Қазақстан Республикасының электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды одан әрі жетілдіру тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 3 сәуірдегі N 465 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 сәуірдегі № 302 Қаулысымен

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Үкіметінің 2010.04.14 № 302 Қаулысымен.

Қазақстан Республикасының Үкіметі Қ АУЛЫ ЕТЕДІ:
1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды одан әрі жетілдіру тұжырымдамасы (бұдан әрі — Тұжырымдама) мақұлдансын.
2. Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі, орталық атқарушы және мүдделі мемлекеттік органдар Тұжырымдамада көзделген ережелерді іске асыру жөнінде қажетті шаралар қабылдасын:
1) осы қаулы қабылданған сәттен бастап екі ай мерзімде белгіленген тәртіппен келісілген көрсетілген Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлесін және Қазақстан Республикасының Үкіметіне енгізсін;
2) тиісті шешімдер мен бағдарламалық және жоспарлық құжаттарды әзірлеу кезінде осы Тұжырымдаманы басшылыққа алсын.
3. Мыналардың күші жойылды деп танылсын:
1) 3-тармақтан басқа, "Қазақстан Республикасының электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды одан әрі дамыту жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 18 ақпандағы N 190 қаулысы (Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2004 ж., N 9, 107-құжат);
2) "Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 18 ақпандағы N 190 қаулысына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 27 қыркүйектегі N 987 қаулысы (Қазақстан Республикасының ПYАЖ-ы, 2004 ж.,N 35, 466-құжат).
4. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі К. Мәсімов

Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2009 жылғы 3 сәуірдегі
N 465 қаулысымен
мақұлданған

Қазақстан Республикасының электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды одан әрі жетілдіру тұжырымдамасы Кіріспе

Қазақстан Республикасының электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды одан әрі жетілдіру тұжырымдамасы электр энергетикасындағы 2009 жылдан бастап орташа мерзімді кезеңге және келесі жылдарға арналған нарықтық қайта құрудың негізгі бағыттарын айқындау мақсатында әзірленді.
Электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды жетілдірудің мақсаттары:
1) электр энергетикасы саласының жұмыс істеу тиімділігін арттыру және жаңа қуаттарды құру мен жұмыс істеп тұрғандарын жаңғырту үшін инвестициялар тартуға жағдай жасау;
2) электр энергиясының көтерме сауда және бөлшек сауда нарықтарында айқын бәсекелес баға белгілеуді жасау;
3) нарықтың жұмыс істеуіне қажетті ақпараттық-техникалық инфрақұрылым құру;
4) электр энергиясы нарығын мынадай жолмен кеңейту:
қуаты 1 мегаваттан артық өңірлік тарату желілеріне қосылған тұтынушылардың электр энергиясының бәсекелес нарығында жұмыс істеуіне жағдай жасау;
өңірлік электр станцияларының орталықтандырылған сауда нарығына қатысуына жағдай жасау;
тиімді теңгерімдеуші нарық құру және электр энергиясының спот-нарығының өтімділігін арттыру;
5) тұтынушыларды ұзақ мерзімді кезеңде энергиямен жабдықтау қауіпсіздігін қамтамасыз ету, елдің электр энергетикалық әлеуетін қалпына келтіруге және дамытуға инвестициялар тартуға жағдай жасау және қуат нарығын құру;
6) Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (бұдан әрі - ТМД), Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастық (бұдан әрі - ЕурАзЭҚ), Бірыңғай Экономикалық Кеңістік елдерінің мемлекетаралық ашық және бәсекелес электр энергетикалық нарығын қалыптастыруға қатысу, шектес мемлекеттердің энергия жүйелерімен қосарлас режимде жұмыс істеу.
Бұл мақсаттарға қол жеткізу энергетикалық кәсіпорындар мен тұтынушылар мүдделерінің теңгерімін сақтау, нарық субъектілерінің арасындағы өзара қарым-қатынастардың айқын тетіктерін орнату негізінде Қазақстан Республикасында электр энергиясы нарығының тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін шаралар кешенін әзірлеуді қажет етеді.

1. Электр энергетикасының қазіргі құрылымы мен жай-күйі

Электр энергетикасында жүргізілген нарықтық қайта құрулардың нәтижесінде мынадай ұйымдық-технологиялық құрылым қалыптасты:
1) елу тоғыз энергия өндіруші ұйым электр энергиясын өндіруді және оны көтерме сауда тұтынушыларына және энергиямен жабдықтаушы ұйымдарға сатуды жүзеге асырады. Елу тоғыз энергия өндіруші ұйымның жетеуі ғана Жүйелік оператордың желілеріне, тоғызы Жүйелік оператордың желілеріне және өңірлік электр желілік компаниялары желілеріне (бұдан әрі - ӨЭК), ал қалғандары тек қана ӨЭК желілеріне қосылған. Бұдан басқа, он бір энергия өндіруші ұйым ірі өнеркәсіптік компаниялардың құрамына кіреді және олар үшін электр энергиясын өндіруді және жеткізуді жүзеге асырады;
2) Жүйелік оператор өңіраралық және мемлекетаралық деңгейдегі желілер бойынша кернеуі 110-500 кВ электр энергиясын беру функциясын, сондай-ақ Қазақстанның бірыңғай энергия жүйесін (бұдан әрі - Қазақстан БЭЖ-і) жедел-диспетчерлік басқару функциясын атқарады;
3) жиырма бір өңірлік электр желілік компания кернеуі 0,4-220 кВ желілер бойынша электр энергиясын беруді және бөлуді өңірлік деңгейде жүзеге асырады;
4) электр энергиясының көтерме және бөлшек сауда тұтынушылары;
5) энергиямен жабдықтаушы ұйымдар (бұдан әрі - ЭЖҰ) электр энергиясын көтерме сауда нарығында және орталықтандырылған сауда-саттықта сатып алуды жүзеге асырады және оны бөлшек сауда тұтынушыларына, коммуналдық-тұрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындарына және халыққа сатады;
6) электр қуаты резервтерінің пулы (бұдан әрі - ЭҚР пулы) - нарыққа қатысушылардың өздерінің келісім-шарттық міндеттемелерінің қатысына қарай, олардың электр қуатының авариялық тапшылығын жабуға қажетті электр қуатын резервтеу тетігін қолдайтын, электр энергиясының көтерме саудасына қатысушылар құрған ұйым;
7) орталықтандырылған сауда нарығының операторы - электр энергиясының спот-сауда-саттығын қоса алғанда, электр энергиясының орталықтандырылған саудасын жүзеге асыратын ұйым.
Қазақстанның бірыңғай электр жүйесі үш: Солтүстік, Оңтүстік және Батыс аймақтарынан тұрады. 2008 жылдың аяғында Ақтөбе энергия торабын Қазақстанның БЭЖ-імен қосатын "Солтүстік Қазақстан - Ақтөбе облысы" 500 кВ өңіраралық электр беру желісі пайдалануға енгізілді.
2008 жылғы қазанда 500 кВ-тық "Қазақстанның Солтүстігі-Оңтүстігі транзитінің екінші желісі құрылысы" жобасының бірінші кезеңін іске асыру шегінде ұзындығы 248 километр ОҚМАЭС-Шу 500 кВ ӘЖ учаскесі пайдалануға енгізілді. Шу-500 бен ОҚМАЭС ШС қосу энергияға тапшы Оңтүстік аймаққа қосымша 100 МВт беруге мүмкіндік берді. 2009 жылдың аяғында, жобаның толық аяқталуымен, оңтүстік бағытта электр энергиясын беру көлемі 1350 МВт-қа дейін ұлғаяды.
Электр беру желілерінің өткізу қабілетін шектеудің салдарынан Қазақстанның оңтүстік аймағында күзгі-қысқы кезеңдегі электр энергиясына деген қажеттілік энергия өндіруші ұйымдардың электр энергиясының өте жоғары құнымен өз өндірістік қуаттарын пайдалануы арқылы жабылады.
Елдің қолданыстағы заңнамасымен электр желілеріне кемсітпей еркін қол жеткізу қамтамасыз етілген және шаруашылық жүргізуші субъектілерге электр энергиясын сатып алу бойынша энергия өндіруші ұйымдармен, оның ішінде Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде де, дербес шарттар жасасу құқығы берілген.
Қазақстанда екі деңгейден - электр энергиясының көтерме сауда нарығынан және бөлшек сауда нарығынан тұратын электр энергиясының нарығы құрылған және жұмыс істеуде.
Электр энергиясын сатып алу-сату және беру бойынша көтерме сауда нарығы субъектілерінің арасындағы қатынастар:
1) орталықсыздандырылған нарықта сатып алушылар мен сатушылар арасындағы электр энергиясын сатып алу-сату шарттарымен және орталықтандырылған саудадағы мәмілелермен;
2) электр энергиясын сатып алушылардың (жекелеген жағдайларда электр энергиясын сатушымен) Жүйелік оператормен электр энергиясын беруге жасасқан шарттарымен ресімделеді. Электр энергиясын өңірлік деңгейдегі электр желісі арқылы беру қажет болған жағдайда ӨЭК-пен шарт жасалады.
Бөлшек сауда нарығы субъектілерінің арасындағы қатынастар электр энергиясын сатып алу-сату шарттарымен ресімделеді.
Электр энергиясын беру жөніндегі қызметтер табиғи монополиялар саласына жатады және олардың тарифін реттеуші орган белгілейді. Қазіргі уақытта электр энергиясын беру тарифтерін айқындау үшін мынадай әдістемелер пайдаланылады:
1) Жүйелік оператордың электр желілері бойынша электр энергиясын беру үшін аймақтың тапшылыққа тәуелділігіне, аймақ ішінде және аймақтар арасында өткізу қабілеттілігіне қарай аймақтық тарифтер белгіленеді;
2) ӨЭК-тің электр желілері бойынша электр энергиясын беру үшін жұмсалған шығындардың және нормаланған пайда мен электр энергиясын тиімді босатудың арақатынасы ретінде айқындалатын "кіру" тарифтері белгіленеді.

