижению количества дорожно-транспортных происшествий и уровня производственного травматизма.

Совершенствование системы здравоохранения. В долгосрочной перспективе приоритетными направления развития сферы здравоохранения станут профилактика и раннее выявление заболеваний. Будет осуществляться поэтапное внедрение принципов солидарной ответственности государства, работодателя и работника за свое здоровье.

Будет реализована широкомасштабная Национальная скрининговая программа, которая охватит все этапы жизненного цикла от детского до пожилого возраста. Первичная медико-санитарная помощь (далее – ПМСП) охватит все городские и сельские населенные пункты. Система ПМСП, организованная на основе общей врачебной практики, будет оказывать основной объем медицинских услуг. Доля врачей общей практики, работающих на уровне ПМСП, будет увеличиваться ежегодно.

В сфере здравоохранения будут созданы все необходимые инфраструктурные и материально-технические условия для развития транспортной медицинской помощи, санитарной авиации, телемедицины и сети передвижных аптек, медицины катастроф. Будет внедрена система электронного здравоохранения, объединяющая информацию о состоянии здоровья каждого гражданина. К 2020 году все организации здравоохранения будут подключены к единой информационной сети. Все граждане будут иметь электронные медицинские карты.

Обеспечение финансовой устойчивости будет осуществляться солидарно всеми социальными партнерами (государство, работодатель, работник). Будут прорабатываться вопросы внедрения обязательного медицинского страхования.

По мере роста доходов населения в целях рационализации потребления гражданами медицинских услуг будет рассмотрен вопрос внедрения механизма сооплаты медицинских услуг, за исключением услуг, оказываемых в рамках гарантированного объема бесплатной медицинской помощи, предусмотренного Конституцией Республики Казахстан.

1.3. Совершенствование системы социальной защиты населения

Казахстан будет стремиться к формированию инклюзивного общества, в котором будет обеспечено равенство возможностей для всего населения страны.

Развитие системы социальной защиты населения будет осуществляться посредством:

1) модернизации системы пенсионного обеспечения;

2) обеспечения социальной защиты уязвимых слоев населения.

Модернизация системы пенсионного обеспечения. Модернизация системы пенсионного обеспечения будет направлена на повышение уровня социальной защиты граждан в пенсионном возрасте, обеспечение финансовой устойчивости системы в целом и дальнейшее развитие институциональной базы накопительной пенсионной системы.

Будут обеспечены прозрачность управления индивидуальными пенсионными счетами вкладчиков, эффективное управление инвестиционным портфелем и пенсионными выплатами, высокий уровень инвестиционной доходности пенсионных активов, сопоставимое замещение дохода граждан пенсионными выплатами. Это будет способствовать повышению доверия граждан к пенсионной системе.

Модернизация пенсионной системы будет основана на дальнейшем усилении солидарной ответственности государства, работодателей и самих работников за пенсионное обеспечение граждан.

Будут разработаны комплекс мер по дальнейшей модернизации системы пенсионного обеспечения, а также механизмы эффективного инвестирования пенсионных активов в проекты наиболее перспективных отраслей экономики.

Наряду с этим будут разработаны новые подходы к осуществлению пенсионных выплат из накопительной пенсионной системы, в том числе за счет пенсионных аннуитетов.

Будет проработан вопрос трансформации базовой пенсии в гарантированную минимальную пенсию и разработаны новые критерии и условия ее назначения.

Социальная защита уязвимых слоев населения. Обеспечение равенства возможностей и искоренение бедности будет осуществляться путем совершенствования системы социальной защиты.

В среднесрочной перспективе черта бедности будет поэтапно повышена до уровня прожиточного минимума, с учетом введения системы обусловленных выплат, которая предполагает переход от безусловной формы адресной поддержки к принципам "взаимных обязательств".

Будет внедрен механизм социального контракта, предусматривающий обязательное активное участие получателя помощи в программах содействия занятости и социальной адаптации. Социальный контракт будет включать комплекс мер социальной поддержки со стороны государства, в том числе пути возвращения на рынок труда. Нарушение обязательств получателя по выполнению социального контракта приведет к прекращению предоставления социальной помощи.

В среднесрочной перспективе будут приняты меры по формализации трудовых отношений самозанятого населения, в том числе за счет обучения, предоставления микрокредитов и содействия в переселении в экономически благополучные регионы.

В рамках трудоустройства категории граждан, нуждающихся в особых условиях труда, будут предоставляться консультации по профессиональной ориентации и создаваться специально оборудованные социальные рабочие места. В среднесрочной перспективе будут разработаны специальные механизмы содействия занятости матерей, в том числе через развитие гибких форм занятости (работа на дому, неполный рабочий день).

Обеспечение занятости инвалидов будет основано на содействии работодателям в создании специальных рабочих мест и специальных программ обучения для инвалидов, предоставляющих им возможности для самореализации.

В рамках гарантированного объема специальных социальных услуг будут предоставляться услуги для пожилых людей по их адаптации к возрастным ограничениям и ресоциализации.

Система охраны труда будет приведена в соответствие с нормами Международной организации труда, а показатели производственного травматизма соответствовать нормативам развитых стран.

2. Совершенствование институциональной среды

Создание инклюзивного общества, предоставляющего равные условия для самореализации всех его граждан, обеспечивается экономическим процветанием страны. Как показывает мировой опыт, долгосрочный экономический успех государства в большей степени зависит от открытости и инклюзивности экономических и политических институтов, чем от богатых природных ресурсов, географического положения или климатических условий. Главные элементы наукоемкой экономики – инновации, инвестиции и предпринимательство – развиваются в той среде, где гарантируются права собственности, действуют открытые и гибкие рынки труда и капитала, существует добросовестная конкуренция, а институты управления транспарентны и подотчетны обществу.

Совершенствование институциональной среды в Казахстане будет направлено на создание условий для развития частной инициативы, обеспечение низкого уровня коррупции и гармоничное сочетание экономических и политических преобразований. Развитие данного направления предполагает решение следующих задач:

1) модернизация системы управления и правоохранительной системы;

2) модернизация экономических институтов, направленных на развитие конкуренции и предпринимательства.

2.1. Модернизация системы управления и судебно-правоохранительной системы

Решение данной задачи будет достигнуто путем:

1) дальнейшего разграничения полномочий между центральными и местными исполнительными органами;

2) совершенствования государственной службы и повышения качества государственных услуг;

3) снижения уровня коррупции в стране;

4) совершенствования судебной системы;

5) совершенствования правоохранительной системы.

Четкое разграничение полномочий между центральными и местными исполнительными органами.

Разграничение компетенции государственных органов различных уровней предусматривает определение и исключение дублирующих функций, расширение полномочий местных исполнительных органов и повышение квалификации сотрудников.

Будут приняты меры по улучшению финансовой самостоятельности регионов. В целях обеспечения эффективного решения вопросов на местном уровне будет продолжена работа по построению эффективной системы местного самоуправления.

Совершенствование государственной службы и повышение качества государственных услуг.

Повышение эффективности системы государственного управления потребует дальнейшего углубления принципов меритократии, создания "социальных лифтов", повсеместного повышения эффективности и внедрения практики корпоративного управления в государственных организациях, а также укрепления профессионального уровня государственных служащих.

Повышению эффективности деятельности государственных органов будет также способствовать полноценное внедрение бюджета, ориентированного на результат, и совершенствование системы стратегического планирования.

Будет усовершенствована система управления талантами для привлечения, эффективного использования и удержания высококвалифицированных и профессиональных сотрудников, которые внесут существенный вклад в развитие государственной службы. При этом, будут реализованы программы регулярного обучения для государственных служащих.

В целях предоставления конечному потребителю качественных услуг будет сделан упор на дальнейшем развитии "электронного правительства". В частности, для повышения качества системы государственного управления будет создано "мобильное правительство" для предоставления государственных услуг посредством мобильных устройств. В этой связи будет также задействована площадка "открытых данных", позволяющая самостоятельно обрабатывать и анализировать информацию. В государственных органах будут внедряться программы непрерывного совершенствования функциональных процессов, ориентированных на повышение эффективности и качества предоставляемых услуг. Будет внедрена новая модель информатизации, основанная на переходе к использованию "облачных вычислений" и защищенную государственную "облачную" платформу G-Cloud, ИКТ-аутсорсинга и консолидации заказов. В целях обеспечения доступности и широкого распространения новых внедряемых технологий будут внедрены специализированные курсы по повышению компьютерной грамотности населения.

Снижение уровня коррупции в стране. Будет принят ряд программных документов, в том числе Программа дальнейшей модернизации правоохранительной системы, Стратегия противодействия коррупции, учитывающая ключевые рекомендации Организации экономического сотрудничества и развития (далее – ОЭСР) в сфере борьбы с коррупцией, а также План по совершенствованию антикоррупционной политики.

Для дальнейшего усиления прозрачности деятельности государственных органов будут приняты соответствующие нормативные правовые акты.

Будет рассмотрена возможность введения новых механизмов противодействия коррупции, в том числе введение ответственности за прямой и косвенный подкуп должностных лиц иностранных государств и международных организаций и в частном секторе, а также за легализацию незаконных доходов.

В долгосрочной перспективе искоренению коррупции будут также способствовать введение всеобщего декларирования доходов и расходов, повышение заработной платы государственных служащих и эффективная политика в сфере разграничения полномочий между центральными и местными исполнительными органами.

В рамках государственной службы будет усовершенствована система ценностей государственных служащих, в том числе будут ужесточены требования по соблюдению Кодекса чести государственных служащих.

Совершенствование судебной системы. Дальнейшее реформирование судебной системы будет ориентировано на обеспечение доступности, простоты и быстрого разрешения споров, а также укрепление доверия общества к судебной системе. В этой связи будет принят комплекс мер, направленный на укрепление верховенства права, обеспечение независимости судебной власти, а также дальнейшую имплементацию международных принципов судопроизводства в национальное законодательство.

В частности, будут приняты меры по противодействию внеправовому влиянию на суды, повышению доверия к ним и улучшению их имиджа. Будет изучен вопрос введения института мировых судей.

В целях обеспечения оперативного разрешения споров граждан будет совершенствоваться деятельность институтов внесудебного урегулирования споров с применением примирительных процедур и медиации. Будут приняты меры по популяризации деятельности медиаторов.

Будет продолжена работа по созданию специализированных судов, в том числе будут рассмотрены вопросы создания самостоятельной коллегии по административным делам в Верховном Суде, а также вопрос функционирования нескольких судебных инстанций в одном суде.

Будет продолжена работа по упрощению судебных процедур в гражданском и уголовном судопроизводстве.

Расширится применение современных информационных технологий путем дальнейшей реализации и совершенствования системы электронного правосудия и развития электронного протоколирования судебных заседаний.

Продолжится работа по повышению профессионального и нравственного уровня судейских кадров.

Совершенствование правоохранительной системы. Совершенствование деятельности правоохранительных органов будет проводиться путем дальнейшей модернизации их функций по обеспечению законности, защите прав, свобод и законных интересов граждан, общества и государства.

Будут приняты меры по совершенствованию правовой основы и внедрению правовых механизмов по оптимизации деятельности правоохранительных органов и усилению роли их низовых структур в вопросах обеспечения законности и правопорядка.

Одним из важных направлений деятельности правоохранительных органов станет непрерывная работа, направленная на создание общегосударственной системы профилактики и противодействия правонарушениям путем вовлечения в этот процесс институтов гражданского общества.

Развитие и углубление получит прямая связь с населением в формате "правоохранительный орган – общество – гражданин", а также праворазъяснительная деятельность, способствующая не только повышению правосознания и правовой культуры граждан, но и укреплению связи между правоохранительными органами и населением, в том числе посредством общественного контроля.

Широкое внедрение и использование информационных технологий субъектами уголовного процесса и судами позволит оптимизировать их работу, сократить временные и финансовые ресурсы, а также обеспечить информированность участников процесса о движении дела, позволив всесторонне реализовывать их права на судебную защиту и юридическую помощь.

Будет проводиться работа по дальнейшей демилитаризации отдельных структур правоохранительных органов, не осуществляющих непосредственную правоохранительную функцию.

Совершенствование правоохранительной системы будет направлено на исключение всех форм противоправного поведения, формирование "нулевой терпимости" общества к правонарушениям, обеспечение верховенства закона и повышение уровня доверия населения.

2.2. Модернизация экономических институтов, направленных на развитие конкуренции и частного сектора

Для решения данной задачи будут приняты меры, направленные на:

1) сокращение роли государства в экономике;

2) развитие малого и среднего бизнеса;

3) совершенствование системы защиты интеллектуальной собственности.

Сокращение роли государства в экономике. Оптимизация роли государства в экономике будет ориентировано на снижение доли государственной собственности и уровня участия государства в промышленных и инфраструктурных предприятиях, повышение эффективности управления государственными активами.

В краткосрочной перспективе будет проработан вопрос о необходимости совершенствования нормативной правовой базы, регламентирующей условия участия государства в капитале компаний.

В среднесрочной перспективе будет проведен новый этап приватизации. Для этого на основе анализа действующих государственных компаний будет определен перечень предприятий, подлежащих передаче частному сектору.

Продолжится реализация программы по первичному размещению акций национальных компаний "Народное IPO". Создание привлекательного рынка ценных бумаг в Казахстане будет иметь решающее значение в обеспечении дальнейшего экономического роста.

Развитие малого и среднего бизнеса. Основным двигателем экономического роста станет малый и средний бизнес, свободно конкурирующий на внутреннем и международных рынках. Деловой климат в стране станет одним из наиболее привлекательных в мире.

Этому будет способствовать дальнейшее совершенствование разрешительной системы и упрощение налогового администрирования. В рамках Концепции совершенствования государственного регулирования предпринимательской деятельности будут внедрены новые принципы разрешительного законодательства. Будет создана интегрированная система с утверждением единого перечня разрешительных документов и их классификацией по степени опасности и сложности видов деятельности. В краткосрочной перспективе будет обеспечена полная автоматизация разрешительных процедур на единой платформе в соответствии с типовыми бизнес-процессами.

Для оценки влияния принимаемых нормативных правовых актов на социально-экономические процессы и деловую активность будет внедрена методика анализа регуляторного воздействия.

Будет продолжена оптимизация процессов налогового администрирования, в том числе путем дальнейшего развития системы электронной налоговой отчетности. Будет введена информационная система по приему и обработке электронных счетов-фактур.

С целью упрощения внешнеторговых операций, в частности таможенных процедур, будут осуществлены меры по автоматизации процессов оказания услуг. В сфере внешней торговли будут значительно сокращены количество досмотров грузов и время таможенного оформления.

В рамках вступления Казахстана во Всемирную торговую организацию (далее – ВТО) будут сняты ограничения иностранного участия в ряде секторов.

Кроме улучшения условий входа и выхода на рынок, развития конкуренции будет принят комплекс мер, направленный на последовательное расширение финансирования для бизнеса. Налогово-бюджетная политика будет обеспечивать дополнительные стимулы для развития малого и среднего бизнеса.

Развитию предпринимательской активности в экономике будет также способствовать совершенствование политики в сфере привлечения инвестиций.

Будет проводиться активная работа по расширению спектра предоставляемых услуг финансового сектора. Особое внимание будет уделено расширению механизмов защиты прав и законных интересов потребителей финансовых услуг и инвесторов, внедрению эффективной системы внутреннего контроля и риск-менеджмента в финансовых организациях, а также повышению прозрачности их деятельности.

По мере роста внутренних ресурсов получит развитие фондовый рынок с широким спектром финансовых инструментов, включая инструменты проектного инвестирования. Важную роль в развитии фондового рынка сыграет государственно-частное партнерство. Этому также будет способствовать дальнейшее развитие рынка государственных ценных бумаг, обеспечивающего адекватный объем их обращения.

В рамках формирования полноценного фондового рынка Казахстана и его интеграции с международным рынком капитала получит дальнейшее развитие региональный финансовый центр города Алматы.

Вместе с тем будет активизировано стимулирование современных программ по формированию бизнес- и инвесторского мышления у широких слоев населения, повышению финансовой и бизнес-грамотности.

Активизируется работа по популяризации предпринимательства среди широких слоев населения. Через средства массовой информации будут широко освещаться примеры положительного опыта предпринимателей, например, через стимулирование развития информационных ресурсов по предпринимательству, и истории успеха.

Будет стимулироваться практика предпринимательской деятельности в университетах, чтобы студенты получили возможность нарабатывать предпринимательский опыт, реализовывать в рамках своего обучения проекты, которые будут способствовать действующим малым и средним предприятиям в решении их конкретных производственных и других вопросов.

Будут значительно расширены образовательные программы с улучшением качества и практической отдачи для малого и среднего бизнеса. Важно стимулировать самые разнообразные механизмы развития современных бизнес-компетенций в малом и среднем бизнесе, включая широкий набор коучинговых, консультационных и тренерских программ, направленных на развитие рынка бизнес-образовательных услуг.

Предстоит серьезно улучшить качество делового образования в вузах и школах бизнеса с фокусом на расширение партнерства с международными университетами, что будут способствовать быстрому созданию качественных программ и развитию навыков среди преподавателей.

Совершенствование системы защиты интеллектуальной собственности. Работа в данной сфере будет направлена на стимулирование изобретателей, признание их творческого вклада, предоставление им возможности получения материальной выгоды от своего изобретения.

В краткосрочной перспективе будут приняты меры по упрощению процедуры регистрации и выдаче охранных документов на объекты интеллектуальной собственности. Будет предусмотрена возможность электронной подачи заявок на получение патентов через портал электронного правительства с одновременным уменьшением размера патентной пошлины за подачу заявок в электронном виде.

В целях поддержки развития высокотехнологичных сфер производства будет внедрена процедура "зеленый коридор".

Изобретениям, отнесенным к приоритетным отраслям науки и экономики ("зеленый коридор"), будет предоставлено право приоритетного рассмотрения заявок на получение патента.

На основании опыта развитых стран будет внедрена система ускоренной экспертизы заявок на изобретения, которые уже коммерциализированы или планируются к внедрению в производство в течение ближайших двух лет.

В долгосрочной перспективе, по мере накопления критической массы патентов и перехода на наукоемкую экономику, будет усовершенствована система защиты интеллектуальной собственности с акцентом на улучшение качества выдаваемых патентов.

3. Развитие отраслей наукоемкой экономики

Построение наукоемкой экономики будет достигнута путем повышения конкурентоспособности добывающей и обрабатывающей промышленности, расширения сектора услуг, а также последовательного развития новых высокотехнологичных сфер производства. При этом основной упор будет сделан на ускоренное развитие обрабатывающей промышленности.

Формирование наукоемкой экономики будет осуществляться поэтапно, с определением приоритетных задач на среднесрочную и долгосрочную перспективу.

В среднесрочной перспективе, в течение следующих 15-20 лет, будет осуществлена индустриализация "догоняющего роста", с целью достижения текущего уровня технологического развития развитых стран. Этот промежуток времени обусловлен относительно благоприятными мировыми трендами и открывающимся "окном возможностей".

Она будет осуществляться в рамках отдельных среднесрочных государственных программ индустриализации. В рамках этой работы будут сокращены приоритеты индустриальной политики. Это позволит повысить эффективность программ индустриализации и перенаправить высвободившиеся из "увядающих" отраслей административные и финансовые ресурсы на модернизацию и развитие тех отраслей, в которых Казахстан имеет конкурентные преимущества и сможет углубить специализацию на мировом рынке.

В этот среднесрочный период базовые отрасли промышленности (нефтегазовая промышленность, горно-металлургический сектор) будут оставаться драйверами экономического роста, но в долгосрочной перспективе перестанут быть основным источником доходов государства, и будут лишь поддерживать рост многоотраслевой национальной экономики.

Вокруг базовых отраслей промышленности будут создаваться сопутствующие производства. Получат развитие геологоразведочные работы, инжиниринговые и сервисные услуги.

3.1. Развитие базовых отраслей промышленности

Поддержка базовых отраслей промышленности будет направлена на развитие производств полного цикла, начиная с проведения геологоразведочных работ, добычи природных ресурсов и заканчивая производством продукций высокого передела.

При этом наиболее приоритетными в этом направлении секторами станут нефтегазовый сектор, урановая промышленность и горно-металлургический комплекс.

Развитие нефтегазового сектора. Политика в нефтегазовой сфере будет ориентирована на сохранение долгосрочного экспортного потенциала сектора. Она будет выстраиваться на основе определения баланса между доходностью и рисками добычи и использования нефтегазовых резервов, доходов от реализации углеводородных ресурсов и необходимыми инвестициями в развитие инфраструктуры.

Реализации консервативной политики в нефтедобывающем секторе будет способствовать увеличение спроса на традиционные источники энергии в развивающихся странах, что обеспечит сохранение высоких цен на нефть.

Принятие менее агрессивного сценария добычи нефти в долгосрочной перспективе позволит добиться двух целей.

Во-первых, будет обеспечена устойчивость добычи и экспорта нефтяных ресурсов до 2050 года.

Во-вторых, повышение эффективности управления нефтяными ресурсами страны позволит создать стимулы для переориентации частного сектора на новые несырьевые и высокотехнологичные отрасли производства.

В целях повышения конкурентоспособности казахстанских компаний, действующих в области добычи углеводородных ресурсов, будут приняты меры по созданию "экосистем", объединяющих, помимо местных компаний, национальные научно-исследовательские институты, иностранные компании-подрядчики, а также нефтеперерабатывающие и нефтехимические производства Казахстана.

В рамках экосистем получат развитие связанные с нефтегазовым сектором отрасли обрабатывающей промышленности. Дальнейшая модернизация трех основных нефтеперерабатывающих заводов страны позволит к 2025 году полностью обеспечить внутренний рынок отечественными горюче-смазочными материалами.

В целях активизации инновационно-технологического развития отрасли будут сформированы коммуникационные площадки масштабного ознакомления казахстанского инженерно-технического персонала с передовым международным опытом и инновационными технико-технологическими решениями.

Реализация потенциала урановой промышленности. Привлекательность урановой промышленности обуславливается стабильностью спроса на ее продукцию на мировом рынке. Согласно существующим прогнозам, доля атомной электроэнергетики в мировом энергобалансе будет расти в долгосрочной перспективе.

Инвестиционные риски в уранодобывающей отрасли значительно ниже, чем в большинстве горнодобывающих отраслей.

Являясь первым производителем урана в мире, Казахстан будет проводить политику, направленную на углубление специализации в данной отрасли.

Углубление специализации Казахстана в атомной промышленности направлено на создание уникальной продукции и услуг высокого передела на всех звеньях производственно-сбытовой цепочки.

Вместе с тем необходимо обеспечить развитие услуг по проектированию, строительству и эксплуатации атомных реакторов, обогащению топлива, управлению и обслуживанию атомных станций, переработке и утилизации отработанного ядерного топлива.

Развитие горно-металлургического комплекса. Модернизация горно-металлургической промышленности, начиная от геологоразведки и заканчивая производством металлов, позволит значительно увеличить объем валовой добавленной стоимости сектора. В этой связи в свете имеющихся конкурентных преимуществ в горно-металлургическом комплексе будет осуществляться поддержка сферы геологоразведочных и инжиниринговых услуг.

Будет расширено финансирование геологоразведочных работ государством. При этом государственная поддержка будет дифференцирована в соответствии с размером компаний и формой собственности. Основная часть финансирования будет направлена на поиск новых месторождений.

К работе в сфере геологоразведочных услуг в Казахстане будут привлекаться транснациональные инжиниринговые компании. Это позволит обеспечить трансферт современных инновационных технологий в геологоразведку. Использование инновационных технологий позволит наиболее эффективно извлекать полезные ископаемые для поддержания конкурентоспособности отрасли на мировом рынке. Будет активизирована добыча черных и цветных металлов, как в урановой промышленности, в которой применение новых технологий в добыче и переработке урановой руды позволило Казахстану стать одним из мировых лидеров за короткий промежуток времени.

В целом для привлечения инвестиций в сферу геологоразведки будет усовершенствовано законодательство. Также будет рассмотрен вопрос вхождения в капитал специализированных иностранных компаний.

В среднесрочной перспективе функции по развитию сектора геологоразведочных услуг будут переданы национальной добывающей компании, способной осуществлять разведку новых бассейнов как самостоятельно, так и посредством инвестирования.

Развитие горно-металлургического комплекса будет ориентировано на увеличение доли продукции глубокой переработки с высокой добавленной стоимостью. В этой связи будет принят комплекс мер, направленный на снижение ресурсоемкости и энергоемкости действующих предприятий, а также на внедрение современных управленческих технологий с целью повышения производительности труда.

Будут внедрены инновационные технологии извлечения и комплексной переработки сырья, разрабатываться новые виды продукции.

В целях равноправного участия местных поставщиков на рынке экспорта будут усовершенствованы технические стандарты, соответствующие мировой практике. Это позволит местным участникам рынка приобрести практический опыт для международной конкурентоспособности в будущем.

Учитывая усложнение технологий в сфере геологоразведки, добычи, а также логистики, в этой отрасли будут формироваться экосистемы, состоящие из подрядчиков и небольших инновационных компаний.

Будут приняты дальнейшие шаги по развитию кадрового потенциала металлургической и добывающей промышленности, в том числе путем увеличения государственного заказа на подготовку специалистов в лучших в мире вузах горного дела.

Важным компонентом в развитии необходимых навыков является формирование университета горного дела мирового класса. Для этого будут разработаны партнерские программы с ведущими мировыми специалистами по горному делу, совместные программы исследований, а также непрерывного образования в тесном сотрудничестве с предприятиями отрасли, созданы специальные центры для развития технологий. В результате будут сформированы навыки и операционное мастерство на международном уровне.

3.2. Развитие обрабатывающей промышленности

В сфере обрабатывающей промышленности государственная политика будет направлена на развитие ограниченного количества приоритетных секторов. Главным критерием при их отборе станет возможность создания полноценных цепочек добавленных стоимостей, а также их экспортный потенциал. К таким потенциальным секторам на первоначальном этапе относятся металлургия, нефтегазопереработка, агрохимия, промышленные химикаты, полимеры и пластмассы, производство строительных материалов и машиностроение. Для их развития будут созданы благоприятные экономические, инфраструктурные и институциональные условия.

Обрабатывающая промышленность будет ориентироваться на углубление специализации, повышение конкурентоспособности на региональном уровне и экспорт. Будет осуществлено полное обновление отечественных производственных активов в соответствии с самыми новейшими технологическими стандартами. Этому будет способствовать реализация государственной промышленной политики с упором на расширение несырьевых секторов, ориентированных на экспорт.

В целях развития обрабатывающей промышленности будут созданы условия для развития частных производственных компаний, способных конкурировать на мировом уровне, в том числе путем развития необходимой инфраструктуры, а также обеспечения доступа и экономических условий для экспорта продукции с высокой добавленной стоимостью. Будет снижена степень присутствия государства в обрабатывающей промышленности.

В результате ускоренного развития обрабатывающей промышленности будет сформирована технологическая база для осуществления перехода к наукоемкой экономике.

В целом, реализация мер по форсированному развитию обрабатывающей промышленности будет осуществлена в рамках государственной промышленной политики, которая будет сконцентрирована на стимулировании диверсификации экономики и повышении конкурентоспособности промышленности.

В среднесрочной перспективе будет принят комплекс мер по созданию основы для развития высокотехнологичных секторов наукоемкой экономики, в которых в Казахстане существует значительный потенциал. В частности, это – ИКТ, космические технологии, альтернативная энергетика.

3.3. Создание высокотехнологичного агропромышленного комплекса

Развитие агропромышленного комплекса будет направлено на повышение производительности сельскохозяйственного производства, освоение потенциала производственной и перерабатывающей отраслей и расширение экспортного потенциала страны в долгосрочной перспективе.

Растущий мировой спрос на продовольственные товары за счет роста численности населения в развивающихся странах, а также глобальные климатические изменения создадут благоприятные условия для завоевания Казахстаном новых ниш на мировых рынках.

Стратегическим приоритетом в развитии сельского хозяйства будет глубокая переработка сельскохозяйственного сырья. Будут увеличены объемы производства конкурентоспособной готовой продукции животноводства, растениеводства, производства мяса, молока, сливочного масла, сыров, муки и сахара.

Задача развития агропромышленного комплекса предполагает принятие мер, направленных на:

1) повышение инвестиционной привлекательности отрасли;

2) расширение доступа к финансированию;

3) активизацию научных исследований, модернизацию используемых и освоение новых технологий;

4) рациональное использование ресурсов.

Повышение инвестиционной привлекательности АПК.

Совершенствование процессов регулирования в отрасли будет направлено, в первую очередь, на создание эффективного земельного рынка, в том числе путем повышения прозрачности процессов ценообразования.

Также будут устранены налоговые барьеры, препятствующие укрупнению фермерских хозяйств и сельхозтоваропроизводителей, повышению эффективности использования земель и общему развитию сельскохозяйственного бизнеса, что будет способствовать снижению "теневой экономики", а также модернизации системы регулирования сельскохозяйственных отношений, что, в свою очередь, позволит обеспечить рост экономического потенциала отрасли.

Будет обеспечен доступ к долгосрочному финансированию, в том числе за счет привлечения международных институтов развития. Финансирование будет обеспечиваться также за счет использования механизма государственно-частного партнерства.

Фермеры получат прямой доступ к рынку сбыта сельскохозяйственной продукции без посредников путем их объединения вокруг крупных торгово-реализационных сетей на основе долгосрочных контрактов. Подобный механизм позволит минимизировать риски как для покупателей, так и для производителей, будет способствовать внедрению стандартов качества продукции, облегчит получение гарантий по банковским кредитам.

Для снижения рисков вхождения частных финансовых компаний в аграрный сектор будет внедрена государственная система гарантирования и страхования займов.

В рамках расширения доступности финансирования будет внедрен комплекс мер по привлечению инвестиций в развитие инфраструктуры сельского хозяйства, формирование производственно-сбытовых цепочек и поддержку экспорта продукции.

Активизация научных исследований. Освоение новых технологий позволит Казахстану в среднесрочной перспективе включить в сельскохозяйственный оборот ранее неосвоенные земли в засушливых и полупустынных регионах, а также повысить общий уровень производительности отрасли.

Для обеспечения агропромышленного комплекса современными эффективными разработками государством будут реализованы международные научные программы, направленные на повышение квалификации исследователей в ведущих мировых научных центрах.

В рамках обновления технологической базы будут приняты меры по повышению доступности долгосрочного финансирования научных исследований в следующих сферах:

1) робототехника для сельского хозяйства;

2) оптоволоконные технологии;

3) технологии удаленного управления;

4) разработка экологически чистых агрохимикатов;

5) разработка энергосберегающих методов ирригации посевных земель;

6) разработка экологически чистых видов сельскохозяйственных культур, в том числе для повышения их засухоустойчивости.

Для привлечения современных технологий и лучших практик ведения сельского хозяйства при участии государства совместно с иностранными инвесторами будут создаваться экспериментальные модельные хозяйства, применяющие ресурсосберегающие и "зеленые" технологии.

Будет расширен спектр образовательных и консультационных услуг для производителей сельскохозяйственной продукции в целях эффективного применения достижений науки.

Рациональное использование ресурсов будет обеспечено путем принятия комплекса мер по повышению эффективности потребления агрохимикатов, топлива, водных и земельных ресурсов.

Для введения в производственный оборот земель в засушливых и полупустынных регионах будет расширяться применение современных технологий нулевой обработки почвы, минимизирующих затраты труда и расход топлива.

