"Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2030 жылға дейінгі болжамды схемасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 23 тамыздағы № 625 қаулысы

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

"Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2030 жылға дейінгі болжамды схемасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасының Президенті қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі

А.Мамин

Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2030 жылға дейінгі болжамды схемасын бекіту туралы

Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын іске асыру, сондай-ақ елдің әрбір өңірінің әлеуметтік-экономикалық әлеуетін дамыту және тиімді пайдалану негізінде халықтың әл-ауқатының өсуін қамтамасыз ететін жағдайлар жасау мақсатында ҚАУЛЬІ ЕТЕМІН:

1. Қоса беріліп отырған Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2030 жылға дейінгі болжамды схемасы бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі, орталық және жергілікті атқарушы органдар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар, ұлттық басқарушы холдингтер, ұлттық холдингтер және ұлттық компаниялар өз қызметінде осы Жарлықты басшылыққа алсын және оны іске асыру бойынша қажетті шаралар қабылдасын.

3. Осы Жарлықтың іске асырылуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

4. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының Президенті

Қ.Тоқаев

Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы № Жарлығымен БЕКІТІЛГЕН

Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2030 жылға дейінгі болжамды схемасы МАЗМҰНЫ

Кіріспе

1-бөлім. Аумақтардың экономикалық әлеуетін талдау және бағалау

2-бөлім. Аумақтық кеңістікте дамытудың бағыттары

3-бөлім. Елді дамытудың болжамды параметрлері

4-бөлім. Өңірлерді перспективалық дамыту схемалары

Кіріспе

Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2030 жылға дейінгі болжамды схемасы (бұдан әрі - Болжамды схема) елді дамытудың ұзақ мерзімді пайымын айқындайтын мемлекеттік жоспарлау жүйесінің бірінші деңгейдегі стратегиялық құжаты болып табылады.

Болжамды схеманы әзірлеу үшін Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы, Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі тұжырымдама негіз болып табылады.

Болжамды схема Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын (бұдан әрі - Стратегиялық жоспар-2025) іске асыру мақсатында әзірленеді.

Болжамды схема Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жоспарлау жүйесіне сәйкес әзірленген.

Аумақтық-кеңістіктік жоспарлау перспективада экономикалық қызметті бөлуді және ел бойынша халықты таратып орналастыруды айқындайтын барлық деңгейлердегі мемлекеттік басқару функциясы болып табылады және жер ресурстарын ұтымды пайдалануды, экономикалық даму қажеттілігінің теңгерімділігін және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге арналған.

Аумақтық-кеңістіктік жоспарлау көлік, ауыл шаруашылығы және қоршаған орта сияқты салалардағы саясатты үйлестіруге мүмкіндік береді.

Тиімді аумақтық-кеңістіктік жоспарлау күш-жігер мен іс-шаралардың, оның ішінде салааралық сипаттағы іс-шаралардың қайталануына жол бермеуге бағытталған.

1-бөлім. Аумақтардың экономикалық әлеуетін талдау және бағалау

1.1. Ел өңірлерінің ресурстық әлеуетін, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз етілуін талдау және бағалау

Жер, орман, су ресурстары

Аумақтық-кеңістіктік жоспарлау жерді ұтымды пайдалануды қамтамасыз етуге, жер пайдалану түрлері арасындағы байланысты күшейтуге, экономика қажеттіліктерінің теңгерімділігіне және қоршаған ортаны қорғау қажеттігіне бағытталған.

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдалану бойынша негізгі проблемалар жыртылған жерлердің тозуы, суармалы жерлердің айтарлықтай тиімді пайдаланылмауы, жерлердің мелиоративтік жай-күйінің нашарлауына алып келетін суару және дренаж жүйелерінің едәуір тозуы болып табылады.

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің ауданы 2010 жылғы 93,3 млн.гектардан 2017 жылы 104,1 млн. гектарға дейін 11,4%-ке артты.

Ел аумағының жалпы ауданынан егістіктің үлесі 9,3%-ті құрайды. 2017 жылы егістік ауданы 25,2 млн. гектарды құрап, 2010 жылмен салыстырғанда (24,2 млн. га) 4,4%-ке ұлғайды.

Су эрозиясына ұшыраған жерлердің ауданы 2015 жылы 4,9 млн. га құрап, 2010 жылмен салыстырғанда (1,0 млн. га) 4,8 есеге ұлғайды. 2015 жылы жел эрозиясына ұшыраған жерлердің ауданы 24,2 млн. гектарды құрап, 2010 жылмен салыстырғанда 41 есеге ұлғайды (0,6 млн. га).¹

2010 - 2017 жылдар аралығындағы кезеңде суармалы жерлердің ауданы 2,1-ден 2,2 млн. га-ға дейін немесе 4,6%-ке ұлғайды. Суармалы жерлермен ең аз қамтамасыз етілген өңірлерге Ақмола (31 мың га), Ақтөбе (28,1), Атырау (21,8), Солтүстік Қазақстан (17) және Маңғыстау (2,3) облыстары жатады.

Республика аумағының жалпы ауданынан жайылым үлесі 68,4%-ті құрайды. Жайылымдар ауданы 2017 жылы 186,4 млн. га құрады, бұл 2010 жылмен салыстырғанда 1,02%-ке аз (188,3 млн. га).

2018 жылы босалқы жер ауданы 96,7 млн. га құрап, 2010 жылмен салыстырғанда (111,8 млн. га) 13,5%-ке азайды.

Эрозияға ұшыраған ауыл шаруашылығы алқаптарының жоғары үлесі (жалпы ауданының 30%-тен астамы) Алматы, Атырау және Түркістан облыстарында орналасқан.

2016 жылдың соңында республикада өнеркәсіптік объектілерді, желілік құрылыстарды және басқа да кәсіпорындарды салу, пайдалы қазбалардың кен орындарын игеру, оларды қайта өңдеу және геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу кезінде бүлінген 248,3 мың гектар жер анықталды, оның ішінде, 51 мың га пайдаланылып болған және құнарлылығын қалпына келтіруге жатады.

Өңірлік жоспарда бүлінген жерлердің көбі үш облыста орналасқан, Маңғыстау облысында - 78,6 мың га, Қарағанды облысында - 45,3 мың га және Қостанай облысында - 37,8 мың га. Барлығы республика аумағында бүлінген жерлері бар 3 346 кәсіпорын мен ұйым бар.

Орташа жылдық температура одан әрі жоғарылаған кезде жерлердің шөлейттену мәселесі де күшейеді деп күтілуде. Қазақстанның ауыл шаруашылық аймақтары солтүстікке ығысады, бұл ауыл шаруашылығындағы өндіріс көлеміне келеңсіз ықпал етеді.

Жердің сапасын сақтау және жақсарту жөніндегі шаралардың жеткіліксіздігі экономикалық есу драйвері ретінде агроөнеркәсіптік кешенді одан әрі дамыту үшін шектеу болуы мүмкін.

Халық тұрмысының жоғары сапасын қамтамасыз ету элементтері ретінде экожүйенің, "жасыл" инфрақұрылымның,² орман қоры жерлерінің тұтастығын бағалау мен сақтауға баса назар аудару қажет. 2018 жылдың қорытындысы бойынша орман қорының ауданы 29,8 млн. га құрап (ел аумағының 4,7%-і), 2010 жылмен салыстырғанда 1,1 млн. га ұлғайды. Орман жерлерінің ең үлкен ауданы Қызылорда (6,7 млн.га), Алматы (5,3 млн. га), Жамбыл (4,4 млн. га), Шығыс Қазақстан (3,7 млн. га) және Түркістан (3,4 млн. га) облыстарында шоғырланған. Бұл ретте аумақтың ормандылық көрсеткішінің позициясы біршама ығыстырылған. Атап айтқанда, Жамбыл облысында аумақтың ормандылық көрсеткіші ең жоғары - 15,5%, одан әрі Түркістан - 13,9%, Қызылорда - 13,6, Алматы - 8,4%.

"Ертіс Орманы" және "Семей Орманы" (Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстары) табиғи резерваттары базасында Ертіс өңірінің қарағайлы жалды ормандарын қалпына келтіру, Арал теңізінің құрғаған түбінде ағаш өсіру және Қызылорда облысындағы фитоорман мелиорациясы жөніндегі жұмыстарды жалғастыру қажет.

Сонымен қатар, 2030 жылға дейін ормандарды молықтыруды және орман өсіруді көбейту бойынша жұмыстарды жалғастыру қажет.

Аумақтық-кеңістіктік дамуға су ресурстарының үдемелі тапшылығы мен ұтымсыз пайдаланылуы, жерүсті және жерасты суларының ластануы, трансшекаралық өзендердің суларын мемлекетаралық бөлу проблемалары елеулі әсерін тигізеді. Жерасты сулары бойынша ең тапшылары Нұра-Сарысу, Есіл, Тобыл-Торғай бассейндері болып табылады. Есіл, Жайық-Каспий, Арал-Сырдария, Тобыл-Торғай және Нұра-Сарысу бассейндерінің едәуір аумақтары жерүсті және жерасты суларынан тапшылық керіп отыр.

Су ресурстарының әлеуетті тапшылығының қаупін төмендету үшін ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте және коммуналдық секторда суды үнемдеу жөніндегі шараларды әзірлеуді және енгізуді жалғастыру қажет.

Елде жерүсті суларының 8 бассейні бар, бұл ретте Атырау, Маңғыстау және Қарағанды облыстарында су тапшылығы барынша көп байқалып отыр. Осыған байланысты су ресурстарын су тапшылығы бар бассейндерге бұру және жаңартылатын жерасты көздерін пайдалану жөніндегі үнемді техникалық шешімдер әзірлеу мәселесін қарау қажет.

Қолжетімді су ресурстарының азаюын болдырмау үшін трансшекаралық өзендер бойынша келісімдер шеңберінде барлық шекара маңындағы мемлекеттермен тұрақты негізде байланыс орнату қажет. Сондай-ақ қажеттілігіне қарай коп жылдық қолжетімді су қорын ұлғайту үшін инфрақұрылымның жаңа объектілерін салу жөніндегі іс-шараларды іске асыру қажет.

Мұнай, газ, көмір өнеркәсібі

2010 - 2017 жылдары шикі мұнай ендіру көлемі азайды, оның ішінде Ақтөбе облысында 28,8%-ке, Батыс Қазақстан облысында 31,7%-ке, Қызылорда облысында 38,9%-ке және Маңғыстау облысында 2,9%-ке төмендеді.

Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің 2030 жылға дейінгі мұнай өндіру болжамына сәйкес перспективада 2018 жылға қарағанда мұнай өндіру Қызылорда облысында 63%-ке, Атырау облысында 33%-ке, Маңғыстау облысында 23%-ке, Батыс Қазақстан облысында 10%-ке, Ақтөбе облысында 4,3%-ке төмендейді деп күтілуде. Табиғи ресурстардың сарқылу үрдісінің сақталуына байланысты осы өңірлерде еңбек ресурстарының ықтимал босатылуы және бюджетке түсетін түсімдердің қысқаруына жауап ретінде өңірлердің экономикасын одан әрі әртараптандыру, басқа салаларда жұмыс орындарын құру жөнінде шаралар қабылдау қажет. Бұдан басқа ерікті түрде қоныс аударуға жәрдемдесу жөніндегі шаралар кешенін қарастыру қажет.

Жалпы алғанда Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің деректері бойынша 2030 жылға қарай мұнай ендіру болжамы теңізде ендіруді ескере отырып (39,8 млн.тонна), 105 млн. тоннаны құрайды (2018 жылы -90,4 млн. тонна).

2018 жылы елімізде табиғи газ өндіру 55,5 млрд.текше метрге жетті, бұл 2010 жылмен (37,4 млрд. текше м.) салыстырғанда 48,4%-ке артық.

Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің деректері бойынша 2030 жылға қарай газ өндіру болжамы 80,6 млрд. текше метрді құрайды.

Газ өнеркәсібін одан әрі дамыту үшін бірінші кезекте газ тасымалдау инфрақұрылымын жаңғырту қажет.

Қарағанды, Павлодар, Шығыс Қазақстан және Қостанай облыстары кемір өндіретін өңірлер болып табылады.

Соңғы жылдары көмір экспортының 6,6%-ке қысқарғаны байқалады (2017 жылы - 29,2 млн.тонна, 2010 жылы - 31,3 млн. тонна)³.

Көмір өнеркәсібі өндірісі көлемінің одан әрі төмендеуінің негізгі себептері экспорттың қысқаруы, елді одан әрі газдандыру, жаңартылатын энергия көздерін (бұдан әрі - ЖЭК) дамыту, экологиялық талаптарды арттыру болып табылады.

Автомобиль жолдары, теміржол, әуе және су көлігі

Аумақтық-байланыстырушы инфрақұрылым жақсы және қанағаттанарлық жағдайдағы республикалық маңызы бар автомобиль жолдары үлесінің 2018 жылы 87%-ке дейін ұлғаюымен сипатталады.

Батыс Қазақстан (71,3%), Ақтөбе (47%), Атырау (46%), Солтүстік Қазақстан (39%) облыстарында қанағаттанғысыз жағдайдағы жергілікті жолдардың жоғары үлесі сақталуда. Жергілікті жолдар желісін одан әрі дамыту аудан орталықтарының облыстардың тірек ауылдық елді мекемелерімен және қалаларымен байланысын жақсартуға бағытталуы тиіс.

2010 жылдан бастап теміржол құрылысы бойынша ірі жобалар іске асырылды: "Өзен - Түрікменстан мемлекеттік шекарасы" - 146 км, "Жетіген - Қорғас" - 293 км, "Жезқазған - Бейнеу" - 1 036 км, "Боржақты - Ерсай" - 14 км, "Арқалық-Шұбаркөл" - 214 км, сондай-ақ "Алматы - Шу" екінші желісі - 112 км.

Теміржол тасымалдарының өсуі және қажеттілігі байқалады. 2018 жылы 272 млн.тоннаға жүк-багаж тасымалданды, бұл 2010 жылға қарағанда (267,9 млн. тонна) 1,5%-ке артық. 2018 жылы 22,9 млн.адам тасымалданды, бұл 2010 жылмен салыстырғанда (19,5 млн. адам) 17,4%-ке артық.

Теміржол көлігін одан әрі дамытудың негізгі шектеулері негізгі қорлардың жоғары деңгейдегі тозуы, соның ішінде магистральдік теміржол желісінің - 58% (2018 жыл) және жолаушылар вагондары паркінің тозуы - 46% (2018 жыл).

Теміржол саласындағы проблемалар перспективада көлік инфрақұрылымының жұмыс істеу тиімділігін төмендетуге, транзиттік әлеуетті дамытуға теріс әсер етуі мүмкін.

Авиатасымалдар қызметтерінің өсуі және қажеттілігі байқалады. Осылайша тасымалданған жолаушылар саны 2017 жылы 7,4 млн.адамға дейін 2,2 есеге (2010 жылы - 3,4 млн. адам) артты.

Тұтастай алғанда елдің барлық өңірлері ірі өңірлік орталықтар - Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларымен әуе қатынасымен қамтылған. Алайда өңірлердің өз арасында әуе қатынасымен қамту төмен болып тұр.

Ел бойынша барлығы республикалық және облыстық маңызы бар 18 әуежай жұмыс істейді. 17 әуежайға халықаралық рейстерге қызмет көрсетуге рұқсат берілген, 16 - ИКАО⁴ стандарттарына сәйкес келеді. Қазақстанның халықаралық байланыстарын кеңейту мақсатында Франкфурт, Лондон, Париж, Амстердам, Ыстамбұл, Дубай, Әбу-Даби, Мәскеу, Бейжің, Сеул, Дели, Куала-Лумпур, Бангкок сияқты және т. б. әлемдік экономикалық орталықтармен авиақатынастарын дамытуға басымдық беріледі. Перспективада Америка Құрама Штаттары (бұдан әрі - АҚШ) және Жапония қалаларымен де тікелей авиақатынас жүзеге асырылады.

Әуе көлігінің инфрақұрылымын жаңғырту мақсатында халықаралық әуе желілерінде жолаушыларға жайлы қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін, сонымен қатар трансферттік және транзиттік жолаушыларға қызмет көрсетудің кең мүмкіндігі бар Нұр-Сұлтан әуежайының жаңа терминалы салынды. 2018 жылы Семей қаласы әуежайының ұшу-қону жолағын және аэровокзал кешенін реконструкциялау жұмыстары аяқталды. Сондай-ақ Қостанай және Өскемен қалаларындағы әуежайлардың ұшу-қону жолақтарын реконструкциялау жалғастырылады.

Атырау, Шымкент, Қызылорда, Орал, Өскемен, Қостанай қалалары әуежайларының терминалдарын реконструкциялау жоспарлануда.