2. Электр энергиясының нарығындағы проблемаларды бағалау

Электр энергиясының көтерме сауда нарығы
Қазіргі уақытта электр энергиясының көтерме сауда нарығы электр энергиясының орталықсыздандырылған нарығы, жүйелі және қосымша қызметтер нарығынан және электр энергиясының орталықтандырылған нарығы секторларында жұмыс істейді. 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап көтерме сауда нарығының төртінші секторы - "нақты уақыт" режимінде теңгерімдеуші нарық іске қосылды. Бұл нарық 2009 жыл бойы имитациялық режимде жұмыс істейтін болады.
Орталықсыздандырылған сауда нарығында электр энергиясы нарығының субъектілері келіссөздер немесе тендерлік рәсімдер жүргізу жолымен екі жақты электр энергиясын сатып алу-сату шарттарын жасасады, оларда шарттың қолданылу кезеңінде электр энергиясын жеткізу көлемін келіседі, шарттық бағаны және электр энергиясына ақы төлеудің шарттарын белгілейді. Орталықсыздандырылған сауда нарығының көлемі электр энергиясының көтерме сауда нарығында электр энергиясы жеткізілімдерінің 90 пайызын қамтиды.
Электр энергиясының орталықтандырылған сауда нарығы орталықтандырылған сауда алаңы сияқты, онда нарық субъектілері сауда жүйесі арқылы ұзақ, орта мерзімді кезеңге (жыл, тоқсан, ай, апта) арналған сатып алу-сату мәмілелерін, сондай-ақ "бір күн бұрын" режиміндегі спот-мәмілелерді жүзеге асырады. Субъектілердің электр энергиясының нарығына қатысуы, "Электр энергетикасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген жағдайларды қоспағанда, ерікті болып табылады. Орталықтандырылған сауда нарығының көлемі электр энергиясының көтерме сауда нарығында электр энергиясы жеткізілімдерінің 10 пайызын қамтиды, оның ішінде "бір күн бұрын" режиміндегі спот-мәмілелердің көлемі 1 пайыздан кем.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 18 ақпандағы N 190 қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасы электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды одан әрі дамыту тұжырымдамасына сәйкес энергиямен жабдықтаушы ұйымдар 2004 жылдың төртінші тоқсанынан бастап сатыға алынатын электр энергиясының жалпы көлемінің 50 пайызына дейін орталықтандырылған сауда-саттықта сатып алуға, ал энергия өндіруші ұйымдар тиісті көлемдерді сауда-саттыққа шығаруға тиіс болатын. Сонымен, электр энергиясы нарығының оңтайлы құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік болмады. Нарықтың қазіргі ахуалы энергиямен жабдықтаушы ұйымдардың және тұтынушылардың бәсекелестік нарықтың артықшылығын алу мүмкіндігін шектейді. Спот-нарықтағы электр энергиясына бағаның маусымдық өзгеруінде энергиямен жабдықтаушы ұйымдар, күзгі-қысқы кезеңде (бағаның өсу кезеңі) ұзақ мерзімді келісім-шарттарға қол қойып, көктемгі-жазғы кезеңде (бағаның төмендеу кезеңі) нарықтың артықшылығын пайдалана алмайды.
Электр энергиясы нарықтарының әлемдік дамуын талдауды ескере отырып, оңтайлы құрылым мынадай ара қатынаста қалыптасуы тиіс: электр энергиясының басым бөлігі (90 пайызға дейін) орталықсыздандырылған және орталықтандырылған нарықта еркін сатып алынуы тиіс, 10 пайыз шамасында міндетті түрде спот-нарықта алынуы тиіс. Бұл ретте электр энергиясының 5 пайызына дейін теңгерімдеуші нарықта сатып алынады.
Орталықсыздандырылған сауда нарығы мен орталықтандырылған сауда нарығының арасындағы айырмашылық әріптестерді таңдау мен электр энергиясының бағасын анықтау рәсімдеріне байланысты.
Авариялық қуат резервтерін құру мен ұсыну бойынша ЭҚР пулы қызметінің өтімділігі бұдан былай теңгерімдеуші нарықпен бәсекелесу есебінен төмендейді. Бұл ретте ЭҚР пулы біртіндеп нарықтан кетеді деп күтілуде.
Электр энергиясының көтерме сауда нарығындағы шешілмеген, оның одан әрі дамуын тежейтін негізгі проблемалары:
1) электр энергиясы нарығының оңтайлы құрылымының болмауы;
2) желі шаруашылығының жеткіліксіз дамуы және Қазақстан аймақтарының арасындағы электр берілісі желілері өткізу қабілетінің шектелулерінен электр энергиясын өндірушілер арасындағы бәсекелестік деңгейінің төмен болуы;
3) нарық субъектілерінің тым артық реттелетіні;
4) "бір күн бұрын" режиміндегі орталықтандырылған спот-сауда-саттықта нарық субъектілерінің сауда-саттыққа тұрақты түрде қатысуын қамтамасыз ететін тетіктің жоқтығы;
5) өңірлік электр желілері компанияларын электр энергиясын коммерциялық есептеудің автоматтандырылған жүйесінің (бұдан әрі - ЭКЕАЖ) болмауы болып табылады.
Осыған байланысты Қазақстан электр энергиясының көтерме сауда нарығы Жүйелік оператордың электр желілерінің шегінде аймақтық нарықтарға сегменттеледі және ӨЭК электр желілерінің шекараларында өңірлік нарықтарға сараланады. Көтерме сауда нарығының әрбір сегментінде шын мәнінде 2-ден 5-ке дейін энергия өндіруші ұйымдар өзара бәсекеге түседі және көтерме сауда нарығының әрбір сараланымы өндірушілердің үстемдігін білдіреді.

Электр энергиясының бөлшек сауда нарығы
ӨЭК-тегі электр энергиясының бөлшек сауда нарығында электр энергиясын сатып алу-сату жөніндегі қызмет оны беру жөніндегі қызметтен ажыратылған және ЭЖҰ, оның ішінде электр энергиясына кепілдік беріп жеткізуші ұйымдар (бұдан әрі - ЭКЖ) құрылған. Қазіргі кезде жариялы шарттардың негізінде ЭЖҰ мен ЭКЖ көтерме сауда нарығында электр энергиясын өз бетінше сатып алғысы келмейтін және/немесе оған мүмкіндігі жоқ тұтынушыларды энергиямен қамтамасыз етуді жүзеге асырады.
Әуелде бөлшек саудамен тұтынушыларға электр энергиясын бергені үшін кепілді өнім берушілермен және өзара бәсекеге түсетін ЭЖҰ ұйымдар құру, сөйтіп бөлшек сауда нарығында бәсекелестікті қамтамасыз ету көзделді. Сонымен бірге ЭЖҰ арасында бәсекелестік құру мүмкін болмады және бөлшек сауда нарығында өңірлік электр желілік компаниялары құрған ЭЖҰ (ЭКЖ) 100%-дық үлесімен үстемдікке ие.
Жылу энергиясын өндіру табиғи монополия саласына жататын электр және жылу энергиясын құрамдастырылып өндіру электр станцияларының, сондай-ақ электрмен жабдықтау бойынша ЭЖҰ қызметі электр энергиясы нарығында үстем жағдайға ие субъектілері ретінде табиғи монополиялар және реттелетін нарықтар туралы заңнамаға сәйкес реттеледі.
Осыған байланысты бөлшек сауда нарығындағы өз шешімін қажет ететін негізгі проблемалар:
1) бөлшек сауда нарығында түпкілікті тұтынушыларға электр энергиясын жеткізу саласындагы ЭЖҰ арасында бәсекелестіктің жоқтығы;
2) басқа ЭЖҰ-ға электр энергиясын қайта сатуды күштеп таңатын жекелеген ЭЖҰ-ның электр энергиясы нарығындағы қызметі;
3) өңірлік деңгейде ЭКЕАЖ құрудың аяқталмауы;
4) тұтынушылар санаты бойынша да, тәуліктік аймақтар бойынша да тариф құру жүйесінің дамымағаны;
5) тұтынушыларда энергияны есепке алатын заманға сай құралдарының жоқтығы болып табылады.

3. Энергиямен жабдықтаудың сенімділігі және нарықтың инвестициялық белгілері

Тұтынушыларды сенімді энергиямен жабдықтау саласындағы Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық базасы қысқа мерзімді кезеңде сенімділікті қамтамасыз етуге қойылатын ережелер мен талаптарды қамтиды, яғни мыналарға:
тұтыну өндірісі үдерістерін теңгерімдеуге қажетті қуат резервтеріне;
аварияларды және энергетикалық жабдықтар жұмысының технологиялық бұзылыстарын болдырмау және жою үдерістеріне қойылатын талаптар белгіленген.
Жүйелік оператор мен электр энергетикасы субъектілері пайдаланған, қысқа мерзімді кезеңде энергиямен жабдықтаудың сенімділігі талаптарын орындауды қамтамасыз ететін тетіктер өндірушілерге қосымша пайда табуға мүмкіндік бермейді және инвестициялар тартуға бағалық белгілер бермейді.
Қазақстанның энергетикалық жүйесі мен нарығының әлемдік озық шетелдік энергия жүйелері мен энергия нарықтарынан айырмашылығы, онда қысқа мерзімді кезеңде энергиямен жабдықтаудың сенімділігін қамтамасыз ету талаптары жоқ. Атап айтқанда, Бірыңғай энергетикалық жүйеде тұтынушылардың жүктемесінің қажеттілігін қуат беруші қуаттармен қамтамасыз ету және оның болуы жөніндегі талаптар, сондай-ақ осы талаптардың орындалуын қамтамасыз ететін нарық тетіктері.
Мұндай жағдайда дем беруші қуаттардың жеткілікті деңгейінің болуын қысқа мерзімді кезеңде қамтамасыз ету және инвестициялық белгілер беру толығымен Қазақстанның көтерме сауда нарығында қалыптасатын электр энергиясының құны мен бағасына түседі және "нарық - бағалар - инвестициялар - электр энергиясындағы қажеттілікті жабу - нарық" байланысы арқылы қамтамасыз етіледі.
Әлемдік тәжірибеде белгілі болғандай, электр энергиясының нарығы инвестициялық белгілер әзірлеу тұрғысынан алғанда неғұрлым баяу болады. Оған мынадай факторлар әсер етеді:
1) электр энергиясы уақыт бойынша қуаттың интеграцияланған көрсеткіші болып табылады;
2) энергия жүйесінде жүктеме (сұраныс) тәулік бойы және жыл маусымына қарай уақыт ішінде өзгеріп отырады;
3) энергия жүйесінде генерация (ұсыныс) энергетикалық жабдықтың жұмыс істеу қуатының толық шамасында тұрақты түрде қатысады.
Осылайша, инвестицияларды жүзеге асыру үшін инвестициялық белгі мен жеткілікті деңгейде пайда алуға Қазақстан электр энергетикасының субъектілері энергетикалық жабдықтың жұмыс істеу қуатының барлық көлемі іс жүзінде жекелеген сағаттарда ғана емес, жыл маусымына қарамастан, тәуліктің барлық уақытында қажет болған жағдайда ғана қол жеткізіледі және электр энергиясына қойылған бағаның деңгейі инвестициялардың қайтарымдылығы мен пайдалылығын қамтамасыз етеді.
Осындай ұйымдастыру кезінде электр энергиясы нарығының жұмыс істеуі Қазақстанда өндірістік қуат тапшылығының туындауына алып келді, онда еліміздің экономикасының табысты дамуы үшін электр энергиясын тұтыну өсімімен салыстырғандағы олардың озық өсімі талап етіледі.
Жоғарыда көрсетілген проблемалар саланың қаржылық тұрақтылығына және инвестициялық тартымдылығына одан әрі дамуына және нарықтық қатынастарының тереңдеуіне мүмкіндік бермейді.
Бұл ретте ӨЭК-тер мен электр станцияларының негізгі қорларының тозуы сындарлы шегіне жетті, бұл таяу жылдары өте қауіпті салдарға әкеп соғуы мүмкін. Электр станциялары мен электр желілерінің негізгі жабдықтарының орны толтырылмайтын тозуының және істен шығуының алдын алу үшін оларды қалпына келтірудің нақты тетігін құру қажет.
Осыған байланысты Қазақстанның энергия жүйесінде өндірістік қуатты дамытуды қамтамасыз ету үшін оның өсімін ескере отырып, тұтынылатын жүктеменің барабар жабылуына мыналар қажет:
1) қолданыстағы активтердің жаңартылуына және жаңа өндіруші және беруші қуаттардың енгізілуіне бағытталған саланың даму стратегиясын және инвестициялық саясатын әзірлеу;
2) энергиямен сенімді және қауіпсіз жабдықтау жөнінде талаптарды нарық субъектілерінің орындауын қамтамасыз ететін, сондай-ақ нақты инвестициялық дабылдарды беретін нарық тетіктерін әзірлеу және енгізу. Әлемдік практикада осындай тетіктер ретінде алдыңғы қатарлы бәсекелік нарықтарда мыналар пайдаланылады: қуат нарығы, бағалық серпілістермен нарық үлгісі;
3) тұтынушыларды ұзақ мерзімді кезеңде теңгерімді сенімділік және энергиямен жабдықтау қауіпсіздігі жөніндегі талаптарды әзірлеу және белгілеу;
4) электр және жылу энергиясын өндіру және беру, техникалық қайта жарақтандыру жоспарларын әзірлеу жөніндегі қызметті жүзеге асыратын нарық субъектілеріне қойылатын талаптар.