Эффективное использование водных ресурсов будет достигаться путем внедрения технологий капельного орошения, орошения распыленной водой, локально-импульсного орошения и сокращения потерь при транспортировке воды. Уже к 2030 году водосберегающие технологии будут внедрены на 15 % всех посевных площадей. К данному времени также будет обеспечено уменьшение полива напуском с 80 % до 5 %.

Будет осуществляться постепенное сокращение малорентабельных и водоемких культур (в частности, риса и хлопка) с заменой их на овощные, масличные и кормовые культуры.

3.4. Развитие сектора услуг

В долгосрочной перспективе по мере экономического развития и перехода на наукоемкую экономику в структуре ВВП Казахстана доля сектора услуг существенно возрастет. Доля услуг в экономике приблизится к 70 %.

Сектор услуг в Казахстане будет расширяться, модернизироваться и углубляться по мере развития страны, а трудовые ресурсы будут перераспределяться из сельского хозяйства и других отраслей, по мере повышения производительности в них, в сектор услуг. Вступление Казахстана в ВТО ускорит эти преобразования.

В этой связи ожидаемым результатом являются диверсификация, модернизация и расширение экспорта услуг с повышением производительности, включающие образовательные, профессиональные услуги, услуги в сфере туризма (в том числе экологического, медицинского, санаторно-курортного и др.), сервисно-технологические, космические, а также индустрию развлечений, креативные и другие услуги. Будет осуществляться постепенное целевое замещение импорта услуг, присоединение к соглашениям о взаимном признании в целях упрощения торговли услугами.

Будет обеспечено развитие экспортоориентированных услуг, прежде всего в приграничные государства региона. Для этого будут разработаны международные соглашения с целевыми рынками экспорта, обеспечиваться доступ и экономические условия для экспорта услуг. В среднесрочной перспективе будет реализована стратегия экспортопродвижения, включающая сектор современных услуг.

Расположение Казахстана на главном центральноазиатском транзитном маршруте, связывающем быстроразвивающиеся экономики (Индия на юге, Россия на севере и Китай на востоке), будет использовано для развития логистических услуг.

Будут приняты меры по развитию регионального сотрудничества и снижению логистических затрат при использовании торговых коридоров.

Будет проведена широкомасштабная модернизация автомобильной и железнодорожной инфраструктуры, связывающей Казахстан с другими странами региона. В частности будет повышена пропускная способность автодорожной и железнодорожной сети. Будет предоставляться государственная поддержка для обновления транспортного парка перевозчиков.

Будут расширены возможности провайдеров логистических услуг, в том числе за счет повышения квалификации и совершенствования нормативной правовой базы по вопросам мультимодальных перевозок.

Накопленный опыт предоставления финансовых услуг в региональном финансовом центре города Алматы будет использован для углубления специализации Казахстана в данной сфере.

Будут приняты меры по созданию благоприятных условий для крупных финансовых организаций, предоставляющих займы, страховые и финансовые услуги.

Развитие ИКТ будет ориентировано на формирование человеческого и инфраструктурного потенциала для развития инноваций.

Создание информационно-коммуникационной инфраструктуры будет происходить посредством тесного сотрудничества науки, образования и промышленности. Будут созданы научно-исследовательские центры для разработки инновационных решений в сферах роботостроения, мобильных технологий, "облачных" и Grid-вычислений, искусственного интеллекта, высокопроизводительных вычислительных систем, защиты и безопасности информации, а также мультимедийных технологий.

Развитие человеческих ресурсов и предпринимательского потенциала в сфере ИКТ будет направлено на создание условий для освоения всеми слоями населения информационных технологий. Для этого будет продолжена работа по развитию электронного образования и дистанционной работы.

Также будут приняты меры по обеспечению всеобщего доступа к высокоскоростным информационным сетям и развитию транзитного потенциала в сфере информационных технологий. Это позволит к 2030 году пропускать через страну не менее 2-3 % мировых информационных потоков с двукратным увеличением данного показателя к 2050 году.

В условиях постоянного роста потребностей рынка в коммерческих запусках Казахстан будет активно развивать космическую отрасль.

В среднесрочной перспективе будет осуществлено строительство и ввод в эксплуатацию космического ракетного комплекса "Байтерек", использующего экологически чистые компоненты ракетного топлива.

Будут созданы собственные космические системы связи и вещания, дистанционного зондирования Земли и спутниковой навигации, сборочно-испытательный комплекс космических аппаратов. Их создание и использование обеспечат потребителей услугами высококачественной спутниковой связи теле- и радиовещания, дистанционного зондирования Земли, высокоточной спутниковой навигацией и приведут к повышению конкурентоспособности Республики Казахстан в таких отраслях, как телекоммуникация, сельское хозяйство, железнодорожный и автомобильный транспорт, управление земельными ресурсами, геодезия, картография и энергетика, а также к возможности оказания космических услуг иностранным заказчикам.

В долгосрочной перспективе наукоемкие космические технологии будут внедряться в смежных высокотехнологичных секторах экономики.

3.5. Развитие альтернативной энергетики

В долгосрочной перспективе в целях обеспечения энергетической безопасности и снижения экологической нагрузки Казахстан будет развивать производство электроэнергии из возобновляемых и альтернативных источников. К 2050 году их общая доля в общем объеме производимой электроэнергии будет доведена до 50 %.

В среднесрочном периоде будут внедряться проекты по развитию ветровой, солнечной энергетики, а также в биоэлектроэнергетике, производимой путем переработки сельскохозяйственных культур и отходов. Ввиду относительной дороговизны данных технологий приоритет будет отдаваться тем, которые уже сегодня близки к ценовому паритету с традиционной генерацией – это ветровые установки крупного масштаба. Прочие технологии будут внедряться более медленными темпами для получения опыта по интеграции их в сеть, заботясь о минимизации экономической нагрузки на потребителя. Совокупная доля ветровой, солнечной и биоэнергии будет доведена до 3 % от общего объема производимой электроэнергии к 2020 году.

В долгосрочной перспективе при совершенствовании технологий генерации электроэнергии на возобновляемых источниках энергии и достижении ценового паритета с традиционной генерацией возможен значительный рост доли ВИЭ для достижения целевых показателей 2050 года.

Будут осуществляться постепенный перевод угольных ТЭЦ на природный газ и строительство новых тепловых электростанций, работающих на данном виде топлива, путем создания соответствующей инфраструктуры в крупных городах страны.

Для развития ВИЭ в Казахстане будет использоваться опыт других стран как с точки зрения перенятия лучших практик, как и с точки зрения избегания их ошибок. Так, в Казахстане будет установлен лимит на каждый из видов ВИЭ, который будет четко отслеживаться. Будет определен уровень тарифов для каждого из видов генерации таким образом, чтобы с одной стороны привлекать инвесторов, а с другой минимизировать нагрузку на потребителей. Будут развиваться "зрелые" технологии, конкурентоспособность которых достигает уровня традиционных генераций, другие технологии будут использоваться в небольших масштабах, где они конкурентны, либо для получения опыта по их интеграции в энергетическую систему. Планирование электроэнергетики будет происходить целостно с учетом развития современных традиционных технологий и ВИЭ для минимизации долгосрочной нагрузки на потребителя.

4. Ускоренное формирование инфраструктуры наукоемкой экономики

Ключевым механизмом модернизации и повышения конкурентоспособности отраслей экономики станет рост производительности всех факторов роста – труда, капитала и ресурсов. В современных условиях рост производительности самым тесным образом связан с внедрением инноваций и знаний. По мнению экспертов, инновация способна повысить производительность на 2-3 % в год. Драйвером спроса на инновации является национальная инновационная система, объединяющая университеты, предпринимательство и государство в инновационных кластерах, а центрами притяжения исследований, инноваций, инвесторов, крупных компаний и новых инициатив становятся большие города и возникающие на их основе агломерации. Как показывает опыт развитых стран, предпосылкой к возникновению агломераций являлась развитая инфраструктурная сеть.

В Казахстане совершенствование инструментов и механизмов устойчивого экономического развития будет происходить последовательно по мере развития страны в долгосрочной перспективе. Это будет происходить при минимизации вредного воздействия на окружающую среду и соблюдении высоких стандартов энергоэффективности.

В этой связи предстоит решить следующие задачи:

1) повышение производительности факторов роста;

2) формирование агломераций мирового уровня;

3) развитие национальной инновационной системы;

4) устранение инфраструктурных ограничений;

5) формирование привлекательного инвестиционного климата с привлечением целевых передовых инвесторов;

6) устойчивое развитие посредством перехода к "зеленой экономике".

4.1. Повышение производительности факторов роста

Повышение производительности труда, капитала и энергоресурсов станет движущей идеей модернизации всей экономики. Это относится ко всем секторам экономики. Будет разработана национальная система мониторинга производительности для всех отраслей экономики в соответствии с мировыми "бенчмарками".

Будут приняты меры по стимулированию роста производительности в частном секторе, внедрению передовых инструментов "бережливого производства".

В целях повышения эффективности деятельности квазигосударственного сектора будут также установлены четкие цели по показателям производительности, в том числе рентабельности, прибыли на инвестированный капитал и дивидендам.

В рамках программ по повышению занятости будут обеспечены условия для перехода трудовых ресурсов из низкопроизводительных в более высокодоходные и перспективные сферы трудовой деятельности.

Одновременно будет продолжена работа по приведению системы технического регулирования в отраслях экономики в соответствие с передовыми международными стандартами.

4.2. Формирование агломераций мирового уровня

Это предполагает:

1) активное развитие конкурентоспособных агломераций;

2) сбалансированное региональное развитие;

3) упорядочение внутренних миграционных процессов.

Активное развитие конкурентоспособных агломераций. Учитывая большую протяженность территории, малую численность и плотность населения, слабые связи между наукой и производством, а также низкую конкурентоспособность отраслей промышленности Казахстана, необходимо обеспечить мобилизацию финансовых, капитальных и человеческих ресурсов в ограниченном числе городов, объединенных в агломерации. Эти агломерации станут "точками роста" наукоемкой экономики.

Преимуществом функционирования агломераций является мультипликативный эффект от генерирования инноваций на повышение уровня конкурентоспособности страны в целом. По пути формирования агломераций в свое время пошли многие развитые страны. Агломерации создали условия для перехода к наукоемкой экономике.

Новые агломерации Казахстана станут центрами научно-исследовательских разработок, развития инноваций и предпринимательства. Концентрация данных разработок и инноваций в непосредственной близости к производственно-сбытовым цепочкам в рамках отдельных агломераций облегчит их скорейшее внедрение в производство.

Агломерации станут центрами притяжения населения страны. Они обеспечат развитие и продуктивное использование человеческого капитала за счет предоставления образовательных, информационных и транспортных услуг высокого качества, повышения конкуренции, создания привлекательных условий для иностранных инвесторов.

Центрами агломераций могут стать крупнейшие на сегодняшний день города Казахстана – Астана и Алматы с населением не менее двух миллионов человек. В этих городах наиболее активно развивается малый и средний бизнес, они имеют высокую долю трудоспособного населения. По мере развития страны в перспективе центрами агломерации могут стать и другие крупные города Казахстана.

Для каждой из агломераций будут разработаны стратегии развития до 2050 года с учетом экономических факторов роста, указанием приоритетных направлений развития и мер по формированию современной инфраструктуры.

Сбалансированное региональное развитие. Накопленный позитивный опыт агломераций в области инфраструктурного развития в среднесрочной перспективе будет транслирован на другие регионы страны.

Будет создаваться сеть конкурентоспособных, "зеленых" и "умных" городов. Сельским территориям будет оказываться достаточная поддержка для создания экономических связей с городами. Все крупные города и населенные пункты с населением пять тысяч и более человек будут обеспечены гарантированной защитой государственной противопожарной службы. В сельских населенных пунктах будут функционировать добровольные пожарные формирования, укомплектованные необходимой пожарной техникой и пожарно-техническим вооружением. В регионах с высоким риском возникновения паводков, оползней, селей и лавин будут созданы необходимые инженерно-защитные сооружения.

Укреплению межрегиональных связей будет способствовать координация отраслевых программ с приоритетами регионального развития.

На региональном уровне особое внимание будет уделяться обеспечению качества и заблаговременности планирования городских территорий.

При размещении новых производств и инфраструктуры будет учитываться их близость к источникам сырья и энергии, транспортной инфраструктуре, рынкам сбыта, а также доступность трудовых ресурсов. Для этого будет обеспечено согласование генеральных планов территорий в части инфраструктурного развития пригородных зон с планами землепользования в районах, прилегающих к городам, а также с градостроительными нормативами в агломерациях.

Корректировка генеральных планов будет направлена на развитие и оптимизацию социальной, жилищной и инженерной инфраструктуры с учетом прогнозируемой численности населения и потенциала территории.

Упорядочение внутренних миграционных процессов. В целях предотвращения отрицательных социальных последствий внутренней миграции из села в город будет принят комплекс мер, направленный на вовлечение мигрантов в формальную занятость.

Гражданам, не имеющим жилья в собственности или на условиях аренды, будет предоставляться временное жилье при условии предоставления трудового договора. Будет продолжена реализация мер по повышению мобильности населения с оказанием содействия в трудоустройстве, предоставлением субсидий на переезд и обучением на курсах профессиональной подготовки, переподготовки и повышения квалификации.

Будут приняты меры по дальнейшему развитию рынка арендного жилья.

4.3. Развитие национальной инновационной системы

Развитие национальной инновационной системы будет реализовано путем повышения эффективности институтов государственной поддержки исследований, разработок и их внедрения, развития интеллектуально-инновационных кластеров и оптимизации действующей инновационной инфраструктуры.

Повышение эффективности институтов по развитию и поддержке науки и инноваций. Для этого будет проработан вопрос совершенствования законодательства по венчурному финансированию, а также усовершенствовано законодательство по защите интеллектуальной собственности, поддержке исследований и инноваций, коммерциализации научных разработок.

Университетам, исследовательским институтам и малому бизнесу будет предоставлено право передавать лицензии на коммерческое использование исследований, проведенных при финансовой поддержке государства.

Развитие венчурного финансирования будет нацелено на привлечение зарубежного капитала в страну, софинансирование совместно с иностранным капиталом венчурных сделок на начальных стадиях, а также софинансирование развития стартапов.

Особое внимание будет уделено развитию инновационного потенциала в университетах агломераций – Астане, Алматы и Шымкенте. Финансирование инновационной деятельности в университетах будет охватывать все уровни цепочки добавленных стоимостей – развитие инновационного потенциала и исследований, коммерциализацию технологий, поддержку стартапов.

Будет осуществляться стимулирование создания и размещения дополнительных производств (спин-офф) крупных компаний квазигосударственного сектора на территории интеллектуально-инновационных кластеров путем оказания содействия в форме финансирования, предоставления вспомогательных услуг, программ менторства с привлечением опытных предпринимателей, инвесторов и руководителей компаний.

С целью усиления взаимодействия государства, бизнеса и науки будут реализованы целевые технологические программы.

Система трансферта технологий будет ориентирована на поиск и адаптацию технологий, в первую очередь, с привлечением отечественных кадров для повышения их компетенций.

При этом в целях внедрения современных производственных технологий будет усовершенствована система экспертизы инновационных разработок и новых технологий.

Наряду с реализацией системы инструментов выявления и поддержки наиболее перспективных инновационных идей и проектов, их внедрения, масштабирования и продвижения будет продолжена работа по поиску и поддержке талантливых инноваторов, а также будет оптимизирована схема предоставления инновационных грантов.

Вместе с тем будет продолжена работа по стимулированию развития инноваций, в том числе через развитие налоговых мер, построения эффективной системы технического регулирования и стандартов.

Оптимизация действующей инновационной инфраструктуры. В рамках работы в данном направлении будет пересмотрена модель развития технологических парков через внедрение новой классификации. Их цель будет заключаться в создании благоприятных условий для сотрудничества между всеми заинтересованными сторонами в инновационном процессе, а также обеспечении новаторов технической инфраструктурой и сервисными услугами. Кроме того, в технопарках будут проводиться тренинги, оказываться консалтинговые услуги, услуги по строительству и реконструкции. Таким образом, технопарки станут центрами создания инновационной среды в регионах.

Вместе с тем будут пересмотрена модель развития международных центров трансферта технологий и расширены функции отраслевых конструкторских бюро.

Создание сети интеллектуально-инновационных кластеров. Интеллектуально-инновационные кластеры будут нацелены на накопление и обмен фундаментальных и прикладных знаний, создание и использование возможностей для инноваций в приоритетных секторах экономики. Научные организации будут работать с предприятиями для выявления коммерческих возможностей, заключения договоров с предприятиями на разработку инновационной продукции.

Приоритетными направлениями интеллектуально-инновационных кластеров станут чистая энергетика, робототехника, нанотехнологии, аэрокосмическая промышленность, генная инженерия и инжиниринговые услуги, а также другие высокотехнологические направления.

В сеть интеллектуально-инновационных кластеров будут входить следующие структуры:

1) специальная экономическая зона для высокотехнологичных компаний;

2) индустриальная площадка, где будут располагаться высокотехнологичные производства, отраслевые институты национальных компаний, исследовательские центры казахстанских и зарубежных компаний;

3) Центр инжиниринга для разработки, адаптации и внедрения новейших технологий по прямым заказам промышленности;

4) элементы инновационной инфраструктуры: технопарк, бизнес-инкубатор, центр коммерциализации и трансферта технологий, инновационный венчурный фонд.

В среднесрочной перспективе первый интеллектуально-инновационный кластер будет формироваться в Назарбаев Университете. В свою очередь, Специальная экономическая зона "Парк инновационных технологий" станет инновационным кластером, который будет привлекать не только университеты, крупные компании, но и малый, средний бизнес, инноваторов и изобретателей. В перспективе данная практика будет распространена в других городах. В кластерах получат развитие научные разработки и академическое предпринимательство.

4.4. Устранение инфраструктурных ограничений

Модернизация инфраструктуры позволит минимизировать риски и издержки предпринимателей, инвесторов в области создания и освоения новых технологий, а также повысить качество жизни населения с его приближением к уровню наиболее развитых стран.

В краткосрочной и среднесрочной перспективе будут увеличены объемы государственных расходов на реализацию инфраструктурных проектов, в том числе с использованием механизмов государственно-частного партнерства. По мере формирования необходимой инфраструктурной базы предполагается постепенное снижение объемов финансирования за счет государственного бюджета.

Развитие транспортной инфраструктуры. В продолжение действующей Программы по развитию транспортной инфраструктуры на 2010 – 2014 годы будет принят комплекс долгосрочных мер по реформированию отрасли, включая привлечение инвестиции в развитие автодорожной и железнодорожной сети.

На республиканском уровне для обеспечения связи между агломерациями, основными пограничными переходами и областными центрами будут созданы современные магистральные коридоры.

Будет усовершенствована система управления транспортными потоками, позволяющая обеспечить эффективность управления перевозками, оптимально использовать все виды транспорта, увеличить скорость движения, а также повысить доступность и качество услуг в сфере пассажирских перевозок. В частности, будет создана Интеллектуальная транспортная система (далее – ИТС).

ИТС объединит системы видеонаблюдения, управления дорожным движением, оповещения водителей о дорожных условиях и электронной оплаты транспортных услуг. В рамках формирования ИТС будет создан Национальный информационный центр, осуществляющий сбор, обработку и хранение информации о транспортном комплексе страны.

Внедрение ИТС будет осуществляться поэтапно. Пилотные проекты в сфере интеллектуального управления транспортными потоками будут реализованы в агломерациях. Здесь будут внедрены современные виды общественного транспорта, в том числе скоростные автобусные маршруты и легкорельсовые трамвайные линии. Будет обеспечен высокий уровень эффективности использования ресурсов, в частности, горюче-смазочных материалов, энергии и воды, наряду с ограничением выбросов и загрязнений.

Модернизация жилищно-коммунальной инфраструктуры. В рамках повышения энергоэффективности жилищно-коммунальной инфраструктуры будет продолжено осуществление термомодернизации существующих зданий в момент проведения капитального ремонта. Строительство новых зданий будет осуществляться в соответствии с последними стандартами в области теплозащиты. В долгосрочной перспективе будет осуществлена повсеместная установка систем регулирования комнатной температуры, приборов учета потребляемой воды и тепловой энергии.

Будет осуществлена модернизация систем централизованного теплоснабжения с заменой изношенных трубопроводов и модернизацией насосных станций.

4.5. Формирование привлекательного инвестиционного климата с привлечением целевых передовых инвесторов

Поддержка прямых иностранных инвестиций станет приоритетным направлением развития всех отраслей экономики, включая сектор современных услуг. Будет скоординирована работа по привлечению инвестиций с использованием межотраслевого подхода. Это повысит потенциал Казахстана в достижении ускоренного роста отраслей экономики.

Будет разработан механизм стимулирования и поддержки отраслевых лидеров, способных осуществлять успешный трансфер передовых технологий и знаний в экономику. Процесс будет направлен на выявление как отдельных конкретных проектов, так и целевых инвесторов.

Будет оказано содействие иностранным инвесторам в поиске, подготовке и переподготовке кадров для осуществления инвестиционных проектов в Казахстане. Это будет способствовать снижению инвестиционных и операционных рисков для потенциальных иностранных инвесторов, что окажет благоприятный эффект на привлечение более качественных притоков прямых иностранных инвестиций в страну. Будет усовершенствован процесс пост-инвестиционного мониторинга и управления эффективностью проектов.

Будут значительно упрощены процедуры экспорта готовой продукции. Будет внедрен прозрачный и эффективный мониторинг состояния инвестиционной среды.

4.6. Устойчивое развитие посредством перехода к "зеленой экономике"

Для обеспечения устойчивого развития будет реализован комплекс мер, направленных на переход к "зеленой экономике":

1) повышение эффективности использования воды и обеспечение водой населения и экономики страны;

2) повышение энергоэффективности;

3) развитие системы управления бытовыми и промышленными отходами;

4) снижение выбросов в атмосферу.

Повышение эффективности использования воды и обеспечение водой населения и экономики страны.

Управление водным хозяйством Казахстана имеет перед собой следующую задачу: обеспечение населения и экономики водой в достаточном количестве и качестве.

Для снижения риска потенциального дефицита водных ресурсов будут разработаны и внедрены меры по водосбережению в сельском хозяйстве, промышленности и коммунальном секторе. Для этого в сельском хозяйстве будут восстановлены оросительные и дренажные системы, использованы современные водосберегающие технологии орошения (например, капельное орошение, дождевание и пр.), внедрены водосберегающие технологии обработки земли, такая как безотвальная культивация, модернизированы коммунальные сети подачи воды, а также водоотведения. Кроме того, будут реконструированы системы водоочистки и обработки сточных вод, в промышленности будет увеличена доля водосберегающих технологий, увеличены мощности по вторичной водоочистки, а также по оборотному водоснабжению. Значительным рычагом снижения потерь являются мероприятия по реконструкции крупных объектов водной инфраструктуры – магистральных каналов, водных резервуаров, плотин. Для реализации озвученных мероприятий будет проведено многофакторное обследование всех водохозяйственных и гидромелиоративных инфраструктурных объектов.

Для предотвращения снижения доступных водных ресурсов будут заключены соглашения по трансграничным водам со всеми смежными государствами. Кроме того, будут реализованы мероприятия по строительству новых объектов инфраструктуры для увеличения многолетних доступных запасов воды. Также будут разработаны экономичные технические решения по переброске водных ресурсов в вододефицитные бассейны и использованию возобновляемых подземных источников.

Повышение энергоэффективности. К 2050 году альтернативная энергия должна составить половину всей производимой в стране энергии. Ключевая роль в повышении энергоэффективности и энергосбережении будет отводиться специализированным энергосервисным компаниям (далее – ЭСКО).

Основной задачей создания данного института будет оказание комплекса услуг в сфере энергосбережения, начиная с энергоаудита, разработки, проектирования, эксплуатации, технического обслуживания до финансирования проектов по энергосбережению путем заключения энергосервисных контрактов. Будет оказана финансовая и лизинговая помощь энергосервисным компаниям.

В целях снижения энергоемкости производства будет принята программа "Лидер в энергоэффективности". В среднесрочной перспективе для участия в программе будут выбраны от 5 до 10 видов продукции. Для них будут определены способы производства и коммерческой реализации, обеспечивающие наивысший уровень энергоэффективности и экологичности. Для этих производств будут разработаны стандарты, обязательные для применения всеми производителями данного вида продукции. Компании, внедрившие эталонные способы производства, получают доступ к расширенной государственной поддержке в виде субсидий, государственных заказов. На первоначальном этапе приоритетные виды продукции будут отобраны в наиболее энергоемких отраслях экономики – энергетике, добыче угля, металлургии, сельском хозяйстве и транспорте.

В долгосрочной перспективе число видов продукции будет последовательно увеличиваться с целью достижения полного охвата программой всего производственного сектора экономики.

Развитие системы управления бытовыми и промышленными отходами. Снижение уровня загрязнения окружающей среды бытовыми отходами будет достигнуто путем создания специализированной инфраструктуры и принятия новых стандартов сбора и утилизации отходов.

В производстве будет поддерживаться использование экологически безопасных технологий и процессов, включая технологии по уничтожению опасных отходов.

Будут построены мусороперерабатывающие заводы, расширены полигоны по утилизации мусора и ликвидированы открытые свалки. Будет сокращено количество полигонов для хранения отходов в связи с переходом к широкому применению переработки и вторичному использования ресурсов, в том числе сточных вод.

Будет введен раздельный сбор бытовых отходов на уровне каждого потребителя.

В долгосрочной перспективе будет осуществлен переход к экономике замкнутого цикла с многооборотным использованием продукции.

Снижение выбросов в атмосферу. Минимизация выбросов в окружающую среду будет достигаться в рамках реализации Концепции по переходу Республики Казахстан к "зеленой экономике", инициативы "Зеленый мост" и исполнения обязательств Рамочной конвенции ООН об изменении климата и иных соглашений.

В целях сокращения выбросов углекислого газа и других парниковых газов в производстве и поддержки альтернативных источников энергии будут рассмотрены вопросы введения рыночных и нерыночных механизмов, включая налог на выбросы углекислого газа. В долгосрочной перспективе стандарты выбросов промышленных предприятий будут приведены в соответствие со стандартами Европейского Союза.

Будет внедрен механизм "отсутствие чистых потерь", стимулирующий промышленные предприятия инвестировать в защиту и восстановление окружающей среды на прилегающих территориях. Будут ужесточены стандарты по выбросам пыли, двуокиси серы и оксида азота. Особо охраняемые природные территории и объекты будут охватывать не менее 10 % земельных и водных ресурсов.

5. Углубление интеграции в мировую и региональную экономику

Все сегодняшние развитые страны демонстрируют высокую степень открытости и интегрированности в системе международных отношений. В условиях глобальной конкуренции малая численность населения и отсутствие выхода к морю могут компенсироваться открытостью экономики страны.

Для успешного долгосрочного развития Казахстану необходим доступ к внешним рынкам, агломерациям необходимо включиться в глобальные сети "умных городов", а приграничным регионам – развивать приграничную торговлю. Казахстану также необходимо быть подготовленным к неожиданным экономическим и политическим рискам, источниками которых могут стать страны региона.

Все это требует от Казахстана проведения активной интеграционной политики. При этом ее экономический аспект не может рассматриваться в отрыве от вопросов обеспечения международной безопасности и регулирования миграции.

В этой связи ключевыми задачами в данном направлении станут:

1) углубление региональной интеграции;

2) сбалансированная миграционная политика;

3) участие в международных стабилизационных процессах.

Углубление региональной интеграции. Продолжится углубление интеграции Казахстана, России и Беларуси в рамках Таможенного союза с образованием Евразийского экономического союза в долгосрочной перспективе. Казахстан совместно с Россией и Беларусью будут придерживаться принципа открытости, предполагающего свободное присоединение к союзу других стран.

Географическое преимущество Казахстана как страны, расположенной на стыке Европы и Азии, будет использовано для расширения торгово-экономических связей с Китаем, в том числе путем создания на казахстанско-китайской границе регионального торгово-логистического хаба.

Будут осуществляться инвестиции в создание транспортно-логистических центров в странах Европы, Азии и Америки, имеющих прямой выход к морю и являющихся узловыми транзитными точками.

Международный транзитный коридор "Западный Китай – Западная Европа" будет основным маршрутом грузоперевозок в регионе. Коридор обеспечит высокий уровень услуг, техническая доступность в нем будет сочетаться с современной интеллектуальной транспортной системой и услугами логистических центров.

Сбалансированная миграционная политика. В рамках данного направления будут созданы условия для привлечения в Казахстан квалифицированных иностранных работников, востребованных на рынке труда, а также предпринимателей и инвесторов, в том числе путем упрощения условий въезда, пребывания и осуществления трудовой деятельности.

Будут обеспечиваться благоприятные условия для социально-экономической и социокультурной интеграции мигрантов, в том числе через создание центров информационной и правовой поддержки мигрантов, открытие курсов изучения государственного и русского языков, истории и культуры Казахстана.

В данном направлении будут также приняты меры по противодействию незаконной миграции, предполагающие обмен информацией на внутригосударственном уровне, а также сотрудничество с компетентными органами иностранных государств.

Участие в международных стабилизационных процессах. Казахстан будет поддерживать углубление связей со странами Центральной Азии через наращивание объемов инвестиций и расширение программ технической помощи в рамках предполагаемого к созданию агентства KazAID. В рамках усиления своей миротворческой позиции Казахстан будет выступать организатором мирных переговоров и конференций, а также содействовать открытию региональных представительств международных организаций на своей территории.

Сохранению стабильности в регионе будет способствовать продолжение работы Казахстана в рамках международных организаций и интеграционных объединений.

5. Механизмы реализации Концепции

В целом Концепция закладывает основные идеи развития Казахстана для вхождения в число 30-ти наиболее развитых государств мира к 2050 году.

Мониторинг и оценка реализации стратегических направлений и достижения целевых индикаторов Концепции являются необходимыми условиями ее успешной реализации.

Последовательная и целенаправленная реализация настоящей Концепции будет осуществляться через стратегические программные документы, а также законодательные и нормативные правовые акты, которые потребуют изменений.

На периодической основе будут проводиться мониторинг и оценка реализации Концепции, которые позволят корректировать стратегические направления развития с учетом анализа промежуточных результатов и складывающих тенденций.

Будет рассмотрен вопрос создания координационного органа с целью объединения долгосрочной Концепции с краткосрочными инициативами. Главная роль этого органа будет заключаться в проведении мониторинга и оценки реализации Концепции.

6. Перечень нормативных правовых актов, посредством
которых предполагается реализация Концепции

Реализацию Концепции предполагается обеспечить посредством следующих нормативных правовых актов.