Әуе көлігінің негізгі проблемалары әуе кемелерінің ескірген паркі, әуежайлар инфрақұрылымының дамымағандығы және жолаушылар сұранысының жеткіліксіздігі болып қала береді.

2018 жылдың қорытындылары бойынша теңіз көлігімен 6,5 млн.тонна жүк, өзен көлігімен 1,34 млн.тоннажүк тасымалданды.

Ішкі су жолдарының ұзындығы 4 151 км құрайды.

Ақтау, Баутино және Құрық теңіз порттары жұмыс істейді.

Каспий теңізіне шығу жолы бар Атырау саға порты, Павлодар өзен порты (Ертіс бассейні) жұмыс істейді.

Кемелерді жаңартуды және жөндеуді Орал, Семей, Павлодар, Өскемен қалаларындағы кеме жасау және кеме жөндеу зауыттары қамтамасыз етеді. Саланың негізгі проблемалары су көлігінің тозуы, білікті кадрлардың жетіспеуі, көлік-логистикалық орталықтармен өзара іс-қимылдың болмауы және басқалар болып табылады.

Перспективада су көлігін дамыту шаралары теңіз порттарының инфрақұрылымын одан әрі дамыту мен жаңғыртуға, жаға инфрақұрылымын қалпына келтіруге, су көліктерін жаңартуға және басқаларға бағытталады.

Ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылым

Кеңжолақты қол жеткізумен (бұдан әрі - КҚЖ) тіркелген интернет абоненттерінің тығыздығы 2018 жылы 100 адамға 14 бірлікті кұрады және 2010 жылмен салыстырғанда 2,5 есе артты.

Автомобиль және теміржолдардың, ауылдық елді мекендердің ұялы байланыспен және интернетпен (4G) толық қамтылмауы ақпаратгық-коммуникациялық инфрақұрылымның проблемасы болып табылады, цифрлық теңсіздік сақталып отыр. Қазіргі уақытта ауылдық елді мекендерді талшықты-оптикалық байланыс желілерін және LTE (4G) сымсыз радиоқолжетімділіктің желілерін, сондай-ақ 5G жаңа буынды байланыс желілерін пайдалана отырып, интернет желісіне кеңжолақты қол жеткізумен қамтамасыз ету бойынша жұмыс жүргізіледі.

Павлодар және Алматы қалаларында деректер орталықтары жұмыс істейді. Деректер орталықтарын орналастырудың перспективалы жерлері электр энергиясының артықшылығы байқалатын және қажетті инфрақұрылымы бар өңірлер болып табылады.

Энергиямен қамтамасыз етілу

Энергетика елді аумақтық-кеңістікте дамытудағы, үздіксіз энергиямен жабдықтауды қамтамасыз етудегі маңызды сектор, экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің алғышарты болып табылады.

Халықтың өмір сүру сапасы тұрғысынан энергетикалық инфрақұрылымның адамдар мен өндіріс үшін қолжетімді және тұрақты болуы маңызды.

Қазақстанның Бірыңғай электр энергетикалық жүйесі (бұдан әрі - БЭЖ) Ресей Федерациясының және Орталық Азия елдерінің энергия жүйелерімен қатар тұрақты жұмыс жасайды. Жүйелік сенімділік, экономика мен халықтың электр энергиясында қажеттілігі қанағаттандырылған.

БЭЖ шартты түрде Солтүстік, Оңтүстік және Батыс аймақтарға бөлінген. Қазақстан Республикасының отын-энергетикалық кешенін дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасына сәйкес Солтүстік аймақтың энергиясы артық болады. Оның электр қуаты Солтүстік-Оңтүстік транзиті арқылы Оңтүстік аймақ қуаттарының тапшылығын өтеу үшін жеткілікті болады. Батыс аймақ өз-өзін теңгерімдейтін болуын жалғастырады.

Сонымен бірге маневрлік қуаттарға қажеттілік маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Аталған мәселенің өзектілігі жаңғыртылатын энергия көздерін пайдаланатын энергия қондырғылары үлесінің жыл сайын артуымен байланысты күшейеді.

Республикада ЖЭК-ті, оның ішінде жел, су, күн және геотермалды энергияны дамыту бойынша елеулі әлеует бар.

2018 жылы ЖЭК объектілері 1 352 млн. кВтс электр энергиясын өндірді, бұл электр энергиясын өндірудің жалпы көлемінде 1,27%-ті құрайды. Негізгі гидроэнергетикалық қуаттар Алматы, Жамбыл, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан және Түркістан облыстарында орналасқан.

Жел электр энергиясын ендіру бойынша генерациялайтын қуаттар Ақмола, Жамбыл, Алматы және Солтүстік Қазақстан облыстарында жұмыс істейді.

Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Атырау және Маңғыстау облыстарында жел энергетикасын дамыту үшін жоғары әлеует бар. Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Алматы, Жамбыл және Түркістан облыстарында су электр станцияларын салу үшін ресурстар бар.

Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Түркістан және Маңғыстау облыстарында күн энергетикасын дамыту үшін жағдайлар бар.

Елді мекендерді газбен жабдықтау халықтың жайлылығы мен өмір сүру сапасына әсер етеді, ластаушы заттардың шығарылуын қысқартады. Қазіргі уақытта елдің 12 өңірінде - Ақтөбе, Алматы, Атырау, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қостанай, Қызылорда, Маңғыстау, Түркістан, Шығыс Қазақстан облыстарында және Алматы, Шымкент қалаларында орталықтандырылған газбен жабдықтаумен 9 млн. адам қамтылған.

2030 жылға қарай "Сарыарқа" газ құбырын іске қосу есебінен газдандырумен қамтуды 13,55 млн.адамға дейін ұлғайту жоспарланып отыр.

Сумен жабдықтау және су бұру

2018 жылдың қорытындысы бойынша қалаларда халықтың орталықтандырылған сумен қамтамасыз етілуі 94,5%-ті, ауылдарда 59,9%-ті құрады. 2,6 мың ауылдық елді мекенде (бұдан әрі - АЕМ) орталықтандырылған сумен жабдықтау жоқ, бұл АЕМ-нің 70%-і Ақмола, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Түркістан облыстарына тиесілі.

Су бұрумен жеткіліксіз қамту қалалардағы негізгі проблемалардың бірі, 2017 жылы ол 88%-ті құрады. Халықты сарқынды суларды тазартумен қамту қалаларда 68,7%-ті, ауылдарда 8,6%-ті құрайды.

Елдің 87 қаласының 28-інде кәріздік-тазарту құрылыстары жоқ. Қалалардағы 58 кәріздік-тазарту құрылысының 26-сы жаңғыртуды және реконструкциялауды талап етеді.

Биогаз, электр және тыңайтқыш өндіру мүмкіндігімен лайды қайта өңдеуге негізделген "жасыл" технологияларды қолдану кәріздік-тазарту құрылыстарын жаңғырту жөніндегі шығындарды едәуір азайтуға және инвесторлар үшін осындай жобалардың инвестициялық тартымдылығын ұлғайтуға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда халықаралық қаржы ұйымдарынан жеңілдікті қарыздар беру бойынша, сондай-ақ мемлекеттік-жекешелік әріптестік (бұдан әрі - МЖӘ) тетігі бойынша инвестициялауға дайын ірі құрылыс компанияларынан ұсыныстар бар.

Әлеуметтік инфрақұрылым

Тұрғын үй саясаты

Бір тұрғынға шаққандағы тұрғын үймен қамтамасыз етілу 2010 - 2017 жылдары 18,4 м²-ден 21,6 м²-ге дейін өсті. Нұр-Сұлтан (бір тұрғынға 29,8 м²), Алматы (27,1), Шымкент қалаларында (24,2), Маңғыстау (23,3) және Қарағанды (23,0) облыстарында тұрғын үймен қамтамасыз етілу деңгейі ең жоғары. Жамбыл (16,6) және Түркістан (17,9) облыстарында тұрғын үймен қамтамасыз етілу деңгейі ең төмен.

Ел бойынша 2017 жылы авариялық жағдайдағы 3 293 тұрғын үй есепке алынды (2010 жылы - 3 686 бірлік). Авариялық және ескі тұрғын үйлерді азайту бойынша оң үрдіс байқалады, авариялық жағдайдағы үйлер саны Ақтөбе облысында 22%-ке, Атырау облысында 3,9 есе өсіп, теріс үрдіс байқалды.

Білім беру

Балаларға мектепке дейінгі білім беру

2010 - 2017 жылдар аралығында балалардың мектепке дейінгі ұйымдармен қамтамасыз етілуі 100 орынға шаққанда 104,9-дан 96,1 балаға дейін жақсарды. Жекелеген өңірлерде балабақшаларда орын жетіспеушілігі байқалады - Маңғыстау облысы (100 орынға 115,6 бала), Нұр-Сұлтан қаласы (110,9), Павлодар облысы (109,1) және т.б. Жекелеген өңірлердегі орын тапшылығы, мектепке дейінгі балалар ұйымдарының, әсіресе, Түркістан, Қызылорда және Алматы облыстарында бейімделген ғимараттарда орналасу үлесінің көптігі, білікті педагогтар персоналының тапшылығы балаларға мектепке дейінгі білім берудің негізгі проблемалары болып қалып отыр.

Жалпы орта білім беру

Қазіргі уақытта 7 393 мектеп бар, оның ішінде қалалық жерлерде - 2 055, ауылдық жерлерде - 5 285. Соңғы жылдары қала мектептерінің саны артып, ауылдық мектептердің саны қысқаруда. Мәселен, 2010 - 2018 жылдар аралығында ауыл мектептерінің саны 5 996-тен 5 285 бірлікке дейін қысқарды.

Жалпы орта білім берудің негізгі проблемасы білікті мамандардың жетіспеушілігі болып табылады. Сондай-ақ материалдық-техникалық базаның төмен деңгейі, педагог персоналдың жетіспеушілігі сияқты проблемалар бар. Бұдан бөлек авариялық және үш ауысымды мектептердің проблемасы орын алып отыр, сондай-ақ ыстық тамақпен қамту жеткіліксіз, бұл оқытудың сапасы мен қауіпсіздігіне әсер етеді.

2018 жылдың қарашасындағы жағдай бойынша 31 авариялық мектеп есепке алынды. Қазіргі уақытта Түркістан (ел бойынша барлық авариялық мектептердің 22,6%-і), Атырау (16,1%), Шығыс Қазақстан (16,1%) және Жамбыл (12,9%) облыстарында апатты мектептер проблемасы өте өзекті болып түр.

128 үш ауысымды мектеп бар⁵, оның ішінде Шымкент қаласында, сондай-ақ Ақтөбе, Атырау, Алматы, Ақмола және Түркістан облыстарында. Үш жылда интернетке қол жеткізген мектептердің үлесі 75,9%-тен 98,7%-ке артты, оның ішінде 2018 жылы мектептер 93%-і жылдамдығы 4 Мбит/с және одан жоғары интернет желісіне қол жеткізді.

2018 жылдың басында орталық жылу беретін мектептердің үлесі 21,4%-ті (1507 бірлік) құрады. Мектептердің едәуір бөлігі (45,5%) қатты отынды пайдалану арқылы автономды түрде жылытылады. Газ отынымен жылыту мектептердің 17%-інде ғана пайдаланылады.

Техникалық және кәсіптік білім (бұдан әрі - ТжКБ).

ТжКБ саласында 2018 жылы 821 ұйым жұмыс істеді, олардың саны 2010 жылмен салыстырғанда 73 бірлікке немесе 7%-ке азайды. Өңірлер бөлінісінде ТжКБ ұйымдарының ең көбі Алматы қаласында (93 бірлік), Түркістан (66 бірлік), Шығыс Қазақстан (87 бірлік), Алматы (74 бірлік) және Қарағанды (70 бірлік) облыстарында.

2018 жылы колледждерде 488,7 мың оқушы білім алды, бұл 2010 жылмен салыстырғанда 120,3 мың оқушыға аз. 2018 жылғы жағдай бойынша ауылдық жерлерде 40,9 мың оқушыдан тұратын 174 колледж жұмыс істеді.

ТжКБ саласын дамытудағы негізгі проблемалар түлектер құзыреттерінің еңбек нарығының талаптарына сәйкес келмеуі, білікті педагог персоналдың жеткіліксіздігі, жас білікті мамандар үшін ТжКБ саласының тартымсыздығы болып отыр.

Денсаулық сақтау

Сапалы денсаулық сақтау қызметтеріне қолжетімділік халықтың өмір сүру сапасын арттырудың маңызды шарттарының бірі болып табылады. 2010 жылдан бастап ауруханалық ұйымдар желісі 14,5%-ті оңтайландырылды, жеке меншік ауруханалар санының 33,3%-ке өскені байқалады. Бұл ретте 2010 - 2017 жылдар аралығындағы кезеңде фельдшерлік амбулаториялық пункттер мен медициналық пункттердің 9,6%-ке немесе 419 бірлікке қысқарғаны байқалады.

Халықтың ауруханалық орынмен қамтамасыз етілуі жалпы республика бойынша 2010 жылғы 72,4 орыннан 2018 жылы 45 орынға дейін (10 мың адамға шаққанда) 37,8%-ке төмендеді. Орын қорының қысқаруы денсаулық сақтауды қаржыландыру жүйесіндегі тәсілдердің өзгеруіне, сондай-ақ стационарды алмастырушы технологиялардың енгізілуіне байланысты.

Кадрлық резерв 72,8 мың дәрігер мен 175,7 мың орта медицина қызметкерін, оның ішінде ауылдық жерлерде 2,4 мың дәрігер мен 45,6 мың орта медицина қызметкерін қамтиды.

Қала мен ауыл арасында дәрігерлермен қамтамасыз етілуде едәуір сәйкессіздік сақталуда. Мәселен, 2018 жылы халықтың 10 мың адамына қалаларда 58 дәрігерлік бірлік, ауылдық жерлерде 16 дәрігерлік бірлік келді. Алматы, Ақмола, Атырау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Маңғыстау, Түркістан және Жамбыл облыстары ең аз қамтамасыз етілген болып табылады.

Қалалық және ауылдық жерлер арасындағы дәрігерлермен қамтамасыз етілудегі алшақтықтар сақталған жағдайда медициналық қызметтерге қолжетімділік және ауылдық жерлердегі сырқаттанушылық көрсеткіштері нашарлауы мүмкін.

Жалпы алғанда денсаулық сақтау саласының жүйелі проблемалары медицина қызметкерлеріне еңбекақы төлеудің төмендігі, ұйымдардың материалдық-техникалық базасын жарақтандыру, кадрлардың кәсіби даярлық деңгейі және басқалары болып табылады.

Өңірлер арасындағы алшақтықтар

Әлеуметтік игіліктер мен көрсетілетін қызметтердің қолжетімділігі және қамтамасыз етілуі көрсеткіштері бойынша өңірлер арасындағы алшақтықты есептеу үшін көрсеткіштері ең жоғары сегіз өңір бойынша орташа мәннің көрсеткіштері ең төмен сегіз өңір бойынша (Шымкент қаласымен тоғыз) орташа мәнге арақатынасы алынды. Талдау негізінен Талдау АТЖ, Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті (бұдан әрі - ҚР ҰЭМ СК), Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, сондай-ақ "Ақпараттық-талдамалық орталық" АҚ деректері негізінде жүргізілді.

Барлық талданған көрсеткіштер бойынша өңірлер топтары арасындағы алшақтықтың қысқару үрдісі байқалады, балалардың мектепке дейінгі ұйымдарда орынмен қамтамасыз етілуі ғана бұл қатарға жатпайды (1-кесте). Бұл ретте жекелеген өңірлерде жекелеген игіліктер мен көрсетілетін қызметтерді қамтамасыз ету проблемалары әлі де маңызды болып қала береді.

1-кесте - Өңірлер арасындағы әлеуметтік игіліктердің және қажетті инфрақұрылымның қолжетімділігі мен қамтамасыз етілуіндегі алшақтық серпіні

Өңірлер арасындағы әлеуметтік игіліктермен және қажетті инфрақұрылыммен қамтамасыз етілудегі алшақтықты талдау жүйелі проблемалардың бар екендігін көрсетті. Мысалы, батыс өңірлерде, оның ішінде Батыс Қазақстан, Ақтөбе және Атырау облыстарында қанағаттанғысыз жағдайдағы жергілікті жолдар желісінің үлесі жоғары (46-71%). Жамбыл, Павлодар, Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарында қанағаттанғысыз жағдайдағы жергілікті жолдардың үлесі 19-22% шамасында.

Дәрігерлермен қамтамасыз етілуде үлкен өңірлік айырмашылықтар бар. Мысалы, Алматы облысында 10 мың тұрғынға барлығы 23,3 дәрігер, ал Шығыс Қазақстан облысында 42,5 дәрігер келеді.

Тұрғын үй құрылысының даму деңгейі бойынша өңірлік айырмашылықтар бар. Алматы, Жамбыл, Қызылорда облыстары мен қалған өңірлер арасында едәуір алшақтық байқалады.