4. Электр энергиясының көтерме нарығын дамыту

Нарықтық қатынастарды одан әрі дамытудың негізгі міндеттері
Электр энергиясының көтерме нарығын дамытудың негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1) ұзақ мерзімді кезеңде тұтынушыларды сенімді және қауіпсіз энергиямен жабдықтау бойынша талаптарды белгілеу және осы талаптарды орындауды қамтамасыз етуші қуат нарығын құру;
2) бәсекелестік деңгейін арттыру және электр энергиясының көтерме нарығының шекарасын кеңейту бойынша жұмыстарды мыналар арқылы жалғастыру:
аймақ және ӨЭК желілері шегінде электр энергиясының көтерме нарығын сегменттеуге әсер ететін техникалық және экономикалық тосқауылдарды жабу, атап айтқанда:
Қазақстанның Солтүстігі - Батысы және Қазақстанның Солтүстігі - Оңтүстігі электр беру желілерін салу;
электр энергиясын өндіруге, "КЕGОС" АҚ және ӨЭК электр желілері бойынша электр энергиясын беруге баға белгілеуді жетілдіру;
барлық энергия өндіруші ұйымдар мен энергия жабдықтаушы ұйымдар үшін "бір күн бұрын" режимінде орталықтандырылған спот-сауда арқылы электр энергиясын сатудың міндетті нормасын белгілеу;
орталықтандырылған сауда нарығының операторы базасында Орталық Азия сауда алаңын құру және орталықтандырылған сауда нарығына шектес елдердің электр энергетикасы субъектілерін тарту;
3) электр энергиясы нарығы субъектілерімен үстем жағдайды теріс пайдаланудың алдын алу бойынша және Қазақстан Республикасы заңнамасының сақталуына мониторинг және бақылау жүйесін құру;
4) электр энергиясының орталықтандырылған сауда нарығын орталықтандырылған сауда нарығы операторының көрсететін қызметтерінің спектрін кеңейту арқылы дамыту;
5) электр энергиясы нарығының ақпараттық-техникалық инфрақұрылымын жасау.

5. Нарықтың мақсатты моделі

Қазақстандық электр энергиясы нарығының перспективалық моделі екі негізгі деңгейді: электр энергиясының көтерме және бөлшек сауда нарығын көздеуі тиіс:
1. Қатысушылары барлық энергия өндіруші компаниялар, 1 МВт астам қосылған қуатымен электр энергиясының тұтынушылары, энергиямен жабдықтаушы ұйымдар болып табылатын электр энергиясының көтерме сауда нарығы. Көтерме сауда нарығының құрылымы мыналардан тұруы тиіс:
электр энергиясының орталықсыздандырылған сауда нарығы;
электр энергиясының орталықтандырылған сауда нарығы;
"нақты уақыт" режиміндегі теңгерімдеуші нарық;
қуат нарығы;
жүйелі және қосалқы қызметтер нарығы.
Әлемдік тәжірибе мен Қазақстанның электр энергиясы нарығындағы жұмысының он жылдық кезеңі электр энергиясын жеткізу-тұтынудың тәуліктік кестесі ұзақ және орта мерзімді келісім-шарттар бойынша электр энергиясының орталықсыздандырылған нарығындағы және орталықтандырылған сауда-саттығындағы нарық субъектілерімен жасалатын 80-90 пайыздан аспайтын мәмілелер есебінен, "бір күн бұрын" режиміндегі спот-сауда-саттықта электр энергиясын 10-15 пайызға дейін міндетті сатып алу-сатудан, электр энергиясының теңгерімдеуші нарығына және қосалқы қызметтер нарығына қатысуымен қалыптасуы тиіс екенін көрсетеді. Бұл тәсіл нарық субъектілеріне электр энергиясын беру-тұтынудың тәуліктік кестесін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Нарықта жүйелік оператор теңгерімдеуші нарықта есептесу үшін және нарық субъектілеріне орталықсыздандырылған нарықта келісім жасасу кезінде бағдар ретінде пайдаланатын нарық бағасының ағымдағы индикаторы ұдайы анықталатын болады. Қазақстанның электр энергиясы нарығы Ресей электр энергиясы нарығын қоса алғанда, электр энергиясының әлемдік алдыңғы қатарлы нарықтарының үлгісі бойынша құрылатын болады және оның құрылымын қалыптастыру аяқталатын болады.
Осыған байланысты спот-сауда-саттықта және қосалқы қызметтер нарығында электр энергиясын сатып алу-сатудың міндетті көлемін бекіту қажет болады.
2. Қуат нарығы.
Электр энергетикасы саласы кез келген мемлекеттің негізін құраушы және экономикасының жұмыс істеуін қамтамасыз ететін бірден бір базалық сала болып табылады. Экономиканың тұрақты дамуы үшін кез келген уақытта тиісті сенімділік және сапа параметрлерімен (резервтерді қоса алғанда) жүйедегі электр энергиясын толық тұтынуын жабу үшін жеткілікті қолданыстағы генерация қуатын Қазақстанның БЭЖ қысқа, орта және ұзақ мерзімді перспективасында қамтамасыз ету үшін жағдай жасау қажет.
Электр энергетикасы саласының инвестициялық тартымдылығын арттыру мақсатында 2008 жылдың аяғында энергия өндіруші ұйымдар үшін бекітілетін шекті баға негізіндегі нарық моделі қабылданған болатын.
Осыған байланысты таяу арадағы 3-4 жылда энергия өндіруші ұйымдар үшін шекті тариф қолданылған жағдайда Қазақстанның электр энергиясы нарығы қызметінің нәтижесін талдау жүргізілетін болады.
Кейіннен қуат нарығын құру жөнінде жұмыс жүргізілетін болады. Қуатпен сауда жасау энергиямен жабдықтаудың сенімділігін арттыруға және қауіп-қатерін төмендетіп, электр энергетикасына инвесторларды тартуға мүмкіндік береді.
Қуат нарығын құру осы нарықтың жұмыс істеуін жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ететіндей электр станцияларының жаңа қуаттары іске қосылуы, қолданыстағы қуаттарды қайта құру және жаңғырту шамасына қарай жүзеге асырылады.
3. 1 МВт-тан аз қуатқа қосылған электр энергиясының тұтынушылары және бәсекелестік жағдайларда оларға электр энергиясын сатуды жүзеге асыратын энергиямен жабдықтаушы компаниялар қатысушылары болып табылатын электр энергиясының бөлшек сауда нарығы.

6. Электр энергиясының бәсекелі көтерме сауда нарығының шекарасын кеңейту

Көтерме сауда нарығының шекарасын кезең-кезеңмен кеңейту 1 МВт-тан астам электр энергиясын тұтыну-жеткізу орташа тәуліктік базалық қуатты ӨЭК желілеріне қосылған нарық субъектілерін электр энергиясының көтерме сауда нарығына шығу үшін жағдай жасау жолымен жүзеге асырылады.
Энергия жеткізуші ұйымдар үшін салыстырмалы талдау әдісі бойынша (бенчмаркинг) өңірлік деңгейдегі желілер бойынша электр энергиясын беру тарифін қалыптастыру қағидаттарын енгізу, сандық арналар бойынша ақпаратты беру мүмкіндігімен ЭКЕАЖ-ды құру көтерме нарығын кеңейту үшін негізгі шарттар болып табылады.
Нәтижесінде 1 МВт астам тұтыну-жеткізу орташа тәуліктік қуатты энергия өндіретін ӨЭК желілеріне қосылған ұйымдар мынадай мүмкіндіктерге ие болады:
көтерме сауда нарығына (кез келген желілік компаниялардың желілеріне қосылған тұтынушыларға) электр энергиясын жеткізуді жүзеге асыру;
түпкілікті бөлшек тұтынушыларға электр энергиясын жеткізуді жүзеге асыру (ЭЖҰ-мен қатар энергиямен жабдықтау функциясын жүзеге асыру).
ӨЭК желілеріне қосылған орташа тәуліктік базалық қуаты 1 МВт артық электр энергиясын тұтынатын ЭЖҰ мынадай мүмкіндік алады:
көтерме сауда нарығындағы электр станцияларымен қатар ӨЭК желілеріне қосылған өңірлік электр станцияларынан электр энергиясын сатып алуды жүзеге асыру;
осы тұтынушылар үшін коммерциялық есепке алуды жүзеге асырған жағдайда түпкілікті бөлшек сауда тұтынушыларына көтерме сауда нарығында - сатып алынған электр энергиясын жеткізуді жүзеге асыру.

7. Ақпараттық-техникалық жүйені ұйымдастыру

Электр энергиясы нарығының жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін осы күнгі цифрлық телекоммуникациялық желілердің болуы талап етіледі, ол мынадай функцияларды қамтамасыз етеді:
1) диспетчерлік және технологиялық телефон байланысы;
2) нақты уақыттағы жедел ақпараттық жүйелерде (SСАDА), телеөлшемдердің, телесигналдардың деректерін, телебасқару мен телереттеудің пәрмендерін беру;
3) ЭКЕАЖ-ға деректер беру;
4) жұмысты қамтамасыз ететін ақпараттық жүйелерге:
электр энергиясының орталықсыздандырылған сауда нарығының;
электр энергиясының орталықтандырылған сауда нарығының;
теңгерімдеуші нарығының;
жүйелі және қосалқы қызметтер нарығының;
электр энергиясының бөлшек сауда нарығының деректерін беру;
5) Іnternetke шығу;
6) электр энергетикасы нарығы субъектілерімен қажетті ақпаратпен өзара алмасу.
Технологиялық ақпарат үшін және ақпараттық жүйелер үшін кеңінен таратылатын (Іnternet арқылы) радиал ақпараттық ағындардың бағыттылығы (нарық субъектісінен операторға, әсіресе бөлінген арналар бойынша).
Ақпаратты беруде жоғары дәрежедегі беріктікті қамтамасыз ету мақсатында әрбір субъект үшін телекоммуникациялық желіге кіруге екі тәуелсіз тракт талап етіледі.
Желідегі ақпараттық пакетті беру жылдамдығы секундына 2 Мбит және одан жоғары болуы тиіс.
Жүйелік оператордың тұрақты дамитын корпоративтік ақпараттық желісі Қазақстанның бірыңғай электр энергетикалық жүйесінің жұмыс істейтін базалық ақпараттық ортасы болып табылады және ақпараттық технологияны дамытудың қажетті деңгейі бар нарықтың барлық субъектілерінің өзара іс-қимылын толық көлемде қамтамасыз етеді.
Алайда электр энергиясын жеткізушілер мен тұтынушылардың нарықтағы ақпараттық өзара іс-қимылға әзірлігі әлі де төмен болып тұр, сондықтан нарық субъектілерінің барлығы да уәкілетті орган белгілеген регламенттік мерзімде бірінші кезектегі іс-шараларды орындаулары қажет:
1) сандық корпоративтік ақпараттық желіні құру;
2) электр энергиясының коммерциялық есебі автоматтандырылған жүйесін құру;
3) Іnternetke шығуға рұқсатсыз кіруден қорғауды қамтамасыз ету;
4) Жүйелік оператордың үйлестіруімен жоғарыда көрсетілген ақпараттық жүйелердің бағдарламалық қамтамасыз етілуін енгізу.
Субъектілер арасындағы ақпараттық өзара іс-қимылды дамыту ашықтық қағидаттарына негізделген электр энергиясы нарығында адал бәсекелестікті дамыту үшін қажетті жағдайлар жасауға ықпал етуі тиіс.
Электр энергетикасы нарығы субъектілері беретін ақпарат көлемі мен ақпараттық өзара іс-қимыл тәртібі нарықтың регламенті және ережесімен белгіленеді.