Законодательные акты:

1) Уголовный Кодекс Республики Казахстан от 16 июля 1997 года № 167;

2) Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан от 13 июля 1999 года № 411;

3) Кодекс Республики Казахстан от 30 января 2001 года № 155 "Об административных правонарушениях";

4) Земельный кодекс Республики Казахстан от 20 июня 2003 года № 442;

5) Лесной кодекс Республики Казахстан от 8 июля 2003 года № 477;

6) Водный кодекс Республики Казахстан от 9 июля 2003 года № 481;

7) Экологический кодекс Республики Казахстан от 9 января 2007 года № 212;

8) Трудовой кодекс Республики Казахстан от 15 мая 2007 года № 251;

9) Бюджетный кодекс Республики Казахстан от 4 декабря 2008 года № 95-IV;

10) Кодекс Республики Казахстан от 10 декабря 2008 года № 99-IV "О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс)";

11) Кодекс Республики Казахстан от 18 сентября 2009 года № 193-IV "О здоровье народа и здравоохранении";

12) Закон Республики Казахстан от 21 сентября 1994 года № 156 "О транспорте в Республике Казахстан";

13) Закон Республики Казахстан от 15 июля 1996 года № 29 "О безопасности дорожного движения";

14) Закон Республики Казахстан от 2 июля 1998 года № 267 "О борьбе с коррупцией";

15) Закон Республики Казахстан от 23 июля 1999 года № 453 "О государственной службе";

16) Закон Республики Казахстан от 23 января 2001 года № 148 "О местном государственном управлении и самоуправлении в Республике Казахстан";

17) Закон Республики Казахстан от 23 января 2001 года № 149 "О занятости населения";

18) Закон Республики Казахстан от 17 июля 2001 года № 245 "Об автомобильных дорогах";

19) Закон Республики Казахстан от 8 января 2003 года № 373 "Об инвестициях";

20) Закон Республики Казахстан от 15 декабря 2006 года № 207 "О культуре";

21) Закон Республики Казахстан от 11 января 2007 года № 214 "О лицензировании";

22) Закон Республики Казахстан от 11 января 2007 года № 217

"Об информатизации";

23) Закон Республики Казахстан от 21 июля 2007 года № 303-III

"О государственных закупках";

24) Закон Республики Казахстан от 27 июля 2007 года № 319-III

"Об образовании";

25) Закон Республики Казахстан от 10 декабря 2008 года № 100-IV "О введении в действие Кодекса Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс)";

26) Закон Республики Казахстан от 24 июня 2010 года № 291-IV

"О недрах и недропользовании";

27) Закон Республики Казахстан от 18 февраля 2011 года № 407-IV "О науке";

28) Закон Республики Казахстан от 1 марта 2011 года № 413-IV

"О государственном имуществе";

29) Закон Республики Казахстан от 22 июля 2011 года № 477-IV

"О миграции населения";

30) Закон Республики Казахстан от 6 января 2012 года № 528-IV

"О космической деятельности";

31) Закон Республики Казахстан от 9 января 2012 года № 532-IV "О газе и газоснабжении";

32) Закон Республики Казахстан от 13 января 2012 года № 541-IV

"Об энергосбережении и повышении энергоэффективности";

33) Закон Республики Казахстан от 16 января 2013 года № 70-V

"О Государственной границе Республики Казахстан";

34) Закон Республики Казахстан от 15 апреля 2013 года № 88-V

"О государственных услугах";

35) Закон Республики Казахстан от 21 июня 2013 года № 105-V

"О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан".

Стратегические и программные документы:

1) Указ Президента Республики Казахстан от 29 ноября 2005 года

№ 1677 "Об утверждении Стратегии гендерного равенства в Республике Казахстан на 2006 – 2016 годы";

2) Указ Президента Республики Казахстан от 17 марта 2006 года № 67 "О Стратегическом плане устойчивого развития города Астаны до 2030 года";

3) Указ Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 922 "О Стратегическом плане развития Республики Казахстан до 2020 года";

4) Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 958 "О Государственной программе по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010 – 2014 годы и признании утратившими силу некоторых указов Президента Республики Казахстан";

5) Указ Президента Республики Казахстан от 29 ноября 2010 года

№ 1113 "Об утверждении Государственной программы развития здравоохранения Республики Казахстан "Саламатты Қазақстан" на 2011 – 2015 годы";

6) Указ Президента Республики Казахстан от 7 декабря 2010 года № 1118 "Об утверждении Государственной программы развития образования Республики Казахстан на 2011 – 2020 годы";

7) Указ Президента Республики Казахстан от 29 июня 2011 года № 110 "О Государственной программе развития и функционирования языков в Республике Казахстан на 2011 – 2020 годы";

8) Указ Президента Республики Казахстан от 21 июля 2011 года № 118 "Об утверждении Прогнозной схемы территориально-пространственного развития страны до 2020 года";

9) Указ Президента Республики Казахстан от 21 июля 2011 года

№ 119 "О Концепции новой модели государственной службы Республики Казахстан";

10) Указ Президента Республики Казахстан от 11 октября 2011 года № 161 "Об утверждении Военной доктрины Республики Казахстан";

11) Указ Президента Республики Казахстан от 8 января 2013 года № 464 "О Государственной программе "Информационный Казахстан – 2020";

12) Указ Президента Республики Казахстан от 18 апреля 2013 года № 552 "Об утверждении Концепции развития Ассамблеи народа Казахстана (до 2020 года)";

13) Указ Президента Республики Казахстан от 4 июня 2013 года № 579 "Об утверждении Концепции инновационного развития Республики Казахстан до 2020 года";

14) Указ Президента Республики Казахстан от 26 июня 2013 года № 590 "Об утверждении Концепции новой бюджетной политики Республики Казахстан";

15) Указ Президента Республики Казахстан от 24 сентября 2013 года № 648 "О Государственной программе по противодействию религиозному экстремизму и терроризму в Республике Казахстан на 2013 – 2017 годы";

16) постановление Правительства Республики Казахстан от 31 марта 2011 года № 308 "Об утверждении отраслевой Программы по противодействию коррупции в Республике Казахстан на 2011 – 2015 годы";

17) постановление Правительства Республики Казахстан от 27 февраля 2013 года № 191 "О Концепции государственной молодежной политики Республики Казахстан до 2020 года "Казахстан 2020: путь в будущее";

18) постановление Правительства Республики Казахстан от 19 июня 2013 года № 636 "Об утверждении Дорожной карты занятости 2020";

19) Государственная программа дальнейшей модернизации правоохранительной системы Республики Казахстан на 2014 – 2020 годы;

20) программы развития территорий;

21) стратегические планы государственных органов.

Заключение

По существующим прогнозам, цель по вхождению Казахстана в число 30-ти самых развитых стран мира может быть достигнута. Для этого стране предстоит принять ключевые решения о направлениях использования природных и человеческих ресурсов, капитала, совершенствования институциональной среды и территориального развития.

В последние десятилетия бурный экономический рост Казахстана в значительной степени поддерживался его богатыми природными ресурсами, в особенности, запасами углеводородного сырья. Однако для поддержания такого роста и в долгосрочной перспективе требуется диверсификация и развитие ненефтяных секторов экономики.

В краткосрочной и среднесрочной перспективе основными драйверами роста могут стать инвестиции и освоение новых технологий. Долгосрочный рост производительности будет зависеть от реализации инновационного потенциала и развития наукоемкой экономики.

При этом Казахстану придется адаптироваться к мировым и региональным экономическим трендам. По прогнозам экспертов, в ближайшие 15-20 лет внешняя среда будет более благоприятной для Казахстана, чем в последующие десятилетия. Отсутствие радикальных инноваций, замедление глобализации, сохранение стабильного спроса на природные ресурсы, ограниченный эффект от изменения климата открывают для страны "окно возможностей" для совершения рывка в развитии.

За это время Казахстан может быстро продвинуться в достижении цели по вхождению в число 30-ти самых развитых стран мира, приступив к формированию наукоемкой экономики, совершенствованию институциональной среды и укреплению человеческого капитала.

После завершения этого периода решение стратегических задач долгосрочного развития будет затруднено вследствие усиления негативного влияния мировых трендов.

Своевременное использование "окна возможностей" позволит Казахстану гибко реагировать на внешние вызовы и сохранить устойчивость развития и после 2050 года.

Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі тұжырымдама туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 17 қаңтардағы № 732 Жарлығы.

Әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруді қамтамасыз ету мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

1. Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі тұжырымдама (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдері:

1) өз қызметінде Тұжырымдаманы басшылыққа алсын және оны іске асыру жөнінде қажетті шаралар қабылдасын;

2) мемлекеттік жоспарлау жүйесінің қабылданатын құжаттарының Тұжырымдамамен үйлесуін қамтамасыз етсін.

Ескерту. 2-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Президентінің 10.09.2019 № 151 Жарлығымен.

3. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

4. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Президенті	Н.Назарбаев

Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 17 қаңтардағы № 732 Жарлығымен БЕКІТІЛГЕН

Қазақстанның әлемнің ең дамыған
30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі
ТҰЖЫРЫМДАМА

Астана, 2014 жыл

Мазмұны

Кіріспе

1. Ағымдағы жағдайды талдау

2. Әлем 2050 жылы: түйінді трендтер, сын-қатерлер және мүмкіндіктер

3. Қазақстанның 2050 жылғы пайымы

4. Қазақстанды 2050 жылға дейін ұзақ мерзімді дамытудың стратегиялық бағыттары

5. Тұжырымдаманы іске асыру тетіктері

6. Тұжырымдаманы іске асыру көзделетін нормативтік құқықтық актілердің тізбесі

Қорытынды

Кіріспе

2012 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан-2050" стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауында (бұдан әрі – "Қазақстан-2050" стратегиясы) 2050 жылға қарай республикамыздың әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөнінде жаңа стратегиялық мақсат қойылды. Елді жаңғырту тақырыбы "Қазақстан-2050" стратегиясының түйінді бағдарына айналды.

Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясын іске асыру Қазақстанның бастапқы жаңғыртуды аяқтауына мүмкіндік берді. Өнеркәсіптік өндіріс ауқымы өсті, халықтың табысы артты, халықты орта білім берумен қамту, өмір сүру ұзақтығы, ана мен нәресте өлімі сияқты әлеуметтік көрсеткіштер жақсарды. Жұмыспен қамтылған халықтың ауыл шаруашылығы секторынан көрсетілетін қызметтер саласына ауысуы жалғасуда.

Қазіргі уақытта Қазақстанның алдында қайта жаңғырту немесе ғылымды қажетсінетін экономика құру міндеті тұр, ол экономикалық өсуге жұмсалатын білім мен инновациялар үлесінің өсуімен, көрсетілетін қызметтер үлесінің ұлғаюымен және экономиканы экологияландырумен байланысты. Қайта жаңғырту кезеңінде денсаулық сақтаудың тиімді жүйесімен, неғұрлым ұзақ өмір сүрумен, сапалы білім берумен, тиімді және ашық институттармен, ақпараттық технологиялардың таралуымен негізделген өмір сүру сапасын арттыру бірінші орынға шығады. Бұл саты бойынша Қазақстанның дамыған елдерден артта қалуы шамамен 50 жылды құрайды.

Осыған байланысты әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіру жөніндегі мақсатқа қол жеткізу аса күрделі міндет болып отыр. Өткен ғасырда оған тек үш ел – Жапония, Финляндия, Сингапур және таяуда ғана – Оңтүстік Корея қол жеткізді.

Бұл ретте жаңғырту жаһандық бәсекелестік жағдайында өтеді. Дамудың жоғары деңгейіне қол жеткізу стратегиялық ресурстар мен нарықтық кеңістік үшін қатаң күрес жүргізумен ұштасады. Бұл бәсекеле ағынға қарсы жүзумен бірдей: артқа кетіп қалмау үшін алға жылжу қажет.

XXI ғасырда еларалық бәсекенің күшеюі салдарынан дамушы елдердің мүмкіндіктері шектеулі болады. Әлемдік көшбасшыға айналу кез келгеннің қолынан келе бермейді. Дамушы елдердің біреуден бесеуге дейінгісі ғана дамыған елге айнала алады.

Дамыған елдер тобына кіру үшін Қазақстан дамуда серпіліс жасауы тиіс. Қайта жаңғыртуға кезең-кезеңімен өту және ғылымды қажетсінетін экономика құру моделін қалыптастыру қажет. Ұзақ мерзімді даму моделі әлемдік үрдістерді, ұлттық дамудың түйінді басымдықтарын ескеріп, Қазақстанды әлеуметтік-экономикалық жаңғыртудың 2050 жылға дейінгі стратегияларының нұсқаларын ұсынуы тиіс.

1. Ағымдағы жағдайды талдау

1. Әлеуметтік-экономикалық даму қорытындылары

Қазақстан – 17 миллионнан астам халқы бар орасан зор ел. Оның бүкіл Батыс Еуропа аумағына тең ұлан-байтақ аумағы Еуропа мен Азияны жалғастырып жатыр. Қазақстан әлемнің ең жас мемлекеттерінің бірі болып табылады, ел тәуелсіздігін жариялаған сәттен бері 22 жыл өтті.

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бақылаушылардың көпшілігі Қазақстанды бұрынғы кеңестік республикалардың ең осалы деп қарастырған. Тәуелсіздік алғаннан кейін бірнеше жыл бойы республикадағы экономикалық өсу қарқыны ұдайы төмендей берді.

1997 жылы қабылданған Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясы еліміздің дамуына зор серпін берді. Қазақстан экономикалық реформаларды тереңдетуді жалғастыра отырып, көпұлтты заманауи қоғам қалыптастырды. Ол өз көршілерімен жақсы қарым-қатынас орнатып, шығыс бағытында да, батыс бағытында да қарқынды сауда қарым-қатынастарын дамытты. Өткен 15 жылда Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясына негіз болған басты міндеттер орындалды. Бүгінде Қазақстан әлеуметтік және экономикалық көрсеткіштердің басым бөлігі бойынша посткеңестік мемлекеттердің ең табыстыларының бірі болып табылады.

Елде байыпты макроэкономикалық саясат жүргізіліп отыр. Инфляция бір мәнді сандар деңгейінде сақталып келеді. Шикізат секторының компанияларынан түсетін салықтың түсімдердің бір бөлігін шоғырландыру үшін Ұлттық қор жұмыс істейді. 2013 жылы Ұлттық қорда жинақталған қаражат көлемі 68,7 млрд. АҚШ долл. жетті немесе ІЖӨ-нің 33 %-ын құрады.

Экономика 1990-жылдардағы қатты құлдыраудан кейін толық қалпына келіп, 2008 жылы басталған жаһандық қаржылық дағдарыс кезеңінде өзінің орнықтылығын дәлелдеді. 1997 – 2012 жылдар аралығындағы кезеңде ІЖӨ-нің орташа жылдық нақты өсімі шамамен 7%-ды құрады. Экономикалық өсу орнықты сипатқа ие болды. Қазақстанның сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша ІЖӨ көлемі соңғы 15 жылда 2005 жылғы бағалармен 2,77 есе артып, 2012 жылы 30 трлн. теңгені құрады. Халықтың жан басына шаққандағы ІЖӨ деңгейі 2012 жылы 12 мың АҚШ долл. асты.

Экономиканы жеделдетіп жаңғырту үшін мықты негіз құрылды. Еліміз бизнес-ахуалдың көптеген аспектілері бойынша өңірде көшбасшы болып табылады. Елде бизнес үшін әлемдегі ең төмен салықтық мөлшерлемелердің бірі пайдаланылады. Корпоративтік салық 20%-ды, қосылған құн салығы 12 %-ды құрайды.

Тікелей шетелдік инвестициялардың (бұдан әрі – ТШИ) ағыны бойынша Қазақстан Орталық Азия елдерінің арасында алда келеді. 2005 – 2012 жылдар аралығында елге 160 млрд. АҚШ долл. астам шетелдік инвестиция тартылды.

Қазіргі уақытта Қазақстан кірісінің деңгейі орташадан жоғары ел болып табылады және әлемнің бәсекеге неғұрлым қабілетті 50 экономикасының қатарына кіреді.

Денсаулық сақтау, білім беру және халықты әлеуметтік қорғау салаларында айтарлықтай өзгерістер болды. 2012 жылы орташа айлық жалақы мөлшері 1998 жылмен салыстырғанда 10,5 есе ұлғайды. Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халық саны 2012 жылы 1998 жылмен салыстырғанда 10,2 есе азайды. Жұмыссыздық деңгейі де төмендеді, 2012 жылы ол 5,3%-ды құрады.

Елде сауаттылықтың жоғары деңгейі қамтамасыз етілген, 10 адамның 4-інің жоғары білімі бар. Зияткерлік мектептер және кәсіптік-техникалық колледждер желісі дамып келді. Соңғы 12 жылда жоғары білім алуға арналған гранттар саны 2,8 есеге ұлғайды.

2007 – 2012 жылдар аралығындағы кезеңде елде 100-ге жуық мемлекеттік және жекеше аурухана салынды. Құрамына алты инновациялық денсаулық сақтау объектісі кіретін медициналық кластер құрылды. Астана қаласында әлемдік деңгейдегі жаңа онкологиялық орталықтың құрылысы басталды.

Азаматтардың денсаулық жағдайы жақсарды. 2012 жылы өмір сүрудің межеленген ұзақтығы 69,6 жасты құрады. Тәуелсіздік жылдары ана өлімі 5 есе азайып, 2012 жылы тірі туылған 100 мың балаға шаққанда 13,5 көрсеткішіне жетті.

Қазақстанның ядролық қарудан бас тартуы және Семейдегі ядролық полигонның жабылуы ядролық қарусыз әлемді дамытуға зор үлес қосты.

Кеден одағын, Шанхай ынтымақтастық ұйымын, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымын және Орталық Азия өңірлік экономикалық ынтымақтастық бағдарламасын қоса алғанда, өңірлік интеграциялық процестерге қатысу дәрежесі жоғары болып табылады.

Жоғары деңгейдегі халықаралық саяси диалогтың бастамашысы ретінде әрекет ете отырып, Қазақстан өңірде маңызды рөл атқарады. Ел бастамаларының қатарында Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі, Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес, он жылдан астам үзілістен кейін Астана қаласында өткен ЕҚЫҰ саммиті бар.

2. Сын-қатерлер және бәсекелік артықшылықтар

Жоғарыда көрсетілген жетістіктермен қатар Қазақстан экономиканың өсу қарқынын жеделдету, экономикалық даму орнықтылығын және халықтың әл-ауқатының жалпы деңгейін арттыру үшін пайдалануға болатын бірқатар табиғи бәсекелік артықшылықтарға ие.

Аумағының мөлшері жағынан әлемде 9-орынды иеленетін Қазақстанның ауқымды ауыл шаруашылығы алқаптары бар, олардың ауданы 222 млн. га-дан асады, оның ішінде шамамен 25 млн. га – егістік жерлер (мұның өзі Польша немесе Италия сияқты елдердің бүкіл дерлік аумағымен бірдей). Бүгінгі таңда қолжетімді жерлердің 40 %-ға жуығы ауыл шаруашылығы айналымына тартылған. Ұзақ мерзімді перспектикада агроөнеркәсіптік кешеннің ІЖӨ-ге үлесін арттыру үшін айтарлықтай әлеует бар.

Қолайлы географиялық орналасуы Қазақстанға өңірдің аса ірі экономикалары – Ресей және Қытай нарықтарына әлеуетті қолжетімділікті ұсынады, сондай-ақ транзиттік-көліктік бәсекелік артықшылық береді.

Қазақстанда қазбалы энергия көздерінің қомақты резервтері бар. Мұнайдың дәлелденген қорлары 30 млрд. баррель болып бағаланады, мұның өзі Қазақстанды осы көрсеткіш бойынша әлемде 10-орынға шығарып отыр. Уран қоры бойынша (800 мың тоннадан астам) Қазақстан әлемде Австралиядан кейін екінші орын, ал уран өндіру бойынша бірінші орын алады. Тау-кен металлургиясы кешенінде жинақталған әлеует қосылған құн тізбектерін кеңейтуге және оған байланысты көрсетілетін қызметтер түрлерін дамытуға мүмкіндік береді.

Жаңартылатын энергия көздерін (бұдан әрі – ЖЭК) дамытудың әлеуеті жоғары. Атап айтқанда, жел энергиясын өндіру әлеуеті жылына 900 млрд. кВт.сағ. астам деп бағаланады. Қазақстанда күн энергиясын өндірудің ықтимал қуаты шаршы метрге 1 300 кВт.сағ-тан 1 800 кВт.сағ-қа дейін. Сондай-ақ биоэнергия өндірісінде де айтарлықтай әлеует бар. Гидроэнергетикалық секторды дамыту мүмкіндіктері шамамен 22 ГВт деп бағаланады, олардың ішінде қазіргі уақытта 10%-ға жуығы игерілген.

Еңбек етуге қабілетті халық үлесінің қомақты болуы (бүкіл халықтың 68,9 %) адами даму саласында Қазақстанның күшті жақтары болып табылады, ол БҰҰ болжамдары бойынша елде ұзақ мерзімді перспективада сақталады.

Көрсетілетін қызметтер секторын дамытудың әлеуеті зор, оның ІЖӨ-дегі үлесі 53 %-ды құрайды. Аталған салада экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың шамамен 55%-ы жұмыс істейді. Көрсетілетін қызметтер секторын кеңейту перспективада урбанизацияның өсуіне байланысты жүргізілетін болады. Қазіргі уақытта Қазақстанда қала халқының үлесі шамамен 55%-ды құрайды, бұл әлемдік өлшем бойынша салыстырмалы түрде төмен көрсеткіш болып табылады. Ұзақ мерзімді перспективада урбанизацияның деңгейін ұлғайту көрсетілетін қызметтер секторының экономикаға үлесін кеңейтуге де, жұмыс орындары санының тұрақты өсуін қамтамасыз ететін көрсетілетін қызметтердің жаңа түрлерін құруға да мүмкіндік береді. Көрсетілетін қызметтер секторын одан әрі дамыту экономиканың басқа секторларынан босайтын қызметкерлерді, сондай-ақ еңбек нарығына алғаш қадам басқан жас мамандарды жұмысқа орналастыруға мүмкіндік береді.

Полиэтносты және мультиконфессиялы қоғамда ішкі саяси және әлеуметтік теңгерімді сақтау Қазақстанның күшті жағы болып табылады.

Қазақ тілі қоғамда берік орнықты. Мемлекеттік мекемелерде іс жүргізуді қазақ тіліне біртіндеп ауыстыру жүзеге асырылуда. Орыс тілін білу қазақстандықтардың посткеңестік елдермен экономикалық және мәдени байланыстарды нығайту үшін әлеует беретін тарихи артықшылығы болып табылады. Ағылшын тілін белсенді ілгерілету және білім беру жүйесіне тілдердің үштұғырлығы қағидатын енгізу қазақстандықтардың бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыруға ықпал етеді.

Қазақстанның күшті жақтарымен бірге жоюды талап ететін бірқатар әлеуетті шектеуші факторлары да бар. Қажетті шаралар қабылданбаған жағдайда, анықталған шектеулердің жағымсыз әсері күшейіп, елді дамыту жолында кедергі болуы ықтимал.

Өндіріс құрылымында капиталды қажетсінетін шикізаттық салаларының үстемдігі маңызды кемшілік болып табылады. Шикізаттық емес экспорт көлемінің өзгеруінде теріс серпін байқалады. Қазақстандық экспорттағы минералдық ресурстардың үлесі 2000 жылғы 67%-дан 2012 жылы 78%-ға дейін өсті. 2012 жылы тау-кен өндіру секторына ІЖӨ-нің 17,5%-ы, ал өңдеу өнеркәсібіне ІЖӨ-нің 11,3%-ы тиесілі болды.

Ғылымды қажетсінетін салалардың даму деңгейі төмен күйінде қалып отыр, ол ең алдымен өңдеу секторының бәсекеге қабілеттілігінің төмен болуына, оның ішінде экономиканың шикізаттық емес секторларына ТШИ ағынының шектеулі болуына, технологиялық трансферттің нашар болуына, арнайы экономикалық аймақтар мен технопарктердің жұмыс істеу тиімділігінің жеткіліксіздігіне байланысты.

"Голланд ауруының" даму қаупі, әсіресе, Қашаған кен орнының игерілуіне байланысты сақталып отыр, мұның өзі экспорттағы минералдық ресурстар үлесінің одан әрі өсуіне, айырбас бағамына қысымның артуына және өңдеу секторының, ауыл шаруашылығы мен көрсетілетін қызметтер секторының бәсекеге қабілеттілігінің одан әрі төмендеуіне алып келеді.

Еңбек өнімділігі, капитал және энергия ресурстары бойынша Қазақстан дамыған елдерден айтарлықтай артта қалып қойған. Мысалы, Канадамен салыстырғанда ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі 10 есе, тау-кен өндіру саласында 2,5 есе, өңдеу өнеркәсібінде 2 есе, инфрақұрылым мен көрсетілетін қызметтер саласында шамамен 3 есе төмен. Канадамен салыстырғанда ауыл шаруашылығындағы капитал өнімділігі 1,3 есе, тау-кен өндіру саласында 2,5 есе, өңдеу өнеркәсібінде 7,8 есе, инфрақұрылымда – 4,4 есе және қызметтер көрсету саласында 1,7 есе төмен. Энергия ресурстарының өнімділігі де Канаданың деңгейінен едәуір артта қалған. 2012 жылы Қазақстандағы энергия сыйымдылығы ІЖӨ 1000 АҚШ долларына 0,4 тонна шартты отынды, Канадада ІЖӨ 1000 АҚШ долларына 0,2 тонна шартты отынды құрады.

Энергия сыйымдылығының жоғары деңгейі ескірген "лас" технологияларға (атап айтқанда, энергия өндірісі саласында және көлік секторында) негізделген қолданыстағы инфрақұрылымның айрықша сипаттамасы болып табылады. Бұл өз кезегінде қоршаған ортаның ластану деңгейіне жағымсыз әсерін тигізеді. Бұдан басқа, көлік инфрақұрылымының тозуы шығындардың айтарлықтай көбеюіне, ал өңірлік инфрақұрылымды дамытудың жеткіліксіз деңгейі халықтың өмірі деңгейінің жалпы төмендеуіне алып келеді.

Аумақтары бір-бірінен қашық орналасқан облыс орталықтарында халық санының аз болуы ұзақ мерзімді перспективада экономикалық даму үшін айтарлықтай кедергі болуы мүмкін. Қазақстандағы жалпы халық тығыздығының төмендігі урбанизация деңгейінің жеткіліксіз болуынан күрделене түседі. Сарапшылардың болжамдары бойынша 2050 жылға қарай аталған көрсеткіш 63-64%-ға дейін артады, мұның өзі әлемдік орташа деңгейден бұрынғысынша төмен болып қалмақ.

Бұдан басқа, өңірлер арасында да, "қала-ауыл" бөлінісінде де коммуналдық және мемлекеттік көрсетілетін қызметтерге қолжетімділіктің әркелкі болуы байқалады. Егер сумен жабдықтау саласында қалалық және ауылдық аумақтар арасында екі еселенген айырма орын алып отырса, кәріз бен орталық жылытудың көрсетілетін қызметтеріне қолжетімділік бойынша айырмашылық тиісінше 7 және 22 есе болып отыр.

2012 жылы республика бойынша орта есеппен табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен ауыл халқының үлесі қалалардағы осындай халықтың үлесінен үш еседен астам (1,9%-ға қарағанда 6,1%) артық болды. Бұл айырма, әсіресе, Атырау (8 есе), Қарағанды (6,5 есе) және Маңғыстау (5 есе) облыстарында жоғары.

Адами капиталды дамыту саласында білім берудің барлық сатыларындағы бірқатар кемшіліктерге байланысты білікті кадрлардың жетіспеуі шектеуші фактор болып табылады. Жұмыс берушілер мен білім беру ұйымдарының арасында байланыстың болмауы салдарынан оқыту бағдарламалары мазмұнының нарық қажеттіліктеріне сәйкестігі қамтамасыз етілмеген.

Ғылым саласында жұмыспен қамтылу аздап ұлғайып отыр. Қазіргі уақытта экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың 10 000 адамына 21 зерттеушіден келеді, бұл дамыған елдермен салыстырғанда 4,5 есе аз. Қазақстанның халықаралық рейтингтердегі позициялары ғылыми-зерттеу кадрлары мен институттары сапасының төмен болуын, бизнес пен зерттеу орталары арасындағы байланыстың нашар екенін көрсетіп отыр.

Институционалдық даму саласында құқық үстемдігі қағидатын сақтауға, сот жүйесінің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге және сыбайлас жемқорлықтың өрістеуіне байланысты проблемалар сақталып отыр. Мемлекеттік аппарат қызметінің тиімділігі мен ашықтығы жеткіліксіз.

Тауарлардағы, жұмыстардағы және көрсетілетін қызметтердегі жергілікті қамтуды қамтамасыз ету де елдегі бәсекелестікті дамытуды тежеуші факторлардың бірі болып табылады. Экономиканың бірқатар секторларында шетелдік компаниялардың кіруі үшін шектеулер бар.

Шағын және орта бизнестің әлеуетін дамыту мен оны жүргізу шарттары шектелген және жақсартуды талап етеді. Бүгінгі таңда қазақстандық компаниялардың 5%-ы ғана экспортты жүзеге асырады. Шағын және орта кәсіпорындардың қаржыландыруға, әсіресе ұзақ мерзімді кредит беруге қол жеткізуінде проблемалар бар.

Тұтастай алғанда, әлемнің дамыған 30 елінің қатарына кіру жөніндегі стратегиялық мақсатқа қол жеткізу бойынша ауқымды жұмыс жүргізу қажет деп қорытуға болады. Соңғы 20 жылда қалыптасқан негізді басшылыққа ала отырып, Қазақстанның жарқын болашаққа сенім артуына және жаһандық өзгерістердің маңызды субъектісіне айналуына болады.

Елде жас әрі білімдар кәсіби мамандар бар. Экономиканы тиімді басқарудың табысты тәжірибесі бар. Табиғи ресурстардан түсетін табыс әртараптандырылған экономика құру үшін болашақ инвестицияларды қамтамасыз ете алады. Бұдан басқа, Қазақстан өзінің Еуразия орталығындағы географиялық орналасуынан пайда таба алады.

Бұл ретте Қазақстан әлемнің басқа да кез келген елі сияқты ішкі және сыртқы сын-қатерлермен бетпе-бет келетін болады, оларды ел дамуының басым бағыттарын дайындау кезінде ескеру қажет.

2. Әлем 2050 жылы: түйінді трендтер, сын-қатерлер және мүмкіндіктер

Қазақстан жаһандық әлемнің бір бөлігі болып табылады және ағымдағы үрдістерден шет қала алмайды. Бұл үрдістердің кейбірі елді жаңғырту үшін жаңа мүмкіндіктер беретін болса, кейбірі Қазақстанның дамуы үшін кедергі болуы мүмкін. Бұл үрдістердің Қазақстанға әсер ету дәрежесін нақты бағалау өте қиын. Бұл ретте жаңа трендтер мен сын-қатерлер туындауы мүмкін, олардың пайда болуын қазіргі уақытта болжау мүмкін емес.

Әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіру жағымсыз трендтерге оралымды ден қоюға және әлемдегі қолайлы өзгерістерден барынша пайда табуға мүмкіндік беретін даму стратегиясын қалыптастыруды талап етеді.

Сарапшылардың пікірі бойынша, 2050 жылға дейін әлемдік экономика конфигурациясында елеулі өзгерістер күтіледі. Бүгінгі күні демографиялық өзгерістер, экономикалық жаһандану, дамушы мемлекеттердің экономикалық өсуі, технологиялық процестердің жеделдеуі, энергия тұтынудың әлемдік теңгеріміндегі өзгерістер, сондай-ақ климаттың өзгеруі Қазақстан үшін жаһандық және өңірлік сипаттағы неғұрлым маңызды үрдістер болып табылады.