Мектептерді ақпараттандыру бойынша да сәйкессіздік байқалады. Мысалы, Ақмола облысында мектептердің 95%-ті 4 Мбит/с жоғары жылдамдықты интернет желісіне КЖҚ-мен қамтамасыз етілген, ал Ақтөбе облысында - олар небәрі 30%.

Елдің аумақтық дамуының ерекшеліктері. Орналастыру жүйесі және нарықтық байланыстар сипаты

Агломерациялық дамудың проблемаларын, үрдістерін талдау. Бүгінде еліміздің төрт агломерациясында ел халқының 36%-і тұрады. Соңғы жылдары белсенді көші-қон ағындары агломерация орталықтарының жедел өсуіне алып келді. Мәселен, 2010 - 2017 жылдары агломерациялар орталықтары бойынша көші-қонның оң сальдосы 480 мың адамды құрады.

Агломерациялар орталықтарында елдің жалпы ішкі өнімінің (бұдан әрі - ЖІӨ) шамамен 1/3-і өндіріледі. Агломерациялар үлесіне елге тартылатын шетелдік инвестициялардың 60%-тен астамы тиесілі. Нұр-Сұлтан мен Алматы қалалары экономикалық қызметті, адамдар мен ресурстарды өзіне шоғырландыра отырып, қазірдің өзінде елдің экономикалық өсімінің драйверіне айналуда.

Сонымен қатар елдегі қалалық агломерацнялардың дамуын талдау олардың дамуын тежейтін бірқатар проблемалардың бар екенін көрсетеді.

Агломерация орталығы мен айналасындағы елді мекендерді инфрақұрылымдық дамытудың және бюджеттік жоспарлаудың жеткіліксіз үйлестірілуі орталық және қала маңы аймақтарының әркелкі дамуына алып келеді. Орталық ресурстарды өзіне тартады, сол арқылы адамдар мен инвестициялар үшін шеткі аймақтардың тартымдылығын төмендетеді.

Желілердің жоғары тозуына, әлсіз көлік жүйесіне байланысты проблемалар өзекті болып қалып отыр. Агломерациялар орталықтарында шеткі аймақтардың бейберекет көбеюі проблемасы сақталуда. Бұл табиғи ландшафттардың ығысуына және экологиялық жүйеге антропогендік әсердің күшеюіне әкеледі. Агломерация орталықтарына атмосфералық ауаның жоғары ластануы тән. 2018 жылдың қорытындысы бойынша Нұр-Сұлтан, Алматы және Ақтөбе қалаларында атмосфералық ауаның ластануының жоғары деңгейі (ААЛ 5-7-13) тіркелді, ал Шымкент қаласында ластанудың жоғары деңгейі (ААЛ 5 - 5-6) тіркелді. Тұрмыстық қатты қалдықтарды (бұдан әрі - ТҚҚ) өңдеумен байланысты проблемалар бар.

Күн сайынғы маятниктік көші-қон нәтижесінде агломерация орталықтарында әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымға елеулі жүктеме, тұрғын үйдің жетіспеушілігі және тағы басқалар орын алып отыр.

Агломерациялардың қазіргі шекараларын қайта қарау қажет. Мысалы, астана (21,7 мың шаршы км) және Алматы (9,4) агломерацияларының аумақтары Токио (8,5), Чикаго (6,8), Шанхай (3,5), Сан-Паулу (3,2) сияқты әлемдегі ірі агломерациялардың аумақтарынан едәуір асып түседі.

Астаналық агломерация. Соңғы 10 жылда қаланың жалпы өңірлік өнімі (бұдан әрі - ЖӨӨ) 4,2 есе өсті, ал қаланың елдің ЖІӨ-дегі үлесі 2018 жылы (алдын ала деректер бойынша) 9,8%-ке дейін өсті, бұл ретте ЖӨӨ-нің 80%-ке жуығын көрсетілетін қызметтер саласы қалыптастырады.

Орталық халқының саны соңғы 10 жылда 70%-ке өсіп, 1078,3 мың адамды құрады.

Халық санының қарқынды өсуі бірқатар проблемаларды туындатады, олардың негізгілері дәрігер кадрларымен қамтамасыз етілу, балалардың мектепке дейінгі ұйымдардағы орынмен қамтамасыз етілуі, инженерлік инфрақұрылым объектілерінің жетіспеушілігі (ЖРТ, нөсер кәрізі, паркингтер) болып табылады.

Инфрақұрылымдық сипаттағы басқа да күрделі проблемалар сақталуда: авариялық тұрғын үй, сумен жабдықтау желілерінің тозуы (40-42%), жол кептелістері, қала шеттерінің инфрақұрылыммен жабдықталмауы.

Агломерацияның еңбек нарығында жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың теңгерімсіздігі орын алуда.

ЖЭО-1 және ЖЭО-2, автокөлік, сондай-ақ жеке үйлердің шығарындыларымен атмосфераның ластануы өзекті проблема болып отыр.

Тазартылмаған өндірістік және коммуналдық-тұрмыстық ағындарды шығару, сондай-ақ қаладағы нөсер жүйесінің жетілмегендігі Есіл өзенін ластайды.

Алматы агломерациясы. Агломерация ядросы дамыған сервистік экономикаға ие, ЖӨО-дегі көрсетілетін қызметтер үлесі 87%-ті құрайды. Шикізат базасы жоқ қала адами капитал мен кәсіпкерлікке арқа сүйейді. 2018 жылдың қорытындысы бойынша Алматы қаласында 174 мың шағын және орта бизнес субъектісі (бұдан әрі - ШОБ) жұмыс істейді. ЖӨӨ құрылымындағы ШОБ үлесі 39,5%-ті құрайды.

Агломерация орталығы халқының саны соңғы 10 жылда 32,3%-ке көбейіп, 2018 жылдың қорытындысы бойынша 1,8 млн. адамды құрады.

Агломерация орталығының негізгі проблемаларының бірі қалаға көшіп-қонудың жоғары деңгейінің салдарын еңсеру, қала шеттерінің ұлғаюы болып табылады.

Қала тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық жүйесіндегі проблемаларды шешуді қажет етеді: электрмен және жылумен жабдықтау, сумен жабдықтау және су бұру желілерінің жоғары тозу деңгейі (60%-тен жоғары) және соның салдарынан желілердегі шығындар.

Атмосфералық ауаны ластайтын негізгі көз автокөлік болып табылады. Стационарлық көздерден жалпы шығарындылар (ЖЭО-2 есебімен) 39 мың тоннаны (шамамен 32%), жеке тұрғын үй секторынан 3,9 мың тоннаны (3%), жылжымалы көздерден 80 мың тоннаны (65%-дан астам) құрайды.

Алматының географиялық орналасу ерекшеліктеріне байланысты ол сейсмикалық қауіптілігі жоғары және сел қаупі бар өңірлердің бірі болып табылады.

Шымкент агломерациясы. Соңғы 10 жылда Шымкент қаласы халқының саны 69%-ке көбейіп, 2018 жылдың қорытындысы бойынша 1,011 мың адамды құрады. ЖӨО құрылымында 26,6%-ті өнеркәсіп, 15,4%-ті көтерме және бөлшек сауда алады.

Халықтың базалық инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымға қолжетімділігінсіз агломерация орталығының бақылаусыз өсуі агломерация орталығында экономикалық тығыздықтың төмендеуіне және қаланың оны салу мен күтіп-ұстауға арналған шығыстарының өсуіне алып келеді.

Өнеркәсіптік өнім көлемінің шамамен 50%-і агломерация орталығына тиесілі. Бұл ретте өңдеу өнеркәсібі өнімінің 61%-і Шымкент қаласына тиесілі. Өңірдің негізгі құралдарының басым бөлігі де агломерация орталығына тиесілі - 68%.

Агломерация орталығында медициналық кадрлармен қамтамасыз етілудің төмендігіне, мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі орын тапшылығына және мектептерде үш ауысымды оқуға байланысты проблемалар бар.

Қаланың жол инфрақұрылымы жақсартуды қажет етеді. Қала жолдарының жартысынан астамы қанағаттанғысыз жағдайда.

Ақтөбе агломерациясы. Қазіргі уақытта Ақтөбе агломерациясында 638 мың адам тұрады. Соңғы 10 жылда агломерация орталығы халқының саны 19%-ке өсіп, 2018 жылдың қорытындысы бойынша 430 мың адамды құрады.

Агломерация орталығына Ақтөбе облысының өнеркәсіптік өнім ендіру көлемінің 33%-і және өңдеу өнеркәсібінің барлық көлемінің 82,5%-і тиесілі.

Агломерация экономикасы шикізат нарықтарына ете тәуелді. Агломерацияның экспорттық қоржыны әртараптандырудың төмендігімен сипатталады. Экономиканың тұрақтылығы үшін қолда бар қуаттар базасында өңдеу өнеркәсібін және көрсетілетін қызметтер саласын дамыту жөнінде шаралар қабылдау қажет.

Әлсіз әртараптандырылған экономика, еңбек нарығының дамымауы және ендіруші салалардың басым болуы білікті кадрлардың агломерация шегінен тыс кетуіне әкеп соғады. Халықтың кетуіне ресейлік миллиондық қалалардың жақындығы ықпал етеді.

Агломерациядан басқа, функционалдық қалалық аудандардың (бұдан әрі - ФҚА) орталықтары барлық облыс орталықтары мен Семей қаласы болып табылады. Жалпы агломерацияларда және басқа да функционалдық қалалық аудандарда 34 қала және 500-ге жуық АЕМ шоғырланған, оларда 11 млн. астам адам тұрады. ФҚА өңірлік есудің жергілікті орталықтары болып табылатынын атап өту қажет.

Моно және шағын қалалардың проблемаларын, даму үрдістерін талдау. Барлық моно және шағын қалаларда іс жүзінде әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері орташа республикалық көрсеткіштерден төмен қалыптасты және төмендеу үрдісіне ие, мысалы, өндіріс көлемінің төмендеуі (орташа есеппен 30%-ке дейін), инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымның жоғары тозуы (орташа есеппен 50%-тен астам), көші-қонның теріс сальдосы (шамамен 20 мың адам), зейнеткерлік жастағы халықтың жоғары үлесі (халық санының 10%-і), неғұрлым тығыз әлеуметтік-экономикалық байланысы бар ірі елді мекенге дейінгі қашықтық (орташа 134 км).

Моноқалалардың проблемалары негізінен олардың экономикасын әртараптандырудың темен дәрежесімен, халықтың жұмыспен қамтылуының қала құраушы кәсіпорынның даму перспективаларына аса тәуелділігімен, шикізат қорының сарқылуымен (мысалы, Жаңаөзен, Арқалық қалалары) байланысты.

Экономиканың тұрақты өсуі және даму перспективалары бар қалалар арасында кәсіби кадрлардың, бірінші кезекте инженерлік-техникалық жұмыскерлердің болуы сияқты проблемалық мәселелер тұр.

ФҚА құрамындағы моно және шағын қалалар экономикалық даму перспективасына ие, ал қалған қалалардың әлеуеті оң серпінге ие емес. Сонымен қатар, ФҚА құрамына кірмейтін, 50 мың адам және одан да көп тұрғыны бар үлкен моноқалалар мемлекеттің ерекше назарын талап етеді, себебі оларда едәуір кадрлық әлеует бар және қала құраушы кәсіпорындарда өндіріс көлемі төмендеген жағдайда оларды жұмысқа орналастыру қажет болады.

Халық саны бойынша 14 қала (2 моноқала, 12 шағын қала) қала мәртебесіне сәйкес келмейді.

Ауылдық аумақтарды дамыту. Ауылдық аумақтарды дамытудың негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері соңғы жылдары тұрақтады.

Алайда ауылдық жерлерде әлі де шешуді талап ететін бірқатар проблемалар бар.

3,5 мың АЕМ-де (немесе 6,5 мың АЕМ-нің 52,8%-і) тұрғындар саны 500 адамнан аз, оларда тұратын халықтың жалпы саны 678,8 мың адамды құрайды. Мұндай АЕМ-нің басым бөлігі Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Қарағанды, Батыс Қазақстан облыстарына тиесілі.

Ауыл халқын жұмыспен қамту құрылымында өзін-өзі жұмыспен қамтудың деңгейі (36,3%), әсіресе, Батыс Қазақстан (55,5%), Қызылорда (51,5%), Түркістан (47,8%), Жамбыл (46,0%), Ақмола (21%), Шығыс Қазақстан (44,0%) облыстарында жоғары.

АЕМ-де орталықтандырылған сумен жабдықтау проблемасы шешуді талап етеді. Қазіргі уақытта ауыл халқының 59,9%-і немесе 84,5%-і орталықтандырылған сумен қамтамасыз етілген. Павлодар, Қостанай, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Маңғыстау облыстарында АЕМ-нің 30%-тен 70%-ке дейін орталықтандырылған сумен жабдықтауға қосылмаған. Халық саны аз АЕМ-нің бұл мәселесі орталықтандырылған сумен жабдықтаумен, сондай-ақ жергілікті модуль-блоктармен қамтамасыз ету арқылы шешіледі.

Жергілікті жолдар желісінің жалпы ұзындығы 70,6 мың км құрайды. Бұл ретте Батыс Қазақстан (71,3%), Ақтөбе (47%), Атырау (46%), Солтүстік Қазақстан (39%) және Қызылорда (36,5%) облыстарында жергілікті жолдардың 32%-і қанағаттанғысыз жағдайда.

Сондай-ақ орта және ұзақ мерзімді перспективада жеткілікті экономикалық әлеуеті бар АЕМ-нің әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын дамыту бойынша мемлекеттің күші мен құралдарын шоғырландыру бойынша проблемалар бар.

Шекара маңындағы аумақтарды дамыту проблемаларын талдау. Жыл сайын шекара маңындағы АЕМ саны және халық саны азайып барады. Қазіргі уақытта шекара маңындағы өңірлерде шамамен 1,5 млн. адам тұратын 1,2 мың АЕМ бар, 2017 жылдың қорытындысы бойынша көші-қон ағыны 16 мың адамды құрады.

Алайда қазіргі уақытта ел өңірлерінің шекара маңындағы орналасу әлеуеті толық пайдаланылмай отыр. Егер Оңтүстік өңірлерде және Маңғыстау облысында Қытай Халық Республикасынан (бұдан әрі - ҚХР), Өзбекстаннан, Түрікменстаннан және Қырғызстаннан көшіп-қонушылардың ағыны байқалса, Ресей Федерациясымен (бұдан әрі - РФ) шекаралас солтүстік өңірлерде халықтың РФ ірі қалаларына көшу ағыны байқалады. Қазақстанның шекара маңындағы өңірлері басқа мемлекеттердің бірқатар шекара маңындағы облыстарынан халықтың жан басына шаққандағы табысының мөлшері, бәсекеге қабілетті кәсіптік білім беретін оқу орындарының болуы бойынша артта қалып отыр, бұл перспективада білікті мамандар мен жастардың кету қаупін туғызады.

Шекара маңындағы аумақтарды одан әрі дамыту мынадай жүйелі проблемаларды шешуге байланысты болады:

инвестициялау үшін тартымсыз жағдайлар;

халықтың жұмыспен жеткілікті қамтамасыз етілмеуі;

елді мекендердің өз инфрақұрылымдық жобаларының да (мектептер, ауруханалар, жолдар, сумен қамтамасыз ету жүйелерін салу және реконструкциялау, абаттандыру және т. б.), шекаралық инфрақұрылым жобаларының да (мемлекеттік шекараны кесіп өту орындарын, шекара заставаларын, кедендік және шекаралық инфрақұрылымды жайластыру, қолданыстағы шекаралық өткелдердің, бақылау-өткізу және кеден бекеттерінің техникалық жарақтандырылуын арттыру) жеткіліксіз қаржыландырылуы;

автомобиль жолдарының қанағаттанғысыз жағдайы;

әлеуметтік инфрақұрылым және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық объектілерінің тозуы;

бюджеттік білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет және спорт ұйымдарында мамандардың жетіспеушілігі;

жайылымдық жерлердің тозуы.

Өңірлерді экономикалық мамандануы бойынша жіктеу және талдау⁶

Ақмола облысы

Облыс индустриялық-аграрлық сипатта маманданған. Облыстың жалпы ауыл шаруашылығы шығарылымындағы үлесі 2018 жылы 9%-ті құрады (5-інші орын). Өңірдің негізгі ауыл шаруашылық өнімі астық дақылдары болып табылады, оның облыстағы егістік алқабы Қазақстан бойынша ең үлкен - 4,3 млн. га немесе елдегі егістік алқабының 27,9%. Облыстың ауыл шаруашылығының салалық құрылымында өсімдік шаруашылығы басым - 64,6%.