8. Электр энергиясы нарығындағы тариф белгілеуді жетілдіру

Электр энергиясы нарығының тиімді жұмыс істеуі үшін тариф белгілеу бәсекелестікті және нарықтық қатынастарды дамытуға ықпал етуі және нарыққа қатысушылар үшін кемсітпейтін болуы тиіс.
Қазақстанда электр энергиясын өндіру мен тұтыну теңгеріміндегі тапшылыққа байланысты тұтынушыларды энергиямен жабдықтау сенімділігінің төмендеу үрдісі қалыптасты.
Қазіргі уақытта электр энергетикасындағы тарифтік саясат былайша қалыптасуда:
электр энергиясын өндіру (генерациялау) саласындағы бағалар сұраныс пен ұсынысқа байланысты бәсекелестік жағдайда, спот-сауда-саттықта (олар өндіретін электр энергиясының көлемінің он пайыздан аспайтын), теңгерімдеуші нарықты және экспортқа өткізілетін жағдайларды қоспағанда, тиісінше шекті, есептік немесе жеке тарифтен аспайтын тарифтер бойынша қалыптасады. Электр станциясының шинасынан берілетін электр энергиясының бағасы берушілер мен тұтынушылар (орталықсыздандырылған нарық) арасындағы екі жақты келісімдермен анықталады, сондай-ақ орталықтанған сауда нарығында (биржада) - "тәулік бұрын" режиміндегі спот-сауда, ұзақ, орта және қысқа мерзімді келісім-шарттармен анықталады;
"КЕGОС" АҚ ұлттық деңгейдегі электр желілері және ӨЭК өңірлік пен жергілікті электр желілері бойынша электр энергиясын беру және таратуға тарифті табиғи монополиялар саласындағы және реттелетін нарықтардағы басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік орган бекітеді;
"КЕGОС" АҚ жүйелік оператор жүзеге асыратын техникалық диспетчерлеуге тарифті де табиғи монополиялар саласындағы және реттелетін нарықтардағы басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік орган бекітеді;
үстемдік етуші (монополист) ретінде орталықтандырылған сауда операторы қызметтерінің тарифін табиғи монополиялар саласындағы және реттелетін нарықтардағы басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік орган реттейді;
теңгерімдеуші нарығының қызметтері - "КЕGОС" АҚ-ның жүйелік операторы жүзеге асырады, тарифті табиғи монополиялар саласындағы және реттелетін нарықтардағы басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік орган бекітеді;
энергиямен жабдықтаушы ұйымдар жеткізетін электр энергиясының түпкілікті тұтынушылар үшін электр энергиясына баға табиғи монополиялар саласындағы және реттелетін нарықтардағы басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік органмен келісіледі. ЭЖҰ-ның жабдықтаушы үстемесі 3-8 пайызды құрайды.
Жаңа қуаттарды салу және іске қосуды жеделдету мақсатында саланың инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін инвестициялардың қайтарымдылығын қамтамасыз ету қажет.
Сонымен қатар электр энергиясының үдемелі тапшылығы жағдайында, қуат беруші электр станцияларынан электр энергиясы бағасының едәуір ұлғаюы инфляцияның өсуіне әкелуі мүмкін, соған қарамастан Үкімет инфляцияны шектеу жөніндегі шаралар қабылдануда.
Осыған байланысты электр энергиясы мен қуаттың тапшылығын жою кезеңіне (2009 - 2015 жылдардағы орта мерзімді кезеңде) электр энергиясын өндіру (генерация) саласындағы бағаны белгілеудің мынадай тетігі енгізіледі:
1) электр станциялары беретін электр энергиясына бағалар жаңа активтер құруға, қолданыстағы активтерді кеңейтуге, жаңартуға, қайта құруға және техникалық қайта жарақтандыруға тартылатын инвестициялардың қайтарымдылығын қамтамасыз етуі тиіс;
2) электр станциялары электр энергиясына тарифтердің үш түрі бойынша жұмыс істеуіне болады: шекті, есептесу және жеке;
3) шекті тариф электр станциялардың әрбір тобына бөлек, 7 жылға, жылдар бойынша белгіленеді;
4) шекті тариф электр станцияларының осы тобының жаңа активтер құруға, қолданыстағы активтерді кеңейтуге, жаңартуға, қайта құруға және техникалық қайта жарақтандыруға инвестициялық міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін деңгейде белгіленеді;
5) Үкімет электр энергетикасы саласындағы басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік органның ұсынысы бойынша электр энергиясына шекті тарифтерді 7 жыл мерзімге жылдар бойынша бөліп бекітетін болады;
6) шекті тарифтің деңгейі қандай да бір электр станциясына өзінің инвестициялық міндеттемелерін жүзеге асыруға мүмкіндік етпеген жағдайда, онда бұл электр станциясы есептесу немесе жеке тарифпен жұмыс істеуге құқылы. Бұл тарифтер шекті тарифтерден жоғары болуы тиіс;
7) электр энергиясына есептесу тарифі инвестициялық бағдарламаның техникалық экономикалық негіздемесінде анықталады. Ол жобалау-сметалық құжаттаманың өзгерістерін келісілген жағдайда ұлғаюы мүмкін;
8) жеке тарифті инвестициялық бағдарламаның және жобалау-сметалық құжаттаманың параметрлері негізінде табиғи монополиялар саласындағы және реттелетін нарықтардағы басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік орган бекітетін болады;
9) электр станциялары инвестициялар бойынша өзіне міндеттемелер қабылдайтын болады: шекті тарифтер бойынша жұмыс істегенде - келісім және инвестициялық міндеттемелер түрінде, есептесу және жеке тарифтер бойынша жұмыс істегенде - инвестициялық шарттар мен инвестициялық бағдарламалар түрінде.
Шекті тарифті оның бірінші жылы қолдануға белгілеу үшін шекті тарифтерді енгізген жылдың алдындағы жылдың ішінде энергия өндіруші ұйымдардың тиісті тобында қалыптасқан ең жоғары нақты баға негіз болып табылады.
Электр станциясының дамуы, қайта құру, жаңа қуаттарды салу жөніндегі жұмыстарды жүргізу үшін шекті тариф жетіспеген жағдайда бұл электр станциясы инвестициялық жобаны әзірлеуі тиіс. Уәкілетті органмен белгіленген тәртіппен келісілген және бекітіліп, мақұлданған инвестициялық жоба табиғи монополиялар мен реттелетін нарықтар саласында басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік органға берілуі тиіс. Табиғи монополиялар саласындағы және реттелетін нарықтардағы басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік орган перспективаға осы электр станциясы үшін жеке инвестициялық тарифті бекітеді.
Шекті баға шегінде энергия өндіруші ұйымдар арасында бәсекелестік және инвестициялық бағдарламаны жүргізу мүмкіндігі сақталады, оны іске асырғанда босатылатын электр энергиясының бағасы негізгі бағадан аспайтын болады.
Инвестициялық құрастырушыны есептеу тәртібі:
есептеу инвестициялық жобадағы жалпы инвестиция көлемі, қосылатын қуат шамасы, өтімділік мерзімі, жыл бойы жұмыс істеген сағаттары бойынша жүргізіледі. Бұл ретте кредит үшін пайыздарды, инвестиция бағамын өтеуге бағытталатын пайдаға салық салуды ескеру қажет.
Бұл ұсыныстардың теңгерімдеуші нарық пен спот-саудада іске асырылатын электр энергиясының бағасына қатысы жоқ.
Қазақстан Республикасының Үкіметі электр қуатына тапшылық кезеңіне шекті тарифтерді бекітетін болады, бұл инвесторлар үшін электр энергиясы тарифінің болжамдалуын қамтамасыз етеді және оларға салынған инвестициялардың есебі мен негіздемелерін жүргізуге мүмкіндік береді.
Инвестициялық құрастырушыны есепке ала, бағдарламалар (жоспарлар) негізінде тиісті электр желілік компанияларды дамытуға есептелген Ұлттық желілері ("КЕGОС" АҚ) және өңірлік электр желілік компаниялардың желілері бойынша электр энергиясын тасымалдау бойынша қызметке, тарифтердің өсу болжамын жүзеге асыру көзделеді.
Электр станциялары үшін шекті, есептік және жеке тарифтерді және бағалардың инвестициялық құраушысын енгізу көтерме және бөлшек сауда нарығының жұмыс істеу шарттарын өзгерпейді, сондай-ақ орталықтандырылған сауда жұмысының тетігі сақталады.
Көтерме сауда нарығында электр станциялары көтерме тұтынушыларға ЭЖҰ-ға электр энергиясын шекті, есептік және жеке баға шегінде ұсынатын болады.
Көтерме тұтынушылар осы күнгі шарттағы сияқты көтерме сауда нарықта шарттар жасасады.
Қазақстанның БЭЖ-інде қажетті қуат резервтерінің көлемдері қалыптасқанға дейін теңгерімдеуші нарықтың жұмысы имитациялық режимде, сағатаралық теңгерімсіздікті қаржылық реттеуді орындамай (теңгерімдеуші Электр энергиясын сатып алу-сату) жүзеге асырылатын болады. Теңгерімдеуші нарықтың имитациялық режимдегі жұмысы кезінде нарыққа қатысушылар теңгерімді ұйымдастыру жөніндегі Жүйелік оператордың қызметіне ақы төлейтін болады. Кейіннен теңгерімдеуші нарықта теңгерімдеуші электр энергиясын (қуатын) сатып алу-сату Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес жүзеге асырылатын болады.
Жаңартылатын энергия көздері өндірген электр энергиясының бағасы тиісті жаңартылатын энергия көздерін пайдалану жөніндегі объектінің техникалық-экономикалық негіздемедегі уәкілетті немесе жергілікті атқарушы органдармен келісілген бағадан аспайтын деңгейде анықталатын болады.