1. Жаһандық демографиялық өзгерістер

БҰҰ болжамдары бойынша 2050 жылға қарай әлем халқының саны 10 млрд. адамнан аспақ. Халық саны негізінен дамушы елдердің есебінен өсетін болады. Нәтижесінде, Үндістанда, Африкада және Таяу Шығыста еңбек етуге қабілетті халықтың үлесі ұлғаятын болады, мұның өзі осы елдерде арзан жұмыс күші санының өсуіне алып келеді.

Дамушы елдердегі халықтың әл-ауқатының артуына және осыған байланысты өмір сүру ұзақтығының ұлғаюына байланысты 2012 жылмен салыстырғанда 2050 жылға қарай әлемдегі 65 жастан асқан адамдардың саны екі еседен артық өсетін болады. Ұзақ мерзімді перспективада халықтың қартаюы Еуропада, Жапония мен Қытайда еңбек етуге қабілетті жастағы халық үлесінің төмендеуіне алып келеді. Әлем халқының орташа жасы 29-дан 36 жасқа ұлғаяды.

Дамыған және дамушы елдердегі демографиялық үрдістер бір-біріне жуықтап, белгілі бір шамада әлемнің барлық елдерінде көрініс беретін болады. Қазіргі уақытта дамыған елдерде халықтың азаю мен қартаю үрдісі байқалуда, ал дамушы елдердің көпшілігінде бала туу саны жоғары. Дамушы елдердегі бала туу деңгейі даму шамасына қарай төмендеп, өмір сүру ұзақтығы ұлғаятын болады. Ұзақ мерзімді перспективада әлемнің барлық елдерінде халық саны және жас мөлшерінің құрылымы тұрақтанатын болады.

Қазақстанға ықтимал әсері

Халық санының өсуі азық-түлік өнімдеріне, су ресурстарына, энергия жеткізгіштеріне сұраныстың артуына алып келеді. Бұл әлемдік экономиканың шикізат ресурстарына және ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген өсіп келе жатқан сұранысын қанағаттандыру үшін үлкен әлеуеті бар Қазақстан үшін жаңа мүмкіндіктер ашады.

Халықтың қартаюы және еңбек етуге қабілетті азаматтар үлесінің қысқаруы дамушы елдердің, оның ішінде Қазақстанның еңбек нарығына қысым көрсетуі мүмкін. Қазақстаннан "білімдарлардың кетуі" жаһандық демографиялық процестердің жағымсыз салдарына айналуы мүмкін. Дамыған елдердің жұмыс күшіне қажеттіліктері шетелдік қызметкерлерді тарту есебінен қанағаттандырылып, оларға неғұрлым жоғары жалақы төленетін жұмыс орындары және өмір сүрудің қолайлы жағдайлары ұсынылатын болады.

Сонымен бір мезгілде Қазақстанда зейнеткер жасындағы халық үлесінің ұлғаюының басым түсуі есебінен үлесі төмендейтін, еңбек етуге қабілетті халыққа демографиялық жүктеме өсе түспек. Бұл экономикалық даму, өмір сүру сапасының жақсаруы және ұзақтығының ұлғаюы аясында орын алатын болады.

2. Экономикалық жаһандану

Қарқынды экономикалық даму, жаһандық өндірістік-өткізу тізбектерін қалыптастыру, халықаралық сауда қатынастарын ырықтандыру әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс басталғанға дейін әлемдік экономиканы жаһандандырудың күшеюіне ықпал етті.

Соңғы 20 жылда әлемдегі ТШИ көлемі 5,3 есе артты. Әлемдік сауда көлемі жыл сайын орта есеппен 6%-ға ұлғайып отырды. Трансұлттық компаниялар (бұдан әрі – ТҰК), оның ішінде мемлекеттік компаниялар саны артты. 2012 жылы мемлекеттік ТҰК инвестицияларының жиынтық көлемі 145 млрд. АҚШ долл. немесе әлемдік ТШИ көлемінің 11%-ын құрады.

2010 жылдан бері экономикалық жаһандану баяулап келеді. Әлемдік экономиканың өсу қарқыны баяулаған және жұмыссыздық деңгейін жоғарылаған жағдайларда, дамыған елдердегі протекционистік үрдістер күшеюде.

Дамыған және дамушы елдерде ТШИ ағынының жалпы төмендеуі байқалады. Мысалы, БҰҰ деректері бойынша 2012 жылы дамыған елдерге ТШИ ағыны он жыл ішіндегі ең төменгі көрсеткішке дейін азайды. Өңірлік және екіжақты келісімдердің пайдасына көпжақты инвестициялық шарттардан бас тарту үрдісі байқалып отыр.

Сарапшылардың бағалауынша, жаһанданудың баяулауы аясында өңірлік интеграциялық процестер күшеюде. 2050 жылға дейін әлемдік сауданың жалпы ағынындағы дамыған және дамушы елдер арасындағы сауда-саттық үлесі төрт есе (10 %-дан 40 %-ға дейін) ұлғаятын болады. Мұндай өсудің едәуір бөлігі Азияда сауда ауқымын ұлғайту есебінен осы өңірдің дамушы елдеріне келетін болады.

Сонымен қатар, жаһанданудың баяулауы оның өрістей түсуінің толықтай тоқтауына алып келмейді. Экономикалық жаһандану процесі жалғасатын болады, бірақ өткен отыз жылға қарағанда, әлдеқайда баяу жүретін болады.

Бұл ретте сарапшылар экономикалық жаһанданудың күшеюі болжанатын кері сценарийдің даму мүмкіндігін де жоққа шығармайды.

Қазақстанға ықтимал әсері

Әлемдік экономика осал күйінде қалып отыр, соның салдарынан қысқа мерзімді перспективада Ресей, Қытай, Еуропалық Одақ, АҚШ және Жапония сияқты Қазақстанның негізгі әріптес-елдерінде экономикалық даму бәсеңдеуі мүмкін. Ұзақ мерзімді перспективада энергия ресурстарының бағалары төмендеп, мүлдем жаңа технологиялық инновациялар әлемдік экономиканың даму бағыттарын өзгертуі мүмкін.

Экономикасы өзінің табиғи ресурстарын пайдалануға аса тәуелді болатын бірқатар елдердегі прогресті тежейтін "ресурстық қарғысқа" Қазақстан аулақ ұшырамауы болуы тиіс. Екінші жағынан, дамудың қазіргі уақытта Қазақстан тұрған сатысына қол жеткізген көптеген елдер үшін ауыртпалыққа айналған "орташа табыс қақпанына" түсуден еліміз сақ болуы қажет.

Қазақстанды қоса алғанда, барлық елдер өздерінің сауда саясатын жаһанданудың қандай бағытта дамуына қарай (одан әрі тереңдеу немесе баяулау) түзетуі қажет болады. Жаһандану процестері күшейетін болса, Қазақстан ДСҰ-ға кіруді үдетуі және әлемдік сауда ағынына интеграциялануы қажет.

Орта мерзімді перспективада жаһанданудың баяулауы Қазақстанға айтарлықтай әсерін тигізе қоймайды. Алайда, ұзақ мерзімді перспективада жаһандану процесінің баяулауы тартылатын шетелдік инвестициялардың, технологиялар трансферті көлемінің төмендеуіне және тауар айналымының азаюына алып келуі мүмкін.

Жаһанданудың әлсіреуі өңірлік интеграциялық процестердің күшеюіне, атап айтқанда, Қытаймен және Ресеймен байланыстардың нығаюына ықпал ететін болады. Өз кезегінде, өңірлік интеграцияны күшейту, ең алдымен, Орталық Азия елдерінен көші-қон ағынының жандануына да ықпал етпек, мұның өзі Қазақстанның көші-қон саясатына ерекше талаптар қоятын болады.

Қолжетімді сараптамалық бағалаулардың көпшілігіне сәйкес, орта мерзімді перспективада оң факторлар теріс факторлардан басым болады, ал ұзақ мерзімді перспективада жаһандық үрдістердің жағымсыз әсерінің күшеюі мүмкін. Бұл 15-20 жыл ішінде "мүмкіндіктер терезесінің" болуын негіздейді, ол Қазақстанға дамуда сапалы серпіліс жасап, ұзақ мерзімді перспективада жаһандық сын-қатерлерге ден қою үшін қажетті орнықты және икемді экономика құруға мүмкіндік береді.

Өндірістің ғылымды қажетсінетін түрлерінің үлесін ұлғайту, институционалдық ортаның жоғары сапасы мен адами капиталдың бәсекеге қабілеттілігі жаңа экономиканың сипаттамаларына айналуы тиіс.

3. Дамушы елдердің экономикалық өсуі

Қазіргі заманғы әлемде мемлекеттер арасындағы бәсеке күшейе түсуде, ал табысты басқа экономикалар қол жеткізілген прогреске қарамастан, алға басуда. Дамушы мемлекеттердің бірқатары өздерінің серпінді экономикалық өсуіне байланысты әлемде неғұрлым маңызды рөл атқара бастады.

2050 жылға дейін дамушы елдер жоғары урбанизация, адами капиталдың өсуіне және табиғи ресурстардың қолжетімділігіне байланысты дамыған елдерден жылдам өсетін болады. Қазірдің өзінде дамушы елдерде жұмысқа орналасу, білім алу және демалу мүмкіндіктерінің мол таңдауын ұсынатын, әлеуметтік-экономикалық белсенділік орталықтарына айналып келе жатқан қалаларға халықтың ауылдық жерлерден көшіп-қонуы күшеюде. Соның нәтижесінде, 2050 жылға қарай әлем қалаларында халықтың 70 %-ынан астамы тұратын болады.

Ұзақ мерзімді перспективада дамушы елдер, ең алдымен Қытай және Үндістан әлемдік экономиканың дамуына түйінді үлес қосатын болады.

2050 жылға қарай дамушы елдердің ІЖӨ-нің жиынтық көлемі дамыған елдердің ІЖӨ көлемінен асып түсетін болады, ал Қытай әлемдегі аса ірі экономикалы елге айналмақ.

Дамушы экономикалардың жалпы саны 5 есе артатын болады; дамып келе жатқан аса ірі 30 экономиканың 19-ының табыс деңгейі жоғары елдер тобына кіруге әлеуеті бар.

Бұл ретте жан басына шаққандағы ІЖӨ деңгейіне қатысты дамушы және дамыған елдер арасындағы айырма екі есе қысқарады. ІЖӨ-нің жан басына шаққандағы орташа әлемдік көрсеткіші 2005 жылғы бағалармен сатып алу қабілетінің паритеті бойынша 2050 жылға қарай 2,5 есе немесе 8 мыңнан 20 мың АҚШ долларына дейін өсетін болады.

Табысы 10 мыңнан 100 мың АҚШ долларына дейінгі орта тап саны әлемде үш еседен аса ұлғаятын болады: бүгінгі 2 млрд. адамнан 2050 жылға қарай 6 млрд. адамға жетеді.

Қазақстанға ықтимал әсері

Дамушы елдердің экономикалық өсуінің жоғары қарқыны, олардағы орта тап үлесінің артуы және ұзақ пайдаланылатын тауарларды (негізінен, жеке автокөлікті) тұтынудың өсуі Қазақстаннан шикізат ресурстарын және ауыл шаруашылығы өнімін экспорттауға тұрақты сұранысты қамтамасыз ететін болады.

Әлемдегі өндірістік күштер географиясының өзгеруі тиімді экономикалық мамандану және халықаралық еңбек бөлінісі үшін геоэкономикалық бәсекелестікті күшейтеді.

Дамушы елдердегі ішкі сұраныстың кеңеюі жоғары технологиялық тауарлар мен көрсетілетін қызметтер (баламалы энергетика саласындағы басқару, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (бұдан әрі – АКТ), геологиялық барлау саласында көрсетілетін қызметтер, сондай-ақ білім беруде және бизнесте көрсетілетін қызметтер) Қазақстан пайдалана алатын жаңа нарықтық кеңістіктерді ашатын болады.

Көптеген дамушы елдердегідей халықтың урбанизациялану деңгейі экономикадағы құрылымдық өзгерістерге және қала ортасы ұсынатын өмір сүрудің неғұрлым жоғары сапасын іздеуге байланысты Қазақстанда да артатын болады. Бір жағынан, ауылдардан қалаларға ішкі көші-қонның артуы тұрғын үйдің және жұмыс орындарының жеткіліксіздігіне, қоғамның мүліктік тұрғыдан жіктелуіне және халықтың осал топтарының маргиналдануына байланысты әлеуметтік проблемаларды ушықтыра түсуі мүмкін. Екінші жағынан, урбанизацияланудың күшеюі және ірі қалалардың пайда болуы сапасы жоғары білім, ақпараттық және көліктік көрсетілетін қызметтерді ұсыну, бәсекелестіктің артуы, шетелдік инвесторлар үшін тартымды жағдайлар жасау есебінен адами капиталды тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді. Бұдан басқа, урбандалу экономиканың ең жылдам дамитын секторы болып табылатын көрсетілетін қызметтер секторының өсуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Қысқа мерзімді перспективада дамушы елдердің, ең алдымен Қытайдың және Кеден одағы бойынша Қазақстан әріптестерінің экономикалық дамуының баяулауы елдің сауда теңгеріміне жағымсыз әсерін тигізіп, валюта бағамының құбылмалылығын күшейтеді және экономиканың даму қарқынын баяулатады.

4. Технологиялық прогресті жеделдету

Технологиялық дамудың жаңа кезеңі радикалды инновациялардың пайда болуымен сипатталатын болады. Нәтижесінде әлеуметтік-экономикалық дамудың барлық салаларында өзгерістер күтіледі. Мұндай өзгерістердің қатарында – ЖЭК пайдалануға көшу, металдарды жаңа материалдармен алмастыру, өндірістік процестерді автоматтандыру, гендік инженерия, жасанды интеллектіні, ғарыш технологияларын кеңінен қолдану, сондай-ақ ауыл шаруашылығында ресурс үнемдеудің зияткерлік жүйелері бар.

Жалпы әлемдік экономика технологиялар мен білімнің мүлдем жаңа тобын енгізу кезеңінде тұр, бұлар экономиканың көптеген дәстүрлі секторларын, ең алдымен металлургияға, ауыл шаруашылығына, көлік-коммуникация саласына, энергетикаға, авиацияға, машина жасауға, құрылысқа және басқаларының даму перспективалары мен процестеріне әсерін тигізетін болады.

Сарапшылардың бағалауы бойынша, технологиялық дамудың жаңа кезеңі, ең алдымен дамыған елдерде басталып, кейіннен дамушы экономикаларға таралатын болады.

Жаңа кезеңнің басталу мерзімі дамыған елдер экономикаларының қаржы-экономикалық дағдарыс салдарынан қалпына келу жылдамдығына байланысты болады. Сарапшылардың пікірінше, бұған 15-20 жыл қажет.

Ұзақ мерзімді перспективада технологиялық даму процестері әлемдік еңбек нарығындағы шиеленісті күшейтеді. Автоматтандыру және ақпараттық технологиялар біліктілігі жоғары жұмыс күшіне деген қажеттілікті арттырады, сонымен бір мезгілде тау-кен металлургиясы кешенін, автоқұрастыру өндірісін, тоқыма өнеркәсібін және баспа өнімдері өндірісін қоса алғанда, еңбекті қажетсінетін бірқатар салалардағы төмен және орташа біліктілікті талап ететін жұмыс орындарын қысқартатын болады.

Қазақстанға ықтимал әсері

Ұзақ мерзімді перспективада дамыған елдердің технологиялық дамудың жаңа кезеңіне көшуі дамушы елдерден, оның ішінде Қазақстаннан шикізат ресурстары мен төмен бөліністегі өнім экспортының серпініне жағымсыз әсерін тигізетін болады.

Атап айтқанда, жаңа материалдарды өндіру және қолдану қара және түсті металлургия өніміне сұранысты түбегейлі төмендетуі мүмкін, оның бағаларының құлдырауы қазірдің өзінде байқалып отыр. Заманауи көлік, оның ішінде гибридті және электрлі көлік өндірісінің өсуі, сондай-ақ робот техникасының таралуы Қазақстанда енгізіліп жатқан дәстүрлі автоқұрастыру өндірістерінің бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуіне әкеп соғуы мүмкін.

Технологиялық прогрестің тағы бір жағымсыз әсері еңбек нарығындағы жоғары теңгерімсіздік болып табылады. "Солған" секторларда, атап айтқанда, тау-кен металлургиясы саласы мен ауыл шаруашылығында біліктілігі төмен және орташа жұмыс күшінің босатылуы байқалатын болады, ал ғылымды қажетсінетін салалардың даму шамасына қарай біліктілігі жоғары қызметкерлерге сұраныс артатын болады. Әлемде біліктілігі жоғары жұмыс күшіне сұраныс Қазақстаннан "білімдарлардың кетуі" қаупін күшейтеді.

Дамыған экономикалардың энергия сыйымдылығының төмендеуі атмосфераға тасталатын шығарындыларға қойылатын халықаралық талаптарды, энергия тиімділігі стандарттарын қатаңдатуға ықпал етеді, елдің технологиялық әзірлігінің жеткіліксіздігі салдарынан оларды сақтау қиын болуы мүмкін.

Дамыған елдерде радикалды инновацияларды енгізу осы елдердегі еңбек өнімділігінің күрт өсуіне алып келуі мүмкін, мұның өзі дамыған және дамушы экономикалардың арасындағы айырманы одан әрі ұлғайтуы ықтимал. Қазақстанға қатысты, бұл бәсекеге қабілеттілікті арттыру, әлемдік экономикадағы ел үлесін арттыру, экономикалық өсудің жоғары қарқынын ұстап тұру және сайып келгенде, әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіру үшін қосымша кедергілердің пайда болуын білдіреді.

5. Энергия тұтынудың әлемдік теңгеріміндегі өзгерістер

Халықаралық валюта қорының болжамы бойынша 2020 жылға дейінгі орта мерзімді перспективада мұнай бағаларының айтарлықтай жоғарылауы межеленбейді, бұған дамыған экономикалардың баяу қалпына келуі және дағдарыстық құбылыстардың дамушы елдерге "ауысуы" ішінара себеп болып отыр.

Ұзақ мерзімді перспективада энергияны әлемдік тұтыну көлемі

2050 жылға қарай 50 %-ға артады. Бұл ретте энергия ресурстарын әлемдік тұтынуда дамушы елдер үстемдік етіп, энергия тұтыну өсімі

2020 жылдан кейін іс жүзінде тоқтайтын дамыған елдерді басып озатын болады.

Дамыған елдердің көпшілігінде мұнай мен көмірді пайдалану көлемінің төмендеуі табиғи газ бен ЖЭК-ке сұраныстың артуымен қоса жүретін болады. Дәстүрлі энергия ресурстары бағаларының өсуі балама энергия көздерінің, оның ішінде жер қыртысындағы газ бен мұнай кен орындары рентабельділігінің артуына алып келеді.

Ұзақ мерзімді перспективада әлемдік ІЖӨ-нің энергия сыйымдылығының азаю үрдісі сақталады.

Қазақстанға ықтимал әсері

Әлемдік энергия тұтынудың өсуі аясында ұзақ мерзімді перспективада Қазақстаннан энергия ресурстарын экспорттау үшін қолайлы нарықтық конъюнктура сақталады.

Халықаралық сауда ағындарының бағыттарында, атап айтқанда, Батыс Еуропа елдерінде энергия тұтынудың өсуінің баяулауы және Қытай мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріндегі сұраныстың күшеюі салдарынан айтарлықтай өзгерістер орын алатын болады.

Ұзақ мерзімді перспективада жер қыртысындағы кен орындарындағы өндірудің өсуі Батыс Еуропа елдерінде де, Қытайда да, сондай-ақ Азия-Тынық мұхит өңірі елдерінде де нарықтардың шамадан тыс толығуы аясында Қазақстаннан энергия ресурстарын экспорттаудың жай-күйіне жағымсыз әсерін тигізуі мүмкін.

6. Климаттың өзгеруі

Атмосферада және жерге жақын қабатта парниктік газдар шоғырлануының артуы жаһандық климаттың жай-күйіне мейлінше ықпал ететін болады, 2050 жылға қарай мұндай шоғырлану әлемдегі орташа жылдық температураның 3-4ҮС-қа жоғарылуына алып келеді. Осының салдарынан жердің құрғап кетуі, ауа райының күрт құбылуы және су ресурстарының сарқылуы агроөнеркәсіптік кешеннің әлеуетін әлсірететін болады. Бұл ауыл шаруашылығы өнімін дәстүрлі экспорттаушы елдер санының қысқаруына алып келеді. Орта мерзімді перспективада жаһандық жылыну бірқатар елдерде бұрын ауыл шаруашылығын жүргізуге жарамсыз болған аумақтар үшін жаңа мүмкіндіктер ашады.

Климаттың өзгеруі әлемдік саудаға, капитал қозғалысына және көші-қонға ықпал етеді. Арктикадағы мұздың еруі Қытай, дамыған елдер және Ресей арасындағы жаңа, әлдеқайда жылдам әрі арзан көлік дәлізін ашуы мүмкін.

Ұзақ мерзімді перспективада жаһандық жылыну эпидемиялардың өршуіне, көші-қон легінің күшеюіне және даулы аумақтарды иелену үшін жанжалдардың өрбуіне себеп болуы ықтимал.

Климаттың жаһандық өзгеруі су басу, өрт, көшкін, қар көшкіні, мұздықтардың опырылуы, күшті сел көшкінінің мықтылығы сияқты дүлей апаттар қаупін күшейтеді.

Қазақстанға ықтимал әсері

Ұзақ мерзімді перспективада су ресурстарының тапшылығы Қазақстан үшін неғұрлым жоғары қауіп тудырады, бұл суды көп шығындайтын өнеркәсіп салаларының, атап айтқанда, тау кен-металлургиясы кешені мен көмір энергетикасының дамуын шектейді.

Орташа жылдық температура одан әрі жоғарылайтын болса, жердің шөлейттену проблемасы өршиді. Қазақстанның ауыл шаруашылығы аймақтары солтүстікке қарай ығысатын болады, мұның өзі ауыл шаруашылығындағы өндіріс көлеміне жағымсыз әсерін тигізеді. Ұзақ мерзімді перспективада дүлей апаттардың жағымсыз салдары күшеюі мүмкін. Таулы жерлердегі сел көшкінінің күштілігі артуы ықтимал. Елдің шөлейт аудандарындағы орманды және далалы жерлерде өрт жиілеуі мүмкін.

3. Қазақстанның 2050 жылғы пайымы

1. Елдердің табысты дамуының әлемдік практикасын талдау

Жалпыға бірдей танылған бірқатар сипаттамалардың пайдаланылатынына қарамастан, мемлекеттің дамығандығын айқындаудың бірыңғай, әмбебап тәсілдері жоқ. Бүгінгі таңда дамыған елдер тобына халықтың әл-ауқаты мен адами әлеуетінің деңгейі жоғары экономикалық және технологиялық тұрғыдан дамыған елдер жатады.

Әлемдік практикада әлемдік көшбасшылықты және дамыған мемлекет ретінде қалыптасуды қамтамасыз етудің әртүрлі жолдары мен тәсілдері белгілі. Бірақ, әр ел мемлекеттің қолында бар мәдени-тарихи, экономикалық, саяси және географиялық артықшылыққа негізделген бірегей тәсілді іске асырды, мұны қазақтандық жағдайларға бейімдеуге және қолдануға болады.

Тұтастай алғанда, табысты елдердің даму тәжірибесі олардың табысының негізінде барабар ұзақ мерзімді даму стратегиясын қабылдау, ұлттық дамудың түйінді басымдықтарына шоғырлану және қабылданған стратегияны тиімді іске асыру жатқанын көрсетті.

Әлемдік тәжірибе айғақтап отырғандай, экономикалық өсудің икемділігі, серпінділігі мен орнықтылығы және елдің әл-ауқаты бүгінде дамыған елдердің бәрінің өзіндік ерекшелігі болып табылатын, ғылымды қажетсінетін экономикаға көшумен қамтамасыз етіледі. Мұндай экономикада көрсетілетін қызметтер секторы үстем болады, өнімділіктің жоғары деңгейі қолдау табады, ал ғылыми білім мен өнеркәсіптің жоғары технологиялық секторлары экономикалық өсуді қамтамасыз етуде негіз құрушы рөл атқарады.

Қазақстан үшін ХХ ғасырда әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіре алған Оңтүстік Кореяның, Норвегияның және Сингапурдың экономикалық даму тәжірибесі неғұрлым қызығушылық тудырады.

Оңтүстік Кореяның экономикалық өсуінің негізі өткен ғасырдың 1960 – 1970-жылдары қаланған, ол уақытта үкімет қатаң мемлекеттік жоспарлау шеңберінде ауыр өнеркәсіпті дамытуға, атап айтқанда, шығындардың төмен болуына және географиялық тұрғыдан ыңғайлы орналасуына байланысты жаһандық деңгейде бәсекеге түсе алатын салаларға басымдық берді. Бұл ретте жекеше сектор мен жұртшылық экономикалық жоспарлауға шектеулі түрде қатысты.

Мемлекеттің ұзақ мерзімді даму стратегиясы бесжылдықтарға бөлінді. Осылайша, елдің даму шамасына қарай күш-жігер инфрақұрылым құруға, өндірістік қуаттарды жаңғыртуға және импорт алмастыратын салаларды дамытуға, болат құю және химия өнеркәсібі өнімін, жабдықтар мен тұрмыстық электрондық аспаптарды экспорттауға және жоғары технологиялық өнім өндірісін дамытуға мемлекеттің қомақты инвестиция салуын қамтамасыз етуге бағытталды.

Оңтүстік Корея дамуының келесі кезеңінде нарықтық тетіктерге көшу және экономикада мемлекеттің рөлін азайту қамтамасыз етілді. Сонымен қатар, экономиканың ұзақ мерзімді перспективадағы нысаналы пайымы қалыптастырылды. Ауыр машина жасаудан және химия саласынан ғылымды қажетсінетін жоғары технологиялы салаларға, сондай-ақ адами капиталды дамытуға және институттарды жетілдіруге көшу нәтижесінде Оңтүстік Корея 1990-жылдардың өзінде-ақ ең жаңа технологияларды, микроэлектрониканы, биотехнологияларды және оптиканы дамытудағы көшбасшылық есебінен ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына кірді.

Оңтүстік Кореяның үлгісі көрсеткендей, экономикалық жаңғыртудың бастапқы кезеңіндегі қажетті шарт адами капиталды дамытудың және әлемдік деңгейдегі инфрақұрылымның іргетасын құруға мүмкіндік беретін елдің бәсекелік артықшылықтарын пайдалану болып табылады.

Жоғары технологиялы экономиканы құру мен дамыту үшін бәсекелік артықшылықтарды пайдалануға негізделген экономикалық саясаттың осыған ұқсас үлгісі Норвегияның энергетикалық секторды дамыту жөніндегі тәжірибесі болып табылады.

Норвегияда мұнай-газ саласын дамыту стратегиясы мұнай кәсіпшілігінің көрсетілетін қызметтері және теңіздегі кен орындарын игеру үшін жабдықтар өндіру секторында сабақтас салалардың (теңіз тасымалы, балық аулау, құрылыс) тәжірибесі мен әлеуетін пайдалануға негізделді. Табысқа мұнай кәсіпшілігінің өнеркәсіптік кластерлерін құру, әлемдегі жетекші компаниялармен әріптестікті ілгерілету және заманауи технологиялардың жылдам трансферті арқылы қол жеткізілді.

Сонымен қатар, мемлекет норвегиялық бәсекеге қабілетті тауар өндірушілерге және көрсетілетін қызметтерді жеткізушілерге қолдау көрсетті, сондай-ақ геологиялық барлау және өндіру операцияларын жүргізу бойынша норвегиялық үш компанияның (Statoil, Hydro және Saga) негізі қаланды, оларға лицензияларды бөлу кезінде басымдық берілді.

Сингапур дамыған институттармен қоса, нақты стратегиялық жоспарлау есебінен әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кірді, институттар оның іске асырылуын қамтамасыз етті. 50 жыл бұрын мемлекеттің басты мақсаттары ІЖӨ-нің өсуі және елдің әлемдік бәсекеге қабілеттілігін арттыру болды. Бұған елдің негізгі бәсекелік артықшылығы – өз кезегінде көрсетілетін қызметтердің тартылыс орталығына айналған терең су айлағын дамыту есебінен қол жеткізілді.

Сонымен қатар, экономика экспортты ұлғайтуға, сондай-ақ ауыр өнеркәсіптен ғылымды қажетсінетін өндіріске көшуге бағдарланды. Бұл елдің нақты ІЖӨ-нің 40 жылда 8 есе өсуіне және жан басына шаққандағы ІЖӨ бойынша дамыған елдермен айырмашылықты жоюға алып келді. Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелерге салынған қомақты – 2000-ші жылдары 2%-дан астам инвестиция, техникалық білім беру бағдарламаларын енгізу және оларды өндіріспен интеграциялау реформалардың негізіне айналды.

Сондай-ақ, Сингапурда инвесторлар тарту және жаһандық бизнес-стратегиялар әзірлеу мақсатындағы Экономикалық даму жөніндегі кеңес 50 жылдан астам жұмыс істеп келеді. 1980-ші жылдары студенттерді лектерге бөлу және академиялық нәтижелерге байланысты олардың қабілеттерін қадағалау, сондай-ақ жоғары сұранысқа ие салалардағы машыққа нысаналы түрде оқыту арқылы, әлемдік деңгейдегі білім беру жүйесін құру жолымен ғылымды қажетсінетін экономика құруға алғашқы талпыныс жасалды.

Бастапқы кезеңде шетелдік білім мен мүмкіндіктерді пайдалану және әлемдік деңгейдегі білім беру және ғылыми-зерттеу институттарын құру дамыған елдер стратегиялары жетістігінің түйінді факторы болып табылады, мұның өзі сайып келгенде, дамытылатын салалардағы зерттеулер мен білім беруді бақылауға алуға мүмкіндік берді.

Экономикалық реформалар базалық салаларды дамытумен, ал кейіннен қосылған құны жоғары өнім өндірісінде маманданумен қатар жүрді.

Бұдан басқа, сәтті реформалар экономиканың өзгеруін басқаратын үйлестірілген мықты мемлекеттік институттардың басшылығымен жүзеге асырылды.

2. Ұзақ мерзімді дамудың стратегиялық бағыттарын айқындау

Басқа табысты елдердің тәжірибесін негізге ала отырып, Қазақстан бәсекелік түйінді артықшылықтарына және олардан туындайтын ұлттық даму басымдықтарына назар аудара отырып, өзінің жеке табыс моделін әзірлеуі және осы басымдықтар шеңберінде әзірленген ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін күшейту, адами капиталды дамыту, сондай-ақ саяси жүйені жетілдіру және демократияны дамыту жөніндегі жоспарларды тиімді орындауы тиіс.

Осыған байланысты, Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуының бес стратегиялық бағытын бөліп көрсетуге болады.

Бірінші. Адами капиталды дамыту инновацияның басты қозғаушы күші болып табылатын адамның дамуы үшін қажетті жағдайлар жасауды білдіреді. Адами капиталды дамыту білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау салаларында және еңбек нарығында дамыған елдердің деңгейіне қол жеткізуді көздейді. Білім берудің сапасын арттыру біліктілігі жоғары жұмыс күшін қалыптастыруға, білім беруге, технологиялар алмасуға және осының нәтижесінде өнімділіктің өсуіне ықпал етеді.