Облыстың ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіптің үлесі 25,7% құрайды. Өнеркәсіп кұрамында алтын бар рудаларды өндіруге, химия өнеркәсібіне, тамақ өнімдері өндірісіне, машина жасауға, сондай-ақ құрылыс материалдарын өндіруге маманданған.

Ақтөбе облысы

Облыс елдің индустриялық-аграрлық өңірлеріне жатады. ЖӨӨ құрылымының негізгі бөлігін өнеркәсіп (38,4%) алады, олар - мұнай мен газ өндіру, металлургия, химия өнеркәсібі және машина жасау болып табылады. Өңірге елдің тау кен өндіру өнеркәсібінің 6,7%-і тиесілі (4-орын). ЖӨӨ көлемі бойынша өңір 9-орынға ие.

Алматы облысы

Облыс индустриялық-аграрлық болып табылады, мұнда халықтың 77,0%-і ауылдық жерлерде тұрады. Өңір ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы көлемі бойынша елде бірінші орын алады, мұнда өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының үлесі бірдей.

Өңірдің ЖӨӨ ауыл шаруашылығының үлесі 14,7%, өнеркәсіп - 24,4% құрайды. Өнеркәсіптің негізін тамақ өнімдерінің өндірісі құрайды. Өнеркәсіп саласында құрылыс материалдары өндірісі, машина жасау және металлургия бар.

Атырау облысы

Облыс өнеркәсіп өнімдерін өндіру бойынша көшбасшы болып табылады. Өңір елдің жалпы республикалық өнеркәсіп өнімі көлемінің 27,2%-ін өндіреді. ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіптің үлесі 52%-ті құрайды, бұл ретте барлық өнеркәсіптік өндіріс көлемінің 85%-тен астамы мұнай-газ саласының үлесіне тиесілі.

Өңір сондай-ақ мұнайды қайта өңдеуге, мұнай химиясына, балық шаруашылығына және құрылыс материалдары өндірісіне маманданған.

Шығыс Қазақстан облысы

Облыс елдің индустриялық-аграрлық өңірлерінің қатарына жатады. Өңірде металл рудаларды өндіру, металлургия, машина жасау, автомобиль жасау, химия өнеркәсібі, мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы, тамақ өнімдері өндірісі дамыған. Өңірге елдің өңдеу өнеркәсібі көлемінің 10%-і (3-орын), сондай-ақ елдің ауыл шаруашылығы өндірісі көлемінің 11,6%-і (3- орын) тиесілі.

Жамбыл облысы

Жамбыл облысы индустриялық-аграрлық өңір болып табылады. ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіптің үлесі 18%, ауыл шаруашылығы - 10,2% құрайды. Өнеркәсіп негізін химия өнеркәсібі, металлургия және тамақ өнімдері өндірісі құрайды.

Батыс Қазақстан облысы

Батыс Қазақстан облысы республиканың индустриялық-аграрлық өңірлерінің бірі, сонымен қатар мұнай және конденсат өндіру көлемдері бойынша Атырау және Маңғыстау облыстарынан кейін республиканың үшінші мұнай өндіруші өңірі болып табылады. Өңірге республиканың газ конденсатын өндіру көлемінің 97%-і және газ өндіру көлемінің 40%-і тиесілі. Газ конденсаты және мұнаймен қатар облыста борат рудаларының, жанғыш сланеңтердің, калий-магний тұздарының, әктас жыныстарының, цемент шикізатының, бордың, керамзит балшығының, құрылыс және аллювиальды құмның кен орындары бар.

Мұнай-газ саласынан басқа тамақ өнімдері өндірісі және машина жасау дамыған.

Қарағанды облысы

Қарағанды облысы - елдің жоғары дамыған индустриялық өңірлерінің бірі. Облыстың елдің ЖІӨ үлес салмағы 2018 жылы 7,4% құрады (4-інші орын). ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіп 47,8%-ті, бұл ретте өңдеуші өнеркәсіптің үлесі 32%-ті құрайды. Дамыған өнеркәсіп құрылымы облыс халқының ағымдағы орналасу құрылымын айқындады. Облыс елдегі ең урбанизацияланған өңір болып табылады (79,7%).

Облыстың экономикалық мамандандырылуының негізгі бағыттары металл рудаларды өндіру, көмір өндіру, металлургия, машина жасау, химия өнеркәсібі, фармацевтика, тамақ өнімдері өндірісі, сондай-ақ құрылыс материалдарының өндірісі болып табылады.

Қостанай облысы

Өңірдің экономикалық мамандануы индустриялық-аграрлық сипатта. ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіптің үлес салмағы 24,6%, ауыл шаруашылығы 11,2% құрайды.

Өңір ірі ет, сүт және астық өндірушісі болып табылады (облыс елде өндірілетін бидайдың жалпы көлемінің 1/3 өндіреді). Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің ауданы бойынша өңір елде бірінші орын алады (14,6 млн. га). Сондай-ақ облыста жайылымдық жерлердің елеулі ауданы шоғырланған (12,5 млн. га).

Бай минералдық-шикізат базасы облыста өнеркәсіптік өндірістің дамуына ықпал етеді. Өңір асбест және темір рудаларын өндіру бойынша республикада көшбасшы орындарды алады. Сондай-ақ облыста ауыл шаруашылығы машинасын жасау, автомобиль жасау және тамақ өнімдері өндірісі дамыған.

Қызылорда облысы

Облыс экономикасының негізін кен ендіру өнеркәсібі (мұнай және газ өндірісі) құрайды. Өңірдің ЖӨӨ саланың үлесі 33% құрайды. Өнеркәсіп құрылымында кен өндіру өнеркәсібіне шамамен 80% тиесілі.

Сондай-ақ облыс күріш өсіруге және ас тұзын өндіруге маманданған.

Маңғыстау облысы

Облыс экономикасының негізін мұнай-газ өнеркәсібі құрайды. Өңірге елдің тау кен өндіру өнеркәсібінің 18%-і тиесілі (2-орын). Өңірде химия өнеркәсібі, машина жасау, мұнайды қайта өңдеу өнімінің өндірісі және құрылыс материалдарының өндірісі дамыған. Өңір ЖӨӨ көлемі бойынша 5-орынға ие.

Павлодар облысы

Облыстың экономикалық мамандануы индустриялық сипатта. ЖӨӨ құрылымындағы өнеркәсіптің үлесі 43,5% құрайды. Облыстың жұмыс істейтін халқының ширегінен астамы өнеркәсіпте жұмыс істейді. Облыста елдің электр энергиясының шамамен 40%-і өндіріледі, глинозем мен алюминий өндірісінің 100%-і, сондай-ақ Қазақстанның барлық көмір қорларының үштен бір бөлігінен астамы (өндірілетін көмірдің 60%-і) шоғырланған.

Негізгі өнеркәсіп салалары металлургия, мұнай өнімдерінің өндірісі, химия өнеркәсібі, машина жасау, энергетика болып табылады.

Облыс экономикасының өнеркәсіптік мамандануы жоғары урбанизация деңгейін айқындады 70,8%.

Солтүстік Қазақстан облысы

Облыс елдің аграрлық өңірлерінің бірі болып табылады. Облыс экономикасындағы ауыл шаруашылығының үлесі 24%-ті құрайды. Облыс елде өсірілетін бидайдың барлық көлемінің 21,4%-ін өндіреді.

Облыстың ЖӨӨ құрылымының 14%-і өнеркәсіпке тиесілі, олар азық-түлік өнімдері өндірісі және машина жасау саласы болып табылады.

Облыс экономикасының аграрлық бағыты ауыл халқының жоғары үлесін айқындады (55,6%).

Түркістан облысы

Облыс елдің индустриялық-аграрлық өңірлерінің қатарына кіреді және мақта, көкөніс-жеміс өнімі, тамақ өнімдері, құрылыс материалдарының ірі өндірушісі және жеткізушісі болып табылады. Өңір жалпы ауыл шаруашылығы өнімін өндіру бойынша республика бойынша екінші орын алады.

Уран қоры бойынша бірінші орын (60%), фосфориттер мен темір рудалары бойынша үшінші орын алады.

ЖӨӨ құрылымында ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің үлесі шамамен бірдей, тиісінше 19 және 19,5%.

Нұр-Сұлтан қаласы

Қала экономикасының құрылымы - дамыған постиндустриялық, оның негізін көрсетілетін қызметтер мен сауда саласы құрайды. Қала елдің ЖІӨ 9,8% өндіреді. Қалада қаржы және сақтандыру қызметі, білім, медицина, ойын-сауық, ғылым саласындағы қызметтер және басқалар дамыған.

Алматы қаласы

Алматы қаласы елдің аса ірі қаржы-сауда, туристік және мәдени орталығы болып табылады. Республиканың ЖӨӨ-де Алматы қаласының үлес салмағы 20,6%-ті құрайды және басқа өңірлермен салыстырғанда ең жоғары болып табылады.

Қаланың мамандануы қызметтер мен сауда, оның ішінде қаржы және сақтандыру қызметі, туризм, білім беру қызметтері, медициналық қызметтер, көлік және логистика, дистрибуция және басқалары болып табылады.

Шымкент қаласы

Шымкент қаласының экономикасында сауда және қызметтер секторы маңызды орын алады. ЖӨӨ құрылымында сауданың үлесі 15,4% құрайды. Сондай-ақ қалада өнеркәсіп саласы дамыған, оның ЖӨӨ үлесі 26,5% құрайды.

Қала тамақ өнімдерінің өндірісіне, саудаға, туризмге, жеңіл өнеркәсіпке, мұнай өңдеуге, машина жасауға, химия өнеркәсібіне, фармацевтикаға, көлік пен логистикаға, қызметтерге маманданған.

Тұжырымдар: Алдағы онжылдық кезеңде өңірлердің жүйелі проблемалары шешу, оның ішінде инфрақұрылымдық қамтамасыз етілуін арттыру, ресурстық шектеулер қаупіне (ресурстардың сарқылуы, су тапшылығы, жер сапасының нашарлауы) әзірлікті ескере отырып, экономикалық өсу резервтерін анықтау бойынша түбегейлі шаралар қабылдануға тиіс.

Тұтастай алғанда, өңірлерді аумақтық-кеңістікте дамыту перспективада басым проблемаларды шешуге, ресурстық және инфрақұрылымдық шектеулерді алып тастауға байланысты болады.

Басым тәртіппен шешілуге тиіс елдің аумақтық-кеңістікте дамуының түйінді проблемалары мыналар болуға тиіс.

Біріншіден, республикалық және жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарының сапасын арттыру қажет. Республикалық деңгейдегі ел өңірлерінің байланыстылығын арттыру, облыстық деңгейде АЕМ арасындағы жолдарды жақсарту қажет.

Проблеманы шешу өңірлердің ішінде азаматтардың ұтқырлығын арттыруға, әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсартуға, денсаулық сақтау және білім беру саласындағы игіліктер мен көрсетілетін қызметтердің қолжетімділігін арттыруға және басқаларына ықпал ететін болады. Автокөлік жолдарының сапасын және елді мекендердің байланыстылығын арттыру әлеуметтік және өзге де көрсетілетін қызметтерге, инфрақұрылымға қол жеткізуде өңірлер арасындағы, сондай-ақ қала мен ауыл арасындағы теңсіздікті төмендетуге бағытталған.

Екіншіден, демографиялық болжамды, еңбек ресурстарының салааралық және өңіраралық ағынын, кадрларды даярлау мен қайта даярлауды ескере отырып, қажетті әлеуметтік инфрақұрылыммен қамту мәселесін шешу қажет (әлеуметтік объектілердің жетіспеуі және т.б.).

Үшіншіден, таяу жылдары агломерациялар мен халық санының өсуі орын алатын ФҚА-дағы инфрақұрылымды жаңартуға басым тәртіппен инвестицияларды көп бағыттау қажет. Тиісінше болашақта қала халқының көбеюіне байланысты жүктемесі артатын қалалық инженерлік инфрақұрылым желісі жақсартылатын болады.

Инженерлік инфрақұрылымды дамыту кезінде басқарылатын урбандалу және ішкі еңбек мигранттарының келуіне байланысты агломерациялар шеттерінің ретсіз өсуінің алдын алу саясаты ескерілуге тиіс.

Моно және шағын қалаларды дамыту жөніндегі шаралар бірінші кезекте олардың экономикалық даму перспективаларымен, өңір экономикасына қосқан үлесімен, халық санының серпінімен байланыстырылуға тиіс. Даму әлеуеті темен моно және шағын қалаларға қатысты шаралар ТКШ инфрақұрылымын қанағаттанарлық жағдайда үстауға бағытталады.

Төртіншіден, ауылдық аумақтар үшін орталықтандырылған сумен жабдықтауға және сапалы автомобиль жолдарына қол жеткізу проблемасын шешу қажет. Сондай-ақ әкімшілік-аумақтық құрылысты қайта қарау мәселелерін қарау қажет.

Бесіншіден, су және жер ресурстарын ұтымды пайдалану, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шаралар кешенін қабылдау керек. Мысалы, ауыл шаруашылығында жайылма суару технологиясын қалпына келтіру және көктемгі кезеңде еріген суды ұтымды пайдалану қажет. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда зиянды заттардың шығарындыларын азайтуды және озық технологияларды енгізуді қамтамасыз ету керек.

Алтыншыдан, перспективада пайдалы қазбалар қорларының таусылуы, су қорларының тапшылығы, жаңа технологиялардың дамуы, өндірісті автоматтандыру мен цифрландыру қосылған құны жоғары енім өндірісіне назар аудара отырып, өңірлердің экономикалық мамандануын тереңдетуді талап етеді.

1.2. 2030 жылға дейінгі демографиялық ахуалды және көші-қон процестерін бағалау

Халық саны

2010 - 2018 жылдары Қазақстандағы демографиялық ахуал оң табиғи өсім есебінен қолайлы деп сипатталды.

2018 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасы халқының саны 18 395,6 мың адамды құрады, 2010 жылдың соңындағы адам санымен салыстырғанда 2 192,3 мың адамға немесе 13,5%-ке көбейді (1-сурет).

Демографиялық болжамға (бұдан әрі - болжам) сәйкес 2030 жылға қарай халық саны 21 млн.адамға дейін ұлғаяды деп күтілуде.

Өңірлер бөлінісінде 2010 - 2018 жылдары халық санының айтарлықтай өсімі Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларында, сондай-ақ Алматы, Ақтөбе, Жамбыл, Қызылорда, Атырау, Түркістан және Маңғыстау облыстарында байқалды.

Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында, керісінше, туу мен көшіп кету есебінен халық санының төмендеуі орын алды (2-сурет).

Халық санының жыл сайынғы өсуі оң табиғи өсім есебінен, сондай-ақ ішкі және сыртқы көші-қон (Нұр-Сұлтан және Алматы қалалары мен Маңғыстау облысы үшін) есебінен болды.

2030 жылға қарай табиғи өсімнің артуы, сондай-ақ көші-қон процестері елдегі халық санының жалпы өсіміне әсер етеді деп күтілуде. Бұл қатарда Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстары ғана болмауы мүмкін.

2010 жылдан бастап урбандалу деңгейінің өскені байқалады: қала халқының саны 2010 - 2018 жылдар аралығында 9,0 млн. адамнан 10,6 млн. адамға дейін өсті.

Қалалық жерге белсенді көші-қон ағынының және қалаларда табиғи өсім деңгейінің жоғары қарқынының нәтижесінде 2018 жылдың соңына қарай урбандалу деңгейі 58,2%-ке жетті. Болжамға сәйкес 2030 жылға қарай урбандалу деңгейі осы факторлардың әсерінен 65%-ті құрайды деп күтілуде.

2010 жылдан бастап ерлер мен әйелдер санының пайыздық арақатынасы айтарлықтай өзгеріске ұшыраған жоқ және әйелдердің пайызы басым болды: 48,5% және 51,5%. Осы үрдістер 2030 жылға дейін сақталады деп күтілуде.

Әлемдегі демографиялық ахуалды бағалау кезінде қазіргі уақытта БҰҰ деректері бойынша⁷ дамыған және дамушы елдерде халықтың қартаю процесі жүріп жатыр және болжам бойынша бұл үрдіс 2030 жылға дейін күшейеді.

Қазақстанда да осындай жағдай байқалады. 2010 жылдан бастап 2017 жылдар аралығындағы кезеңде халықтың жыныстық-жас құрылымы (3-сурет) 65 жастан асқан халық саны өсіп, еңбекке қабілетті⁸ адамдар мен бала туатын жастағы әйелдердің үлесі (1,3%-ке) төмендеп бара жатқанын көрсетеді.

2030 жылға қарай 65 жастан асқан адамдар санының өсу үрдісі сақталады, бала туатын жастағы әйелдер саны төмендейді деп күтілуде.