9. Электр энергиясының бөлшек сауда нарығын дамыту

Электр энергиясының бөлшек сауда нарығының субъектілері
Мыналар электр энергиясының бөлшек сауда нарығының субъектілері болып табылады:
1) өңірлік электр желілерін жедел диспетчерлік басқаруды және пайдалануды, өңірлік электр желілері бойынша электр энергиясының келісілген мөлшерін беру және диспетчерлеуді жүзеге асыратын, Жүйелік оператормен келісілген ӨЭК желілері және Ұлттық электр желілері арасында электр энергиясының сальдо-ағындарын сақтауға жауап беретін өңірлік электр желілері компаниялары;
2) энергиямен жабдықтайтын ұйымдар - өндірілген немесе сатып алынған электр энергиясын бөлшек сауда тұтынушыларға сатуды жүзеге асыратын ұйымдар;
3) түпкілікті бөлшек тұтынушылар - ӨЭК желілеріне қосылған, энергиямен жабдықтайтын ұйымдардан (оның ішінде ӨЭК) электр энергиясын сатып алатын тұтынушылар (халық, шағын бизнес кәсіпорындары, қызмет көрсететін сала кәсіпорындары).
Б ө лшек сауда нары ғ ында нары қ ты қ қ атынастарды дамытуды ң негізгі ба ғ ыттары
Электр энергиясының бөлшек сауда нарығында нарықтық қатынастарды және бәсекелестікті дамыту үшін:
1) тұтынушылар түрлері мен тәулік аймақтары бойынша сараланған тарифтерді енгізуді ескере отырып, бөлшек сауда нарығындағы тарифтік саясатты әзірлеу;
2) ауыстыру мерзімдері және қажетті қаржы қаражатының көлемі белгіленген қазіргі талаптарға сай келетін тұтынушылардағы коммерциялық есептеу құралдарын ауыстыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын белгілеу;
3) электр энергиясының бөлшек сауда нарығы қызметінің нормативтік құқықтық базасын одан әрі жетілдіру қажет.
Қуаты 1 МВт-тан төмен бөлшек сауда тұтынушыларының бәсекелестік нарыққа қол жеткізуін қамтамасыз ету және оларды электрмен жабдықтау ЭЖҰ арқылы жүзеге асырылады, олар электр энергиясын өңірлік энергия өндіруші ұйымдарды қоса алғанда көтерме сауда нарығынан алатын болады.
ЭЖҰ өзінің тұтынушылары бойынша алдағы күндерге жеткізу-тұтынудың тәуліктік сағаттық кестесін, оның ішінде тұтынушылар топтары бойынша үлгі тәуліктік сағаттық кестені пайдалана отырып жасайды. Осы кестелер тәуліктік сағаттық кестелерді құрастыру үшін ӨЭК-ге беріледі.
Ағытып тастаудың белгіленген тәртібіне сәйкес, тұтынушыларды ақы төлемегені және қарыздары үшін ағытып тастауды жеткізушілердің тапсырысы бойынша ӨЭК жүргізеді.
Бәсекелестікті қорғау және монополистік қызметті шектеу саласындағы басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік орган қолданыстағы заңнамаға сәйкес осы нарықтағы бәсекелестіктің жағдайына бақылау жүргізетін болады.

10. Энергия үнемдеу саясаты және электр мен жылу энергиясын өндіру мен тұтынудың энергиялық тиімділігі

Электр энергетикасы саласындағы энергия үнемдеу және энергия тиімділігі мәселесі қазіргі кезде және болашақта да (электр энергиясы мен қуатының тапшылығын ескере отырып) аса өзекті, сондықтан бұл бағыттағы жұмыс жандандырылады.
Энергия үнемдеу саясаты отын-энергетикалық ресурстарды ұтымды және тиімді пайдалану үшін бұл саладағы қатынастардың құқықтық, ұйымдастырушылық, материалдық, қаржылық, экономикалық реттелуіне қажетті жағдай жасауға бағытталған мемлекеттік деңгейдегі бағдарламалық шараларды әзірлеу мен іске асыруды қамтиды.
2015 жылға дейінгі энергия үнемдеу және энергия тиімділігі саласындағы мақсатқа бағытталған шараларды көздейтін энергияны үнемдеу жөніндегі салалық бағдарламалар әзірлеу бойынша жұмыс жүргізілуде.
Энергияны үнемдеу жөніндегі практикалық шараларды іске асыру үшін нормативтік техникалық база әзірленеді. Әзірленіп жатқан "Энергияны үнемдеу туралы", "Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы" заң жобалары заңды түрде экономикалық және әкімшілік ынталандырудың іс жүзіндегі шарасы және энергияны үнемдеудің иінтірегі болады, оларға сәйкес энергияны үнемдеу технологияларын енгізу тетігі, энергияны үнемдеуді мемлекеттік реттеу әдістемесі, жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау, ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығын төмендету және өнімнің бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру шаралары бекітіледі.
Өнім бірлігін шығаруға отын-энергетикалық ресурстар шығысы нормативтен асқанда энергияны үнемдеу және энергия тиімділігі саласында мемлекеттік реттеу, жаңартылатын энергия көздерін пайдалану шаралары заңдармен регламенттелетін, тұтынылған отын және энергия мөлшерін есептеуді қамтамасыз етпеген тұтынушыларға белгіленген энергия үнемдеуді, энергия тиімділігі мен жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды ынталандыратын шаралар белгіленетін болады.
Электр энергетикасы саласында энергия үнемдеудің негізгі бағыттары болып электр және жылу энергиясын өндіруде отынның салыстырмалы шығысын төмендету, электр және жылу тораптарында шығыстарды қысқарту сақталады.
Көрсетілген мақсаттарды іске асыруға бағытталған қажетті өндірістік техникалық іс-шараларды әзірлеу әрбір кәсіпорынның міндеті болып табылады.

11. ТМД елдерінің энергия жүйелерімен өзара қарым-қатынастар

2000 жылдың ортасынан бастап Қазақстанның бірыңғай электр энергетикалық жүйесі ТМД елдерінің энергия жүйелерімен қосарлас режимде жұмыс істейді. Бұл электр энергиясымен мемлекетаралық сауда үшін технологиялық негізді қалыптастыруға және тұтынушылар үшін белгіленген сенімділік және сапа стандарттарын қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызды. Қазақстан БЭЖ-нің қосарлас жұмыс шарты Қазақстан, Ресей және Орталық Азия елдерінің энергия жүйесі арасындағы параллельді жұмысы туралы тиісті шарттармен регламенттеледі (Қазақстаннан - "КЕGОС" АҚ).
Жоспарлауға, электр энергиясының өзара транзитін ұйымдастыру мен бақылауға және электр энергиясының мемлекетаралық ағымын реттеуге (қуатты реттеу жөніндегі қызметті және қуат қорын жеткізуді қоса алғанда) байланысты ашық және бәсекелестік мемлекетаралық электр энергетикасы нарығын қалыптастыру мәселесі ТМД, ЕурАЗЭҚ-қа қатысушы елдердің шеңберінде шешілетін болады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы мына негізгі қағидаттарға сүйенеді:
елдердің тең құқықтығы, өзара тиімділігі және тараптардың басқа мемлекеттердің энергия жүйелерінің ішкі басқару мәселелеріне араласпауы;
электр энергиясының ішкі нарығын ұйымдастыру және жұмыс істеу қағидаттарын дербес белгілеу;
импорт пен экспортты қоса алғанда, электр энергиясын келісім-шарттық жеткізудің және тұтынудың теңгерімін өзінің энергия жүйесі шегінде қамтамасыз ету үшін Жүйелік операторлардың жауапкершілігі.
Энергия жүйелері Қазақстанның энергия жүйесімен қатар жұмыс істейтін мемлекеттердің электр энергетикасының қайта құрылымдау деңгейін теңестіруге қарай шектес елдердің шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында қуаттарды реттеуге арналған шарттарды жасасу тәжірибесі кеңейтілетін болады.

О Концепции дальнейшего совершенствования рыночных отношений в электроэнергетике Республики Казахстан

Постановление Правительства Республики Казахстан от 3 апреля 2009 года № 465. Утратило силу постановлением Правительства Республики Казахстан от 14 апреля 2010 года № 302

Сноска. Утратило силу постановлением Правительства РК от 14.04.2010 № 302.

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
1. Одобрить прилагаемую Концепцию дальнейшего совершенствования рыночных отношений в электроэнергетике Республики Казахстан (далее - Концепция).
2. Министерству энергетики и минеральных ресурсов Республики Казахстан, центральным исполнительным и заинтересованным государственным органам принять необходимые меры по реализации положений, предусматриваемых Концепцией:
1) разработать и внести в Правительство Республики Казахстан в двухмесячный срок с момента принятия настоящего постановления согласованный в установленном порядке План мероприятий по реализации указанной Концепции;
2) руководствоваться настоящей Концепцией при выработке соответствующих решений и разработке программных и плановых документов.
3. Признать утратившими силу:
1) постановление Правительства Республики Казахстан от 18 февраля 2004 года № 190 "О мерах по дальнейшему развитию рыночных отношений в электроэнергетике Республики Казахстан" (САПП Республики Казахстан, 2004 г., № 9, ст. 107), кроме пункта 3;
2) постановление Правительства Республики Казахстан от 27 сентября 2004 года № 987 "О внесении изменений в постановление Правительства Республики Казахстан от 18 февраля 2004 года № 190" (САПП Республики Казахстан, 2004 г., № 35, ст. 466).
4. Настоящее постановление вводится в действие со дня подписания.

Премьер-Министр
Республики Казaхстан К. Масимов

Одобрена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 3 апреля 2009 года № 465

Концепция
дальнейшего совершенствования рыночных отношений
в электроэнергетике Республики Казахстан

Введение

Концепция дальнейшего совершенствования рыночных отношений в электроэнергетике Республики Казахстан разработана в целях определения основных направлений рыночных преобразований в электроэнергетике на среднесрочный период с 2009 года и последующие годы.
Целями совершенствования рыночных отношений в электроэнергетике являются:
1) повышение эффективности функционирования отрасли электроэнергетики и создания условий по привлечению инвестиций для строительства новых и модернизацию действующих мощностей;
2) создание прозрачного конкурентного ценообразования на оптовом и розничном рынках электрической энергии;
3) создание необходимой для функционирования рынка информационно-технической инфраструктуры;
4) расширение рынка электрической энергии путем:
создания условий для работы на конкурентном рынке электрической энергии потребителей мощностью более 1 мегаватт, подключенных к региональным распределительным сетям;
создания условий для участия региональных электростанций на рынке централизованной торговли;
создания эффективного балансирующего рынка и повышения ликвидности спот-рынка электрической энергии;
5) обеспечение безопасности энергоснабжения потребителей на долгосрочный период, создание условий для привлечения инвестиций в восстановление и развитие электроэнергетического потенциала страны и создание рынка мощности;
6) участие в формировании межгосударственного открытого и конкурентного электроэнергетического рынка стран Содружества Независимых Государств (далее - СНГ), Евразийского Экономического Сообщества (далее - ЕврАзЭС), Единого Экономического Пространства, работа в параллельном режиме с энергосистемами сопредельных государств.
Достижение этих целей требует разработки комплекса мер, обеспечивающих эффективное функционирование рынка электрической энергии в Республике Казахстан на основе соблюдения баланса интересов энергетических предприятий и потребителей, установления прозрачных механизмов взаимоотношений между субъектами рынка.