Екінші. Бизнес пен кәсіпкерлік бастамаларды дамыту үшін қолайлы жағдайларды, елдегі сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендетуді, сот жүйесі мен құқық қорғау жүйесін жетілдіруді, сондай-ақ барлық деңгейлерде мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін институционалдық ортаны жетілдіру.

Үшінші. Ұзақ мерзімді перспективада ғылымды қажетсінетін экономикаға көшу үшін қажетті салалық база қалыптастыруға негізделген кезең-кезеңді тәсілді қабылдау арқылы ғылымды қажетсінетін экономика салаларын дамыту.

Төртінші. Өнімділікті арттыру, аумақтық дамудың жаңа саясатын қалыптастыру, ұлттық инновациялық жүйе құру, инфрақұрылымды жаңғырту және энергия тиімділігін арттыру арқылы ғылымды қажетсінетін экономика құруды демейтін инфрақұрылымды жеделдетіп қалыптастыру.

Бесінші. Мультивекторлы сыртқы экономикалық дипломатияны, көші-қон саясатын, өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайту жөніндегі бастамаларға қатысуды іске асыру арқылы халықаралық қатынастар жүйесіне интеграциялануды тереңдету.

Ұзақ мерзімді дамудың бес стратегиялық бағыты өзара байланысты кешенді құрайды және олар бір-бірінен оқшау қарастырылмауы тиіс. Олардың әрқайсысы тиімді болса, бірін-бірі күшейте түседі. Сондай-ақ, бір элементтердің әлсіздігі өзгелерінің тиімділігіне нұқсан келтіретін болады. Адами капиталды дамыту әлеуметтік-экономикалық дамудың негізі, ал сапалы және тиімді институттар ғылымды қажетсінетін экономиканы ойдағыдай құру үшін шешуші мәнге ие.

Осы Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі қызмет Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуының стратегиялық бағыттарымен өзара байланысты мынадай алты қағидатқа негізделетін болады. Бұл қағидаттар реформаларды әзірлеуде маңызды рөл атқарады. Әрбір жеке қағидаттың мәні нақты саладағы шараларды әзірлеу процесінде ерекшеленуі мүмкін болғанымен, олардың көпшілігі саясаттың барлық салаларында өзекті болады.

1. Ашықтық, ең дамыған 30 елдің тәжірибесі көрсеткендей, бүгінгі таңда ол сауданы, инвестициялық қызметті дамытудың, білікті мамандарды тартудың, сондай-ақ адамдар арасында жеке байланыстарды нығайтудың аса маңызды шарттарының бірі болып табылады. Ашықтық – бұл ғылымды қажетсінетін экономиканың қозғаушы күші болып табылатын инновацияларды дамытудың қажетті алғышарты. Сонымен қатар ол институттардың ашықтығына себепші болады.

2. Бәсекелестік өнімділікті үнемі арттырудың, инновацияларды дамытудың және бәсекеге қабілеттілікті күшейтудің көзі болып табылады. Ұзақ мерзімді дамудың барлық стратегиялық бағыттарында бәсекеге қабілеттілікті дамытқан жағдайда ғана Қазақстан ашықтық қағидаты беретін мүмкіндіктерді толық көлемде пайдалана алады. Еркін бәсекелестік жағдайында әрекет ететін жекеше бизнес ғылымды қажетсінетін экономиканың негізгі қозғаушы күші болып табылады.

3. Инклюзивтілік жоғары сапалы білім алу, сапалы медициналық көрсетілетін қызметтерге және халықтың осал топтарын қоса алғанда, азаматтардың барлық санаттары үшін үшін өнімділігі жоғары еңбекке қол жеткізу үшін тең мүмкіндіктер ұсыну арқылы халықты әлеуметтік-экономикалық даму процесіне неғұрлым толық тартуды болжайды. Инклюзивтілік қағидаты қоғамда өзара сенім деңгейін арттырады, болашаққа сенім береді, қорғалғандықты сезіндіреді, сондай-ақ экономикалық дағдарыстар кезеңінде қоғамның шоғырлану дәрежесін арттырады.

Халықтың түрлі топтары табысының теңсіздігін төмендету мақсатында жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу бағдарламалары әзірленетін болады. Сондай-ақ кадрларды қайта даярлаудың тиімді бағдарламаларын енгізу арқылы экономика салаларындағы құрылымдық өзгерістердің салдарын жұмсарту үшін жағдайлар жасалатын болады.

4. Құқық үстемдігі, құқықтық айқындық пен қоғам дамуының болжамдылығының, мемлекеттік институттардың есеп беруінің негізін құрай отырып және барлық азаматтар үшін тең қағидалар белгілей отырып, ол азаматтардың мемлекеттік аппаратқа, құқық қорғау органдарына және сот жүйесіне деген сенімін нығайтуға ықпал етеді.

5. Меритократия жаңа білімге, кәсіпқойлықты өсіруге үнемі ұмтылуға ынталандырады. Әлеуметтік тиесілілігіне қарамастан, әрбір азамат үшін өзінің адал еңбегінің, тәжірибесі мен ынтасының арқасында "әлеуметтік лифт" мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жоғары көтерілуге мүмкіндік жасалады. Мемлекеттік қызмет саласына меритократия қағидатын енгізу тәжірибесі Қазақстанда қоғамдық өмірдің басқа салаларына бейімделетін болады.

6. Тұрақтылық 2050 жылды соңғы нүкте ретінде емес, ХХІ ғасырдың екінші жартысында өркендеп келе жатқан және орнықты қоғамның одан әрі жұмыс істеуі үшін Қазақстан тұғырнама қалауға тиіс табалдырық ретінде қаралатынын білдіреді. Бұдан басқа, табиғи, физикалық, адами және институционалдық ресурстардың тұрақты дамуы ұзақ мерзімді табысты стратегияның аса маңызды құралдарының бірі болып табылады.

Дамудың стратегиялық бес бағыты мен Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі қызметтің алты қағидаты Қазақстанның 2050 жылға дейінгі пайымына қол жеткізудің бағдарлары болып табылады.

3. Қазақстанның 2050 жылғы пайымы

Қазақстан Республикасын дамытудың ұзақ мерзімді пайымын былайша тұжырымдауға болады.

2050 жылы Қазақстан азаматтарының табыс деңгейі мен халықтың өмір сүру сапасы бойынша әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіреді, экономикасы өнімді әрі тұрақты болады. Бұл адамның таза қоршаған ортаға, қолжетімді және сапалы білімге, денсаулық сақтауға негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды және оның шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетуі мен өнімділігі жоғары еңбек үшін мүмкіндіктер жасауды көздейді.

Экономикалық өсу, ең алдымен, еңбек өнімділігінің, капитал мен ресурстардың ұзақ мерзімді өсуіне, өндіріс пен экспортты әртараптандыруға және елдің дамыған бизнес секторына негізделетін болады.

Экономика жаһандық нарықта бірқатар жоғары технологиялық өнім мен көрсетілетін қызметтер өндірісі бойынша жетекші орын алатын, нарықтық, ғылымды қажетсінетін өнім мен инновациялар үлесі жоғары инновациялық экономика болады. Еліміз білімді генерациялаудың және дарынды ғалымдарды тартудың орталығына айналмақ.

Шикізат қорлары, атап айтқанда, энергия ресурстары мемлекеттің негізгі кіріс көзі болудан қалып, көпсалалы ұлттық экономиканың өсуін ғана демейтін болады.

"Орнықты" экономика әлемдік тәуекелдерге төзімділігіне де, қоршаған ортаға залалсыз өсуге де бірдей қатысты болады.

Елдің электр энергиясына ішкі қажеттіліктері жаңатылатын энергия көздері есебінен қанағаттандырылатын болады. Таза энергетика мен экологиялық жоғары стандарттар климаттың жаһандық өзгеруінің артып келе жатқан қаупіне елдің төтеп беруін қамтамасыз етеді. Өндіріс пен ауыл шаруашылығының жоғары технологиялық салаларын дамыту Қазақстанға халықаралық шаруашылық қарым-қатынастарды іске асыруда өз орнын иеленуге мүмкіндік береді.

Адами капитал стратегиялық активке айналады, ал қоғамның зияткерлік және инклюзивті дамуына үлес ұзақ мерзімді перспективада инвестициялардың неғұрлым маңызды түріне айналмақ. Халықтың табиғи өсімінің жоғары болуын қамтамасыз ететін саламатты демографиялық ахуал Қазақстанның бәсекелік басымдығы болады.

2050 жылға қарай Қазақстанда кәсіпкерлікті және әрбір азаматтың өзін-өзі көрсетуін дамыту үшін қолайлы орта жасайтын, экономикалық және саяси-құқықтық институттардың икемді де тиімді жүйесі құрылатын болады.

Қазақстан экономикалық өсу үшін сыртқы ресурстарды тартатын және сонымен қатар ішкі даму әлеуетін белсенді пайдаланатын ашық елге айналады.

Қазақстан 2050 жылы – әлемдік деңгейдегі мегаполистері және бірқатар "ақылды", бәсекеге қабілетті және қауіпсіз қалалары бар урбанизацияланған мемлекет. Елдің ірі қалалары өңірлік интеграцияның жоғары деңгейін қамтамасыз ететін тиімді көліктік, логистикалық және коммуникациялық желілерге қосылатын болады.

4. Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуының түйінді көрсеткіштері

Әлемнің неғұрлым дамыған елдерінің тобына ену Қазақстан үшін өткен ғасырда дамыған елдердің бұлжымас және тұрақты параметрлері болып қала беретін базалық нысаналы индикаторларды пайдалану негізінде айқындалатын болады.

1. Қазақстанда халықтың әл-ауқатының жоғары деңгейі қамтамасыз етілетін болады. Халқының жан басына шаққандағы ІЖӨ деңгейі бойынша Қазақстан әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кірді.

Әлемдік экономика бірқалыпты өскен жағдайда Қазақстанда жан басына шаққанда ІЖӨ 12 мыңнан 60 мың АҚШ долларына дейін (сатып алу қабілетінің паритеті бойынша 2005 жылғы бағалаумен) өседі. Ол үшін өсудің 4,3% деңгейінде орташа жылдық қарқынына қол жеткізу қажет.

Қолайлы экономикалық конъюнктура сақталған жағдайда, Қазақстанда жан басына шаққанда ІЖӨ 70 мың АҚШ долларынан асады. Бұл ретте, ІЖӨ-нің орташа жылдық өсімі 5,5%-ды құрауы тиіс.

2. Экономикадағы құрылымдық өзгерістер шикізаттық емес экспорттың үлесін ұлғайтуға ықпал ететін болады. Мұнай емес экспорттың үлесі 32%-дан 70%-ға дейін артады, мұның өзі экономиканың шикізат тауарлары бағасының құбылуына тәуелділігін төмендетуге мүмкіндік беріп, макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

3. Экономиканың өсуі өндірістің барлық факторларының өнімділігін айтарлықтай арттыруға негізделетін болады. Еңбек өнімділігінің деңгейі жылына бір қызметкерге 24,5 мың АҚШ долларынан 126,5 мың долларға дейін бес есе ұлғаяды, неғұрлым дамыған мемлекеттердің деңгейіне сәйкес келеді.

4. Елде инновациялық белсенділік өседі және ғылыми-зерттеу әзірлемелеріне жұмсалатын шығыстар ұлғаяды. Ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерге жұмсалатын ішкі шығындар көлемінің ІЖӨ-ге қатынасы 0,2%-дан 3%-ға дейін өседі, бұл Қазақстанды ғылымды қажетсінетін экономикасы бар елдердің даму деңгейіне жақындатады.

5. Қазақстанда экономикалық өсудің экологиялық зиянсыз әрі тұрақты моделі қабылданатын болады. Электр энергиясын өндіру кезінде көмірқышқыл газ шығарындылары 1 000 г/кВт·сағаттан 350 г/кВт·сағатқа дейін азаятын болады. Бұған генерациялаушы қуаттарды жаңғырту және электр энергиясын өндірудің жалпы көлеміндегі энергияның жаңартылатын және балама түрлерінің үлесін 50 %-ға дейін арттыру есебінен қол жеткізілетін болады, бұл елдің энергетикалық қауіпсіздігін нығайтуға да ықпал етеді.

6. Экономиканың тиімділігі мен елдің табиғи қорларын ұтымды пайдалану жоғарылайтын болады. ІЖӨ-нің энергия сыйымдылығы екі есеге, мың АҚШ доллары ІЖӨ-ге шаққанда 0,4-тен 0,2 тонна шартты отынға азаятын болады. Ол үшін энергияның тиімділігін арттыру бойынша кешенді шаралар қабылданатын болады.

7. Елдің экономикалық дамуында шағын және орта бизнес басты рөл атқаратын болады. Бизнесті жүргізу үшін қолайлы жағдайлар жасау, адами капиталға инвестиция салу және инфрақұрылымды жаңғырту, бизнес-құзыреттер мен бизнес жүргізу дағдыларын дамыту есебінен ІЖӨ-де шағын және орта бизнестің үлесі 50 %-ға дейін артады.

8. Инвестициялық жоғары тартымдылық Қазақстан экономикасының айрықша белгісіне айналады. ІЖӨ-ге қатысты негізгі капиталға инвестициялар үлесі кемінде 30 % деңгейінде қолдау табатын болады. Инвестицияның жоғары деңгейі макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін жинақтардың дәл сондай жоғары деңгейімен қатар жүретін болады.

9. Әл-ауқаттың артуымен бірге халықтың өмір сүру жағдайы айтарлықтай жақсаратын болады. Елдегі болжалды өмір сүру ұзақтығы 70 жастан (әлемде 128-орын) 84 жасқа дейін ұлғаяды, бұл 2050 жылға қарай әлемдегі 30-шы елдің болжамды мәні болып табылады. Бала туу коэффициенті халықтың табиғи өсуін қамтамасыз етеді, бұл халықтың өз болашағына және өз балаларының болашағына сенімді болуының көрсеткіші.

10. Қазақстан жалпыға ортақ еңбек қоғамы қағидатын енгізеді. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың 2,5%-ынан кемінде 1%-дан азға төмендейді.

11. Елдің адами капитал сапасын арттыруға елдегі білім беру жүйесін түбегейлі жаңғырту ықпал ететін болады. Білім беру саласында 2030 жылға қарай 6 жасқа дейінгі балалар мектепке дейін сапалы біліммен және тәрбиемен толық қамтылатын болады. PISA, TIMSS сияқты немесе соларға ұқсас мектепте білім беру сапасын бағалау индекстері бойынша Қазақстан рейтингтері өте жоғары 30 елдің қатарына кіреді. Елдің басты университеттері әлемнің жүз жетекші ЖОО қатарына кіреді.

12. Қазақстан халық құрылымындағы орта таптың үлесі басым болатын елге айналады. Инклюзивті дамытуды қамтамасыз ету мақсатында халықтың "орташа тобы" диапазонындағы табысы бар (табыстың медианалық деңгейінің 50 – 150%-ы) үй шаруашылықтарының үлесі 2050 жылы 75%-ға дейін өседі.

13. Еліміздің дамыған 30 елдің қатарына кіруіне жинақы әрі кәсіби үкімет құру ықпал ететін болады. Мемлекеттік басқару жүйесі тиімділігінің және сыбайлас жемқорлық деңгейінің халықаралық рейтингтері бойынша Қазақстан әлем елдерінің 30-дығына кіреді.

4. Қазақстанды 2050 жылға дейін ұзақ мерзімді дамытудың стратегиялық бағыттары

Ескерту. 4-бөлімге өзгеріс енгізілді - ҚР Президентінің 10.09.2019 № 151; 13.04.2023 № 195 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Жарлықтарымен.

2050 жылға қарай елдің даму пайымына қол жеткізу күрделі міндет болып табылады. Ұзақ мерзімді экономикалық сценарийлер Қазақстанның шын мәнінде ең дамыған 30 елдің қатарына кіре алатындығын көрсетті. Сарапшылардың пікірінше, аталған мақсатқа қол жеткізудің түйінді шарты өңдеуші өнеркәсіп базасында ғылымды қажетсінетін экономиканы қалыптастыру болып табылады.

Аталған үрдіс дамыған елдерде ұзақ уақыт бойы дәйекті түрде жүргізілді. Мамандану, жаңа технологиялар, инновациялар негізінде нарықтағы жаңа тауашаларға ие болу осы елдердің бәсекеге қабілеттілігінің негізіне айналды. Ақпараттық технологияларды жаһандандыру және дамыту елдер арасындағы шекараны жоюға және инновацияның тез тарауына ықпал етті.

Нәтижесінде жаңа технологиялар дамыған елдердің өсуінің, бәсекеге қабілеттілігінің және өнімділігінің негізгі қозғаушы күшіне айналды. Олар қазіргі уақытта, негізінен, өндірістік жүйелердің импортына, технологиялар трансфертіне немесе түпкі өнімдерді құрастыруға бағытталған дамушы елдерге қарағанда, меншікті бірегей өнімдерді, технологиялық шешімдерді өндірушілер болып табылады.

Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ғылымды қажетсінетін экономика құру дамыған адами капиталға және тиімді институционалдық ортаға негізделген инновацияларды генерациялауда дәйекті тәжірибе жинақтау негізінде жүргізіледі. Ғылымды қажетсінетін экономиканы экономикалық институттардың тиімділігімен, еркін бәсекелестікпен, сапалы біліммен және ғылыммен, жоғары тұрмыс деңгейімен, инновацияға тұрақты сұраныспен, ел экономикасының әлемдік ауқымдағы бәсекеге қабілеттілігімен сипаттауға болады.

1. Адами капиталды дамыту

Экономиканы жаңғыртудың, дамудың ғылымды қажетсінетін моделін қалыптастырудың басты қозғаушы күші елдің адами капиталы болмақ. Қазақстан жоғары білікті, кәсіби еңбек ресурстарына, жоғары ғылыми және шығармашылық әлеуетке ие болмақ.

Адами капиталдың озыңқы дамуы және оның жаппай инновация құрудың басты драйверіне айналуы білім және ғылым саласын, әлеуметтік қорғау жүйесін, денсаулық сақтау саласын дамыту арқылы адамның өзін-өзі көрсетуіне, шығармашылық дамуына және оның өнімділігі жоғары еңбек етуіне арналған мүмкіндіктерін кеңейтуді білдіреді.

1.1. Білім беруді және бірегей қазақстандық мәдениетті дамыту

Қазақстандық білім беру жүйесі жастардың бойында қазіргі жағдайларда қызметте табысқа жету үшін қажетті сапаларды қалыптастыруға бағытталатын болады.

Аталған міндетті шешу мыналарға:

1) балаларды ерте дамытудың заманауи әрі тиімді жүйесін қалыптастыруға;

2) білім беру саясатын және мектепте білім беруді жаңғыртуға;

3) кәсіптік-техникалық және жоғары білім берудің тиімді жүйесін дамыту арқылы экономиканың қажеттіліктерін қанағаттандыруға;

4) басқару жүйесін және білім беруді қаржыландыруды жетілдіруге;

5) бірегей қазақстандық мәдениетті дамытуға бағытталған шаралар кешенін қабылдау арқылы жүзеге асырылатын болады.

Қазақстан балаларды ерте дамытудың заманауи және тиімді жүйесін қалыптастырады. Осы мақсаттарда ата-аналарды білім беру процесіне тарта отырып, баланың кешенді (табиғи, әлеуметтік, мәдени және когнитивтік) дамуын көздейтін, мектепке дейінгі білім беру мен тәрбиелеудің толыққанды жүйесі құрылатын болады.

Мектепке дейінгі білім беруге және тәрбиелеуге қолжетімділікті кеңейту үшін мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетіктерін пайдалана отырып, балабақшалар, жеке және шағын орталықтар салу арқылы инфрақұрылымды дамыту жұмысы жалғасатын болады. 2020 жылға қарай 3 жастан 6 жасқа дейінгі балаларға арналған мектепке дейінгі тәрбиелеу мекемелеріне деген тапшылық проблемасы толығымен шешілетін болады. Аз қамтылған отбасылардың балаларын мектепке дейінгі біліммен және тәрбиемен қамтуды қамтамасыз ету үшін мемлекеттік субсидиялау тетіктері енгізілмек. Орта мерзімді перспективада 3 жасқа дейінгі балаларды ерте дамыту бағдарламасы қабылданатын болады.

Қажетті инфрақұрылым құрумен қатар, мектепке дейінгі білім беру мен тәрбиелеудің және тәрбиешілердің біліктілігін жоғарылатудың стандарттарын енгізу арқылы көрсетілетін қызметтердің сапасын жақсарту жөнінде шаралар қабылданады.

Мектепке дейінгі білім беру мен тәрбиелеу бағдарламалары халықаралық практикада пайдаланылатын үздік стандарттар мен әдіснамаларға сай келетін болады.

Білім беру саясатын және мектептегі білім беруді жаңғырту. Білім беру саясаты функционалды сауаттылықты түбегейлі арттыруға, заманауи құзыреттілікті қалыптастыруға, жас буынды сындарлы әлеуметтендіруге, бүкіл өмір бойы білім алудың қолжетімділігіне, сондай-ақ оқыту сапасындағы өңірлік теңсіздікті төмендетуге бағытталатын болады.

Қазақстандық білім беру жүйесі оқушылардың білімді игеруін ғана емес, сонымен қатар алған білімдерін кәсіптік және еңбек қызметінде іс жүзінде қолдана білу дағдысын да қамтамасыз ететін болады. Орта мерзімді перспективада екпінді инфрақұрылымды кеңейтуден білім беру бағдарламаларының және оқыту технологияларының жаңа сапасына қол жеткізуге, заманауи оқу-әдістемелік және ғылыми-педагогикалық базаны дамытуға аудару қамтамасыз етіледі.

Орта білім берудің сапасын арттыру оқу бағдарламаларына әлемдік озық білім беру жүйелерінің деңгейіне сәйкестігі тұрғысынан мониторинг және бағалау жүйесін енгізу есебінен қамтамасыз етілетін болады. Педагогикалық шеберліктің және білім беру технологиясының үздік әлемдік практикалары енгізілетін болады, сондай-ақ үздік шетелдік профессорлар мен мамандар тартылатын болады.

Назарбаев зияткерлік мектептері жұмысының табысты тәжірибесі орта мерзімді перспективада Қазақстанның барлық мектептеріне енгізілетін болады.

2050 жылға қарай қазақстандық мектептердің түлектері қазақ, ағылшын және орыс тілдерін еркін меңгеретін болады.

Оқытушыларды даярлау, қайта даярлау, олардың біліктілігін арттыру жүйесі жаңғыртылады. Олардың жұмысқа орналасу мен мансаптық өсуінің тетіктері жетілдірілетін болады. Білім беру мекемелеріне өз оқу бағдарламаларын айқындауда мол дербестік берілмек.

Білім берудің барлық деңгейлерінде "E-learning"-ті қоса алғанда, АКТ, жаңа білім беру технологияларын белсенді пайдалануды көздейтін жаңа педагогикалық тәсілдері енгізілетін болады.

Жас ұрпақтың болашақ кәсіп таңдаудағы мүмкіндіктерін кеңейтуге жағдай туғызатын әртүрлі мамандандырылған оқу бағдарламаларын ұсынатын факультативтік білім беру жүйесі қалыптастырылатын болады.

Кәсіптік-техникалық және жоғары білім беру жүйесінің тиімділігін дамыту арқылы экономиканың қажеттіліктерін қанағаттандыру. Кәсіптік-техникалық және жоғары білім беру жүйесін дамыту еңбек нарығының бұрыннан бар және болашақ қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталатын болады.

Кәсіптік-техникалық білім беру жүйесінде қосарлы білім беру қағидаттары енгізілетін болады, оқыту процесіне нақты секторда жұмыс істейтін өндірістік оқыту шеберлері тартылады. Астана мен Алматы қалаларында әлемдік деңгейдегі кем дегенде екі колледж құрылатын болады.

Қызметкерлердің ғылымды қажет ететін экономиканы қалыптастыру арқылы жүзеге асатын еңбек нарығындағы өзгерістерге тез бейімделуін қамтамасыз ету мақсатында мамандықтар мен біліктіліктердің қолданыстағы тізбесін оларды ірілендіру және қысқарту жолымен оңтайландыру жөніндегі шаралар қабылданатын болады.

Орта мерзімді перспективада оқытуды бүкіл өмір бойы қаржыландыруға мемлекеттің, жұмыс берушілер мен қызметкерлердің үшжақты қатысу моделі әрекет ете бастайды. Бүкіл өмір бойы оқу ақысы үшін негізгі жауапкершілік қызметкерге жүктелетін болады. Мемлекет пен жұмыс берушілер қызметкерлердің белгілі бір санаттарын, оның ішінде өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың оқуын қаржыландыруға қатысатын болады.

Мемлекетті, жұмыс берушілер мен қызметкерлерді біріктіретін үшжақты комиссияларға және кәсіптік білім беру саласындағы салалық кеңестерге кәсіптік стандарттарды және біліктіліктерді тану рәсімдерін әзірлеуді қоса алғанда, біліктіліктер мен бүкіл өмір бойы оқытудың ұлттық жүйесін реттеу үшін жауапкершілік беріледі.

Жоғары білімнің ғылымды қажетсінетін экономика қажеттіліктеріне бейімделуін арттыру құрылатын зияткерлік-инновациялық кластерлері бар университеттер мен кәсіптік-техникалық мектептерді интеграциялау арқылы жүзеге асырылатын болады. Бұл үшін барлық базалық курстардың бағдарламаларына инновациялар және кәсіпкерлік, сондай-ақ қаржы менеджменті бойынша оқу модульдері енгізілетін болады. Университеттерде білімді басқару жүйесі енгізілмек.

Студенттерді шет елдердегі жоғары технологиялық стартаптарда тағылымдамадан өткізу ұйымдастырылатын болады. Бұл зияткерлік-инновациялық кластерлерде жұмыс істейтін компаниялар үшін кадрлар даярлауды және оларда жобалардың жеке стартаптарын ашуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. "Болашақ" бағдарламасы ғылымды қажет ететін экономиканың жоғары технологиялық салалары үшін мамандар даярлауға қайта бағдарланатын болады.

Жүргізілген зерттеулердің нәтижелерін коммерцияландыруды ынталандыру мақсатында зияткерлік қызметтің бюджеттік қаржыландыру есебінен алынған нәтижелерін пайдалану мүмкіндіктері беріледі.

Білім беруді басқару және қаржыландыру жүйесін жетілдіру. Басқару және қаржыландыру жүйесін жетілдіру білім беру ұйымдарын басқаруға азаматтық қоғамның қатысуын кеңейтуге және олардың қызмет сапасын бақылауды қамтамасыз етуге бағытталатын болады. Барлық білім беру ұйымдарында қадағалау кеңестері мен қамқоршылық кеңестері құрылмақ. 2030 жылға қарай орта, кәсіптік-техникалық және жоғары білім беретін барлық ұйымдарда корпоративтік басқару және академиялық дербестік қағидаттары енгізілетін болады.

Бірегей қазақстандық мәдениетті дамыту. Әлемдік қоғамдастықта танылатын Қазақстанның мәдени "бренді" қалыптастырылмақ.

Бірегей қазақстандық мәдениетті дамыту, ұлттық мәдени дәстүрлерді және қазақстандық өзіндік ерекшеліктерді сақтау мақсатында Қазақстанның бірегей мәдениетін нығайтуға және заманауи "мәдениет кластерлерін" дамытуға бағытталған Мәдениет саясатының тұжырымдамасы әзірленетін болады.

Кино, театр, музыка, көркем өнер және әдебиет салаларында сапалы жаңа мәдени өнімдер жасауды одан әрі ынталандыру жөнінде шаралар қабылданады.

Бұқаралық ақпарат құралдарын дамыту. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың серпінді дамуын ескере отырып, Қазақстанда прогрессивті ақпараттық қоғамды жедел қалыптастыру үшін барлық қажетті жағдай жасалатын болады.

Отандық ақпараттық кеңістіктің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында заманауи технологияларды пайдалана отырып, отандық БАҚ ауқымды түрде жаңғыртылады. Бәсекеге қабілетті өзіндік медиа-нарықты жоспарлы дамыту және отандық сапалы контент өндірісі ынталандырылатын болады.

Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі.

1.2. Халықтың денсаулығын жақсарту

Бұл міндет:

1) қолайлы қоршаған ортаны сақтау;

2) саламатты өмір салтын ынталандыру;

3) денсаулық сақтау жүйесін жетілдіру арқылы шешілетін болады.

Қолайлы қоршаған ортаны сақтау. Елдің әрбір тұрғынына таза суға, ауаға және толымды биоресурстарға қолжетімділік қамтамасыз етілетін болады. Қоршаған ортаны қолайлы күйде ұстау және экологияға зиянды әсер етуді барынша азайту жөніндегі шаралар енгізіледі.

Саламатты өмір сүру салтын ынталандыру. Саламатты өмір сүру салтын қалыптастыру және жаппай тарату шеңберінде спортпен айналысуға, оның ішінде жұмыс орындарында айналысуға жағдай жасалады. Жұмыс берушілердің қызметкерлер денсаулығын нығайту жөніндегі бағдарламаларды енгізуі осындай шаралардың біріне айналмақ. Тәуекел факторларына бірінші кезекте назар аудару ұзақ мерзімді перспективада едәуір пайда беруі мүмкін екенін халықаралық тәжірибе көрсетіп отыр. Осыған байланысты, алкоголь мен темекіні шектен тыс тұтыну, дене қозғалысы белсенділігінің жеткіліксіздігі және дұрыс тамақтанбау сияқты денсаулыққа жағымсыз әсерін тигізетін факторлар туралы халықтың хабардар болуын арттыру жөнінде шаралар қабылданады. Сондай-ақ жол-көлік оқиғаларының санын және өндірістік жарақаттану деңгейін азайту жөнінде шаралар қабылданатын болады.

Денсаулық сақтау жүйесін жетілдіру. Ұзақ мерзімді перспективада аурулардың профилактикасы және ертерек анықтау денсаулық сақтау саласын дамытудың басым бағыттарына айналады. Денсаулық үшін мемлекеттің, жұмыс берушінің және қызметкердің ынтымақты жауапкершілігі қағидаттарын кезең-кезеңімен енгізу жүзеге асырылатын болады.

Кең ауқымды Ұлттық скрининг бағдарламасы өмір циклінің балалық шақтан егде жасқа дейінгі бүкіл кезеңдерін қамтиды. Медициналық-санитариялық алғашқы көмек (бұдан әрі – МСАК) барлық қалалық және ауылдық елді мекендерді қамтиды. Жалпы дәрігерлік практика негізінде ұйымдастырылған МСАК жүйесі медициналық көрсетілетін қызметтің негізгі көлемін көрсететін болады. МСАК деңгейінде жұмыс істейтін жалпы практика дәрігерлерінің үлесі жыл сайын ұлғайтылатын болады.

Денсаулық сақтау саласында көліктік медицина көмегін, санитариялық авиацияны, телемедицинаны және жылжымалы дәріханалар желісін, апатты медицинаны дамыту үшін барлық қажетті инфрақұрылымдық және материалдық-техникалық жағдайлар жасалатын болады. Әрбір азаматтың денсаулық жағдайы туралы ақпаратты біріктіретін электронды денсаулық сақтау жүйесі енгізілетін болады. 2020 жылға қарай барлық денсаулық сақтау ұйымдары бірыңғай ақпараттық желіге қосылатын болады. Азаматтардың бәрінің электрондық медициналық карталары болады.