Экономикаға "күміс экономика"⁹ тұжырымдамасының элементтерін енгізу өзекті болып отыр, яғни экономикалық өсудің жаңа драйвері ересек жастағы халықтың артып келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру бола алады, бұл медициналық және рекреациялық инфрақұрылымға елеулі инвестиция тартады.

2010 - 2017 жылдары 221,7-ден 261,3 мың адамға дейінгі шекте халық санының табиғи өсімі байқалды. Табиғи өсім 2025 жылға қарай 227,5 мың адамға дейін төмендеп, кейіннен 2030 жылға қарай 251,0 мың адамға дейін ұлғаяды деп күтілуде.

2017 жылы өңірлер бөлінісінде табиғи өсімнің жоғары деңгейі: Түркістан облысында - 64,4 мың адам, Алматы облысында - 36,5 мың адам, Нұр-Сұлтан қаласында - 24,4 мың адам және Алматы қаласында - 20,4 мың адам болды. 2030 жылға қарай табиғи өсім бойынша көшбасшылар осы өңірлер болып қала береді деп болжануда, бұл жұмыс орындарын құру, кадрларды оқыту және қайта оқыту, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылыммен қамтамасыз ету жөнінде белсенді шаралар қабылдауды талап етеді.

Солтүстік Қазақстан облысында табиғи өсімнің теріс мәні сақталады. Қостанай, Павлодар, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында да табиғи өсімнің айтарлықтай төмендеуі күтілуде. Осы өңірлерде экономикалық өсу орталықтарында жағдай жасау және жұмыс орындарын құру жөнінде шаралар қабылдануға тиіс. Сондай-ақ халықтың табиғи өсімінің төмендеу проблемасын шешуге әйелдер үшін бала күтімі кезеңінде әлеуметтік кепілдіктерді орындау, жайлы тұрғын үй жағдайларын жасау жөніндегі шаралар бағытталуға тиіс.

Халықтың көші-қоны

Қазақстандағы көші-қон процестері 2017 жылға дейін халықтың кемуінің жыл сайын 22,1 мың адамға дейін ұлғаюымен сипатталды.

Көп жағдайда еңбекке қабілетті халық кемиді, сондай-ақ еңбекке қабілетті жастан кіші халықтың кетуі көбейеді. Мәселен, 2010-2017 жылдары кетушілер мен келушілер арасындағы сальдо еңбекке қабілетті халық арасында 24,1 мың адамды, еңбекке қабілетті жастан кіші халық арасында 14,5 мың адамды, еңбекке қабілетті жастан асқандар арасында 11,4 мың адамды құрады.

Өңірлер бөлінісінде 2010 - 2017 жылдары көші-қон ағыны есебінен халықтың өсуі Алматы және Маңғыстау облыстарында, Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларында байқалды. Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарынан халықтың белсенді түрде кетуі байқалады. Жоғарыда аталған үрдістер 2030 жылға дейін сақталады деп күтілуде.

Аталған үрдістер мен болжанып отырған теріс трендтер өңірлер үшін сын-қатер болып табылады және халықтың кетуін азайту үшін шаралар қабылдауды талап етеді (ірі және үлкен қалаларда сатып алу құқығынсыз жалға берілетін тұрғын үй салу, отандық ЖОО-ның тартымдылығын арттыру, инновациялық өндірістерде жоғары табысты жұмыс орындарын құру, қалаларда өмір сүру сапасын жақсарту және басқалар).

"Адамдар инфрақұрылымға" қағидатын іске асыру үшін көші-қон есебінен де, табиғи өсім есебінен де халық санының өсуі өңірлердің алдына қала құрылысын жоспарлау, инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымды озыңқы дамыту жолымен алдын ала дайындық міндетін қояды.

Еңбек нарығы

2010 - 2017 жылдар аралығында жұмыс күшінің¹⁰ саны 416,7 мың адамға, жұмыспен қамтылған халық саны 471 мың адамға артты, жұмыспен қамтылған халық үлесі 0,9%-ке өсті (4-сурет).

Еңбек нарығы көрсеткіштерінің болжамына сәйкес алдағы онжылдықта жұмыс күшінің және жұмыспен қамтылған халықтың саны бойынша белгіленген үрдістер сақталады және 2030 жылға қарай жұмыс күшінің саны 10,4 млн. адамға дейін ұлғаяды деп күтілуде.

Таяудағы онжылдықта халықты жұмыспен қамту 2017 жылдың деңгейінде сақталады (95,1%), ал халықтың жалпы санынан жұмыс күшінің үлесі 2030 жылға қарай 50,1%-ке дейін төмендейді деп күтілуде.

Халықтың өсіп келе жатқан санын жұмыс орындарымен қамтамасыз ету үшін нәтижелі жұмыспен қамтуды ынталандыру және ШОБ-ты дамыту, жаңа өндірістер ашу, мамандарды оқыту және қайта оқыту шеңберінде мемлекеттік бағдарламаларды іске асыруды жалғастыру қажет.

Жұмыспен қамту салалары бөлінісінде (5-сурет) 2010 жылмен салыстырғанда 2017 жылы ауыл, орман және балық шаруашылығы саласында жұмыспен қамтылғандар санының төмендегені, ал көрсетілетін қызметтер саласында жұмыспен қамтылғандар санының артқаны байқалады.

Еңбек өнімділігін арттыру және материалдық-техникалық базаны одан әрі жақсарту есебінен 2030 жылы ауыл шаруашылығы саласында жұмыспен қамтылғандар саны қысқарады деп болжануда. Өңірлер бөлінісінде жұмыскерлердің неғұрлым көп кетуі экономикасының негізін ауыл шаруашылығы саласы құрайтын өңірлерде, оның ішінде Алматы, Қостанай, Түркістан, Жамбыл, Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарында орын алады. Сондықтан осы өңірлер агроөнеркәсіптік кешен саласындағы әлеуетті пайдалану қажеттігін ескере отырып, өз экономикаларын әртараптандыру бойынша шаралар қабылдауы қажет.

Өнеркәсіп және құрылыс салаларында 2010 жылдан бастап 2017 жылға дейін жұмыспен қамтылған адамдардың саны Батыс Қазақстан облысында (4,9%) және Алматы қаласында (6,8%) қысқарды. Осы салада жұмыспен қамтылғандардың белсенді өсуі Ақтөбе облысында (53%), Түркістан облысында, Шымкент (41,4%) және Нұр-Сұлтан (35,7%) қалаларында байқалады.

Еңбек нарығындағы құрылымдық өзгерістердің нәтижесінде перспективада неғұрлым сұранысқа ие мамандықтар мұғалімдер, орта медицина персоналы, сондай-ақ көрсетілетін қызметтер саласының жұмыскерлері болады.

Тұжырымдар:

Қазақстандағы демографиялық ахуалды талдау нәтижелері бойынша бірқатар проблемалар анықталды, олардың ішінде негізгілері: бала туудың төмендеуі, халықтың қартаюы, еңбекке жарамды халықтың кетуі, ауыл шаруашылығы саласындағы жұмыскерлердің босауы. Өңірлер арасында халықтың табиғи өсуі және көшіп қонуы көрсеткіштері бойынша бірқатар сәйкессіздіктер сақталуда. Айталық, табиғи өсімнің жоғары көрсеткіштері Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Түркістан, Атырау, Маңғыстау облыстарында, Нұр-Сұлтан және Шымкент қалаларында байқалады. Табиғи өсімнің төмен көрсеткіштері Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды, Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарына тән. Соңғы 10 жыл ішіндегі көші-қон ағындарын талдау өңірлер арасында едәуір қайшылықтар бар екендігін көрсетеді. Көші-қонның оң сальдосы Атырау және Маңғыстау облыстары мен Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларына тиесілі.

Аталған проблемаларды шешу еңбекке қабілетті халыққа түсетін демографиялық жүктемені төмендетуге мүмкіндік береді.

Ауыл шаруашылығындағы кадрлардың босатылу проблемасы әр өңірдегі еңбек нарығының ерекшеліктерін және оны бағалау ескеріле отырып шешілуі тиіс.

Жалпы алғанда, Қазақстанда 2030 жылға дейін халық саны жыл сайын өседі деп күтілуде. Алматы, Жамбыл, Маңғыстау, Түркістан облыстарында, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларында халықтың неғұрлым көп өсімі күтілуде, бұл экологиялық жай-күйді нашарлатпай, тұрғын үй, әлеуметтік және көлік-коммуникациялық инфрақұрылымды озыңқы қамтамасыз ету, жұмыс орындарын құру жөнінде шаралар қабылдауды талап етеді.

Павлодар, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Қостанай облыстарында табиғи өсім деңгейінің төмендеуіне байланысты халық саны өсімінің елеусіз қарқыны күтіледі, ал Солтүстік Қазақстан облысында, керісінше, халық саны азаяды деп болжануда.

Ағымдағы демографиялық ахуалды талдау, сондай-ақ оны перспективалық бағалау Қазақстанның демографиялық дамуында елеулі өңірлік сәйкессіздік қалыптасқандығын көрсетеді. Әлеуметтік-демографиялық процесті тиімді реттеу және тұрақты дамытуды қамтамасыз ету үшін 2030 жылға дейінгі демографиялық саясатты қалыптастыруды қамтамасыз ету қажет.

Перспективада еліміздің бірқатар өңірлері еңбек ресурстарының босауы және салааралық ауысуы сияқты проблемаға тап болады. Осы мақсатта білім беру жүйесінен жаңа білікті кадрларды тарту, сондай-ақ кадрларды қайта мамандандыру және қайта оқыту арқылы кадрларды даярлау жүйесін нарықтың жаңа талаптарына қайта бағдарлау жөнінде шаралар қабылдау талап егіледі.

Агломерация мен ФҚА-да халықтың еңбек ұтқырлығын ынталандыру қажет.

Халықты жұмыспен қамту мәселелері сондай-ақ жаппай кәсіпкерлікті дамыту және тиісті мемлекеттік қолдау көрсету есебінен шешілуге тиіс.

Елдің әлеуметтік саясатының перспективадағы маңызды бағыты бала күту мерзімінде әйелдерді, көпбалалы жанұяларды және мүгедектігі бар балаларды әлеуметтік қолдау болады.

1.3. Елді аумақтық-кеңістікте дамытуға әсер ететін сын-қатерлер мен үрдістерді талдау

Әлемнің барлық елдері жаһандық және өңірлік факторлардың әсеріне ұшырайды. Қазақстан интеграциялық бірлестіктер шеңберінде жаһандық үрдістерді сыртқы сын-қатер ретінде, сонымен бірге елдің әлемдік нарықтардағы ұстанымын күшейтуге арналған мүмкіндіктер ретінде қарауға тиіс.

Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму стратегиясында, Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі тұжырымдамада, Стратегиялық жоспар-2025-те көрсетілген мегатрендтерді ескере отырып, елді аумақтық-кеңістікте дамытуға әсер ететін сын-қатерлер мен үрдістер анықталды.

Жаһандық сын-қатерлер мен үрдістердің әсері ел мен өңірлерді дамытудың стратегиялық бағыттарын айқындауда ескеріледі.

Климаттың өзгеруі

Климаттың өзгеруі әлемнің барлық елдері үшін орны толмас жаһандық зардаптарға әкеп соғады. Жаһандық жылыну, ауаның, топырақтың және су ресурстарының ластануы - осының барлығы адамдарды қоныстандырудың қалыптасқан жүйесіне және әлемдік сауда конъюнктурасына түбегейлі әсер етеді.

Адамдар мен экономика үшін климаттың өзгеру тәуекелдерін мойындай отырып, "жасыл" экономиканы дамыту және қоршаған ортаны қорғау жөнінде шаралар қабылдау қажет. 7-ші Ұлттық хабарламаға сәйкес ауаның орташа жылдық температурасының 2030 жылға қарай 1,5-1,7 0С және базалық кезеңге қарағанда (1980 - 1999 жылдары) 2050 жылға қарай 2,4-2,6 0С шегінде артуы күтіледі.

2030 жылға қарай Қазақстанның су ресурстарының көп жылдық орташа көлемінің 72,4 км-ға3 дейін азаю қаупі бар (қазіргі уақытта 100,5 км3).

Осы климаттық өзгерістер ауыл шаруашылығының дамуына және оның өнімділігіне, сондай-ақ халықтың денсаулығына, ауызсумен қамтамасыз етуге әсер етеді. Осыған байланысты экономиканың басым секторларын орын алып жатқан климаттың өзгеруіне бейімдеу жөнінде шаралар қабылдау қажет.

Су ресурстарының шектеулігіне байланысты Қазақстан үшін трансшекаралық өзендердің суын бөлу, сондай-ақ кейіннен ережелерді әзірлеу, халықтың, ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің мұқтаждықтары үшін өзендер мен көлдердің су бассейндерін теңгерімді пайдалануды реттеу мәселесі өте маңызды. Ұзақ мерзімді перспективада судың көп жұмсалуын талап ететін өнеркәсіп салаларын, атап айтқанда тау-кен металлургия кешені мен көмір энергетикасын дамытуды шектеу ең үлкен тәуекел болып табылады.

Өңірдің барлық елдеріне қатысы бар және Еуразияның экологиясына әсер ететін Арал теңізінің проблемасы өзекті болып қалуда. Осыған байланысты өңірдің барлық мемлекеттері тарапынан экологиялық тұрақтылық пен инвестициялардың тұрақтылығын қамтамасыз етуді ескере отырып, су шаруашылығын реттеу тетіктерін дамыту қажет.

Жердің шөлейттену проблемасының ушығу қаупі бар. Ұзақ мерзімді перспективада дүлей зілзалалардан, оның ішінде су тасқынынан теріс салдарлардың күшеюі мүмкін.

Ел аумағы су тасқыны, сел, қар көшкіндері, опырылу, жер сілкінісі, орман өрттері сияқты және т. б. төтенше жағдайлардың алуан түрлеріне бейім.

Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу және олардан халықты қорғау мақсатында ұйымдастыру-профилактикалық және инженерлік-техникалық іс-шараларды іске асыру қажет. Шаралар дүлей зілзалаларға, оның ішінде маусымдық су тасқындарына, селдерге, көшкіндерге, өрттерге, жер сілкіністеріне, елдің барлық аумағындағы төтенше жағдайлардың медициналық-санитариялық салдарына қарсы іс-қимыл инфрақұрылымын дамытуға бағытталуға тиіс. Сондай-ақ тұрғындарға уақтылы ескертуге мүмкіндік беретін және геоақпараттық жүйе мен радар сияқты жоғары технологияларды пайдалана отырып, күтпеген салдарларға дайындалуға мүмкіндік беретін, дүлей зілзалалардың, оның ішінде су тасқыны қатерін болжау жүйесін жетілдіру мәселесін қарау қажет.

Қазақстан экономикасына экономиканың шамадан тыс энергия сыйымдылығы тән, ол бар инфрақұрылымды жаңғыртуды және елдің энергия үнемдеуде және энергия тиімділігінде әлеуетін толық пайдалану қажеттілігін талап етеді.

"Жасыл экономика" жаңа жұмыс орындарын құруды, оның ішінде ауылдық жерлерде жандандыратын сектор ретінде үлкен әлеуетке ие. Жаңартылатын энергетика дәстүрлімен салыстырғанда 3 есе көп жұмыс орындарын құрады¹¹. Бұл ЖЭК-ті дамытудың экономикалық және экологиялық пайдасы ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік пайдасы да бар екенін дәлелдейді. ЖЭК жөніндегі халықаралық агенттіктің (IRENA¹²) болжамына сәйкес 2030 жылға қарай әлемде таза энергетика секторында 24 млн.адам жұмыспен қамтылатын болады¹³.

Экономикалық жаһандану

Протекционизм, таланттар үшін күресті күшейту, сондай-ақ сауда қақтығыстары әлемдік экономикаға елеулі жаһандық сын-қатерлерді тудырады.

Қазақстанды қоса алғанда, әлемнің әрбір елі үшін ұлттық экономиканың, оның өңірлері мен қалаларының жаһандық бәсекеге қабілеттілігі мәселесі өзекті болып түр. Аумақтық-кеңістікте дамыту - бұл тікелей шетелдік инвестициялар ағынын ынталандыратын маңызды процестер, көлік, ауыл шаруашылығы және қоршаған орта сияқты салалардағы саясатты үйлестіру.

Standard Chartered,¹⁴ Bloomberg¹⁵ болжамдарына сәйкес 2030 жылға қарай Азияның үлесі әлемдік ЖІӨ-нің 35%-ын құрайтын болады. Қазақстанның осы нарықтарға географиялық жақындығына байланысты Еуразиялық экономикалық одақ (бұдан әрі - ЕАЭО) шеңберіндегі интеграциялық процестер тұрғысынан жаһандық өндірістік-өткізу тізбегіне интеграциялану қажет.