1. Существующая структура и состояние электроэнергетики

В результате проведенных рыночных преобразований в электроэнергетике сложилась следующая организационно-технологическая структура:
1) пятьдесят девять энергопроизводящих организаций осуществляют производство и продажу электрической энергии оптовым потребителям и энергоснабжающим организациям. Из пятидесяти девяти энергопроизводящих организаций семь имеют подключение только к сетям Системного оператора, девять к сетям Системного оператора и сетям региональных электросетевых компаний (далее - РЭК), а остальные - только к сетям РЭК. Кроме того, одиннадцать энергопроизводящих организаций входят в состав крупных промышленных компаний и осуществляют для них производство и поставку электрической энергии;
2) Системный оператор выполняет функции по передаче электрической энергии по сетям межрегионального и межгосударственного уровня напряжением 110-500 кВ, а также функции по организации балансирования производства-потребления электрической энергии, оперативно-диспетчерскому управлению единой энергосистемой Казахстана (далее - ЕЭС Казахстана);
3) двадцать одна региональная электросетевая компания осуществляет передачу и распределение электрической энергии на региональном уровне по сетям напряжением 0,4-220 кВ;
4) оптовые и розничные потребители электрической энергии;
5) энергоснабжающие организации (далее - ЭСО) осуществляют покупку электрической энергии на оптовом рынке и на централизованных торгах и продают ее розничным потребителям, предприятиям коммунально-бытового обслуживания и населению;
6) пул резервов электрической мощности (далее - Пул РЭМ) - организация, созданная участниками оптового рынка электрической энергии, поддерживающая механизм резервирования электрической мощности, необходимой для покрытия аварийного дефицита электрической мощности участников рынка по отношению к их контрактным обязательствам;
7) оператор рынка централизованной торговли - организация, осуществляющая централизованные торги электрической энергии, включая спот-торги электрической энергии.
Единая энергетическая система Казахстана состоит из трех зон Северной, Южной и Западной. В конце 2008 года введена в эксплуатацию межрегиональная линия электропередачи 500 кВ "Северный Казахстан - Актюбинская область", соединяющая Актюбинский энергоузел с ЕЭС Казахстана.
В октябре 2008 года введена в эксплуатацию участок ВЛ 500 кВ ЮКГРЭС - Шу протяженностью 248 километров в рамках реализации первого этапа проекта "Строительство второй линии электропередачи 500 кВ транзита Север - Юг Казахстана". Соединение ПС Шу-500 и ЮКГРЭС позволило дополнительно поставлять в энергодефицитную Южную зону 100 МВт. В конце 2009 года, с полным завершением проекта, объем передачи электрической энергии в южном направлении возрастет до 1350 МВт.
В результате ограничения пропускной способности линий электропередачи в осенне-зимний период в южной зоне Казахстана потребность в электрической энергии покрывается за счет использования собственных производственных мощностей энергопроизводящих организаций с более высокой стоимостью электрической энергии.
Действующим законодательством страны обеспечен свободный недискриминационный доступ к электрическим сетям и предоставлено право хозяйствующим субъектам самостоятельно заключать договоры с энергопроизводящими организациями по закупке электрической энергии, в том числе из-за пределов Республики Казахстан.
В Казахстане создан и функционирует рынок электрической энергии, состоящий из двух уровней - оптового рынка и розничного рынка электрической энергии.
Отношения между субъектами оптового рынка по купле-продаже электрической энергии и ее передаче оформляются:
1) договорами купли-продажи электрической энергии между покупателями и продавцами на децентрализованном рынке и сделками на централизованных торгах;
2) договором на передачу электрической энергии, заключаемым покупателем электрической энергии (в отдельных случаях - продавцом электрической энергии) с Системным оператором. При необходимости передачи электрической энергии через электрические сети регионального уровня дополнительно заключается договор на передачу с РЭК.
Отношения между субъектами розничного рынка оформляются договором о купле-продаже электрической энергии.
Услуги по передаче электрической энергии относятся к сфере естественной монополии и тарифы на них устанавливаются регулирующим органом. В настоящее время для определения тарифов на передачу электрической энергии используются следующие методики:
1) для передачи электрической энергии по электрическим сетям Системного оператора устанавливаются зональные тарифы, имеющие зависимость от дефицитности зоны и пропускной способности внутри зоны и между зонами;
2) для передачи по электрическим сетям РЭК устанавливаются тарифы "на вход", определяемые как соотношение затрат и нормируемой прибыли к полезному отпуску электрической энергии.

2. Оценка существующих проблем на рынке электрической энергии
Оптовый рынок электрической энергии

К настоящему времени оптовый рынок электрической энергии функционирует в секторах децентрализованного рынка электрической энергии, рынка системных и вспомогательных услуг и рынка централизованной торговли электрической энергии. С 1 января 2008 года запущен четвертый сектор оптового рынка - балансирующий рынок в режиме "реального времени". Данный рынок в течение 2009 года будет работать в имитационном режиме.
На рынке децентрализованной энергии субъекты рынка электрической энергии путем проведения переговоров или тендерных процедур заключают двусторонние договора купли-продажи электрической энергии, в которых оговаривают объем поставок электрической энергии на период действия договора, устанавливают договорную цену и условия оплаты электрической энергии. Объем рынка децентрализованной торговли занимает около 90 процентов поставок электрической энергии на оптовом рынке электрической энергии.
Рынок централизованной торговли электрической энергии представляет собой централизованную торговую площадку, на которой субъекты рынка осуществляют посредством торговой системы сделки купли-продажи электрической энергии на долго-среднесрочный период (год, квартал, месяц, неделя), а также спот-сделки в режиме "за день вперед". Участие субъектов на рынке электрической энергии является добровольным, за исключением случаев, установленных Законом Республики Казахстан " Об электроэнергетике ". Объем рынка централизованной торговли занимает около 10 процентов от поставок электрической энергии на оптовом рынке, в том числе объемы спот-торгов в режиме "за день вперед" составляют менее 1 процента.
В соответствии с Концепцией дальнейшего развития рыночных отношений в электроэнергетике Республики Казахстан, одобренной постановлением Правительства Республики Казахстан от 18 февраля 2004 года № 190, энергоснабжающие организации с четвертого квартала 2004 года должны были закупать на централизованных торгах до 50 процентов от общего объема закупок электрической энергии, а энергопроизводящие организации выставлять на торги соответствующие объемы. Таким образом, не удалось сформировать оптимальную структуру рынка электрической энергии. Существующее состояние рынка ограничивает возможности энергоснабжающих организаций и потребителей электрической энергии в получении преимуществ от конкурентного рынка. При сезонных изменениях цен на электрическую энергию на спот-рынке энергоснабжающие организации и потребители электрической энергии, заключив долгосрочные контракты в осенне-зимний период (период роста цен), не могут воспользоваться преимуществами рынка в весенне-летний период (период снижения цен).
С учетом анализа мирового развития рынков электрической энергии оптимальная структура должна быть сформирована в следующих пропорциях: большая часть электрической энергии (до 90 процентов) свободно закупается на децентрализованном и централизованном рынке, порядка 10 процентов в обязательном порядке должно приобретаться на спот-рынке. При этом до 5 процентов электрической энергии закупается на балансирующем рынке.
Отличие между рынком децентрализованной торговли и рынком централизованной торговли заключается в процедурах выбора партнеров и определении цены на электрическую энергию.
Ликвидность деятельности Пул РЭМ по формированию и предоставлению аварийных резервов мощности в дальнейшем будет снижаться за счет конкуренции с балансирующим рынком. При этом предполагается, что Пул РЭМ постепенно уйдет с рынка.
Основными нерешенными проблемами на оптовом рынке электрической энергии, сдерживающими его дальнейшее развитие, являются:
1) отсутствие оптимальной структуры рынка электрической энергии;
2) низкий уровень конкуренции между производителями электрической энергии из-за недостаточной развитости сетевого хозяйства и ограниченности пропускной способности линий электропередачи между зонами Казахстана;
3) излишняя зарегулированность субъектов рынка;
4) отсутствие на централизованных спот-торгах в режиме "за день вперед" механизма, обеспечивающего постоянное участие в торгах субъектов рынка;
5) отсутствие автоматизированных систем коммерческого учета электрической энергии (далее - АСКУЭ) в региональных электросетевых компаниях.
В связи с этим, оптовый рынок электрической энергии Казахстана в пределах электрических сетей Системного оператора сегментируется на зональные рынки, в границах электрических сетей РЭК сегментируется на региональные рынки. В каждом сегменте оптового рынка фактически между собой конкурирует от 2 до 5 энергопроизводящих организаций, и каждый сегмент оптового рынка представляет собой олигополию производителей.

Розничный рынок электрической энергии

На розничном рынке электрической энергии в РЭК отделены деятельность по покупке-продаже электрической энергии от деятельности по ее передаче и созданы ЭСО, в том числе гарантирующие поставщики электрической энергии (далее - ГПЭ). В настоящее время на основании публичных договоров ЭСО и ГПЭ осуществляют энергоснабжение потребителей, не желающих и/или не имеющих возможности самостоятельно покупать электрическую энергию на оптовом рынке.
Предполагалось, что в частном порядке будут созданы ЭСО, которые будут конкурировать с гарантирующими поставщиками и между собой за поставку электрической энергии розничным потребителям и таким образом будет обеспечена конкуренция на розничном рынке. Вместе с этим, не удалось создать конкуренцию между ЭСО, и на розничном рынке доминируют со 100 % долей ЭСО (ГПЭ), созданные региональными электросетевыми компаниями.
Деятельность электростанций с комбинированным типом производства электрической энергии и тепла, где производство тепловой энергии отнесено к сфере естественной монополий, а также ЭСО по электроснабжению регулируются в соответствии с законодательством о естественных монополиях и регулируемых рынках как субъекты, занимающие доминирующее положение на рынке электрической энергии.
В связи с этим, на розничном рынке основными проблемами, требующими своего решения, являются:
1) отсутствие конкуренции среди ЭСО в сфере поставки электрической энергии на розничном рынке конечным потребителям;
2) деятельность отдельных ЭСО на рынке электрической энергии, навязывающих перепродажу электрической энергии другим ЭСО;
3) незавершенность создания АСКУЭ на региональном уровне;
4) неразвитая система тарифообразования как по категориям потребителей, так и по зонам суток;
5) отсутствие современных приборов учета энергии у потребителей.

3. Надежность энергоснабжения и инвестиционные сигналы рынка

Нормативная правовая база Республики Казахстан в сфере обеспечения надежности энергоснабжения потребителей содержит положения и требования к обеспечению надежности в краткосрочном периоде, т.е. определены требования:
к резервам мощности, необходимым для балансирования процессов производства потребления;
к процессам предотвращения и ликвидации аварий и технологических нарушений работы энергетического оборудования.
Используемые системным оператором и субъектами электроэнергетики механизмы, обеспечивающие выполнение требований надежности энергоснабжения в краткосрочном периоде не позволяют получать производителям дополнительную прибыль и не дают ценовых сигналов для привлечения инвестиций.
В отличие от передовых мировых зарубежных энергосистем и энергетических рынков энергетическая система и рынок Казахстана не имеет требований по обеспечению надежности энергоснабжения в долгосрочном периоде. В частности требований по наличию и обеспечению генерирующими мощностями потребности нагрузки потребителей в Единой энергетической системе, а также рыночных механизмов, обеспечивающих выполнение этих требований.
В этих условиях обеспечение в долгосрочном периоде наличия достаточного уровня генерирующих мощностей и подача инвестиционных сигналов ложиться полностью на стоимость и цену электрической энергии, формируемую на казахстанском оптовом рынке, и обеспечивается через связь "рынок - цены - инвестиции - покрытие потребности в электрической энергии - рынок".
Из мировой практики известно, что рынок электрической энергии является наиболее инертным с точки зрения выработки инвестиционных сигналов. На это оказывают влияние следующие факторы:
1) электрическая энергия является интегрированным показателем мощности по времени;
2) в энергосистеме нагрузка (спрос) изменяется во времени в течение суток и в зависимости от сезона года;
3) в энергосистеме генерация (предложение) постоянно присутствует полная величина рабочей мощности энергетического оборудования.
Таким образом, получение инвестиционного сигнала и достаточного уровня прибыли для осуществления инвестиций субъекты электроэнергетики Казахстана получат только тогда, когда практически вся величина рабочей мощности энергетического оборудования будет востребована в течение всего времени суток вне зависимости от сезона года, а не только в отдельные часы, и уровень цены на электрическую энергию обеспечит рентабельность инвестиций.
Функционирование рынка электрической энергии при такой организации привело к появлению дефицита производственных мощностей в Казахстане, тогда как для успешного развития экономики страны требуется их опережающий рост в сравнении с ростом потребления электрической энергии.
Указанные выше проблемы не способствуют финансовой устойчивости и инвестиционной привлекательности отрасли, дальнейшему развитию и углублению рыночных отношений.
При этом изношенность основных фондов РЭКов и электростанций достигла критического предела, что уже в ближайшие годы может привести к самым серьезным негативным последствиям. Для предотвращения невосполнимого износа и выбытия основного оборудования электростанций и электрических сетей необходимо создать реальный механизм их восстановления.
В связи с этим для обеспечения развития производственных мощностей в энергосистеме Казахстана адекватных покрытию потребляемой нагрузки с учетом ее роста необходимы:
1) разработка стратегии развития отрасли и инвестиционной политики, направленной на обновление действующих активов и ввод новых генерирующих и передающих мощностей;
2) разработка и внедрение рыночных механизмов, обеспечивающих выполнение субъектами рынка требований надежности и безопасности энергоснабжения, а также вырабатывающих четкие инвестиционные сигналы. В мировой практике на передовых конкурентных рынках в качестве таких механизмов используются: рынок мощности, модель рынка с ценовыми всплесками;
3) разработка и установление требований по балансовой надежности и безопасности энергоснабжения потребителей в долгосрочном периоде;
4) требования к субъектам рынка, осуществляющим деятельность по производству и передаче электрической и тепловой энергии, по разработке планов технического перевооружения.