Қаржылық орнықтылықты қамтамасыз етуді әлеуметтік әріптестердің баршасы (мемлекет, жұмыс беруші, қызметкер) ынтымақты түрде жүзеге асырады. Міндетті медициналық сақтандыруды енгізу мәселелері пысықталады.

Азаматтардың медициналық көрсетілетін қызметтерді тұтынуын ұтымды ету мақсатында халық табысының өсу шамасына қарай Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде көрсетілетін қызметтерді қоспағанда, медициналық көрсетілетін қызметтердің ақысын бірлесіп төлеу тетігін енгізу мәселесі қаралады.

1.3. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру

Қазақстан елдің бүкіл халқы үшін мүмкіндіктердің теңдігі қамтамасыз етілетін инклюзивті қоғам қалыптастыруға ұмтылатын болады.

Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамыту:

1) зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін жаңғырту;

2) халықтың осал топтарын әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылатын болады.

Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін жаңғырту. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін жаңғырту зейнеткерлік жасындағы азаматтарды әлеуметтік қорғау деңгейін арттыруға, тұтастай алғанда, жүйенің қаржылық орнықтылығын қамтамасыз етуге және жинақтаушы зейнетақы жүйесінің институционалды базасын одан әрі дамытуға бағытталатын болады.

Салымшылардың жеке зейнетақы шоттарын басқарудың ашықтығы, инвестициялық қоржынды және зейнетақы төлемдерін тиімді басқару, зейнетақы активтерінің инвестициялық кірістілігінің жоғары деңгейі, азаматтардың табысын зейнетақы төлемдерімен салыстырмалы ауыстыру қамтамасыз етіледі. Мұның өзі азаматтардың зейнетақы жүйесіне сенімін арттыруға ықпал етеді.

Зейнетақы жүйесін жаңғырту азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыру үшін мемлекеттің, жұмыс берушілердің және қызметкерлердің өздерінің ынтымақты жауапкершілігін одан әрі күшейтуге негізделетін болады.

Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін одан әрі жаңғырту жөніндегі іс-шаралар кешені, сондай-ақ экономиканың неғұрлым перспективалы салаларының жобаларына зейнетақы активтерін тиімді инвестициялау тетіктері әзірленеді.

Бұған қоса, жинақтаушы зейнетақы жүйесінен, оның ішінде зейнетақы аннуитеттері есебінен зейнетақы төлемдерін жүзеге асырудың жаңа тәсілдері әзірленетін болады.

Базалық зейнетақыны кепілдік берілген ең төменгі зейнетақыға трансформациялау мәселесі пысықталып, оны тағайындаудың жаңа критерийлері мен шарттары әзірленбек.

Халықтың осал топтарын әлеуметтік қорғау. Мүмкіндіктер теңдігін қамтамасыз ету және кедейлікті түбірімен жою әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру жолымен жүзеге асырылады.

Орта мерзімді перспективада кедейлік шегі негізделген төлемдер жүйесінің енгізілуін ескере отырып, ең төменгі күнкөріс деңгейіне дейін кезең-кезеңімен көтерілетін болады, ол атаулы қолдаудың шартсыз нысанынан "өзара міндеттемелер" қағидаттарына көшуді көздейді.

Көмек алушының жұмыспен қамту және әлеуметтік бейімдеу бағдарламаларына міндетті түрде белсенді қатысуын көздейтін әлеуметтік келісімшарт тетігі енгізілетін болады. Әлеуметтік келісімшарт мемлекет тарапынан әлеуметтік қолдау шараларының кешенін, оның ішінде еңбек нарығына қайтару жолдарын қамтитын болады. Алушының әлеуметтік келісімшартты орындау жөніндегі міндеттемелерді бұзуы әлеуметтік көмек беруді тоқтатуға әкеледі.

Орта мерзімді перспективада өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың еңбек қатынастарын, оның ішінде оқыту, микрокретиттер беру және экономикалық қолайлы өңірлерге көшуге жәрдемдесу есебінен нысандандыру жөніндегі шаралар қабылданатын болады.

Еңбек етудің ерекше шарттарына мұқтаж азаматтар санатын жұмысқа орналастыру шеңберінде кәсіптік бағдарлау жөнінде консультациялар беріледі және арнайы жабдықталған әлеуметтік жұмыс орындары құрылатын болады. Орта мерзімді перспективада аналарды жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің, оның ішінде жұмыспен қамтудың икемді нысандарын (үйде жұмыс істеу, толық емес жұмыс күні) дамыту арқылы жәрдемдесудің арнайы тетіктері әзірленеді.

Мүгедектердің жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету жұмыс берушілерге арнайы жұмыс орындарын және мүгедектерге олардың өзін-өзі жетілдіруі үшін мүмкіндік беретін арнайы оқу бағдарламаларын құруға жәрдемдесуге негізделетін болады.

Арнайы әлеуметтік қызметтердің кепілдік берілген көлемі шеңберінде егде адамдар үшін олардың жас шектеулеріне және қайта әлеуметтенуге бейімделуі бойынша қызметтер көрсетілетін болады.

Еңбекті қорғау жүйесі Халықаралық еңбек ұйымының нормаларына сәйкестендіріліп, ал өндірісте жарақаттану көрсеткіштері дамыған елдердің нормативтеріне сәйкес келетін болады.

2. Институционалдық ортаны жетілдіру

Барлық азаматтарының өзін-өзі көрсетуі үшін бірдей шарттар ұсынатын инклюзивті қоғам құру елдің экономикалық өркендеуімен қамтамасыз етіледі. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің ұзақ мерзімді экономикалық табысы бай табиғи ресурстарынан, географиялық орналасуынан немесе климаттық жағдайынан гөрі, көбінесе экономикалық және саяси институттардың ашықтығы мен инклюзивтілігіне тәуелді болады. Ғылымды қажет ететін экономиканың басты элементтері – инновациялар, инвестициялар және кәсіпкерлік – меншік құқығына кепілдік берілетін, еңбек пен капиталдың ашық және икемді нарықтары әрекет ететін, адал бәсекелестік бар, ал басқару институттары транспарентті әрі қоғамға есеп беретін ортада дамиды.

Қазақстанда институционалдық ортаны жетілдіру жеке бастаманы дамыту үшін жағдай жасауға, сыбайлас жемқорлықтың төмен деңгейін қамтамасыз етуге және экономикалық әрі саяси өзгерістердің үйлесімді қабысуына бағытталатын болады. Осы бағытты дамыту мынадай міндеттерді шешуді көздейді:

1) басқару жүйесін және құқық қорғау жүйесін жаңғырту;

2) бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған экономикалық институттарды жаңғырту.

2.1. Басқару жүйесін және сот-құқық қорғау жүйесін жаңғырту

Осы міндетті шешуге:

1) орталық және жергілікті атқарушы органдар арасындағы өкілеттіктердің аражігін одан әрі ажырату;

2) мемлекеттік қызметті жетілдіру және мемлекеттік көрсетілетін қызметтер сапасын арттыру;

3) елдегі сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендету;

4) сот жүйесін жетілдіру;

5) құқық қорғау жүйесін жетілдіру арқылы қол жеткізілетін болады.

Орталық және жергілікті атқарушы органдар арасындағы өкілеттіктердің аражігін нақты ажырату.

Түрлі деңгейдегі мемлекеттік органдар құзыретінің аражігін ажырату қайталанатын функцияларды айқындауды және жоюды, жергілікті атқарушы органдардың өкілеттіктерін кеңейтуді және қызметкерлердің біліктілігін арттыруды көздейді.

Өңірлердің қаржылық дербестігін жақсарту бойынша шаралар қабылданады. Жергілікті деңгейде мәселелердің тиімді шешілуін қамтамасыз ету мақсатында жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімді жүйесін құру бойынша жұмыс жалғасатын болады.

Мемлекеттік қызметті жетілдіру және мемлекеттік көрсетілетін қызметтер сапасын арттыру.

Мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыру меритокартия қағидаттарын одан әрі тереңдетуді, "әлеуметтік лифтілер" құруды, мемлекеттік ұйымдарда корпоративтік басқару практикасын енгізуді және оның тиімділігін жаппай арттыруды, сондай-ақ мемлекеттік қызметшілердің кәсіптік деңгейін нығайтуды талап етеді.

Нәтижеге бағдарланған бюджетті толық енгізу және стратегиялық жоспарлау жүйесін жетілдіру де мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін арттыруға ықпал ететін болады.

Мемлекеттік қызметті дамытуға қомақты үлес қосатын жоғары білікті және кәсіби қызметкерлерді тарту, тиімді пайдалану және ұстап қалу үшін талантты адамдарды басқару жүйесі жетілдірілетін болады. Бұл ретте мемлекеттік қызметшілер үшін ұдайы оқыту бағдарламалары іске асырылады.

Түпкілікті тұтынушыға сапалы қызметтер көрсету мақсатында "электрондық үкіметті" одан әрі дамытуға баса назар аударылатын болады. Атап айтқанда, мемлекеттік басқару жүйесінің сапасын арттыру үшін мобильді құрылғылар арқылы мемлекеттік қызметтер көрсету үшін "мобильді үкімет" құрылады. Осыған байланысты ақпаратты өз бетінше өңдеуге және талдауға мүмкіндік беретін "ашық деректер" алаңы да іске қосылады. Мемлекеттік органдарда ұсынылатын қызметтердің тиімділігі мен сапасын арттыруға бағдарланған функционалдық процестерді үздіксіз жетілдіру бағдарламалары енгізіледі. "Бұлтты есептеулерді" және мемлекеттік қорғалған "бұлтты" G-Cloud тұғырнамасын, АКТ-аутсорсингін пайдалануға көшуге және тапсырыстарды шоғырландыруға негізделген ақпараттандырудың жаңа моделі енгізіледі. Жаңадан енгізілетін технологиялардың қолжетімділігі мен кеңінен таралуын қамтамасыз ету мақсатында халықтың компьютерлік сауатын арттыру бойынша мамандандырылған курстар енгізіледі.

Елдегі сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендету. Бірқатар бағдарламалық құжаттар, оның ішінде Құқық қорғау жүйесін одан әрі жаңғырту бағдарламасы, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (бұдан әрі – ЭЫДҰ) сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы түйінді ұсынымдары ескерілетін Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл стратегиясы, сондай-ақ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты жетілдіру жөніндегі жоспар қабылданатын болады.

Мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығын одан әрі күшейту үшін тиісті нормативтік құқықтық актілер қабылданады.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың жаңа тетіктерін енгізу мүмкіндігі, оның ішінде шетел мемлекеттері мен халықаралық ұйымдардың және жекеше сектордың лауазымды адамдарына тікелей және жанама пара беріп олармен ымыраласқаны, сондай-ақ заңсыз кірістерді заңдастырғаны үшін жауапкершілікті енгізу қаралатын болады.

Табыстар мен шығыстарды жалпыға ортақ декларациялауды енгізу, мемлекеттік қызметшілердің жалақысын көтеру мен орталық және жергілікті атқарушы органдар арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату саласындағы тиімді саясат ұзақ мерзімді перспективада сыбайлас жемқорлықты түбірімен жоюға ықпал ететін болады.

Мемлекеттік қызмет шеңберінде мемлекеттік қызметшілердің құндылықтар жүйесі жетілдіріледі, оның ішінде Мемлекеттік қызметшілердің ар-намыс кодексін сақтауы жөніндегі талаптар күшейтілетін болады.

Сот жүйесін жетілдіру. Сот жүйесін одан әрі реформалау қолжетімділікті, қарапайымдылықты және дауларды тез шешуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ қоғамның сот жүйесіне сенімін нығайтуға бағдарланатын болады. Осыған байланысты құқықтың үстемдігін нығайтуға, сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге, сондай-ақ сот ісін жүргізудің халықаралық қағидаттарын ұлттық заңнамаға одан әрі имплементациялауға бағдарланған шаралар кешені қабылданады.

Атап айтқанда, соттарға құқықтан тыс ықпал етуге қарсы іс-қимыл, оларға деген сенімді арттыру және олардың имиджін жақсарту жөнінде шаралар қабылданады. Бітімгер судьялар институтын енгізу мәселесі зерделенетін болады.

Азаматтардың дауларын жедел шешуді қамтамасыз ету мақсатында бітімгерлік рәсімдерін және медиацияны қолдана отырып, дауларды соттан тыс реттеу институттарының қызметі жетілдіріледі. Медиаторлардың қызметін танымал ету жөнінде шаралар қабылданатын болады.

Мамандандырылған соттарды құру бойынша жұмыс жалғасады, оның ішінде Жоғарғы Сотта әкімшілік істер бойынша дербес алқа құру мәселесі, сондай-ақ бір сотта бірнеше сот инстанцияларының жұмыс істеуі мәселесі қаралатын болады.

Азаматтық және қылмыстық сот ісін жүргізуде сот рәсімдерін жеңілдету бойынша жұмыс жалғасады.

Электрондық сот төрелігі жүйесін одан әрі іске асыру және жетілдіру, сот мәжілістерін электрондық хаттамалауды дамыту арқылы заманауи ақпараттық технологияларды қолдану өрістетіледі.

Сот кадрларының кәсіптік және адамгершілік деңгейін жоғарылату бойынша жұмыс жалғасады.

Құқық қорғау жүйесін жетілдіру. Құқық қорғау органдарының қызметін жетілдіру олардың заңдылықты қамтамасыз ету, азаматтардың, қоғам мен мемлекеттің құқықтарын, еркіндіктерін және заңды мүдделерін қорғау жөніндегі функцияларын одан әрі жаңғырту арқылы жүргізілетін болады.

Құқықтық негізді жетілдіру және құқық қорғау органдарының қызметін оңтайландыру бойынша құқықтық тетіктерді енгізу және заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету мәселелерінде төмен тұрған құрылымдардың рөлін күшейту бойынша шаралар қабылданады.

Осы процеске азаматтық қоғам институттарын тарту арқылы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен оларға қарсы іс-қимыл жасаудың жалпы мемлекеттік жүйесін құруға бағытталған үздіксіз жұмыс құқық қорғау органдары қызметінің маңызды бағыттарының біріне айналады.

Халықпен "құқық қорғау органы – қоғам – азамат" форматында тікелей байланыс, сондай-ақ азаматтардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін арттыруға ғана емес, құқық қорғау органдары мен халықтың арасындағы байланысты, оның ішінде қоғамдық бақылау арқылы нығайтуға да ықпал ететін құқықтық түсіндіру қызметі дамып, тереңдей түседі.

Ақпараттық технологияларды кеңінен енгізу және қылмыстық процесс субъектілері мен соттардың оларды пайдалануы олардың жұмысын оңтайландыруға, уақыт пен қаржы ресурстарын азайтуға, сондай-ақ процеске қатысушылардың сотта қорғалу және заңды көмек алу құқықтарын жан-жақты іске асыруға мүмкіндік бере отырып, олардың істің өтуі жөнінде хабардар болуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Құқық қорғау органдарының тікелей құқық қорғау функциясын жүзеге асырмайтын жекелеген құрылымдарын одан әрі демилитаризациялау бойынша жұмыс жүргізіледі.

Құқық қорғау жүйесін жетілдіру құқыққа қарсы мінез-құлықтың барлық нысандарын жоюға, қоғамның құқық бұзушылықтарға "мүлдем төзбеушілікті" қалыптастыруға, заңның үстемдігін қамтамасыз етуге және халықтың сенім деңгейін арттыруға бағытталатын болады.

2.2. Бәсекелестікті және жекеше секторды дамытуға бағытталған экономикалық институттарды жаңғырту

Бұл міндетті шешу үшін:

1) мемлекеттің экономикадағы рөлін қысқартуға;

2) шағын және орта бизнесті дамытуға;

3) зияткерлік меншікті қорғау жүйесін жетілдіруге бағытталған шаралар қабылданатын болады.

Мемлекеттің экономикадағы рөлін қысқарту. Мемлекеттің экономикадағы рөлін оңтайландыру мемлекеттік меншік үлесін және өнеркәсіптік және инфрақұрылымдық кәсіпорындарға мемлекеттің қатысу деңгейін азайтуға, мемлекеттік активтерді басқару тиімділігін арттыруға бағдарланады.

Қысқа мерзімді перспективада мемлекеттің компаниялар капиталына қатысу шарттарын регламенттейтін нормативтік құқықтық базаны жетілдіру қажеттігі туралы мәселе пысықталатын болады.

Орта мерзімді перспективада жекешелендірудің жаңа кезеңі өткізіледі. Ол үшін жұмыс істеп тұрған мемлекеттік компанияларды талдау негізінде жекеше секторға берілуге тиіс кәсіпорындар тізбесі айқындалады.

"Халықтық IPO" ұлттық компанияларының акцияларын бастапқы орналастыру жөніндегі бағдарламаны іске асыру жалғасады. Қазақстанда бағалы қағаздардың тартымды нарығын құрудың одан әрі экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі мәні басым болады.

Шағын және орта бизнесті дамыту. Ішкі және халықаралық нарықтарда еркін бәсекеге түсетін шағын және орта бизнес экономикалық өсудің негізгі қозғалтқыш күшіне айналмақ. Елдегі іскерлік ахуал әлемдегі мейлінше тартымды ахуалдардың біріне айналады.

Бұған рұқсат беру жүйесін жетілдіру және салықтық әкімшілендіруді жеңілдету ықпал ететін болады. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуді жетілдіру тұжырымдамасы шеңберінде рұқсат беру заңнамасының жаңа қағидаттары енгізілетін болады. Рұқсат ету құжаттарының бірыңғай тізбесі бекітіліп, оларды қызмет түрлерінің қауіптілік және күрделілік дәрежесі бойынша сыныптай отырып, интеграцияланған жүйе құрылады. Қысқа мерзімді перспективада үлгілік бизнес-процестерге сәйкес бірыңғай тұғырнамада рұқсат беру рәсімдерін толық автоматтандыру қамтамасыз етіледі.

Қабылданатын нормативтік құқықтық актілердің әлеуметтік-экономикалық процестерге және іскерлік белсенділікке ықпалын бағалау үшін реттеушілік әсерді талдау әдістемесі енгізілетін болады.

Салықтық әкімшілендіру процестерін, оның ішінде электрондық салық есептілігі жүйесін одан әрі дамыту жолымен оңтайландыру жалғасады. Электрондық шот-фактураларды қабылдау және өңдеу бойынша ақпараттық жүйе енгізілетін болады.

Сыртқы сауда операцияларын, атап айтқанда кедендік рәсімдерді оңайлату мақсатында қызметтер көрсету процестерін автоматтандыру жөніндегі шаралар жүзеге асырылады. Сыртқы сауда саласында жүктерді тексеріп қарау саны және кедендік рәсімдеу уақыты айтарлықтай қысқартылатын болады.

Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына (бұдан әрі – ДСҰ) кіруі шеңберінде бірқатар секторларда шетелдік қатысуға шектеулер алып тасталатын болады.

Нарыққа кіру және шығу шарттарын жақсартудан, бәсекелестікті дамытудан басқа, бизнес үшін қаржыландыруды дәйектілікпен кеңейтуге бағытталған шаралар кешені қабылданады. Салық-бюджет саясаты шағын және орта бизнесті дамыту үшін қосымша ынталандыруды қамтамасыз ететін болады.

Экономикадағы кәсіпкерлік белсенділікті дамытуға инвестицияларды тарту саласындағы саясатты жетілдіру де ықпал ететін болады.

Қаржы секторының көрсетілетін қызметтер спектрін кеңейту жөнінде жұмыс жүргізілетін болады. Көрсетілетін қаржы қызметтерін тұтынушылар мен инвесторлардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау тетіктерін кеңейтуге, қаржы ұйымдарында ішкі бақылау мен тәуекел-менеджменттің тиімді жүйесін енгізуге, сондай-ақ олардың қызметінің ашықтығын арттыруға ерекше көңіл бөлінеді.

Ішкі ресурстардың өсу шамасына қарай, жобалық инвестициялау құралдарын қоса алғанда, қаржы құралдарының мол ауқымы бар қор нарығы одан әрі дамытылады. Қор нарығын дамытуда мемлекеттік-жекешелік әріптестік маңызды рөл атқарады. Бұған бағалы қағаздар айналысының барабар көлемін қамтамасыз ететін мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының одан әрі дамуы да ықпал ететін болады.

Қазақстанның толыққанды қор нарығын қалыптастыру және оны халықаралық капитал нарығымен интеграциялау шеңберінде Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы одан әрі дамытылатын болады.

Сонымен қатар, бұқара халықтың бизнес және инвесторлық ойлау қабілетін қалыптастыру, қаржы және бизнес сауаттылығын арттыру жөніндегі заманауи бағдарламаларды ынталандыру жандандырылады.

Халықтың қалың бұқарасы арасында кәсіпкерлікті жаппай танымал ету жөніндегі жұмыс жандануда. Бұқаралық ақпарат құралдарында кәсіпкерлердің жақсы тәжірибесінің үлгілері, мысалы, кәсіпкерлік жөніндегі ақпараттық ресурстарды дамытуды ынталандыру арқылы және табыс тарихы жарияланатын болады.

Студенттердің кәсіпкерлік тәжірибе жинақтауда, өзінің оқуы шеңберінде, жұмыс істеп тұрған шағын және орта кәсіпорындардың нақты өндірістік және басқа мәселелерін шешуіне ықпал ететін жобаларды іске асыруға, мүмкіндік алуы үшін университеттерде кәсіпкерлік қызмет практикасы ынталандырылады.

Шағын және орта бизнес үшін сапа мен практикалық қайтарымы жақсартылған білім беру бағдарламалары едәуір кеңейтілетін болады. Бизнес-білім берудегі көрсетілетін қызметтер нарығын дамытуға бағытталған коучингтік, консультациялық және бапкерлік бағдарламалардың мол жиынтығын қоса алғанда, шағын және орта бизнестегі заманауи бизнес-құзыреттіліктерді дамытудың алуан түрлі тетіктерін ынталандырудың маңызы зор.

Халықаралық университеттермен әріптестікті кеңейтуге назар аудара отырып, ЖОО мен бизнес мектептерінде іскерлік білім беру сапасын шындап жақсарту міндеті тұр, мұның өзі сапалы бағдарламаларды жылдам құруға және оқытушылар арасында машықты дамытуға ықпал ететін болады.

Зияткерлік меншікті қорғау жүйесін жетілдіру. Бұл саладағы жұмыс өнертапқыштарды ынталандыруға, олардың шығармашылық үлесін мойындауға, оларға өзінің өнертабысынан материалдық пайда алу мүмкіндігін беруге бағытталатын болады.

Қысқа мерзімді перспективада зияткерлік меншік объектілеріне қорғау құжаттарын тіркеу рәсімін оңайлату және беру жөніндегі шаралар қабылданатын болады. Өтінімдерді электрондық түрде бергені үшін патенттік баж мөлшерін азайта отырып, патенттер алуға өтінімдерді электронды үкімет порталы арқылы электрондық түрде беру мүмкіндігі көзделеді.

Өндірістің жоғары технологиялық салаларын дамытуды қолдау мақсатында "жасыл дәліз" рәсімі енгізілетін болады.

Ғылым мен экономиканың басым салаларына жатқызылған өнертабыстарға патент алуға өтінімдерді басымдықпен қарау құқығы ("жасыл дәліз") берілетін болады.

Дамыған елдердің тәжірибесі негізінде қазірдің өзінде коммерцияландырылған немесе таяудағы екі жыл ішінде өндіріске енгізілуі жоспарланған өнертабыстарға арналған өтінімдерді жедел сараптау жүйесі енгізілетін болады.

Ұзақ мерзімді перспективада, патенттер санының көптеп жинақталуына және ғылымды қажетсінетін экономикаға көшу шамасына қарай, берілетін патенттердің сапасын жақсартуға назар аударыла отырып, зияткерлік меншікті қорғау жүйесі жетілдіріледі.

3. Ғылымды қажетсінетін экономика салаларын дамыту

Ғылымды қажетсінетін экономика құруға өндіруші және өңдеуші өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, көрсетілетін қызметтер секторын кеңейту, сондай-ақ өндірістің жоғары технологиялық жаңа салаларын дәйектілікпен дамыту арқылы қол жеткізілетін болады. Бұл ретте өнеркәсіпті жедел дамытуға баса назар аударылады.

Ғылымды қажетсінетін экономиканы қалыптастыру, орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективаға арналған басым міндеттерді айқындай отырып, кезең-кезеңімен жүзеге асырылатын болады.

Орта мерзімді перспективада, келесі 15-20 жылдың ішінде дамыған елдердің технологиялық дамуының қазіргі деңгейіне қол жеткізу мақсатында "қуып жету үшін өсуді" индустрияландыру жүзеге асырылады. Осы уақыт аралығы салыстырмалы түрде қолайлы әлемдік трендтер мен ашылғалы тұрған "мүмкіндіктер терезесіне" негізделген.

Ол индустрияландырудың жекелеген орта мерзімді мемлекеттік бағдарламалары шеңберінде жүзеге асырылатын болады. Осы жұмыс шеңберінде индустриялық саясаттың басымдықтары қысқартылады. Мұның өзі индустрияландыру бағдарламаларының тиімділігін арттыруға және "солып бара жатқан" салалардан босаған әкімшілік және қаржылық ресурстарды Қазақстанның бәсекелік артықшылықтары бар әрі әлемдік нарықта мамандануды тереңдете алатын салаларды жаңғыртуға және дамытуға қайта бағыттауға мүмкіндік береді.

Осы орта мерзімді кезеңде өнеркәсіптің базалық салалары (мұнай-газ өнеркәсібі, тау-кен металлургиясы секторы) экономикалық өсудің драйверлері болып қала береді, бірақ ұзақ мерзімді перспективада мемлекет кірісінің негізгі көзі болуын тоқтатады да, көп салалы ұлттық экономиканың өсуін ғана демейтін болады.

Өнеркәсіптің базалық салаларының айналасында ілеспе өндірістер құрылады. Геологиялық барлау жұмыстары, инжинирингтік және сервистік көрсетілетін қызметтер дамытылады.

3.1. Экономиканың базалық салаларын дамыту

Өнеркәсіптің базалық салаларын қолдау геологиялық барлау жұмыстарын жүргізуден, табиғи ресурстарды өндіруден бастап қайта өңделуі жоғары өнімдер шығару ісіне дейінгі толық циклді өндірістерді дамытуға бағытталатын болады.

Бұл ретте мұнай-газ секторы, уран өнеркәсібі мен тау-кен металлургиясы кешені осы бағыттағы неғұрлым басым секторлар болады.

Мұнай-газ секторын дамыту. Мұнай-газ секторындағы саясат сектордың ұзақ мерзімді экспорттық әлеуетін сақтауға бағдарланатын болады. Ол кірістілік пен мұнай-газ резервтерін өндіру мен пайдалану тәуекелдерінің, көмірсутегі ресурстарын сатудан түсетін кірістер мен инфрақұрылымды дамытуға қажетті инвестициялардың арасындағы теңгерімді айқындау негізінде құрылады.

Дамушы елдердегі дәстүрлі энергия көздеріне сұраныстың ұлғаюы мұнай өндіру секторындағы консервативтік саясаттың іске асырылуына ықпал ететін болады, бұл мұнайдың жоғары бағасын сақтауды қамтамасыз етеді.

Ұзақ мерзімді перспективада мұнай өндірудің агрессивтілігі төмендеу сценарийін қабылдау перспективада екі мақсатқа қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Біріншіден, 2050 жылға дейін мұнай ресурстарын өндіру мен экспорттаудың орнықтылығы қамтамасыз етілетін болады.

Екіншіден, елдің мұнай ресурстарын басқарудың тиімділігін арттыру жекеше секторды шикізаттық емес және жоғары технологиялық жаңа өндіріс салаларына қайта бағдарлауды көтермелеуге мүмкіндік береді.

Көмірсутегі ресурстарын өндіру саласында жұмыс істейтін қазақстандық компаниялардың бәсекеге қабілеттігін арттыру мақсатында, жергілікті компаниялардан басқа, ұлттық ғылыми-зерттеу институттарын, шетелдік мердігер-компанияларды, сондай-ақ Қазақстанның мұнай өңдеу және мұнай-химия өндірістерін біріктіретін "экожүйелер" құру бойынша шаралар қабылданатын болады.

Экожүйлер шеңберінде мұнай-газ секторымен байланысы бар өңдеуші өнеркәсіп салалары дамитын болады. Еліміздің негізгі үш мұнай өңдеу зауытын одан әрі жаңғырту 2050 жылға қарай ішкі нарықты отандық жанар-жағармай материалдарымен толық қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Саланы инновациялық-технологиялық дамытуды жандандыру мақсатында қазақстандық инженерлік-техникалық персоналды озық халықаралық тәжірибемен және инновациялық техникалық-технологиялық шешімдермен кеңінен таныстырудың коммуникациялық алаңдары қалыптастырылатын болады.

Уран өнеркәсібі әлеуетін іске асыру. Уран өнеркәсібінің тартымдылығы әлемдік нарықтағы оның өніміне деген сұраныстың тұрақтылығымен негізделеді. Қазіргі болжамдарға сәйкес, әлемдік энергия теңгеріміндегі атом электр энергетикасының үлесі ұзақ мерзімді перспективада өсе түседі.

Уран өндіру саласындағы инвестициялық тәуекелдер, кен өндіру салаларының көпшілігіне қарағанда, едәуір төмен.

Әлемдегі тұңғыш уран өндіруші бола тұрып, Қазақстан осы саладағы мамандануды тереңдетуге бағытталған саясатты жүргізетін болады.

Қазақстанның атом өнеркәсібіндегі мамандануын тереңдету өндірістік-өткізу тізбегінің барлық буындарында бірегей өнімді және қайта өңделуі жоғары көрсетілген қызметтерді құруға бағытталған.

Сонымен қатар, атом реакторларын жобалау, салу және пайдалану, отынды байыту, атом станцияларын басқару мен оларға қызмет көрсету, пайдаланылған ядролық отынды қайта өңдеу мен кәдеге жарату жөніндегі көрсетілетін қызметтерді дамытуды қамтамасыз ету қажет.

Тау-кен металлургиясы кешенін дамыту. Геологиялық барлаудан бастап металл өндірісіне дейін тау-кен металлургиясы өнеркәсібін жаңғырту сектордың жалпы қосылған құнының көлемін едәуір арттыруға мүмкіндік береді. Осыған байланысты, тау-кен металлургиясы кешеніндегі қолда бар бәсекелік артықшылықтар тұрғысынан геологиялық барлау және инжинирингтік көрсетілетін қызметтер саласын қолдау жүзеге асырылатын болады.

Мемлекет геологиялық барлау жұмыстарын қаржыландыруды кеңейтеді. Бұл ретте мемлекеттік қолдау компанияның көлемі мен меншік нысанына сәйкес сараланатын болады. Қаржыландырудың негізгі бөлігі жаңа кен орындарын іздестіруге бағытталады.

Қазақстанда геологиялық барлау қызметтерін көрсету саласындағы жұмыстарға трансұлттық инжинирингтік компаниялар тартылатын болады. Мұның өзі геологиялық барлауға заманауи инновациялық технологияларды трансферттеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Инновациялық технологияларды пайдалану саланың әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілетін қолдау үшін пайдалы қазбаларды неғұрлым тиімді өндіруге мүмкіндік береді. Уран кенін өндіру мен өңдеуде жаңа технологиялардың қолданылуы қысқа уақыт аралығында Қазақстанның әлемдік көшбасшылардың біріне айналуына мүмкіндік берген уран өнеркәсібіндегідей, қара және түсті металдарды өндіру жандандырылады.