ЕАЭО шеңберіндегі интеграция Қазақстан экономикасына, оның ішінде өзара саудада экспорттық кедендік баж салығы мен өзге де шектеулерді қолданбауды көздейтін газ, мұнай және мұнай өнімдерінің ортақ нарығын құру кезінде ықпал етеді.

Қазақстан үшін ЕАЭО шеңберінде қазақстандық тауарлардың ЕАЭО-ға мүше елдердің нарықтарына кіруі үшін әкімшілік кедергілер мен басқа да шектеулерді жою бойынша сын-қатерлерді шешу қажет.

Қазақстанда "Белдеулер мен Жолдар" бастамасы16 шеңберінде транзиттік инфрақұрылым объектілерін басқару саласында екі көлік бағыты үлкен мүмкіндік береді: контейнерлік "Украина-Болгария-Грузия-Әзербайжан-Қазақстан-Қытай" және "РФ-Қызылорда-Шымкент-Алматы-Үрімші" автомагистралі. Сондай-ақ Еуропада қытай тауарларына сұраныстың ықтимал қысқаруының және инфрақұрылымдық объектілерді күтіп-ұстау қажеттілігінің теріс салдарын ескеру қажет.

Қазақстан үшін ұзақ мерзімді перспективада жаһандану процесінің баяулауы тартылатын шетелдік инвестициялар көлемінің, технологиялар трансфертінің төмендеуіне және тауар айналымының қысқаруына әкеп соғуы мүмкін.

Өзбекстанның көршілес елдермен өзара қарым-қатынасты жақсартуға бағытталған жаңа экономикалық саясаты шекара маңындағы өңірлердің және бірқатар салалардың дамуына әсер етуі мүмкін. Шетелдік инвестициялар, білікті кадрлар, тауарларды өткізу нарықтары үшін бәсекелестік күшейеді деп күтілуде.

Өңірлік интеграцияны күшейту, ең алдымен, Орталық Азия елдерінен көші-қон ағындарын жандандыруға ықпал етеді, бұл Қазақстанның көші-қон саясатына ерекше талаптар қояды.

Экономикалық, азық-түлік қауіпсіздігі тұрғысынан Қазақстан үшін азық-түлік саласындағы импорт үлесінің жоғары болуы қауіп-қатер болып қала береді, бұл өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды ескере отырып, ұлттық мүдделерді қорғау жөніндегі жүйелі шараларды талап етеді.

Төртінші өнеркәсіптік революция

Төртінші өнеркәсіптік революция жаһандық экономиканың құрылымын өзгертеді және жаңа технологиялық мүмкіндіктер мен ғылымның тұтас бағыттарын ашады.

Цифрландыру, технологиялық платформалардың өзгеруі өнеркәсіптің дәстүрлі салаларына елеулі әсер етеді, төмен және орташа білікті кадрларды роботтармен алмастырады.

Жақын болашақта жасанды интеллект тұрмыстық және қоғамдық өмірде таптырмайтын опция болады. Сонымен қатар жаһандық күн тәртібінде адами капитал мен киберқауіпсіздікті дамыту мәселелері өзекті болып отыр. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ықпалының өсуі, ғылымды қажетсінетін өнеркәсіп және көрсетілетін қызметтер секторларындағы ғылыми зерттеулер, сондай-ақ Big Data технологиялары ғылымның жаңа бағыты - білім экономикасын қалыптастырды.

Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайында Қазақстан үшін халықтың өмір сүру сапасын және қоршаған ортаны жақсарту мақсатында жүйелі түрде жаңа технологияларды енгізу қажет.

"Ақылды қалалар" мен инфрақұрылым халықтың мұқтаждығын неғұрлым дәл бағалауға және тиісінше шығыстарды қысқарту, тәуекелдерді төмендету және азаматтардың күнделікті орын ауыстыруы мен өзара іс-қимылын жеңілдету арқылы экономиканың өсуін жеделдетуге ықпал етуге мүмкіндік береді.

Ұзақ мерзімді перспективада жаңа материалдарды қолдану қара және түсті металлургия өніміне сұранысты түбегейлі төмендетуі мүмкін.

Жаңа кадрларды даярлау, қайта даярлау есебінен қолдау қажет еңбек нарығындағы теңгерімсіздік технологиялық прогрестің теріс әсеріне айналуы мүмкін.

Демографиялық сын-қатерлер

Урбандалу және көші-қон жаһандық ауқымда күшеюде. Жаңа технологияларды енгізу және оның ауқымының әсері өңіраралық және трансшекаралық көші-қон көлемінің өсуіне алып келеді. Атап айтқанда, бүкіл әлемдегі трансшекаралық мигранттардың саны 250 млн. адамға дейін үш еседен көп өсті.

Бұл ретте 2030 жылға дейін ірі қалалар мен агломерацияларда халықтың едәуір өсуі күтілуде. Қалалар әлемдік ЖІӨ-нің 70%-дан астамын және жаңа жұмыс орындарын құруда осыған ұқсас үлесті қамтамасыз етеді.

Дамыған елдерде халықтың азаю және қартаю үрдісі байқалады, ал көптеген дамушы елдерде бала туу көрсеткіші жоғарылауда.

Халық санының өсуі тамақ өнімдеріне, су ресурстарына, энергия тасығыштарға сұраныстың артуына әкеп соғады. Бұл Қазақстанға әлемдік экономиканың сұранысын қанағаттандыру үшін өз әлеуетін пайдалану мүмкіндігі болып табылады.

Қазақстанда еңбекке қабілетті халыққа түсетін демографиялық жүктеме артады, оның үлесі ең алдымен зейнеткерлік жастағы халықтың көбеюі есебінен төмендейді. Бұл экономикалық даму, өмір сүру сапасының жақсаруы және өмір сүру ұзақтығының артуы аясында болады.

Бұл ретте "Күміс экономика" тұжырымдамасы шеңберінде қарт адамдарға арналған тауарлар мен көрсетілетін қызметтер өндірушілері жаңа өсу мүмкіндігіне қол жеткізеді. Accenture¹⁷ және Oxford Economics¹⁸ компаниясының есептеуінше әлемдік ауқымда "күміс экономика" миллиондаған қосымша жұмыс орындарын құрып, ЖІӨ-ні 2-2,5%-ға ұлғайтады.

2-бөлім. Аумақтық кеңістікте дамыту бағыттары

2.1. Қазақстан Республикасын аумақтық-кеңістікте дамытудың мақсаты мен міндеттері, негізгі тәсілдері

Болжамды схема Стратегиялық жоспар-2025-ті іске асыру мақсатында әзірленгенін ескере отырып, жеті реформа шеңберіндегі барлық бастамаларға талдау жасалды.

Талдау барысында Болжамды схемада көрініс тапқан аумақтық-кеңістіктік, өңірлік аспектісі бар бастамалар анықталды.

Болжамды схеманың мақсаты - ел өңірлерін дамыту әлеуетін іске асыру негізінде халықтың әл-ауқатын арттыру үшін жағдай жасау.

Болжамды схеманы әзірлеу мынадай қағидаттарға негізделеді:

1) шекара маңы ынтымақтастығына және экономикалық интеграция нысандарына қарамастан, елдің аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету;

2) экономикалық өсу мен қоршаған ортаны қорғауды үйлестіру - өмір сүру сапасының базалық стандарттары экожүйенің сақталуын және экологиялық талаптардың сақталуын ескере отырып, елдің барлық аумағында қамтамасыз етілуге тиіс;

3) "адамдар - инфрақұрылымға" моделін ескере отырып, халықты қоныстандыру құрылымының ұтымдылығы - ішкі және сыртқы байланыстарды жақсарту мақсатында экономикалық әлеуеті мен даму перспективалары бар елді мекендерде экономикалық жағдайлар жасау, оның ішінде ӘАҚ-ты жетілдіру есебінен (ірілендіру, біріктіру, қайта бағындыру) жағдай жасау;

4) өңірлердің даму басымдықтарын таңдаудағы дербестігі, бұл өндіріс факторларын жұмылдыру және төменгі бастамаларды "төменнен-жоғарыға" келтіру арқылы өңірлердің әлеуетін жандандыруды білдіреді. Өңірлердің дербестігі өңірлік және жергілікті маңызы бар мәселелерді, оның ішінде бизнесті қолдауға, инвестицияларды тартуға, жұмыспен қамтуға жәрдемдесуге, инфрақұрылымды дамытуға және кадрлық ресурстарды басқаруға қатысты мәселелерді шешу болып табылады. Қорғаныс қабілеттілігін және ұлттық қауіпсіздікті, заңдылық пен құқық тәртібін, бірыңғай салық, бюджет, көлік-коммуникация, энергетика және әлеуметтік саясатты және басқаларын қамтамасыз ету сияқты стратегиялық мәселелер республикалық деңгейде сақталады. Бұл ретте, ірі инвестициялық жобаларды іске асыру мәселелері міндетті тәртіпте ҚР Үкіметімен келісілетін болады.

Осы қағидаттарды іске асыру үшін аумақтық-кеңістікте дамытудың мынадай тәсілдері пайдаланылады:

1) басқарылатын урбандалуды ескере отырып, "өсу нүктелерін" дамыту;

2) өңірлік стандарттар жүйесі негізінде өңірлерде базалық өмір сүру сапасын қамтамасыз ету.

1-тәсіл. Басқарылатын урбандалуды ескере отырып, "өсу нүктелерін" дамыту

Әлемдік экономикалық дамуды талдау кіріс пен өндіріс деңгейіндегі аумақтық сәйкессіздік болмай қоймайтынын және экономикалық өсудің біркелкі еместігінің салдары екенін көрсетеді. Табысты даму тәжірибесі ол өндірістің аумақтық шоғырлануы жағдайында болатынын көрсетеді.

Бұл тәсілдің мәні "өсу нүктелерін" дамыту бойынша қабылданатын шаралар экономикалық белсенділіктің, экономикалық интеграция есебінен әл-ауқаттың қалған аумақтарға "ауысуы" орын алады.

"Өсу нүктелерінде" таланттарды тарту және олардың өмір сүруі үшін тартымды жағдайлар жасалуға тиіс.

Бюджеттік шектеулер жағдайында еңбек, қаржы және өндірістік ресурстарды "өсу нүктелерінде" - ФҚА шеңберінде агломерацияларда, қалаларда, тірек және ауылдық елді мекендерде шоғырландыру қажет.

Алдағы онжылдықта Қазақстанды аумақтық-кеңістікте дамыту экономикалық және демографиялық тығыздықты арттыруға бағытталуға тиіс.

Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының әдістемесіне сәйкес "есу нүктелері" дегеніміз ФҚА¹⁹ форматындағы нақты елді мекендерді білдіреді, Қазақстанда олардың саны - 18, бұл негізінен ірі, үлкен қалалар және күнделікті еңбек көші-қоны аймағына кіретін басқа да елді мекендер (18 ФҚА - дағы халық саны 11,2 млн.адамға жуық).

Моно және шағын қалаларға қатысты әлеуметтік-экономикалық даму әлеуетіне бағалау жүргізіледі. Ірі агломерациялардың ықпалындағы моно және шағын қалалар осы агломерациялардың экономикалық жүйелері шеңберінде қаралады.

ФҚА-ның шеткі аймағында өндірістің оқшаулану есебінен ірі және шағын қалалар арасында экономикалық интеграциялану әлеуеті бар.

"Басқарылатын урбандалу" саясаты ауыл халқының қапаға жаппай кетуінің алдын алу шараларын ("адамдар инфрақұрылымға" қағидаты) қабылдаудан тұрады. Осыған байланысты жер ресурстарын кешенді басқару және көліктік жоспарлау, халық пен бизнестің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымға инвестиция салу, "жасыл" технологияларды қолдана отырып, "жасыл аймақтарды" кеңейту сияқты құралдар пайдаланылатын болады. Ұзақ мерзімді перспективада урбандалу деңгейін ұлғайту көрсетілетін қызметтер секторының экономикаға үлесін кеңейтуге, сондай-ақ жұмыс орындары санының тұрақты өсуін қамтамасыз ететін көрсетілетін қызметтердің жаңа түрлерін құруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, қызметтер секторын дамыту экономиканың басқа секторларынан босатылған жұмыскерлерді, сондай-ақ еңбек нарығына алғаш кіретін жас мамандарды жұмысқа орналастыруға мүмкіндік береді.

"Өсу нүктелерін" дамыту стратегиясы дамыған және табысты дамушы елдерде, оның ішінде ЕО елдерінде, Оңтүстік Корея, ҚХР, Малайзия, Сауд Арабиясы және т. б. іске асырылды.

2-тәсіл. Өңірлік стандарттар жүйесі негізінде өңірлерде базалық тұрмыс санасын қамтамасыз ету

Аумақтық-кеңістіктік жоспарлау өңірлердің экономикалық мүмкіндіктеріне қарамастан, білім беру мен денсаулық сақтауды, қоғамдық қауіпсіздікті, сапалы ауыз суға, электр энергиясына, интернет желісіне қол жеткізуді, сондай-ақ таза қоршаған ортаны қоса алғанда, орнықты дамуды және өмір сүру сапасын арттыруды қамтамасыз етудің маңызды құралы болып табылады.

Өңірлік стандарттар жүйесі шеңберінде әлеуметтік игіліктер мен мемлекеттік көрсетілетін қызметтерге қолжетімділіктің, қалалық және ауылдық елді мекендер үшін көліктік, мәдени-спорттық, іскерлік, өндірістік, цифрлық инфрақұрылыммен қамтамасыз етудің нақты талаптары мен көрсеткіштері көзделеді.

Көбейіп келе жатқан қажеттіліктерді ескере отырып, қалалық жерлер үшін өңірлік стандарттардың көрсеткіштері ауылдық жерлерге қарағанда көбірек салаларды қамтитын болады.

Өмір сүру сапасының жоғары стандарттары қалаларға шекаралас мемлекеттердің басқа экономикалық орталықтарымен бәсекелесуге мүмкіндік береді.

Халық саны аз АЕМ-нің әлеуметтік-экономикалық даму әлеуетінің төмендігі қымбат тұратын инфрақұрылымды жүргізу орынды емес екендігін көрсетеді.

Осыған байланысты халықты базалық қызметтермен қамтамасыз етудің аз шығынды, инновациялық тетіктерін қолдануды ынталандыру қажет, бұл тұрмыс деңгейінің базалық көрсеткіштерін аумақ бойынша теңестіруге ықпал етеді. Мысалы, ауылдық елді мекендерді ауызсумен қамтамасыз ету үшін блок-модульдерді пайдалана отырып, жерасты суларының әлеуетін барынша пайдалану. Шалғайдағы, халық саны аз ауылдық елді мекендерді, фермерлік шаруашылықтарды энергиямен қамтамасыз ету үшін ЖЭК-ті (күн батареялары, гибридті қондырғылар және т.б.) қолданудың әлеуеті зор.

Ауылдық аумақтарды одан әрі дамыту жергілікті өзін-өзі басқаруды тиімді дамытусыз, жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық дербестігін арттырусыз мүмкін болмайды. 2020 жылдан бастап аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ деңгейінде барлық жерде дербес бюджетті енгізу жоспарлануда.

Бірқатар ауылдық округтерде дербес бюджетті енгізу үшін экономикалық базаның болмауы өңірлерде базалық өмір сүру сапасын қамтамасыз ету үшін кедергі болуы мүмкін. Мәселен, талдау нэтнжелері²⁰ бойынша, ауылдық округтердің барлығына бірдей дербес бюджетті енгізген орынсыз, өйткені экономикалық перспективалар жоқ - халық саны аз, көші-қон ағыны, шаруашылық жүргізуші субъектілер және салық салынатын база жоқ. Осыған байланысты жергілікті атқарушы органдар "әлсіз күштіге" қағидаты бойынша әлеуметтік-экономикалық даму әлеуеті төмен ауылдық округтерді жақын ауылдық округтердің қарамағына қосып ірілендіру қажет.

Халықтың базалық өмір сүру сапасын қамтамасыз етуге бірқатар функцияларды жергілікті деңгейге беру бөлігінде өкілеттіктерді орталықсыздандыру, оның ішінде ауылдық округ әкімі аппаратының жергілікті маңызы бар мәселелерді шешу бойынша өз функцияларын жүзеге асыруына ықпал ететін коммуналдық ұйымдарды құру бойынша құқық беру де ықпал етеді.

Фискалдық орталықсыздандыру шеңберінде салықтардың, алымдардың және басқа да міндетті төлемдердің бір бөлігін басқаруды жергілікті деңгейге беру қажет. Бюджетаралық қатынастар жүйесін жетілдіру, трансферттерді, субвенцияларды бөлу де салық салынатын базаны кеңейту үшін ішкі ресурстарды пайдалануға өңірлерді ынталандырады.

Өңірлерде базалық өмір сүру сапасын қамтамасыз ету тәсілі Аустралия, Бразилия, Канада және Үндістан сияқты елдерде де қолданылды.