4. Развитие оптового рынка электрической энергии
Основные задачи дальнейшего развития рыночных отношений

Основными задачами развития оптового рынка электрической энергии являются:
1) установление требований по надежности и безопасности энергоснабжения потребителей в долгосрочном периоде и создание рынка мощности, обеспечивающего выполнение этих требований;
2) формирование оптимальной структуры рынка и повышение уровня конкуренции и продолжение работы по расширению границ оптового рынка электрической энергии путем:
упразднения технических и экономических барьеров, приводящих к сегментированию оптового рынка электрической энергии в пределах зон и сетей РЭК, а именно:
строительства линий электропередачи Север - Запад Казахстана и Север - Юг Казахстана;
совершенствования ценообразования на производство электрической энергии, передачу электрической энергии по электрическим сетям АО "KEGOC" и РЭК;
установления обязательной нормы продажи электрической энергии через централизованные спот-торги в режиме "за день вперед" для всех энергопроизводящих организаций и энергоснабжающих организаций;
создания Центрально-азиатской торговой площадки на базе оператора рынка централизованной торговли и привлечение субъектов электроэнергетики сопредельных стран на рынок централизованной торговли;
3) создание системы мониторинга и контроля по предотвращению злоупотреблений доминирующего положения субъектами рынка электрической энергии и соблюдением законодательства Республики Казахстан;
4) развитие рынка централизованной торговли электрической энергией путем расширения спектра услуг, оказываемых оператором рынка централизованной торговли;
5) создание информационно-технической инфраструктуры рынка электрической энергии.

5. Целевая модель рынка

Перспективная модель казахстанского рынка электрической энергии должна предусматривать два основных уровня: оптовый и розничный рынок электрической энергии.
1. Оптовый рынок электрической энергии, участниками которого являются все энергопроизводящие компании, потребители электрической энергии с присоединенной мощностью более 1 МВт, энергоснабжающие организации. Структура оптового рынка должна состоять из:
рынка децентрализованной торговли электрической энергией;
рынка централизованной торговли электрической энергией;
балансирующего рынка в режиме "реального времени";
рынка мощности;
рынка системных и вспомогательных услуг.
Мировой опыт и десятилетний период работы рынка электрической энергии Казахстана показывают, что суточный график поставки-потребления электрической энергии должен формироваться не более чем на 80 - 90 процентов за счет сделок, добровольно заключаемых субъектами рынка на децентрализованном рынке и на централизованных торгах электрической энергией по долго- и среднесрочным контрактам, обязательной покупки-продажи до 10 - 15 процентов электрической энергии на спот-торгах в режиме "за день вперед", участия в балансирующем рынке электрической энергии и рынке вспомогательных услуг. Данный подход позволит субъектам рынка формировать суточные графики поставки-потребления электрической энергии. На рынке будут регулярно определяться индикаторы текущей рыночной цены, используемые системным оператором для расчетов на балансирующем рынке и субъектами рынка в качестве ориентира при заключении договоров на децентрализованном рынке. Рынок электрической энергии Казахстана будет создан по образцу передовых мировых рынков электрической энергии, включая рынок электрической энергии России, и формирование его структуры будет завершено.
В связи с этим потребуется закрепление обязательных объемов купли-продажи электрической энергии на спот-торгах и рынке вспомогательных услуг.
2. Рынок мощности.
Электроэнергетическая отрасль является одной из базовых отраслей, которые составляют основу и обеспечивают функционирование экономики любого государства. Для устойчивого развития экономики необходимо создание условий для обеспечения в кратко, средне и долгосрочной перспективе наличия в ЕЭС Казахстана такого количества действующих генерирующих мощностей, которое достаточно для покрытия всего потребления электрической энергии в системе в любое время с соответствующими параметрами надежности и качества (включая резервы).
С целью повышения инвестиционной привлекательности электроэнергетической отрасли в конце 2008 года была принята модель рынка на основе предельных цен, утверждаемых для энергопроизводящих организаций.
В связи с этим, в ближайшие 3-4 года будет проведен анализ итогов функционирования рынка электрической энергии Казахстана в условиях применения предельных цен для энергопроизводящих организаций.
В последующем будет проводиться работа по созданию рынка мощности. Торговля мощностью позволит повысить надежность энергоснабжения и привлечь инвесторов в электроэнергетику, снизив их риски.
Создание рынка мощности будет осуществлено по мере ввода новых мощностей, реконструкции и модернизации действующих мощностей электрических станций, в достаточной степени обеспечивающих функционирование данного рынка.
3. Розничный рынок электрической энергии, участниками которого являются потребители электроэнергии с присоединенной мощностью менее 1 МВт и энергоснабжающие компании, осуществляющее им продажу электрической энергии в условиях конкуренции.

6. Расширение границ конкурентного оптового рынка
электрической энергии

Поэтапное расширение границ оптового рынка будет осуществляться путем создания условий для выхода субъектов рынка, подключенных к сетям РЭК со среднесуточной базовой мощностью потребления-поставки электрической энергии более 1 МВт, на оптовый рынок электрической энергии.
Основными условиями для расширения оптового рынка являются введение для энергопередающих организаций принципа формирования тарифов на передачу электрической энергии по сетям регионального уровня по методу сравнительного анализа (бенчмаркинг), создание АСКУЭ с возможностью передачи информации по цифровым каналам.
В результате энергопроизводящие организации со среднесуточной мощностью поставки-потребления более 1 МВт, подключенные к сетям РЭК получат возможность:
осуществлять поставку электрической энергии на оптовый рынок (потребителям, подключенным к сетям любой сетевой компаний);
осуществлять поставку электрической энергии конечным розничным потребителям (осуществлять функции энергоснабжения наряду с ЭСО).
ЭСО, подключенные к сетям РЭК со среднесуточной базовой мощностью потребления электрической энергии более 1 МВт, получат возможность:
осуществлять покупку электрической энергии на рынке электрической энергии как от электростанций оптового рынка, так и региональных электростанций, подключенным к сетям РЭК;
осуществлять поставку купленной на оптовом рынке электрической энергии конечным розничным потребителям при условии осуществления коммерческого учета для этих потребителей.

7. Организация информационно-технической системы

Для обеспечения функционирования рынка электрической энергии требуется наличие современной цифровой телекоммуникационной сети, обеспечивающей следующие функции:
1) диспетчерская и технологическая телефонная связь;
2) передача данных телеизмерений, телесигналов, команд телеуправления и телерегулирования в оперативно-информационных системах реального времени (SCADA);
3) передача данных в АСКУЭ;
4) передача данных в информационных системах, обеспечивающих работу:
рынка децентрализованной торговли электрической энергией;
рынка централизованной торговли электрической энергией;
балансирующего рынка;
рынка системных и вспомогательных услуг;
розничного рынка электрической энергии.
5) выход в Internet;
6) необходимый взаимообмен информацией с субъектами электроэнергетического рынка.
Направленность информационных потоков радиальная (от субъектов рынка к оператору, преимущественно по выделенным каналам) для технологической информации и широковещательная (через Internet) для информационных систем.
С целью обеспечения высокой степени надежности передачи информации требуется два независимых тракта входа в телекоммуникационную сеть для каждого субъекта.
Скорость передачи информационных пакетов в сети должна достигать 2 Мбит/сек и более.
Постоянно развивающаяся корпоративная информационная сеть Системного оператора является базовой информационной средой функционирования единой электроэнергетической системы Казахстана и в полной мере обеспечивает взаимодействие всех субъектов рынка, имеющих достаточный уровень развития информационных технологий.
Однако готовность поставщиков и потребителей электрической энергии к информационному взаимодействию на рынке еще остается довольно низкой, поэтому всем субъектам рынка необходимо в регламентные сроки, установленные уполномоченным органом, выполнить первоочередные мероприятия:
1) создать цифровую корпоративную информационную сеть;
2) создать автоматизированную систему коммерческого учета электрической энергии;
3) обеспечить защищенный от несанкционированного доступа выход в Internet;
4) при координации Системного оператора внедрить программное обеспечение перечисленных выше информационных систем.
Развитие информационного взаимодействия между субъектами должно способствовать созданию необходимых условий для развития добросовестной конкуренции на рынке электрической энергии, основанной на принципах прозрачности.
Объем представляемой субъектами электроэнергетического рынка информации и порядок информационного взаимодействия определяется регламентом и правилами рынков.