Жалпы геологиялық барлау саласына инвестицияларды тарту үшін заңнама жетілдірілетін болады. Сонымен қатар мамандандырылған шетелдік компаниялардың капиталға қосылу мәселесі қаралады.

Орта мерзімді перспективада геологиялық барлау қызметін көрсету секторын дамыту жөніндегі функциялар жаңа бассейндерді өз бетінше де, сол сияқты инвестициялау арқылы да барлауды жүзеге асыруға қабілетті ұлттық өндіруші компанияларға беріледі.

Тау-кен металлургиясы кешенін дамыту қосылған құны жоғары терең өңделген өнім үлесін ұлғайтуға бағдарланатын болады. Осыған байланысты жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың ресурс сыйымдылығын және энергия сыйымдылығын төмендетуге, сондай-ақ еңбек өнімділігін арттыру мақсатында заманауи басқарушылық технологияларды енгізуге бағытталған іс-шаралар кешені қабылданады.

Шикізатты алу және кешенді қайта өңдеудің инновациялық технологиялары енгізілетін болады, жаңа өнім түрлері әзірленеді.

Экспорт нарығына жерігілікті өнім берушілердің тең құқылы қатысуын қамтамасыз ету мақсатында әлемдік практикаға сәйкес келетін техникалық стандарттар жетілдірілетін болады. Мұның өзі нарықтың жергілікті қатысушыларын болашақта халықаралық бәсекеге қабілеттілік үшін іс жүзінде тәжірибе алуға мүмкіндік береді.

Геологиялық барлау, өндіру, сондай-ақ логистика саласындағы технологиялардың күрделене түсуін ескере отырып, бұл салада мердігерлер мен шағын инновациялық компаниялардан тұратын экожүйелер қалыптастырылады.

Металлургия және өңдеу өнеркәсібінің кадр әлеуетін дамыту бойынша, оның ішінде әлемнің ең үздік тау-кен ісі ЖОО-ларында мамандар даярлауға мемлекеттік тапсырысты ұлғайту арқылы одан әрі шаралар қабылданады.

Әлемдік деңгейдегі тау-кен ісі университетін қалыптастыру дағдыны дамытудағы маңызды құрауыш болып табылады. Ол үшін тау-кен ісі бойынша әлемдегі жетекші мамандармен әріптестік бағдарламалары, бірлескен зерттеу бағдарламалары, сондай-ақ сала кәсіпорындарымен тығыз ынтымақтастықта үздіксіз білім беру бағдарламалары әзірленіп, технологияларды дамыту үшін арнайы орталықтар құрылмақ. Нәтижесінде халықаралық деңгейдегі машық пен операциялық шеберлік қалыптастырады.

3.2. Өңдеуші өнеркәсіпті дамыту

Өңдеуші өнеркәсіп саласындағы мемлекеттік саясат басым секторлардың шектеулі санын дамытуға бағытталатын болады. Оларды іріктеу кезінде қосылған құнның толық тізбегін құру мүкіндігі, сондай-ақ олардың экспорттық әлеуеті басты критерий болмақ. Осындай әлеуетті секторларға бастапқы кезеңде металлургия, мұнай мен газды қайта өңдеу, агрохимия, өнеркәсіптік химикаттар, полимерлер мен пластмассалар, құрылыс материалдарының өндірісі мен машина жасау жатады. Оларды дамыту үшін қолайлы экономикалық, инфрақұрылымдық және институционалдық жағдайлар жасалатын болады.

Өңдеуші өнеркәсіп мамандануды тереңдетуге, өңірлік деңгейдегі бәсекеге қабілеттілікті арттыруға және экспортқа бағдарланатын болады. Ең жаңа технологиялық стандарттарға сәйкес отандық өндірістік активтерді толық жаңарту жүзеге асырылады. Бұған экспортқа бағдарланған шикізаттық емес секторларды кеңейтуге назар аудара отырып, мемлекеттік өнеркәсіптік саясатты іске асыру ықпал ететін болады.

Өңдеуші өнеркәсіпті дамыту мақсатында әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілетті жекеше өндірістік компанияларды дамыту үшін жағдайлар жасалады, оның ішінде қажетті инфрақұрылымды дамыту, сондай-ақ қосылған құны жоғары өнімді экспорттау үшін қолжетімділк пен экономикалық жағдайларды қамтамасыз ету арқылы жасалады. Өңдеуші өнеркәсіптегі мемлекеттің қатысу дәрежесі төмендетіледі.

Өңдеуші өнеркәсіпті жедел дамытудың нәтижесінде ғылымды қажетсінетін экономикаға көшуді жүзеге асыру үшін технологиялық база қалыптастырылатын болады.

Тұтастай алғанда, өңдеуші өнеркәсіпті үдемелі дамыту жөніндегі шараларды іске асыру экономиканы әртараптандыруды ынталандыруға және өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға шоғырландырылатын мемлекеттік өнеркәсіптік саясат шеңберінде жүзеге асырылады.

Орта мерзімді перспективада Қазақстанда айтарлықтай әлеуеті бар ғылымды қажетсінетін экономиканың жоғары технологиялық секторларын дамыту үшін негіз құру бойынша шаралар кешені қабылданатын болады. Атап айтқанда, бұл – АКТ, ғарыш технологиялары, баламалы энергетика.

3.3. Жоғары технологиялық агроөнеркәсіптік кешен құру

Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту ауыл шаруашылығы өндірісінің өнімділігін арттыруға, өндірістік және өңдеуші салалардың әлеуетін игеруге және ұзақ мерзімді перспективада елдің экспорттық әлеуетін ұлғайтуға бағытталатын болады.

Дамушы елдерде халық санының өсуі есебінен азық-түлік тауарларына өсіп отырған әлемдік сұраныс, сондай-ақ жаһандық климаттық өзгерістер Қазақстанның әлемдік нарықтағы жаңа тауашаларды жаулап алуы үшін қолайлы жағдай жасайды.

Ауыл шаруашылығы шикізатын терең қайта өңдеу ауыл шаруашылығын дамытудағы стратегиялық басымдық болмақ. Мал шаруашылығының, өсімдік шаруашылығының, ет, сүт, сары май, ірімшік, ұн және қант өндірісінің бәсекеге қабілетті дайын өнімдерін өндіру көлемі ұлғайтылады.

Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту міндеті:

1) саланың инвестициялық тартымдылығын арттыруға;

2) қаржыландыруға қолжетімділікті кеңейтуге;

3) ғылыми зерттеулерді жандандыруға, технологиялардың пайдаланылып отырғандарын жаңғыртуға және жаңаларын игеруге;

4) ресурстарды ұтымды пайдалануға бағытталған шаралар қабылдауды көздейді.

АӨК-тің инвестициялық тартымдылығын арттыру. Салада реттеу процестерін жетілдіру, ең алдымен, тиімді, оның ішінде баға белгілеу процестерінің ашықтығын арттыру жолымен жер нарығын құруға бағытталатын болады.

Сонымен қатар фермерлік қожалықтар мен ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді ірілендіруге, жерді пайдаланудың тиімділігін арттыруға және ауыл шаруашылығы бизнесін жалпы дамытуға кедергі келтіретін салықтық тосқауылдар жойылатын болады, мұның өзі "көлеңкелі экономиканы" азайтуға, сондай-ақ ауыл шаруашылығы қатынастарын реттеу жүйесін жаңғыртуға ықпал етеді, бұл, өз кезегінде, саланың экономикалық әлеуетін арттыруға мүмкіндік береді.

Ұзақ мерзімді қаржыландыруға, оның ішінде халықаралық даму институттарын тарту есебінен, қолжетімділік қамтамасыз етілетін болады. Қаржыландыру мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетігін пайдалану есебінен де қамтамасыз етіледі.

Ұзақ мерзімді келісімшарттар негізінде оларды ірі сауда-өткізу желілерінің айналасында біріктіру жолымен фермерлер де ауыл шаруашылығы өнімін өткізу нарығына делдалсыз тікелей қолжетімділікке ие болады. Мұндай тетік сатып алушылар үшін, сол сияқты өндірушілер үшін де тәуекелдерді барынша азайтуға мүмкіндік беріп, өнімнің сапа стандарттарын енгізуге ықпал етеді, банктік кредиттер бойынша кепілдемелер алуды жеңілдететін болады.

Жекеше қаржы компанияларының аграрлық секторға кіру тәуекелдерін азайту үшін қарыздарға кепілдік берудің және оларды сақтандырудың мемлекеттік жүйесі енгізілетін болады.

Қаржыландырудың қолжетімділігін кеңейту шеңберінде ауыл шаруашылығы инфрақұрылымын дамытуға, өндірістік-өткізу тізбегін қалыптастыруға және өнім экспортын қолдауға инвестициялар тарту бойынша шаралар кешені енгізілетін болады.

Ғылыми зерттеулерді жандандыру. Жаңа технологияларды игеру Қазақстанға орта мерзімді перспективада құрғақ және шөлейт өңірлердегі бұрын игерілмеген жерлерді ауыл шаруашылығы айналымына қосуға, сондай-ақ сала өнімділігінің жалпы деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.

Агроөнеркәсіптік кешенді замануи тиімді әзірлемелермен қамтамасыз ету үшін мемлекет зерттеушілердің біліктілігін әлемнің озық ғылыми орталықтарында арттыруға бағытталған халықаралық ғылыми бағдарламаларды іске асыратын болады.

Технологиялық базаны жаңарту шеңберінде:

1) ауыл шаруашылығына арналған робот техникасы;

2) оптикалық талшықты технология;

3) қашықтан басқару технологиясы;

4) экологиялық таза агрохимикаттар әзірлеу;

5) егістік жерлерді суландырудың энергия үнемдейтін тәсілдерін әзірлеу;

6) ауыл шаруашылығы дақылдарының, оның ішінде олардың қуаңшылыққа төзімділігін арттыру үшін экологиялық таза түрлерін әзірлеу салаларында ғылыми зерттеулерді ұзақ мерзімді қаржыландыруға қолжетімділікті арттыру бойынша бірқатар шаралар қабылданады.

Заманауи технологияларды және шетелдік инвесторлармен бірлесіп, ауыл шаруашылығын мемлекеттің қатысуы арқылы жүргізудің үздік практикаларын тарту үшін ресурс үнемдейтін және "жасыл" технологияларды қолданатын эксперименттік модельдік шаруашылық құрылады.

Ғылым жетістіктерін тиімді пайдалану мақсатында ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер үшін білім беру және консультациялық көрсетілетін қызметтер спектрі кеңейтілетін болады.

Ресурстарды ұтымды пайдалану агрохимикаттарды, отынды, су және жер ресурстарын тұтынудың тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар кешенін қабылдау жолымен қамтамасыз етіледі.

Құрғақ және шөлейт өңірлердегі жерлерді өндірістік айналымға енгізу үшін еңбек шығындары мен отын шығыстарын барынша азайтатын жерді нөлдік өңдеудің заманауи технологияларын қолдану кеңейтілетін болады.

Су ресурстарын тиімді пайдалануға тамшылатып суару, шашыратып суару, жергілікті-импульсті суару технологияларын енгізу және су тасымалдау кезіндегі ысырапты азайту жолымен қол жеткізіледі. 2030 жылға қарай су үнемдеу технологиялары барлық егістік алқаптардың 15%-ына енгізілетін болады. Бұл уақытқа дейін ағызып суаруды 80%-дан 5%-ға дейін азайту қамтамасыз етіледі.

Рентабельділігі төмен және суды қажетсінетін дақылдарды (атап айтқанда, күріш пен мақта) көкөністермен, майлы және жем-шөп дақылдарымен алмастыра отырып, біртіндеп қысқарту жүзеге асырылатын болады.

3.4. Көрсетілетін қызмет секторын дамыту

Ұзақ мерзімді перспективада экономикалық даму мен ғылымды қажетсінетін экономикаға көшу шамасына қарай Қазақстанның ІЖӨ құрылымында көрсетілетін қызметтер секторының үлесі айтарлықтай өседі. Экономикадағы көрсетілетін қызметтер үлесі 70%-ға жуықтайды.

Қазақстандағы көрсетілетін қызметтер секторы елдің дамуына қарай кеңейтіледі, жаңғыртылады және тереңдетіледі, ал еңбек ресурстары ауыл шаруашылығы мен басқа салалардан, олардағы өнімділігінің артуына қарай, көрсетілетін қызметтер секторына қайта бөлінетін болады. Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі бұл жаңартуларды жеделдетпек.

Осыған байланысты, білім беру, кәсіптік көрсетілетін қызметтерді, туризм саласындағы көрсетілетін қызметтерді (оның ішінде экологиялық және медициналық, санаторийлік-курорттық және басқа), сервистік-технологиялық, ғарыштық қызметтерді, сондай-ақ ойын-сауық индустриясын, креативтік және басқа да көрсетілетін қызметтерді қамтитын, көрсетілетін қызметтердің өнімділігін арттырып, олардың экспортын әртараптандыру, жаңғырту және кеңейту межеленген нәтиже болып табылады. Көрсетілетін қызметтер импортын біртіндеп нысаналы алмастыру, көрсетілетін қызметтер саудасын жеңілдету мақсатында өзара тану туралы келісімдерге қосылу жүзеге асырылатын болады.

Экспортқа, ең алдымен шекара маңындағы өңір мемлекеттеріне бағдарланған көрсетілетін қызметтерді дамыту қамтамасыз етіледі. Бұл үшін экспорттың нысаналы нарықтарымен халықаралық келісімдер әзірленеді, көрсетілетін қызметтер экспорты үшін қолжетімділік пен экономикалық жағдайлар қамтамасыз етілетін болады. Орта мерзімді перспективада қазіргі заманғы көрсетілетін қызметтер секторын қамтитын экспортты ілгерілету стратегиясы іске асырылады.

Қазақстанның жылдам дамып келе жатқан экономикаларды (оңтүстікте Үндістан, солтүстікте Ресей және шығыста Қытай) байланыстыратын Орталық Азия транзиттік бағытында орналасуы логистикалық қызметтерді дамыту үшін пайдаланылатын болады.

Өңірлік ынтымақтастықты дамытуға және сауда дәліздерін пайдалануда логистикалық шығындарды азайту жөнінде шаралар қабылданатын болады.

Қазақстанды өңірдің басқа елдерімен байланыстыратын автомобиль және теміржол инфрақұрылымын кең ауқымды жаңғырту жүргізіледі. Атап айтқанда, автожол және теміржол желісінің өткізу қабілеті ұлғайтылады. Тасымалдаушылардың көлік паркін жаңарту үшін мемлекеттік қолдау көрсетілетін болады.

Логистикалық көрсетілетін қызметтер провайдерлерінің мүмкіндіктері, оның ішінде мультимодальды тасымалдар мәселелері бойынша біліктілікті арттыру және нормативтік құқықтық базаны жетілдіру есебінен кеңейтіледі.

Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығында қаржылық қызметтер көрсетуде жинақталған тәжірибе Қазақстанның осы салада мамандануын тереңдету үшін пайдаланылатын болады.

Қарыз беретін, сақтандыру және қаржылық қызметтер көрсететін ірі қаржы ұйымдары үшін қолайлы жағдай жасау жөнінде шаралар қабылданады.

АКТ-ны дамыту инновацияларды дамыту үшін адами және инфрақұрылымдық әлеуетті қалыптастыруға бағытталады.

Ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылымды құру ғылымның, білім берудің және өнеркәсіптің тығыз ынтмақтастығы арқылы жүргізілетін болады. Робот жасау, мобильді технологиялар, "бұлтты" және Grid-есептеу, жасанды интеллект, өнімділігі жоғары есептеу жүйелері, ақпаратты қорғау және оның қауіпсіздігі, сондай-ақ мультимедиалық технологиялар салаларында инновациялық шешімдер әзірлеу үшін ғылыми-зерттеу орталықтары құрылады.

АКТ саласында адами ресурстарды және кәсіпкерлік әлеуетті дамыту халықтың барлық топтарының ақпараттық технологияларды игеруі үшін жағдай жасауға бағытталатын болады. Бұл үшін электрондық білім беру мен қашықтықтан жұмыс істеуді дамыту жөніндегі жұмыс жалғасатын болады.

Сонымен қатар жылдамдығы жоғары ақпараттық желілерге жаппай қолжетімділікті қамтамасыз ету және ақпараттық технологиялар саласындағы транзиттік әлеуетті дамыту бойынша шаралар қабылданды. Бұл 2030 жылға қарай ел арқылы әлемдік ақпарат легінің кемінде 2-3%-ын өткізіп, 2050 жылға қарай бұл көрсеткішті екі есеге ұлғайтуға мүмкіндік береді.

Нарықтың коммерциялық ұшыруға қажеттіліктері ұдайы өсіп отырған жағдайларда, Қазақстан ғарыш саласын белсенді дамытатын болады.

Орта мерзімді перспективада зымыран отынының экологиялық таза құрауыштарын пайдаланатын "Бәйтерек" ғарыш зымыран кешенін салып, пайдалануға беру жүзеге асырылады.

Байланыстың және хабар таратудың, Жерді қашықтықтан зондтаудың және жерсеріктік навигацияның тек өзімізге тиесілі ғарыш желілері, ғарыш аппараттарын құрастыру-сынау кешені құрылатын болады. Оларды құру және пайдалану тұтынушыларды теле және радио хабарларын таратудың, Жерді қашықтықтан зондтаудың сапасы жоғары жерсеріктік байланыстың көрсетілетін қызметтерімен, дәлдігі жоғары жерсеріктік навигациямен қамтамасыз етеді және телекоммуникациялар, ауыл шаруашылығы, теміржол және автомобиль көлігі, жер ресурстарын басқару, геодезия, картография және энергетика сияқты салаларда Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілеттілігін, сондай-ақ шетелдік тапсырыс берушілерге ғарыштық қызметтер көрсету мүмкіндігін арттырады.

Ұзақ мерзімді перспективада ғылымды қажетсінетін ғарыш технологиялары экономиканың жоғары технологиялық аралас секторларына енгізілетін болады.

3.5. Баламалы энергетиканы дамыту

Ұзақ мерзімді перспективада энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және экологиялық жүктемені азайту мақсатында Қазақстан жаңартылатын (ЖЭК) және баламалы көздерден электр энергиясын өндіруді дамытатын болады. Өндірілетін электр энергиясының жалпы көлемінде олардың жалпы үлесі 2050 жылға қарай 50 %-ға дейін жеткізілетін болады.

Орта мерзімді перспективада жел, күн энергетикасын дамыту жөніндегі, сондай-ақ ауыл шаруашылығы дақылдары мен қалдықтарды қайта өңдеу арқылы шығарылатын биоэлектр энергетикасындағы жобалар енгізіледі. Аталған технологиялардың салыстырмалы түрде қымбат болуына орай басымдық бүгінгі күннің өзінде-ақ баға паритеті не жуық дәстүрлі генерациялау технологияларына берілетін болады, бұлар – ірі ауқымды жел қондырғылары. Өзге технологиялар, тұтынушыға түсетін экономикалық жүктемені азайту қамымен, оларды желіге интеграциялау бойынша тәжірибе алу үшін баяуырақ қарқынмен енгізіледі. 2020 жылға қарай жел, күн энергиясының және биоэнергияның жиынтық үлесі өндірілетін электр энергияның жалпы көлемінің 3%-ына дейін жеткізілетін болады.

Ұзақ мерзімді перспективада электр энергиясын жаңартылатын энергия көздеріне генерациялау технологияларын жетілдіру және дәстүрлі генерациясы бар баға паритетіне қол жеткізу жағдайында 2050 жылдың нысаналы көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін ЖЭК үлесі едәуір өсуі мүмкін.

Елдің ірі қалаларында тиісті инфрақұрылым құру жолымен көмірмен жұмыс істейтін ЖЭО-ны біртіндеп табиғи газға ауыстыру және отынның осы түрімен жұмыс істейтін жаңа жылу электр станцияларын салу жүзеге асырылатын болады.

Қазақстанда ЖЭК-ті дамыту үшін басқа елдердің тәжірибесі ең үздік практикаларды қабылдау тұрғысынан да, олардың қателігін қайталамау тұрғысынан да пайдаланылатын болады. Айталық, Қазақстанда ЖЭК түрлерінің әрқайсысына лимит белгіленіп, ол өз кезегінде қатаң қадағаланатын болады. Генерация түрлерінің әрқайсысы үшін тариф деңгейі бір жағынан инвесторларды тартатындай, екінші жағынан тұтынушыларға түсетін жүктемені азайтуға мүмкіндік беретіндей түрде айқындалатын болады. Бәсекеге қабілеттілігі дәстүрлі генерациялардың деңгейіне жететін "кемел" технологиялар дамытылатын болады, басқа технологиялар өздері бәсекеге түсе алатын шағын ауқымда не энергетикалық жүйеге оларды интеграциялау бойынша тәжірибе алу үшін пайдаланылады. Электр энергетикасын жоспарлау тұтынушыға түсетін ұзақ мерзімді жүктемені азайту үшін, қазіргі заманғы дәстүрлі технологиялар мен ЖЭК-ті дамытуды ескере отырып, тұтастай жүргізілетін болады.

4. Ғылымды қажет ететін экономиканың инфрақұрылымын жеделдетіп қалыптастыру

Өсудің барлық факторлары – еңбек, капитал және ресурстар өнімділігінің өсуі экономика салаларын жаңғыртудың және бәсекеге қабілеттілігін арттырудың түйінді тетігіне айналады. Қазіргі заманғы жағдайда өнімділіктің өсуі инновацияларды және білімді енгізумен тығыз байланысты. Сарапшылардың пікірінше, инновация өнімділікті жылына 2-3 %-ға арттыруға қабілетті. Инновациялық кластерлерде университеттерді, кәсіпкерлікті және мемлекетті біріктіретін ұлттық инновациялық жүйе инновацияға сұраныс драйвері болып табылады, ал үлкен қалалар мен олардың негізінде пайда болатын агломерациялар зерттеулердің, инновациялардың, инвесторлардың, ірі компаниялардың және жаңа бастамалардың тартылыс орталықтарына айналады. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, агломерацияның пайда болуына дамыған инфрақұрылымдық желі алғышарт болып табылады.

Қазақстанда орнықты экономикалық дамудың құралдары мен тетіктерін жетілдіру ұзақ мерзімді перспективада елдің даму шамасына қарай біртіндеп жүргізілетін болады. Бұл қоршаған ортаға зиянды әсерді азайту және энергия тиімділігінің жоғары стандарттарын сақтау арқылы жүрегізілетін болады.

Осыған байланысты, мынадай міндеттерді шешу керек:

1) өсу факторларының өнімділігін арттыру;

2) әлемдік деңгейдегі агломерациядарды қалыптастыру;

3) ұлттық ииновациялық жүйені дамыту;

4) инфрақұрылымдық шектеулерді жою;

5) алдыңғы қатарлы нысаналы инвесторларды тарту арқылы тартымды инвестициялық орта қалыптастыру;

6) "жасыл экономикаға" көшу арқылы орнықты даму.

4.1. Өсу факторларының өнімділігін арттыру

Еңбектің, капиталдың және энергия ресурстарының өнімділігін арттыру бүкіл экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күшіне айналады. Бұл экономиканың барлық секторларына қатысты. Әлемдік "бенчмаркаларға" сәйкес экономиканың барлық салалары үшін өнімділікті мониторингтеудің ұлттық жүйесі әзірленетін болады.

Жекеше сектордағы өнімділікті ынталандыру, "үнемді өндірістің" алдыңғы қатарлы құралдарын енгізу жөнінде шаралар қабылданады.

Квазимемлекеттік сектор қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында өнімділік, оның ішінде рентабельділік, инвестицияланған капиталға түсетін пайда мен дивидендтер көрсеткіштері бойынша нақты мақсаттар белгіленеді.

Жұмыспен қамтуды арттыру жөніндегі бағдарлама шеңберінде еңбек ресурстарының еңбек қызметінің өнімділігі төмен салаларынан табысы әлдеқайда жоғары және перспективалы салаларына көшуі үшін жағдайлар жасалады.

Экономика салаларында техникалық реттеу жүйесін алдыңғы қатарлы халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру жөніндегі жұмыс жалғасады.

4.2. Әлемдік деңгейдегі агломерацияларды қалыптастыру

Бұл:

1) бәсекеге қабілетті агломерацияларды белсенді дамытуды;

2) теңгерімді өңірлік дамуды;

3) ішкі көші-қон процесін ретке келтіруді көздейді.

Бәсекеге қабілетті агломерацияларды белсенді дамыту. Аумағының ұлан-байтақ ауқымын, халық санының және тығыздығының аз болуын, ғылым мен өндіріс арасындағы байланыстың әлсіздігін, сондай-ақ Қазақстанның өнеркәсіп салаларының бәсекеге қабілеттілігінің төмен екендігін ескере отырып, агломерацияларға біріктірілген саны шектеулі қалалардың қаржылық, капитал мен адами ресурстарды жұмылдыруды қамтамасыз ету қажет. Бұл агломерациялар ғылымды қажет ететін экономиканың "өсу нүктесіне" айналады.

Инновацияларды генерациялаудың тұтастай елдің бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыруға мультипликативтік әсері агломерациялардың жұмыс істеуінің артықшылығы болып табылады. Дамыған елдердің көпшілігі өз уақытында агломерациялар қалыптастыру жолымен жүрді. Агломерациялар ғылымды қажет ететін экономикаға көшу үшін жағдай жасады.

Қазақстанның жаңа агломерациялары ғылыми-зерттеу әзірлемелерінің, инновацияны және кәсіпкерлікті дамытудың орталықтарына айналмақ. Жекелеген агломерациялар шеңберінде осы әзірлемелер мен инновацияларды өндірістік-өткізу тізбектеріне тікелей жақын шоғырландыру оларды өндіріске жылдам енгізуді жеңілдетеді.

Агломерациялар ел халқының тартылыс орталығына айналады. Олар сапасы жоғары білім, ақпараттық және көлік қызметтерін ұсыну, бәсекені арттыру, шетелдік инвесторлар үшін тартымды жағдай жасау есебінен адами капиталды дамытуды және тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді.

Қазақстанның бүгінгі таңдағы аса ірі қалалары – Астана және Алматы қалалары халық саны екі миллионнан астам агломерация орталықтарына айналуы мүмкін. Бұл қалаларда шағын және орта бизнес өте белсенді дамуда, оларда еңбекке қабілетті тұрғындар үлесі жоғары. Елдің дамуына қарай келешекте Қазақстанның басқа да ірі қалалары агломерация орталықтарына айналуы мүмкін.

Өсудің экономикалық факторларын ескере отырып, агломерациялардың әрқайсысы үшін дамудың басым бағыттары мен заманауи инфрақұрылым қалыптастыру жөніндегі шаралар көрсетілген 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы әзірленетін болады.

Теңгерімді өңірлік даму. Орта мерзімді перспективада инфрақұрылымдық даму саласында жинақталған агломерациялардың оң тәжірибесі елдің басқа өңірлеріне таратылатын болады.

Бәсекеге қабілетті, "жасыл" және "ақылды" қалалар желісі құрылады. Қалалармен экономикалық байланыс жасау үшін ауылдық аумақтарға жеткілікті қолдау көрсетілетін болады. Халық саны бес мың адам және одан көп барлық ірі қалалар мен елді мекендер өртке қарсы мемлекеттік қызметтің кепілдік берілген қорғауымен қамтамасыз етіледі. Ауылдық елді мекендерде қажетті өрт сөндіру техникасымен және өрт-техникалық жабдықтарымен жарақталған ерікті өрт сөндіру құрылымдары жұмыс істейтін болады. Тасқынның, сырғыманың, селдің және көшкіннің пайда болу тәуекелі жоғары өңірлерде қажетті инженерлік-қорғау құрылыстары салынады.

Салалық бағдарламаларды өңірлік даму басымдықтарымен үйлестіру өңіраралық байланысты нығайтуға ықпал ететін болады.

Өңірлік деңгейде қалалық аумақтарды жоспарлаудың сапасы мен уақтылығын қамтамасыз етуге ерекше назар аударылады.

Жаңа өндірістерді және инфрақұрылымды орналастыру кезінде олардың шикізат пен энергия көздеріне, көлік инфрақұрылымына, өткізу нарықтарына жақындығы, сондай-ақ еңбек ресурстарының қолжетімділігі ескерілетін болады. Бұл үшін қала маңындағы аймақтарды инфрақұрылымдық дамыту бөлігінде аумақтардың бас жоспарларын қалаға іргелес аудандардың жер пайдалану жоспарларымен, сондай-ақ агломерациялардағы қала құрылысының нормативтерімен үйлестіру қамтамасыз етіледі.

Бас жоспарларды түзету халықтың болжамды санын және аумақтың әлеуетін ескере отырып, әлеуметтік, тұрғын үй және инженерлік инфрақұрылымды дамытуға және оңтайландырауға бағытталатын болады.

Ішкі көші-қон процестерін ретке келтіру. Ауылдан қалаға ішкі көші-қонның әлеуметтік салдарының алдын алу мақсатында көшіп-қонушыларды шартты жұмысқа тартуға бағытталған шаралар кешені қабылданады.

Еңбек шартын көрсеткен жағдайда, меншігінде немесе жалға алу шарттарында тұрғын үйі жоқ азаматтарға уақытша баспана ұсынылатын болады. Жұмысқа орналасуда жәрдем көрсету, көшуге субсидиялар беру және кәсіптік даярлау, қайта даярлау және біліктілікті көтеру курстарында оқыту арқылы халықтың ұтқырлығын арттыру жөніндегі шараларды іске асыру жалғасын табады.

Жалдамалы тұрғын үй нарығын одан әрі дамыту жөнінде шаралар қабылданатын болады.

4.3. Ұлттық инновациялық жүйені дамыту

Ұлттық инновациялық жүйені дамыту зерттеулерді, әзірлемелерді мемлекеттік қолдау және оларды енгізу институттарының тиімділігін арттыру, зияткерлік-инновациялық кластерлерді дамыту және қолданыстағы инновациялық инфрақұрылымды оңтайландыру жолымен жүзеге асырылатын болады.

Ғылым мен инновацияларды дамыту және қолдау бойынша ииституттардың тиімділігін арттыру. Бұл үшін венчурлік қаржыландыру жөніндегі заңнаманы жетілдіру мәселесі пысықталады, сондай-ақ зияткерлік меншікті қорғау, зерттеулерді және инновацияларды қолдау, ғылыми әзірлемелерді коммерцияландыру жөніндегі заңнама жетілдіріледі.

Университтерге, зерттеу институттарына және шағын бизнеске мемлекеттің қаржылық қолдауымен жүргізілген зерттеулерді коммерциялық пайдалануға лицензияны тапсыру құқығы берілетін болады.

Венчурлік қаржыландыруды дамыту елге шетелдік капиталды тартуға, бастапқы кезеңде венчурлік мәмілелерді шетелдік капиталмен қоса қаржыландыруға, сондай-ақ стартаптарды дамытуды қоса қаржыландыруға бағытталмақ.

Астана, Алматы және Шымкент агломерацияларының университеттерінде инновациялық әлеуетті дамытуға ерекше көңіл бөлінбек. Университеттерде инновациялық қызметті қаржыландыру қосылған құн тізбегінің барлық деңгейін – инновациялық әлеуетті және зерттеулерді дамытуды, технологияларды коммерцияландыруды, стартаптарды қолдауды қамтитын болады.