Тұтастай алғанда, аумақтық-кеңістікте дамытудың жаңа тәсілдері қалалар мен шалғайдағы аудандардағы өмір сүру сапасын арттыруға ықпал етеді.

Төмендегі міндеттерді шешу кезінде осы тәсілдерді қолдану Болжамды схеманың мақсатына қол жеткізудің қажетті шарты болып табылады:

1-міндет. Бәсекелестік артықшылықтар мен перспективаларды ескере отырып, өңірлер мен қалаларды, ауылдық және шекара маңындағы аумақтарды дамыту.

Осы міндет шеңберінде өңірлердің, қалалардың, ауылдық және шекара маңындағы аумақтардың бәсекелестік артықшылықтары мен әлеуеті негізінде олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға жәрдемдесу қажет.

Өңірлердің экономикалық дербестігін қамтамасыз етуге кейіннен мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіктерді беру есебінен қол жеткізіледі. Бұл өңірлердің өз алдына қойылған стратегиялық мақсаттарына қол жеткізуі үшін, атап айтқанда, бизнесті қолдау, инвестициялар тарту, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, инфрақұрылымды дамыту мәселелерінде саясаттың қажетті шараларын дербес айқындау жөніндегі өкілеттіктерін кеңейтуге мүмкіндік береді.

Өңірлердің нысаналы трансферттер мен субсидияларға тәуелділігін төмендету үшін өңірлердің бәсекелестік артықшылықтары мен әлеуетін ескере отырып, олардың экономикасын дамыту жөніндегі белсенді іс-қимылдарды қабылдауға ынталандыру жөніндегі шараларды әзірлеу қажет.

Бірыңғай экономикалық нарықты қалыптастыру мақсатында өңіраралық бәсекелестік пен кооперацияны дамыту бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл шаралар бизнес жүргізудің жеңілдігі бойынша өңірлердің рейтинг жүйесін қолдануды, республикалық бюджеттен инвестицияларды негіздеу процесін енгізуді, өңірлер арасындағы ынтымақтастықты дамыту үшін ынталандырулар жасауды қамтиды.

2-міндет. Басқарылатын урбандалуды ескере отырып, халықты қоныстандыруға жәрдемдесу.

Халық пен кәсіпорындардың ұтқырлығы жер пайдалану құрылымына және кеңістіктік өзара байланыстарға әсер етеді.

Қоныстану құрылымына әсер ететін адамның негізгі қажеттіліктері тұрғылықты жердің, жұмыс орындарының, білім алудың, көрсетілетін қызметтердің және демалыс орындарының болуымен байланысты.

Кез келген аумақ "тұрғылықты жер - жұмыс орны - күнделікті қызметтер" бағыты бойынша тұрақты орын ауыстыратын күнделікті қызмет кеңістігіне бөлінеді. Мысалы, күн сайын Алматыға 250 мың автомобиль, Нұр-Сұлтанға 100 мың автомобиль кіреді.

Халықтың қалалық және ауылдық жерлерде одан әрі қоныстануы көбінесе табиғи емес, экономикалық және экологиялық факторлармен айқындалатын болады.

Шекара маңындағы елді мекендерде өңірлік стандарттар жүйесінің игіліктері мен қызметтерін басым тәртіппен енгізу қажет.

Табиғи ресурстардың кен орындарын игеру кезінде жаңа елді мекендерді құрмастан, вахталық әдіс кеңінен қолданылуға тиіс.

Тұрақты қоныстануды сақтап қалу үшін барлық ауылдық елді мекендерде жыл бойы қозғалысқа жарамды, қанағаттанарлық жағдайдағы жолдар желісі болуға тиіс.

Халықтың электр энергиясына, сумен және газбен жабдықтауға, интернетке қолжетімді бағамен қосылу мүмкіндігі болуы керек. Адамдарда негізгі қызметтерді "қадамдық қолжетімділікте" алу мүмкіндігі болуы немесе оларды күн сайын қоғамдық көлік арқылы жақын әкімшілік орталықта алу мүмкіндігі болуға тиіс.

3-міндет. Аумақтардың инфрақұрылыммен қамтамасыз етілуі.

Елді аумақтық-кеңістікте дамыту мақсаттарына қол жеткізуде аумақтық-байланыстырушы және базалық, оның ішінде көліктік, әлеуметтік, коммуникациялық, энергетикалық және басқа да инфрақұрылымның рөлі ерекше.

Келешекте халықтың қоныстануы, қоныстану құрылымының кеңістік қаңқасын қалыптастыратын және "адамдар - инфрақұрылымға" қағидатын іске асыруға ынталандыратын көлік-коммуникациялық инфрақұрылымның дамуын ескере отырып жүзеге асырылуы тиіс.

Стратегиялық жоспар-2025-тің "Автомобиль жолдарының сапасын арттыру және жол бойындағы көрсетілетін қызметтерді дамыту" бастамасын іске асыру үшін қаржыландырудың едәуір көлемі жергілікті жолдарды күтіп-ұстауға, жөндеуге және реконструкциялауға бағытталады, мұның өзі адамдар мен тауарлардың ұтқырлығын арттырады. Халықаралық және республикалық маңызы бар автомобиль жолдары бойындағы перспективалы сервис объектілерін орналастыру схемасы өңірлерде жұмыспен қамтуды арттыруға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ, Стратегиялық жоспар-2025-тің "Шұғыла қағидаты бойынша көлік инфрақұрылымын дамытуды жалғастыру" бастамасын іске асыру шеңберінде қала мен қала маңы арасындағы байланысты қамтамасыз ету үшін қала маңындағы көліктің интеграцияланған инфрақұрылымы құрылады. Облыс орталықтары Нұр-Сұлтан, Алматы, Ақтөбе және Шымкент хаб-қалаларымен қосылады, облыстар шеңберінде орта және шағын қалалар "шұғыла" қағидаты бойынша облыс орталықтарымен қосылады.

Тиімді аумақтық-кеңістікте дамытуға жергілікті жолдар желісін дамыту ықпал етеді. Алдағы онжылдықта өңірлер ішіндегі инфрақұрылымдық алшақтықтарды толығымен жою міндеті тұр. Ауылдық елді мекендер ауылдық округтердің орталықтарымен және аудан орталықтарымен қатты жабынды жолдар арқылы байланыстырылады, ал облыс ішіндегі аудан орталықтары, моно және шағын қалалар облыс орталықтарымен қосылады.

Көліктің барлық түрлері халықтың, бизнестің және транзиттік әлеуеттің қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында өзара тиімді іс-қимыл жасап, бірін-бірі толықтыруға тиіс.

Өңірлік стандарттар²¹ жүйесіне сәйкес автожолдар тиісті қызмет көрсетіліп, қанағаттанарлық жағдайда болуы керек және жыл мезгіліне қарамастан халықтың жүріп-тұруы үшін қолжетімді болуға тиіс.

Ірі қалаларда қоғамдық көлікті ұйымдастыруды жетілдіру артып келе жатқан автомобиль қозғалысын толықтырып, ішінара ығыстыруға тиіс.

Сондай-ақ тірек АЕМ қажетті инфрақұрылымға инвестиция салу үшін басымдыққа ие болуға тиіс, бұл ауылдық жерлердегі өмір сүру сапасын жақсартуға қосымша серпін береді.

Алдағы онжылдықта әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту жоспарлары демографиялық болжаммен, халықтың көрсетілетін қызметтерге деген қажеттілігімен, жеке сектордың, МЖӘ-нің дамуымен және елді мекендерді дамыту перспективаларымен байланыстырылуға тиіс.

Стратегиялық жоспар-2025-тің "Жасыл" технологияларды дамыту" бастамасы шеңберінде өңірлерде энергия сыйымдылығын төмендететін, қалалық және ауылдық жерлерде ЖЭК-ті пайдаланатын әртүрлі инфрақұрылымдық жобалар іске асырылады. Энергиямен қамтамасыз ету проблемаларына тап болып отырған өңірлерде уәкілетті мемлекеттік орган Астана халықаралық қаржы орталығының "жасыл" облигацияларды шығаруы арқылы қаржыландыруға "жасыл жобаларды" іріктеу бойынша шаралар қабылдайды.

Ауылдық жерлердің цифрлық теңсіздігін төмендету мақсатында Стратегиялық жоспар-2025-тің "Ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылымды дамыту" бастамасы шеңберінде 2030 жылға қарай шамамен I 300 АЕМ үшін интернетке жоғары жылдамдықты қолжетімділік қосымша қамтамасыз етіледі. Бюджет қаражатын тиімді жұмсау мақсатында тірек АЕМ-ді іріктеу кезінде олардың экономикалық әлеуеті мен халқының саны және көші-қоны жөніндегі болжамын ескеру қажет.

Бұл сондай-ақ республикалық және жергілікті деңгейлердегі мемлекеттік органдардың барлық деректер базаларын интеграциялауға, геоақпараттық жүйелердің мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жер, су және басқа да ресурстарды "цифрландыру" мүмкіндік береді. Табиғи ресурстардың сапалық өзгерістерін мониторингілеу тұрақты негізде жүзеге асырылуға тиіс. Нәтижесінде бүкіл ел бойынша түрлі электрондық мемлекеттік көрсетілетін қызметтер мен сервистердің қолжетімділігі артады, бұл халықтың, бизнестің артық қозғалысы мен шығыстарын қысқартуға мүмкіндік береді.

Бұл міндетке қол жеткізу барлық елді мекендерде халықты өңірлік стандарттармен қамтамасыз ету бойынша орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың іс-қимылдарының үйлесімін талап ететін инфрақұрылымды дамытудың жүйелі тәсілін ұстануды білдіреді.

4-міндет. Өңірлердің экономикалық мүмкіндіктеріне және тұрғылықты жеріне қарамастан, халықты өмір сүру сапасының базалық стандарттарымен қамтамасыз ету.

Осы міндет шеңберінде тірек ауылдардан республикалық маңызы бар қалаларға дейінгі түрлі елді мекендер үшін өңірлік стандарттар жүйесінің талаптарын іске асыру көзделеді.

Әкімшілік-аумақтық бірліктің әрбір деңгейі үшін өз стандарттары әзірленуге тиіс. Төрт агломерация үшін өңірлік стандарттар халықаралық деңгейге сәйкес келеді. Олар үшін әлеуметтік стандарттардың ең жоғары пакеті, инженерлік және көлік инфрақұрылымының ең озық жетістіктері (геоақпараттық технологиялар, кеңістіктік ақпарат инфрақұрылымы, "Smart-City" және тағы басқалар) көзделген. Бұл агломерацияларға халықаралық аренада инвестициялар, ресурстар, талантты адамдар және т.б. үшін бәсекелесуге, сондай-ақ әлемдік деңгейдегі қалалар деңгейіне дейін өсуге мүмкіндік береді. ФҚА орталықтарында республикадағы ең жоғары, көршілес елдердің ірі қалалары деңгейінен төмен емес стандарттар қамтамасыз етіледі.

Стратегиялық жоспар-2025-тің "Smart City" тұжырымдамасын іске асыру" бастамасы шеңберінде Қазақстанның барлық облыс орталықтарында және республикалық маңызы бар қалаларда ресурстарды ұтымды пайдалану және басқару үшін жоғары технологиялық шешімдерді қолдануды көздейтін Нұр-Сұлтан және Ақкөл қалаларының тәжірибесі негізінде "Smart City" тұжырымдамасы іске асырылады.

Стратегиялық жоспар-2025-тің "Ауызсудың қолжетімділігін қамтамасыз ету" бастамасын іске асыру шеңберінде сумен жабдықтаудың және су бұрудың жаңа объектілердің салуды және жұмыс істеп тұрған объектілерін реконструкциялауды бюджеттен қаржыландыру ұлғайтылады. Ірі және үлкен қалалар үшін инженерлік инфрақұрылымды салуды, реконструкциялауды және жаңғыртуды қаржыландырудың жаңа тетіктері әзірленуге тиіс.

Халықты тұрмыс сапасының базалық стандарттарымен қамтамасыз ету мақсатында бірқатар жүйелі шаралар іске асырылады:

1) орталық мемлекеттік органдар заманауи талаптарды, өңірлердің ерекшеліктерін ескере отырып, салалық бұйрықтарды, ұйымдар желісі жөніндегі нормативтерді, көрсетілетін қызметтер сапасына қойылатын талаптарды қайта қарайды;

2) жергілікті атқарушы органдар өзектілендірілген салалық нормативтер негізінде халықты өмір сүру сапасының базалық стандарттарымен қамтамасыз етуге тиіс.

Бұл ретте, ағымдағы жағдайды, демографиялық болжам мен өңірлердегі экономикалық мүмкіндіктерді ескере отырып, өңірлік стандарттарға қойылатын талаптар республикалық талаптардан жоғары болуы мүмкін.

3) Өңірлер арасында, өңірлер ішінде, қалалық және ауылдық жерлер арасында халықты өмір сүру сапасының базалық стандартының қызметтерімен және игіліктерімен қамтамасыз етудегі алшақтықтың азайғанына сүйене отырып, трансферттерді есептеудің әдіснамалық тәсілдерін қайта қарау қажет. Бұл ретте, трансферттерді есептеу өңірлер үшін тек өтеуші ғана емес, сондай-ақ ынталандырушы сипатқа да ие болуға тиіс. Бұл жергілікті билік органдары үшін экономикалық дамуды неғұрлым тиімді қолдауға күшті ынталандыруды қалыптастыруға көмектеседі.

5-міндет. Адами капиталды дамыту.

Тұтастай алғанда, Болжамды схеманың ережелерін және аумақтық-кеңістікте дамыту жөніндегі тиісті іс-шараларды іске асыру елде адами капиталды дамыту үшін жағдай жасауға тиіс.

Білім алуға қолжетімділіктегі алшақтықты қысқарту, нәтижелі жұмыспен қамтамасыз ету, жұмыссыздықты азайту, халықтың ұтқырлығын арттыру, халық табысын көтеру бойынша шаралар қабылдау қажет.

Адами капиталды дамыту мақсатында сапалы білімге қолжетімділік қамтамасыз етіледі. Орта білім берудің оқу бағдарламаларына жаңа технологияларды, ғылыми инновацияларды, математикалық модельдеуді, бағдарлама жасауды, робот техникасын және бастапқы технологиялық дайындықты дамытуға бағытталған STEM²² элементтері енгізіледі.

Алдағы жылдары білім беру жүйесінде шағын жинақты бастауыш мектептерді қозғамастан, бірінші кезекте ауылдық жерлердегі жалпы және негізгі орта білім беретін шағын жинақты мектептерді қысқарту проблемаларын шешу қажет. Келешекте жұмыс авариялық және үш ауысымды мектептерді түпкілікті жоюға бағытталуы тиіс.

Сонымен бірге еңбек нарығының қажеттіліктеріне сәйкес ТжКБ жүйесін дамыту, ауылдарда мектеп-колледж кешендерін құру, қалалық ТжКБ ұйымдарын бейіндеу, мемлекет кепілдік берген алғашқы жұмыс мамандығын тегін, оның ішінде курстық дайындық арқылы алуды қамтамасыз ету бойынша жұмыстар жалғастырылатын болады.

Өңірлерде білім беру сапасын арттыру бойынша шаралар қабылданады. Әрбір өңірде 20 ЖОО мен 180 колледждің материалдық-техникалық базасын жаңғырта отырып, бір бәсекеге қабілетті ЖОО мен ТжКБ мекемелері желісінің пайда болуын қамтамасыз ету қажет, бұл кадрларды даярлау сапасын арттыруға мүмкіндік береді.

Адами капиталды дамытудың басым бағыттары:

1) білім беру жүйесінің қолжетімділігі мен инклюзивтілігін қамтамасыз ету, сапалы және қажетті дағдыларға ие кадрларды даярлау. Кадрларды даярлау экономика салаларындағы, оның ішінде ЖЭК-ті дамыту саласындағы перспективалы қажеттіліктермен байланыстырылады;

2) нәтижелі жұмыспен қамтуға жәрдемдесу болады.

Стратегиялық жоспар-2025-тің "Кәсіпорындарды жаңғырту мен цифрландыру нәтижесінде босатылған қызметкерлерді қолдау" бастамасы шеңберінде өңірлерде жаңа жұмыс орындарын құруды (оның ішінде ірі бизнестің ұзақ мерзімді тапсырыстар беруі және өңірдің ШОБ кәсіпорындарында қажетті өнімді игеруге өзге де көмек көрсетуі арқылы), қайта оқытуды және жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің басқа да шараларын көздейтін бірлескен жол карталарын іске асыру көзделеді.