8. Совершенствование тарифообразования на рынке
электрической энергии

Для эффективного функционирования рынка электрической энергии тарифообразование должно способствовать развитию конкуренции и рыночных отношений и быть недискриминационным для участников рынка.
В Казахстане складывается тенденция к снижению надежности энергоснабжения потребителей, связанная с дефицитом в балансе производства и потребления электрической энергии.
В настоящее время тарифная политика в электроэнергетике формируется следующим образом:
цены в сфере производства (генерации) электрической энергии формируются в конкурентных условиях в зависимости от спроса и предложения по тарифам, не превышающим соответственно предельный, расчетный или индивидуальный тариф, за исключением случаев реализации на спот-торгах (не более десяти процентов от объемов вырабатываемой ими электрической энергии), балансирующем рынке и на экспорту. Отпускная цена на электрическую энергию с шин электростанции определяется двухсторонними договорами между поставщиками и потребителями (децентрализованный рынок), а также на рынке централизованной торговли (бирже) - спот-торги в режиме "за сутки вперед", торги долго-, средне- и краткосрочными контрактами;
тарифы на передачу и распределение электрической энергии по электрическим сетям национального уровня АО "KEGOC" и электрическим сетям регионального и местного уровней РЭК, утверждаются государственным органом, осуществляющим руководство в сфере естественных монополий и на регулируемых рынках;
тарифы на техническую диспетчеризацию, которую осуществляет системный оператор АО "KEGOC", также утверждаются государственным органом, осуществляющим руководство в сфере естественных монополий и на регулируемых рынках;
тарифы на услуги оператора централизованных торгов, как доминанта (монополиста), регулируются государственным органом, осуществляющим руководство в сфере естественных монополий и на регулируемых рынках;
услуги балансирующего рынка - осуществляет системный оператор АО "KEGOC", тариф утверждается государственным органом, осуществляющим руководство в сфере естественных монополий и на регулируемых рынках;
цены на электрическую энергию для конечных потребителей электрической энергии, поставляемую ЭСО, являющимися субъектами регулируемого рынка, согласовываются с государственным органом, осуществляющим руководство в сфере естественных монополий и на регулируемых рынках. Снабженческая надбавка ЭСО составляет 3-8 процентов.
Для повышения инвестиционной привлекательности отрасли с целью ускорения строительства и ввода новых мощностей необходимо обеспечить возвратность инвестиций.
В то же время значительное увеличение цен на электрическую энергию от генерирующих электростанций в условиях нарастающего дефицита электрической энергии может привести к росту инфляции, тогда как Правительством принимаются меры по сдерживанию инфляции.
В связи с этим на период ликвидации дефицита электрической энергии и мощности (на среднесрочный период 2009 - 2015 годы) введен следующий механизм ценообразования в сфере производства (генерации) электрической энергии.
1) цены на электрическую энергию, отпускаемую электростанциями, должны обеспечивать возвратность инвестиций, привлекаемых на создание новых активов, расширение, обновление, реконструкцию и техническое перевооружение существующих активов;
2) электростанции могут работать по трем видам тарифов на электрическую энергию: предельный, расчетный и индивидуальный;
3) предельный тариф устанавливается по каждой группе электростанций отдельно, на семь лет, по годам. Электростанции разбиваются по группам, сформированным по типу электростанций, установленной мощности, виду используемого топлива, удаленности от местонахождения топлива;
4) предельный тариф устанавливается на уровне, обеспечивающем выполнение электростанциями данной группы инвестиционных обязательств по созданию новых активов, расширению, обновлению, реконструкции и техническому перевооружению существующих активов;
5) Правительство по представлению государственного органа, осуществляющего руководство в области электроэнергетики (далее - уполномоченный орган) будет утверждать предельные тарифы на электрическую энергию, сроком на 7 лет с разбивкой по годам;
6) в случае, если уровень предельного тарифа не позволяет какой-либо электростанции осуществлять свои инвестиционные обязательства, то эта электростанция вправе работать по расчетному или индивидуальному тарифу. Эти тарифы должны быть выше предельных;
7) расчетный тариф на электрическую энергию определяется в технико-экономическом обосновании инвестиционной программы и действует в течение периода выполнения инвестиционных обязательств. Он может быть увеличен в случае согласования изменений проектно-сметной документации.
8) индивидуальный тариф утверждается государственным органом, осуществляющим руководство в сфере естественных монополий и на регулируемых рынках на основании инвестиционной программы и параметров проектно-сметной документации.
9) электростанции будут принимать на себя обязательства по инвестициям: при работе по предельным тарифам - в форме соглашений и инвестиционных обязательств, при работе по расчетным и индивидуальным тарифам - в форме инвестиционных договоров и инвестиционных программ.
Базой для определения предельного тарифа на первый год его действия является максимальная фактическая цена, сложившаяся в соответствующей группе энергопроизводящих организаций в течение года, предшествовавшего году введения предельных тарифов.
В случае недостаточности предельного тарифа для развития электростанции, проведения работ по реконструкции, строительства новых мощностей, эта электростанция должна разработать инвестиционный проект. Инвестиционный проект, согласованный и утвержденный в установленном порядке, одобренный уполномоченным органом, должен быть представлен электростанцией в государственный орган, осуществляющий руководство в сфере естественных монополий и на регулируемых рынках. Государственный орган, осуществляющий руководство в сфере естественных монополий и на регулируемых рынках утверждает индивидуальный инвестиционный тариф для данной электростанции на перспективу.
В пределах предельного тарифа сохраняется конкуренция между энергопроизводящими организациями и возможность проведения инвестиционной программы, при реализации которой цена на отпущенную электроэнергию не будет превышать предельную цену.
Порядок расчета инвестиционной составляющей:
расчет проводится по общему объему инвестиций в инвестиционный проект, объему вводимой мощности, сроку окупаемости, годовому числу часов работы. При этом необходимо учесть проценты за кредит, налогообложение прибыли, направляемой на погашение стоимости инвестиций.
Данные предложения не будут касаться цен на электроэнергию, реализуемую на балансирующем рынке и спот-торгах.
На период дефицита электрической мощности Правительством Республики Казахстан будут утверждаться предельные тарифы, что обеспечит прогнозируемость тарифов на электроэнергию для инвесторов и позволит им производить расчеты и обоснования на вкладываемые инвестиции.
Предполагается осуществить прогноз роста тарифов на услуги по транспортировке электроэнергии по Национальной сети (АО "KEGOC") и сетям региональных электросетевых компаний, учитывающий инвестиционную составляющую, рассчитанную на основе программ (планов) развития соответствующих электросетевых компаний.
Введение предельных, расчетных и индивидуальных тарифов и инвестиционных составляющих цен для электростанций не меняет условий функционирования оптового и розничного рынков, также сохраняется механизм работы централизованных торгов.
Электростанции на оптовом рынке будут предлагать электрическую энергию по цене в пределах предельных, расчетных и индивидуальных цен оптовым потребителям и ЭСО.
Оптовые потребители заключают договора на оптовом рынке, как в нынешних условиях.
До формирования в ЕЭС Казахстана необходимых объемов резервов мощности работа балансирующего рынка будет осуществляться в имитационном режиме, без осуществления финансового регулирования почасовых дисбалансов (купли-продажи балансирующей электроэнергии). При работе балансирующего рынка в имитационном режиме участниками рынка будут оплачиваться услуги Системного оператора по организации балансирования в последующем, на балансирующем рынке будут осуществляться купля-продажа балансирующей электроэнергии (мощности) согласно действующему законодательству Республики Казахстан.
Цена на электрическую энергию, выработанную возобновляемыми источниками энергии, будет определяться на уровне, не превышающей цены, установленной в согласованном с уполномоченным или местным исполнительным органами в технико-экономическом обосновании соответствующего объекта по использованию возобновляемых источников энергии.

9. Развитие розничного рынка электроэнергии
Субъекты розничного рынка электроэнергии

Субъектами розничного рынка электроэнергии являются:
1) региональные электросетевые компании, осуществляющие оперативно-диспетчерское управление и эксплуатацию региональных электрических сетей, передачу и диспетчеризацию договорных объемов электроэнергии по региональным электрическим сетям, отвечающие за соблюдение согласованных с Системным оператором сальдо-перетоков электроэнергии между сетями РЭК и Национальной электрической сетью;
2) энергоснабжающие организации - организации, осуществляющие продажу розничным потребителям купленной электрической энергии;
3) конечные розничные потребители - потребители (население, предприятия мелкого бизнеса, предприятия сферы услуг), присоединенные к сетям РЭКа, покупающие электрическую энергию у энергоснабжающей организации.
Основные направления развития рыночных отношений на розничном рынке
Для развития рыночных отношений и конкуренции на розничном рынке электрической энергии необходимо:
1) разработать тарифную политику на розничном рынке с учетом внедрения дифференцированных тарифов по категориям потребителей и зонам суток;
2) определить план мероприятий по замене у потребителей приборов коммерческого учета, отвечающих современным требованиям с установлением сроков замены и объемов необходимых финансовых средств;
3) дальнейшее совершенствование нормативно-правовой базы функционирования розничного рынка электрической энергии.
Обеспечение доступа розничных потребителей с мощностью менее 1 МВт к конкурентному рынку и их электроснабжение будет осуществляться через ЭСО, которые будут приобретать электроэнергию на оптовом рынке электрической энергии, включая региональные энергопроизводящие организации.
ЭСО составляет по своим потребителям суточный почасовой график поставки-потребления на предстоящие сутки, в том числе с использованием типовых суточных почасовых графиков потребления по группам потребителей. Данные графики передаются РЭКу для формирования суточного почасового графика.
Отключение потребителей за неоплату и долги перед поставщиками осуществляются РЭКами по заявкам поставщиков в соответствии с установленными процедурами отключения.
Государственный орган, осуществляющий руководство в сфере защиты конкуренции и ограничения монополистической деятельности будет осуществлять контроль за состоянием конкуренции на данном рынке в соответствии с действующим законодательством.

10. Энергосберегающая политика и энергоэффективность
производства и потребления электрической и тепловой энергии

Вопросы энергосбережения и энергоэффективности в сфере электроэнергетики особенно актуальны в настоящий момент и на перспективу (учитывая дефицит электрической энергии и мощности), поэтому работы в данном направлении будут активизированы.
Энергосберегающая политика включает разработку и реализацию на государственном уровне программных мер, направленных на создание необходимых условий правового, организационного, материального, финансового, экономического регулирования отношений в данной сфере, для рационального и эффективного использования топливно-энергетических ресурсов.
Ведется работа по разработке отраслевой программы по энергосбережению, где будут предусмотрены целенаправленные мероприятия в области энергосбережения и энергоэффективности до 2015 года.
Будет разработана нормативно-техническая база для реализации практических мер по энергосбережению. Реальной мерой, законодательно закрепляющей экономические и административные стимулы и рычагом энергосбережения станут законопроекты "Об энергосбережении", "О поддержке использования возобновляемых источников энергии", в соответствии с которыми предстоит утвердить механизм внедрения энергосберегающих технологий, методологию государственного регулирования энергосбережения, поддержки использования возобновляемых источников энергии, снижения энергоемкости ВВП и повышения конкурентоспособности продукции.
Законами будут регламентированы меры государственного регулирования, поддержки использования возобновляемых источников энергии в области энергосбережения и энергоэффективности при превышении установленных нормативов расхода топливно-энергетических ресурсов на выпуск единицы продукции, к производителям материалов, оборудования, приборов, к потребителям не обеспечивающим учет количества потребленного топлива и энергии, заложены меры стимулирующие энергосбережение, энергоэффективность и использования возобновляемых источников.
В сфере электроэнергетики основными направлениями энергосбережения остаются снижение удельных расходов топлива на производство электрической и тепловой энергии, сокращение потерь в электрических и тепловых сетях.
Задачей каждого предприятия является разработка необходимых производственно-технических мероприятий, направленных на реализацию указанных целей.

11. Взаимоотношения с энергосистемами стран СНГ

С середины 2000 года Единая электроэнергетическая система Казахстана работает в режиме параллельной работы с энергосистемами стран СНГ. Это позволило создать технологическую основу для межгосударственной торговли электрической энергией и обеспечить установленные стандарты надежности и качества для потребителей. Условия параллельной работы ЕЭС Казахстана регламентируются соответствующими договорами о параллельной работе между энергосистемами Казахстана, России и стран Центральной Азии (от Казахстана - АО "KEGOC").
Вопросы формирования открытого и конкурентного межгосударственного электроэнергетического рынка будут решаться в рамках сотрудничества стран-участников СНГ, ЕврАзЭС, связанные с планированием, организацией и контролем взаимного транзита электрической энергии и регулированием межгосударственных перетоков электрической энергии (включая услуги по регулированию мощности и поставки резервов мощности). При этом Республика Казахстан будет исходить из следующих основных принципов:
равноправия стран, взаимной выгоды и невмешательства сторон в вопросы внутреннего управления энергосистемами других государств;
самостоятельного определения принципов организации и функционирования внутренних рынков электрической энергии;
ответственности Системных операторов за обеспечение в пределах своей энергосистемы баланса контрактных поставок и потребления электрической энергии, включая импорт и экспорт.
По мере выравнивания уровней реструктуризации электроэнергетики в государствах, энергосистемы которых работают параллельно с энергосистемой Казахстана, будет расширена практика заключения договоров на регулирование мощности между хозяйствующими субъектами сопредельных стран.