Қаржыландыру, қосымша көрсетілетін қызметтерді ұсыну, тәжірибелі кәсіпкерлерді, инвесторларды және компания басшыларын тарта отырып, тәлімгерлік бағдарламалар нысанында жәрдемдесу жолымен зияткерлік-инновациялық кластерлер аумағында квазимемлекеттік сектордың ірі компанияларының қосымша (спин-офф) өндірістерін құруды және орналастыруды ынталандыру жүзеге асырылатын болады.

Мемлекеттің, бизнестің және ғылымның өзара іс-қимылын күшейту мақсатында нысаналы технологиялық бағдарламалар іске асырылады.

Технологиялар трансферті жүйесі бірінші кезекте отандық кадрлардың құзыретін арттыру үшін оларды тарта отырып технологияларды іздестіруге және бейімделуге бағытталады.

Бұл ретте, заманауи өндірістік технологияларды енгізу мақсатында инновациялық әзірлемелерді және жаңа технологияларды сараптау жүйесі жетілдірілетін болады.

Неғұрлым перспективалы инновациялық идеялар мен жобаларды анықтау және қолдау, оларды енгізу, маштабтау және ілгерілету құралдарының жүйесін іске асырумен қатар, талантты инноваторларды іздеу және қолдау жұмысы жалғасатын болады, сондай-ақ инновациялық гранттарды ұсыну схемасы оңтайландырылады.

Сонымен қатар, инновацияны дамытуды ынталандыру жөніндегі, оның ішінде салықтық шараларды дамыту, техникалық реттеу мен стандарттардың тиімді жүйесін құру арқылы жұмыс жалғасатын болады.

Қолданыстағы инновациялық инфрақұрылымды оңтайландыру. Бұл бағыттағы жұмыс шеңберінде жаңа жіктемені енгізу арқылы технологиялық парктерді дамыту моделі қайта қаралады. Олардың мақсаты инновациялық процесте барлық мүдделі тараптар арасында ынтамақтастық үшін қолайлы жағдай жасауға, сондай-ақ жаңашылдарды техникалық инфрақұрылыммен және сервистік көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз етуге сайып келеді. Бұдан басқа, технопарктерде тренингтер жүргізіліп, консалтингтік қызметтер, құрылыс және қайта жаңғырту жөнінде қызметтер көрсетілетін болады. Осылайша, технопарктер өңірлерде инновациялық орта құру орталықтарына айналады.

Сонымен қатар, технологиялар трансфертінің халықаралық орталықтарын дамыту моделі қайта қаралып, салалық конструкторлық бюролардың функциялары кеңейтіледі.

Зияткерлік-инновациялық кластерлер желісін құру. Зияткерлік-инновациялық кластерлер іргелі және қолданбалы білім алуға және алмасуға, экономиканың басым секторларында инновациялар үшін мүмкіндіктерді жасауға және пайдалануға бағытталатын болады. Ғылыми ұйымдар коммерциялық мүмкіндіктерді анықтау, кәсіпорындармен инновациялық өнім әзірлеуге шарт жасау үшін кәсіпорындармен жұмыс істейтін болады.

Таза энергетика, робот техникасы, нанотехнологиялар, аэроғарыштық өнеркәсіп, гендік инженерия және инжинирингтік көрсетілетін қызметтер, сондай ақ басқа да жоғары технологиялық бағыттар зияткерлік-инновациялық кластерлердің басым бағыттары болады.

Зияткерлік-инновациялық кластерлер желісіне мынадай құрылымдар кіретін болады:

1) жоғары технологиялық компанияларға арналған арнайы экономикалық аймақ;

2) жоғары технологиялық өндірістер, ұлттық компаниялардың салалық институттары, қазақстандық және шетелдік компаниялардың зерттеу орталықтары орналасатын индустриялық алаң;

3) өнеркәсіптің тікелей тапсырыстары бойынша ең жаңа технологияларды әзірлеу, бейімдеу және енгізудің Инжиниринг орталығы;

4) инновациялық инфрақұрылым элементтері: технопарк, бизнес-инкубатор, коммерцияландыру және технологиялар трансферті орталығы, инновациялық венчурлік қор.

Орта мерзімді перспективада тұңғыш зияткерлік-инновациялық кластер Назарбаев Университетінде қалыптасатын болады. Өз кезегінде, "Инновациялық технологиялар паркі" арнайы экономикалық аймағы университеттерді, ірі компанияларды ғана емес, сондай-ақ шағын, орта бизнесті, инноваторлар мен өнертапқыштарды қызықтыратын инновациялық кластерге айналады. Бұл практика перспективада басқа қалаларға да таратылатын болады. Кластерлерде ғылыми әзірлемелер және академиялық кәсіпкерлік дамытылады.

4.4. Инфрақұрылымдық шектеулерді жою

Инфрақұрылымды жаңғырту жаңа технологияларды жасау және игеру саласында кәсіпкерлердің, инвесторлардың тәуекелдері мен шығындарын азайтуға, сондай-ақ халықтың тұрмыс сапасын неғұрлым дамыған елдердің деңгейіне жуықтата отырып арттыруға мүмкіндік береді.

Қысқа мерзімді және орта мерзімді перспективада инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруға, оның ішінде мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетіктерін пайдалана отырып іске асыруға жұмсалатын мемлекеттік шығыстар көлемі ұлғаятын болады. Қажетті инфрақұрылымдық базаның қалыптасуына қарай мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландыру көлемін біртіндеп азайту болжанып отыр.

Көлік инфрақұрылымын дамыту. Көлік инфрақұрылымын дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған қолданыстағы бағдарламаның жалғасы ретінде автожол және теміржол желілерін дамытуға инвестициялар тартуды қоса алғанда, саланы реформалау бойынша ұзақ мерзімді шаралар кешені қабылданады.

Агломерациялар, негізгі шекара өткелдері және облыс орталықтары арасындағы байланысты қамтамасыз ету үшін республикалық деңгейде қазіргі заманғы магистральдық дәліздер құрылатын болады.

Тасымалдарды тиімді басқаруды, көліктің барлық түрін оңтайлы пайдалануды, қозғалыс жылдамдығын арттыруды, сондай-ақ жолаушылар тасымалдау саласында көрсетілетін қызметтердің қолжетімділігі мен сапасын арттыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін көлік лектерін басқару жүйесі жетілдірілетін болады. Атап айтқанда, Зияткерлік көлік жүйесі (бұдан әрі – ЗКЖ) құрылады.

ЗКЖ бейнебақылау, жол қозғалысын басқару, жолдағы жағдайлар туралы жүргізушілерді хабардар ету және көрсетілетін көлік қызметтеріне электрондық төлемақы жүйелерін біріктіреді. ЗКЖ қалыптастыру шеңберінде елдің көлік кешені туралы ақпаратты жинақтауды, өңдеуді және сақтауды жүзеге асыратын Ұлттық ақпараттық орталық құрылатын болады.

ЗКЖ-ні енгізу кезең-кезеңімен жүзеге асырылады. Көлік лектерін зияткерлік басқару саласындағы пилоттық жобалар агломерацияларда жүзеге асырылады. Мұнда қоғамдық көліктің қазіргі заманғы түрлері, оның ішінде жүрдек автобус маршруттары мен жеңіл рельстік трамвай желілері енгізіледі. Шығарындылар мен ластануды шектеумен қатар, ресурстарды, атап айтқанда, жанар-жағармай материалдарын, энергия мен суды пайдалану тиімділігінің жоғары деңгейі қамтамасыз етіледі.

Тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымды жаңғырту. Тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымның энергия тиімділігін арттыру шеңберінде күрделі жөндеу жүргізу кезінде қазіргі ғимараттарды терможаңғыртуды жүзеге асыру жалғастырылатын болады. Жаңа ғимараттарды салу жылуды қорғау саласындағы соңғы стандарттарға сәйкес жүзеге асырылады. Ұзақ мерзімді перспективада бөлме температурасын реттеу жүйесін, тұтынылатын су және жылу энергиясын есепке алу құралдарын жаппай орнату жүзеге асырылатын болады.

Тозған құбырларды ауыстыру және сорғы станцияларын жаңғырту арқылы орталықтандырылған жылумен қамту жүйелерін жаңғырту жүзеге асырылатын болады.

4.5. Нысаналы озық инвесторларды тарта отырып, тартымды инвестициялық ахуал қалыптастыру

Тікелей шетелдік инвестицияларды қолдау қазіргі заманғы көрсетілетін қызметтер секторын қоса алғанда, экономиканың барлық салаларын дамытудың басым бағытына айналады. Салааралық тәсілді пайдалана отырып инвестициялар тарту жөніндегі жұмыс үйлестірілетін болады. Бұл Қазақстанның экономика салаларының жедел өсуіне қол жеткізудегі әлеуетін арттырады.

Экономикаға озық технологиялар мен білімнің табысты трансфертін жүзеге асыруға қабілетті салалық көшбасшыларды ынталандыру және қолдау тетігі әзірленетін болады. Процесс жекелеген нақты жобаларды, сол сияқты нысаналы инвесторларды анықтауға бағытталады.

Қазақстанда инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін кадрларды іздеуде, даярлауда және қайта даярлауда шетелдік инвесторларға жәрдем көрсетіледі. Бұл әлеуетті шетелдік инвесторлар үшін инвестициялық және операциялық тәуекелдерді төмендетуге ықпал етеді, мұның өзі елге тікелей шетелдік инвестициялардың неғұлым сапалы легін тартуға оң әсерін тигізеді. Пост-инвестициялық мониторинг және жобалардың тиімділігін басқару процесі жетілдіріледі.

Дайын өнім экспортының рәсімдері айтарлықтай жеңілдетіледі. Инвестициялық ортаның жай-күйіне ашық және тиімді мониторинг енгізіледі.

4.6. "Жасыл экономикаға" көшу арқылы орнықты даму

Орнықты дамуды қамтамасыз ету үшін "жасыл экономикаға" көшуге бағытталған шаралар кешені іске асырылады:

1) суды пайдалану тиімділігін арттыру және ел халқы мен экономикасын сумен қамтамасыз ету;

2) энергия тиімділігін арттыру;

3) тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтарды басқару жүйесін дамыту;

4) атмосфераға шығарындыларды азайту.

Суды пайдалану тиімділігін арттыру және ел халқы мен экономикасын сумен қамтамасыз ету.

Қазақстанның су шаруашылығын басқаруға мынадай міндет қойылған: халықты және экономиканы жеткілікті көлемде және сапалы сумен қамтамасыз ету.

Су ресурстарының әлеуетті тапшылық тәуекелін азайту үшін ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте және коммуналдық секторда суды үнемдеу бойынша шаралар әзірленеді және енгізілетін болады. Бұл үшін: ауыл шаруашылығында суару және дренаж жүйелері қалпына келтіріледі, суарудың заманауи су үнемдеуші технологиялары пайдаланылады (мысалы, тамшылатып суару, жаңбырлатып суару және т.б.), жерді өңдеудің аудармай қопсыту сияқты су үнемдеуші технологиялары енгізіледі, коммуналдық су беру, сондай-ақ су бұру желілері жаңғыртылады. Бұдан басқа суды тазарту және сарқынды суларды өңдеу жүйелері қайта жаңғыртылады, өнеркәсіпте су үнемдеуші технологиялардың үлесі, екінші қайтара су тазарту, сондай-ақ айналымды сумен жабдықтау қуаты ұлғайтылады. Су инфрақұрылымының ірі объектілері – магистральдық арналарды, су резервуарларын, плотиналарды қайта жаңғырту жөніндегі іс-шаралар шығындарды азайтудың ең маңызды тетігі болып табылады. Аталған іс-шараларды іске асыру үшін су шаруашылығы және гидромелиоративтік инфрақұрылымдық объектілердің барлығына көпфакторлы тексеру жүргізіледі.

Қолжетімді су ресурстарының азаюына жол бермеу үшін іргелес мемлекеттердің бәрімен трансшекаралық сулар бойынша келісімдер жасалады. Бұдан басқа көпжылдық қолжетімді су қорларын ұлғайту үшін жаңа инфрақұрылым объектілерін салу жөніндегі іс-шаралар іске асырылады. Сондай-ақ суы тапшы бассейндерге су ресурстарын жіберу және жер астындағы жаңартылатын су көздерін пайдалану бойынша үнемді техникалық шешімдер әзірленеді.

Энергия тиімділігін арттыру. 2050 жылға қарай баламалы энергия елде өндірілетін бүкіл энергияның жартысын құрауы тиіс. Энергия тиімділігін және энергияны үнемдеуді арттыруда мамандандырылған энергосервистік компанияларға (бұдан әрі – ЭСКО) негізгі рөл берілетін болады.

Бұл институтты құрудағы негізгі міндет – энергия үнемдеу жобаларының энергоаудитінен, оларды әзірлеуден, жобалаудан, пайдаланудан, техникалық қызмет көрсетуден бастап энергосервистік келімісшарттар жасау жолымен қаржыландыруға дейін энергия үнемдеу саласындағы қызметтер кешенін көрсету болмақ. Энергосервистік компанияларға қаржылық және лизингтік көмек көрсетілетін болады.

Өндірістің энергияны көп қажет етуін төмендету мақсатында "Энергия тиімділігінің көшбасшысы" бағдарламасы қабылданатын болады. Орта мерзімді перспективада бағдарламаға қатысу үшін 5-тен 10-ға дейінгі өнім түрі таңдап алынады. Олар үшін өндірудің және коммерциялық өткізудің энергия тиімділігін және экологиялық тазалықтың ең жоғары деңгейін қамтамасыз ететін тәсілдері айқындалатын болады. Осы өндірістер үшін өнімнің осы түрін өндіретін барлық өндірушілердің қолдануы үшін міндетті стандарттар әзірленеді. Өндірістің эталондық тәсілдерін енгізген компаниялар субсиядиялар, мемлекеттік тапсырыстар түріндегі кеңейтілген мемлекеттік қолдауға ие болады Бастапқы кезеңде өнімнің басым түрлері экономиканың энергияны неғұрлым қажетсінетін салаларында – энергетикада, көмір өндіруде, металлургияда, ауыл шаруашылығында және көлікте іріктеп алынатын болады.

Ұзақ мерзімді перспективада экономиканың өндірістік секторының бәрін бағдарламамен толық қамтуға қол жеткізу мақсатында өнім түрлерінің саны біртіндеп ұлғайтылады.

Тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтарды басқару жүйесін дамыту. Қоршаған ортаның тұрмыстық қалдықтармен ластану деңгейін төмендетуге мамандандырылған инфрақұрылым құру және қалдықтарды жинау мен кәдеге жаратудың жаңа стандарттарын қабылдау арқылы қол жеткізілетін болады.

Өндірісте қауіпті қалдықтарды жою жөніндегі технологияларды қоса алғанда, экологиялық қауіпсіз технологиялар мен процестерді пайдалану қолдау табатын болады.

Қоқыс өңдейтін зауыттар салынып, қоқысты кәдеге жарату жөніндегі полигондар кеңейтіледі және ашық қоқыс үйінділері жойылады. Ресурстарды, оның ішінде ағынды суларды өңдеуді және екінші қайтара пайдалануды кеңінен қолдануға көшуге байланысты қалдықтарды сақтауға арналған полигондар саны қысқартылмақ.

Әр тұтынушы деңгейінде тұрмыстық қалдықтарды бөлек жинау енгізілетін болады.

Ұзақ мерзімді перспективада өнім бірнеше айналымда пайдаланылатын тұйық циклді экономикаға көшу жүзеге асырылады.

Атмосфераға шығарындыларды азайту. Қоршаған ортаға шығарындыларды барынша азайтуға Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшуі жөніндегі тұжымдаманы, "Жасыл көпір" бастамасын іске асыру және БҰҰ-ның климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенциясы мен өзге де келісімдердің міндеттемелерін орындау шеңберінде қол жеткізілетін болады.

Өндірістегі көмірқышқыл газы мен басқа да парниктік газдар шығарындыларын қысқарту және энергияның баламалы көздерін қолдау мақсатында көмірқышқыл газының шығарындыларына салынатын салықты қоса алғанда, нарықтық және нарықтық емес тетіктерді енгізу мәселелері қаралады. Ұзақ мерзімді перспективада өнеркәсіптік кәсіпорындар шығарындыларының стандарттары Еуропалық Одақ стандарттарына сәйкестендірілмек.

Өнеркәсіптік кәсіпорындарды іргелес аумақтардағы қоршаған ортаны қорғау мен қалпына келтіруге инвестиция салуға ынталандыратын "таза шығындардың болмауы" тетігі енгізіледі. Шаңның, күкірт қостотығы мен азот тотығының шығарындылары жөніндегі стандарттар қатаңдатыла түседі. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен объектілер жер және су ресурстарының кемінде 10 %-ын қамтитын болады.

5. Әлемдік және өңірлік экономикаға интеграциялауды терңедету

Бүгінгі таңда дамыған елдердің бәрінде ашықтық пен халықаралық қатынастар жүйесіне интеграциялану дәрежесінің жоғары екенін көруге болады. Жаһандық бәсекелестік шарттарында халық санының аз болуы мен теңізге шығатын жолдың болмауын ел экономикасының ашықтығымен өтеуге болады.

Ұзақ мерзімді табысты даму үшін Қазақстанның сыртқы нарықтарға, агломерацияларға қол жеткізуі қажет, жаһандық "ақылды қалалар" желісіне қосылу, ал шекара маңындағы өңірлердің шекара маңындағы сауданы дамытуы қажет. Қазақстанның, күтпеген экономикалық және саяси тәуекелдерге дайын болуы керек, олар өңір елдерінен бастау алуы мүмкін.

Мұның бәрі Қазақстанның белсенді интеграциялық саясат жүргізуін талап етеді. Бұл ретте оның экономикалық аспектісін, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және көші-қонды реттеу мәселелерінен бөліп қарауға болмайды.

Осыған байланысты бұл бағыттағы түйінді міндеттер:

1) өңірлік интеграцияны тереңдету;

2) теңгерімді көші-қон саясаты;

3) халықаралық тұрақтандыру процестеріне қатысу болмақ.

Өңірлік интеграцияны арттыру. Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуына байланысты ұзақ мерзімді перспективада Кеден одағы шеңберінде Қазақстан, Ресей және Беларусь интеграциясын тереңдету жалғасатын болады. Ресеймен және Беларусьпен бірге Қазақстан басқа елдердің одаққа еркін қосылуын көздейтін ашықтық қағидатын ұстанатын болады.

Еуропа мен Азияның тоғысқан тұсында орналасқан ел ретінде Қазақстанның географиялық артықшылығы Қытаймен сауда-экономикалық байланыстарды кеңейту, оның ішінде Қазақстан-Қытай шекарасында өңірлік сауда-логистикалық хаб құру арқылы кеңейту үшін қолданылатын болады.

Еуропаның, Азияның және Американың теңізге тікелей шыға алатын және тораптық транзиттік нүктелер болып табылатын елдерінде көліктік-логистикалық орталықтар құруға инвестициялар жүзеге асырылады.

"Батыс Қытай – Батыс Еуропа" халықарлық транизиттік дәлізі өңірдегі жүк тасымалдайтын негізгі маршрут болмақ. Дәліз көрсетілетін қызметтердің жоғары деңгейін қамтамасыз етеді, ондағы техникалық қолжетімділік зияткерлік заманауи көлік жүйесімен және логистикалық орталықтардың көрсетілетін қызметтерімен үйлесетін болады.

Теңгерімді көші-қон саясаты. Осы бағыт шеңберінде Қазақстанға еңбек нарығында талап етілетін шетелдік білікті қызметкерлерді, сондай-ақ кәсіпкерлер мен инвестораларды тарту, оның ішінде келу, тұру және еңбек қызметін жүзеге асыру шарттарын жеңілдету жолымен тарту үшін жағдай жасалатын болады.

Көшіп-қонушылардың әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік мәдени интеграциялануы үшін қолайлы жағдайлар жасау, оның ішінде көшіп-қонушыларды ақпараттық және құқықтық қолдау орталықтарын құру, мемлекеттік тіл мен орыс тілін, Қазақстанның тарихы мен мәдениетін оқыту курстарын ашу арқылы жасау қамтамасыз етіледі.

Осы бағытта мемлекет ішіндегі деңгейде ақпарат алмасуды, сондай-ақ шетел мемлекеттерінің құзыретті органдарымен ынтымақтастықты көздейтін заңсыз көші-қонға қарсы әрекет ету жөнінде шаралар қабылданатын болады.

Халықаралық тұрақтандыру процестеріне қатысу. Қазақстан инвестициялар көлемін арттыру және құру көзделіп отырған KazAID агенттігі шеңберінде техникалық көмек бағдарламаларын кеңейту арқылы Орталық Азия елдірмен байланысты тереңдетуді қолдайтын болады. Өзінің бітімгершілік ұстанымын күшейту шеңберінде Қазақстан бейбіт келіссөздер мен конференцияларды ұйымдастырушы ретінде әрекет етіп, сондай-ақ өз аумағында халықаралық ұйымдардың өңірлік өкілдіктерін ашуға жәрдемдеседі.

Қазақстанның халықаралық ұйымдар мен интеграциялық бірлестіктер шеңберіндегі жұмысты жалғастыруы өңірдегі тұрақтылықты сақтауға ықпал етеді.

5. Тұжырымдаманы іске асыру тетіктері

Тұтастай алғанда, Тұжырымдама 2050 жылға қарай әлемнің анағұрлым дамыған 30 мемлекеттің қатарына кіру үшін Қазақстанды дамытудың басты идеяларының негізін қалайды.

Тұжырымдаманың стратегиялық бағыттарының іске асырылуын және нысаналы индикаторларына қол жеткізуді мониторингілеу мен бағалау оны табысты іске асырудың қажетті шарттары болып табылады.

Осы Тұжырымдаманы дәйекті және нысаналы түрде іске асыру стратегиялық бағдарламалық құжаттар, сондай-ақ өзгерістерді талап ететін заңнамалық және нормативтік құқықтық актілер арқылы жүзеге асырылатын болады.

Тұжырымдаманың іске асырылуын мониторингілеу мен бағалау кезең-кезеңімен жүргізіледі, аралық нәтижелер мен қалыптасқан үрдістердің талдануын ескере отырып, бұлар стратегиялық даму бағыттарын түзетуге мүмкіндік береді.

Ұзақ мерзімді Тұжырымдаманы қысқа мерзімді бастамалармен біріктіру мақсатында үйлестіру органын құру мәселесі қаралатын болады. Бұл органның басты рөлі Тұжырымдаманың іске асырылуын мониторингілеуді және бағалауды жүргізу болмақ.

6. Тұжырымдаманы іске асыру көзделетін нормативтік құқықтық
актілердің тізбесі

Тұжырымдаманы мынадай нормативтік құқықтық актілер арқылы іске асыру көзделіп отыр.

Заңнамалық актілер:

1) Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдедегі № 167 Қылмыстық кодексi;

2) Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 13 шілдедегі № 411 Азаматтық іс жүргізу кодексі;

3) "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" 2001 жылғы 30 қаңтардағы № 155 Қазақстан Республикасының кодексі;

4) Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 20 маусымдағы № 422 Жер кодексі;

5) Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 шілдедегі № 477 Орман кодексі;

6) Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 9 шілдедегі № 481 Су кодексі;

7) Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы № 212 Экологиялық кодексі;

8) Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы № 251 Еңбек кодексі;

9) Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсанындағы № 95-IV Бюджет кодексі;

10) "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 2008 жылғы 10 желтоқсандағы № 99-IV Қазақстан Республикасының Кодексі(Салық кодексі);

11) "Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" 2009 жылғы 18 қыркүйектегі № 193-IV Қазақстан Республикасының Кодексі;

12) "Қазақстан Республикасындағы көлiк туралы" 1994 жылғы 21 қыркүйектегі № 156 Қазақстан Республикасының Заңы;

13) "Жол жүрiсi қауiпсiздiгi туралы" 1996 жылғы 15 шілдедегі № 29 Қазақстан Республикасының Заңы;

14) "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" 1998 жылғы 2 шілдедегі № 267 Қазақстан Республикасының Заңы;

15) "Мемлекеттік қызмет туралы" Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі № 453 Заңы;

16) "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы" 2001 жылғы 23 қаңтардағы № 148 Қазақстан Республикасының Заңы;

17) "Халықты жұмыспен қамту туралы" 2001 жылғы 23 қаңтардағы № 149 Қазақстан Республикасының Заңы;

18) "Автомобиль жолдары туралы" 2001 жылғы 17 шілдедегі № 245 Қазақстан Республикасының Заңы;

19) "Инвестициялар туралы" 2003 жылғы 8 қаңтардағы № 373 Қазақстан Республикасының Заңы;

20) "Мәдениет туралы" 2006 жылғы 15 желтоқсандағы № 207 Қазақстан Республикасының Заңы;

21) "Лицензиялау туралы" 2007 жылғы 11 қаңтардағы № 214 Қазақстан Республикасының Заңы;

22) "Ақпараттандыру туралы" 2007 жылғы 11 қаңтардағы № 217 Қазақстан Республикасының Заңы;

23) "Мемлекеттік сатып алу туралы" 2007 жылғы 21 шілдедегі № 303-III Қазақстан Республикасының Заңы;

24) "Білім туралы" 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Қазақстан Республикасының Заңы;

25) "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының кодексін (Салық кодексі) қолданысқа енгізу туралы" 2008 жылғы 10 желтоқсанындағы № 100-IV Қазақстан Республикасының Заңы;

26) "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" 2010 жылғы 24 маусымдағы № 291-IV Қазақстан Республикасының Заңы;

27) "Ғылым туралы" 2011 жылғы 18 ақпандағы № 407-IV Қазақстан Республикасының Заңы;

28) "Мемлекеттік мүлік туралы" 2011 жылғы 1 наурыздағы № 413-IV Қазақстан Республикасының Заңы;

29) "Халықтың көші-қоны туралы" 2011 жылғы 22 шілдедегі № 477-IV Қазақстан Республикасының Заңы;

30) "Ғарыш қызметі туралы" 2012 жылғы 6 қаңтардағы № 528-IV Қазақстан Республикасының Заңы;

31) "Газ және газбен жабдықтау туралы" 2012 жылғы 9 қаңтардағы № 532-IV Қазақстан Республикасының Заңы;

32) "Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру туралы" 2012 жылғы 13 қаңтардағы № 541-IV Қазақстан Республикасының Заңы;

33) "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы туралы" 2013 жылғы 16 қаңтардағы № 70-V Қазақстан Республикасының Заңы;

34) "Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы" 2013 жылғы 15 сәуірдегі № 88-V Қазақстан Республикасының Заңы;

35) "Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" 2013 жылғы 21 маусымдағы № 105-V Қазақстан Республикасының Заңы.

Стратегиялық және бағдарламалық құжаттар:

1) "Қазақстан Республикасында 2006 – 2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 29 қарашадағы № 1677 Жарлығы;

2) "Астана қаласын орнықты дамытудың 2030 жылға дейінгі стратегиялық жоспары туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 17 наурыздағы № 67 Жарлығы;

3) "Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығы;

4) "Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама туралы және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылған деп тану туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығы;

5) "Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған "Саламатты Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қарашадағы № 1113 Жарлығы;

6) "Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығы;

7) "Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 29 маусымдағы № 110 Жарлығы;

8) "Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2020 жылға дейінгі болжамды схемасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 21 шілдедегі № 118 Жарлығы;

9) "Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметі жаңа моделінің тұжырымдамасы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 21 шілдедегі № 119 Жарлығы;

10) "Қазақстан Республикасының Әскери доктринасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 11 қазандағы № 161 Жарлығы;

11) "Ақпаратты Қазақстан – 2020" мемлекеттік бағдарламасы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 8 қаңтардағы № 464 Жарлығы;

12) "Қазақстан халқы Ассамблеясының (2020 жылға дейінгі) даму тұжырымдамасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 18 сәуірдегі № 552 Жарлығы;

13) "Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі инновациялық даму тұжырымдамасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 4 маусымдағы № 579 Жарлығы;

14) "Қазақстан Республикасының жаңа бюджет саясатының тұжырымдамасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 26 маусымдағы № 590 Жарлығы;

15) "Қазақстан Республикасында діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл жөніндегі 2013 – 2017 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 24 қыркүйектегі № 648 Жарлығы;

16) "Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі 2011 – 2015 жылдарға арналған салалық бағдарламаны бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 308 қаулысы;

17) "Қазақстан-2020: болашаққа жол" Қазақстан Республикасы мемлекеттік жастар саясатының 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасы туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 27 ақпандағы № 191 қаулысы;

18) "Жұмыспен қамту 2020 жол картасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 19 маусымдағы № 636 қаулысы;

19) Қазақстан Республикасының құқық қорғау жүйесін одан әрі жаңғыртудың 2014 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы;

20) аумақтарды дамыту бағдарламалары;

21) мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары.

Қорытынды

Қазіргі болжамдарға сәйкес Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіруі жөніндегі мақсатқа қол жеткізуге болады. Ол үшін елімізге табиғи және адами ресурстарды, капиталды пайдаланудың, институционалдық ортаны және аумақтық дамуды жетілдірудің бағыттары туралы түйінді шешім қабылдау қажет.

Соңғы онжылдықтарда Қазақстанның қарқынды экономикалық өсуін оның бай табиғи ресурстары, әсіресе, көмірсутек шикізатының қорлары айтарлықтай дәрежеде қамтамасыз етті. Алайда мұндай өсуді қолдау үшін ұзақ мерзімді перспективада да экономиканың мұнай емес секторларын әртараптандыру және дамыту талап етіледі.

Қысқа және ұзақ мерзімді перспективада инвестициялар мен жаңа технологияларды игеру өсудің негізгі қозғаушы күшіне айналуы мүмкін. Өнімділіктің ұзақ мерзімді өсуі инновациялық әлеуетті іске асыруға және ғылымды қажетсінетін экономиканы дамытуға тәуелді болады.

Бұл ретте Қазақстанға әлемдік және өңірлік экономикалық трендтерге бейімделуге тура келеді. Сарапшылардың болжамы бойынша, таяу арадағы 15-20 жылда сыртқы орта Қазақстан үшін кейінгі онжылдықтарға қарағанда неғұрлым қолайлы болмақ. Радикалды инновациялардың болмауы, жаһанданудың баяулауы, табиғи ресурстарға тұрақты сұраныстың сақталуы, климаттың өзгеруінен болатын әсердің шектеулі болуы еліміздің дамуда серпіліс жасауы үшін "мүмкіндіктер терезесін" ашады.

Бұл уақыт ішінде Қазақстан ғылымды қажетсінетін экономиканы қалыптастыруға, институционалдық ортаны жетілдіруге және адами капиталды нығайтуға кірісіп, әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіру жөніндегі мақсатқа қол жеткізуде алға қарай жылдам ілгерілей алады.

Бұл кезең аяқталғаннан кейін ұзақ мерзімді дамудың стратегиялық міндеттерін шешу әлемдік трендтердің жағымсыз әсерінің күшеюі салдарынан қиындай түседі.

"Мүмкіндіктер терезесін" уақтылы пайдалану Қазақстанға сыртқы сын-қатерлерге оралымды ден қойып, 2050 жылдан кейін де дамудың орнықтылығын сақтап қалуға мүмкіндік береді.