Стратегиялық жоспар-2025-тің "Ерікті қоныс аударуға жәрдемдесу" бастамасы шеңберінде ерікті қоныс аудару кезінде халықтың ұтқырлығын ынталандыру жалғастырылады. Мемлекеттік қолдау қоныс аударушыларға тұрғын үйді жалдау (жалға алу) және коммуналдық көрсетілетін қызметтерге ақы төлеу бойынша жылдық шығыстарды өтеуге субсидиялар беруден, сондай-ақ қоныс аударғаннан кейін жаңа тұрғылықты жерде жұмыспен қамту бойынша шаралардан тұрады.

Нәтижелі жұмыспен қамтамасыз ету мақсатында Стратегиялық жоспар-2025-тің "Аграрлық сектордағы өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықты кооперативтер ұйымдастыруға ынталандыру" бастамасы шеңберінде өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықты ауыл шаруашылығы кооперациясына барынша тарту мақсатында жағдай жасау және мемлекеттік қолдау көрсету бойынша шаралар қабылданады.

2.2. Басқарылатын урбандалуды ескере отырып, Қазақстан өңірлерін аумақтық-кеңістікте дамытудың перспективалары

Өңірлердің (макроөңірлердің) бәсекеге қабілетті экономикалық мамандандырылуын дамыту

Өңірлердің географиялық, табиғи, әлеуметтік-экономикалық жағдайын ескеретін қалыптасқан экономикалық мамандандырылу әлемдік нарықта бәсекелес артықшылықтарды одан әрі дамытудың және мамандандырылуды күшейтудің негізі болуға тиіс.

Өңірлердің бәсекеге қабілетті экономикалық мамандандырылуы қосылған құны жоғары өнім өндірісіне одан әрі мамандандырылатын базалық салаларды дамытуға негізделуге тиіс.

Бұл ретте бәсекелес артықшылықтар жаңа технологияларды, инновацияларды енгізу үшін жағдай жасау есебінен дами алады, бұл елдерге, өндірушілерге табиғи ресурстардың, факторлардың жетіспеуі жағдайында да жаңа нарықтық орындарға ие болуға мүмкіндік береді. Мысалы, Израильде табиғи ресурстар, әсіресе су мен егістік жерлер тапшы болса да, әлемде ауыл шаруашылық өнімдерін экспорттау бойынша жетекші орындарға ие.

Макроөңірлердің қазіргі топтастырылуы олардың ел шеңберінде қалыптасқан экономикалық мамандандырылуын ескереді. Бұл ретте Болжамды схема шеңберінде өңірлердің топтастырылуы ықпал ету аймақтарын, экспорттық географиялық құрылымын, ел шегінен тыс қазақстандық тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің еткізу нарықтарын ескере отырып жүргізілген. Өңірлердің перспективалық бәсекеге қабілетті мамандандырылуы, қоныстандыру жүйесі және нарықтық байланыстар сипаттамасы 2-кестеде келтірілген.

Барлық макроөңірлер үшін экономикалық мамандануды тереңдету мақсатында өндіріс пен ғылыми-зерттеу және қолданбалы білім берудің оқу орындары арасындағы байланысты күшейту қажет.

Қазақстанның экономикалық мамандандырылуын тереңдету әлемдік нарықтағы өзгерістерге бейімделу үшін әлеуетті еткізу нарықтарына тұрақты бағалау жүргізумен сүйемелденуге тиіс.

2-кесте - Қазақстан Республикасы өңірлерінің перспективалы бәсекеге қабілетті экономикалық мамандануы

Макроөңірлер (ықпал ету аймақтары, әлеуетті өткізу нарықтары)	Өңірлер	Аймақтарға бөлу өлшемшарттары:
		Өңірлердің перспективалы бәсекеге қабілетті экономикалық мамандануы	Қоныстандыр у жүйесі	Нарықтық байланыстардың сипаты
1. Жоғары технологиялық өңірлер (көрсетілетін қызметтер экспортының географиясын ескере отырып)	Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалалары	Көрсетілетін қызметтер сапасын, ғылымды, сандық технологияларды, инновацияларды экспортқа бағдарлай отырып дамыту	Агломерациялық	ҒЗТКЖ-ға және инновацияларға ұзақ мерзімді инвестициялар салу үшін жағдай жасау
2. Өндіруші өңірлер (экспорт географиясын ескере отырып, сондай-ақ РФ, Өзбекстанның шекара маңы аумақтары)	Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау және Қызылорда облыстары	Базалық және өңдеу салаларында индустриялық жобаларды іске асыру, ілеспе көрсетілетін қызметтерді дамыту. Өңдеу өнеркәсібін экспортқа бағдарлау.	"Өсу нүктелері" - қалаларда одан әрі шоғырландыра отырып, дисперстік	Кейіннен шетел нарықтарына шыға отырып, әлемнің жетекші инжиниринг компанияларын тарту үшін жағдай жасау.
3. Индустриялық өңірлер (экспорт географиясын ескере отырып, сондай-ақ РФ шекара маңы аумақтары)	Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстары	Дәстүрлі экономика салаларының базасында және жанында жаңа индустриялардың пайда болуы, қызметтер саласын дамыту.	"Өсу нүктелері" - қалаларда одан әрі шоғырландыра отырып, дисперстік	Жоғары технологиялық өнімдер өндірісін дамыту және жаһандық қосылған құн тізбектеріне қосылу үшін жағдай жасау.
4. Аграрлық-индустриялық өңірлер (экспорт географиясын ескере отырып, сондай-ақ РФ, Қытай, Өзбекстанның, Қырғызстанның шекара маңы аумақтары)	Ақмола, Алматы, Жамбыл, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Түркістан облыстары	Органикалық ауыл шаруашылығы, акваөсіруді дамыту. Экологиялық және экспортқа бағдарланғандыққа негізделе отырып, қосылған құны жоғары ұлттық бәсекеге қабілетті өндірістерді құру.	Тірек АЕМ-ге одан әрі шоғырландыра отырып, дисперстік	Ішкі нарықты ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету және экспорттық әлеуетті дамыту үшін жағдай жасау

Өңірлердің стратегиялық даму бағыттары

Әлемдік тәжірибеге сәйкес барлық дамыған елдерде экономикалық реформалар мамандануды тереңдетуге ауыса отырып, базалық салаларды дамытумен байланысты болды.

Айталық, Оңтүстік Корея 60 жылда артта қалған ауыл шаруашылық елден экономикасы жоғары технологиялық елге айналды. Германия, Франция және Ұлыбритания базалық салаларды күрделендіру және олардың жоғары технологиялық кіші салаларын құру есебінен Еуропаның мықты өнеркәсіптік орталықтары болып қалады.

Ел өңірлерінің тарихи қалыптасқан мамандануы бай минералдық-шикізат базасы және табиғи ресурстары, елдің географиялық орналасуы, жиналған үлкен тәжірибе мен елдің базалық салаларындағы кадрлық әлеуеті экономиканың өңірлік салалық құрылымдарын күрделендіру және өңірлердің жаңа бәсекеге қабілетті мамандануын қалыптастыру үшін негіз жасайды.

Осыған байланысты ел өңірлерінің перспективалы мамандануы экономиканы құрылымдық әртараптандыруға және өнімділікті есіруге бағытталады.

Өңірлердің ұзақ мерзімді перспективаға экономикалық мамандану перспективалары өңір экономикаларының, сондай-ақ салалардың дамуы мен әртараптандырылу деңгейіне негізделе отырып анықталуы тиіс.

Экономикасы постиндустриялық өңірлер үшін (Нұр-Сұлтан және Алматы қалалары) жаңа жоғары технологиялық, ғылыми сыйымды өндірістерді құру есебінен өндірістің құрылымдық-технологиялық жаңғыруы, қалалар экономикаларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында әрекет ететін жаңа, таза технологиялар базасында жаңарту мен қалпына келтіру даму басымдықтарына айналуы тиіс. Маманданудың басым бағыты ақпараттық жүйелерді дамыту, дәрілік заттар мен дәрі-дәрмектерді шығару бойынша жаңа өндірістерді, құрылыс материалдары мен құрылыстың прогрессивті түрлерін, экологиялық тағам өнімдерін, электрониканы, тұрмыстық техниканы шығару бойынша өндірістерді құру болуы тиіс. Инновациялардың енгізілуін ынталандыру, ғылыми-зерттеу құрылымдарын дамыту, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қолдау, технопарктер мен технополистерді қалыптастыру қажет.

Елдің өндіруші өңірлері үшін перспективада экономикалық күрделілікті арттыру негізгі басымдыққа айналуы тиіс. Осыған байланысты, мұнайды терең өңдеумен, ендеу өнеркәсібі салаларын, көрсетілетін қызметтер, көлік және логистика салаларын дамытумен байланысты экономиканы әртараптандыру перспективалық басым міндеттер болып табылады. Инвестициялық жобаларды іске асыру жергілікті экономиканың құрылымын әртараптандыруға және жұмыс істеп тұрған өндірістерді жаңғыртуға бағытталады, бұл дәстүрлі салаларға және әлемдік шикізат бағасының конъюнктурасына тәуелділікті төмендетуге мүмкіндік береді. Өңдеу секторын дамыту саясаты жұмыспен қамтуды арттыруға мүмкіндік береді. Осыған байланысты еңбек нарығында сұранысқа ие болу факторы ретінде жұмыскерлердің біліктілігін арттыру, тұрақты қайта оқыту мәдениетін дамыту үшін жағдай жасау қажет.

Табиғи ресурстарды кешенді пайдаланып қана қоймай, бұзылған экожүйелерді қалпына келтіруді де қамтамасыз етуге мүмкіндік беріп, жаңа ресурс үнемдеуші және экологиялық таза технологияларға кешуді қамтамасыз ету қажет.

Елдің индустриялық өңірлері үшін орнықты дамудың ұзақ мерзімді басымдықтары ретінде ендірісті құрылымдық-технологиялық жаңғырту болады, ол ең алдымен, өңірлер экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында жаңа жоғары технологиялық, ғылымды қажет ететін өндірістерді құру, жұмыс істеп тұрғандарын түбегейлі жаңарту және жаңғырту есебінен қамтамасыз етіледі. Ғылым мен инновациялардың дамуын ынталандыру олардың экономикаларының күрделенуіне және бәсекеге қабілетті экспортқа бағдарланған маманданудың қалыптасуына алып келеді.

Аграрлық-өнеркәсіптік өңірлердің құрылымдық ерекшеліктерін ескере отырып, өңдеу өнеркәсібін, ауыл шаруашылығын, көлік пен логистиканы, қосылған құны жоғары көрсетілетін қызметтер саласын жедел дамыту негізінде олардың экономикаларын әртараптандырудың маңызы бар.

Тұтастай алғанда перспективада барлық өңірлердің энергия үнемдеуші және ресурс үнемдеуші технологияларды енгізуге ЖЭК-ті дамытуға, қалдықтарды үнемдеуші өңдеу үлесін арттыруға және энергия сыйымдылықты төмендетуге баса назар аударғаны маңызды. Мұның барлығы талап етілген дағдыларға ие жаңа жұмыс орындарын ашуға, оның ішінде басқа салалардан босатылатын кадрлар үшін жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді.

Іс жүзінде барлық өңірлерде туризмді дамыту үшін әлеует пен жағдай бар. Осыған байланысты өңірлер аумақтардың туристік және рекреациялық тартымдылығын арттыру, мәдени-тарихи және сәулет мұрасын дамыту, жаңа туристік құрылымдар мен сауықтыру кешендерін құру бойынша шаралар қабылдайтын болады.

Перспективалы салаларда инвестициялар тарту және жаңа жұмыс орындарын құру, іскерлік белсенділікті қолдау және кәсіпкерлікті дамыту басымдықтар болып табылады.

Осы құжат Үкімет және жергілікті органдар үшін бағдар болуға тиіс жоғары тұрған құжаттар және халықаралық тәжірибе негізінде өңірлердің салаларын дамытудың болжамды нұсқаларын ұсынады. Сонымен бірге, жергілікті атқарушы органдар ел мен өңірдің ағымдағы әлеуметтік-экономикалық ахуалын, сондай-ақ сыртқы конъюктураны негізге ала отырып, бәсекеге қабілетті экономикалық маманданудың басымдықтарын айқындауда дербестікке ие болады.

Аумақтық-кеңістікте дамыту

Қазақстанның үлкен көлік-логистикалық әлеуеті бар. Трансконтинентальдық бағыттар Азия мен Еуропа арасында жүк тасымалдау уақытын едәуір қысқартуға мүмкіндік береді.

Теміржол көлігі ел ішінде де, одан тыс жерлерде де жүк тасымалын қамтамасыз етуде жетекші рөл атқарады.

Елде 5 халықаралық теміржол көлік дәлізі қалыптастырылып, жұмыс істейді ("Трансазиялық теміржол магистралінің солтүстік дәлізі", "Трансазиялық теміржол магистралінің оңтүстік дәлізі", "Трансазиялық теміржол магистралінің орталық дәлізі", "ТРАСЕКА", "Солтүстік-Оңтүстік").

Теміржол саласын дамыту жөніндегі шаралар перспективада Қазақстан аумағы арқылы жүктерді тасымалдаудың ең қысқа жаңа бағыттарын қамтамасыз ету үшін теміржол учаскелерін салуға, сондай-ақ көлік дәліздерінің және жалпы еуроазиялық қатынас жолдары жүйесінде көлік кешенінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталатын болады.

Перспективада теміржол көлігі ел ішінде де, экспорттық бағыттарда да жүк тасымалдарын қамтамасыз етуде жетекші рөлін сақтап қалады. Өңірлерді бір-бірімен байланыстыратын және Қазақстан Республикасының аумағы арқылы ететін халықаралық транзиттік дәліздердің бір бөлігі болып табылатын қазіргі теміржолдарды дамыту және жаңа теміржолдар салу басымдыққа ие болады. Келешекте 2030 жылға дейін "Жетіген - Қазыбек бек" қатынасында Алматы торабын айналып ететін айналма теміржол желісін салу" жобасын іске асыру жоспарлануда.

Ел облыстары экономикаларының дамуына және транзиттік әлеуетті іске асыруға автомобиль жолдары елеулі ықпал ететін болады. Транзит легін ұлғайтуда "Батыс Еуропа-Батыс Қытай" халықаралық көлік дәлізі маңызды рөл атқарады.

ҚХР, Орталық Азия мен Орта Шығысты қосатын "Қорғас-Шығыс қақпасы" арнайы экономикалық аймағының көлік-логистикалық хабының жұмыс істеуі транзиттік-көліктік әлеуетті дамытуға септігін тигізеді. ҚХР-дан тауар айналымының өсуі "Қорғас-Шығыс қақпасы" арнайы экономикалық аймағының "құрғақ порт" ретіндегі маңыздылығын арттырады.

Қазіргі уақытта Қазақстанда 6 автокөлік дәлізі жұмыс істейді ("Ташкент - Шымкент - Тараз - Бішкек - Алматы - Қорғас", "Шымкент - Қызылорда - Ақтөбе - Орал - Самара", "Алматы - Қарағанды - Нұр-Сұлтан - Петропавл", "Астрахань - Атырау - Ақтау - Түрікменстан шекарасы", "Омбы - Павлодар - Семей - Майқапшағай", "Нұр-Сұлтан - Қостанай - Челябинск - Екатеринбург"),

Заманауи стандарттарға сәйкес жолдардың техникалық параметрлерін арттыру және қолдау, өңірлер ішіндегі, өңірлер мен "өсу нүктелері" арасындағы көлік байланысын қамтамасыз ету перспективаға арналған негізгі міндет болады. 2030 жылға дейін автожолдарды дамыту жөніндегі мынадай жобалар перспективалы болады:

"Орталық - Оңтүстік" дәлізі шеңберінде "Нұр-Сұлтан-Қарағанды-Балқаш-Алматы" бағыты бойынша "Қарағанды-Балқаш-Бурылбайтал" учаскесінде, "Нұр-Сұлтан-Арқалық-Торғай-Ырғыз-Шалқар-Қандыағаш" бағыты бойынша "Нұр-Сұлтан-Арқалық-Торғай-Ырғыз-Шалқар - Қандыағаш" учаскесінде "Орталық-Батыс" және "Нұр-Сұлтан-Павлодар-Семей-Қалбатау-Өскемен" бағыты бойынша "Павлодар-Қалбатау" учаскесінде "Орталық-Шығыс";

республикалық маңызы бар автомобиль жолдарын реконструкциялау және жобалау-іздестіру жұмыстары: "Таскескен - Бақты (ҚХР шекарасы)", "Нұр-Сұлтан қаласының оңтүстік - батыс айналма жолы", "Өскемен - Алтай - Үлкен Нарым - Катон - Қарағай - Рахман қайнарлары", "Бейнеу - Ақжігіт - Өзбекстан Республикасының шекарасы (Нүкіске)", "Щучинск - Зеренді", "Үшарал - Достық", Сарқанд қаласының айналма жолын қоса "Алматы - Өскемен", "РФ шекарасы (Орскіге) - Ақтөбе - Атырау - РФ шекарасы (Астраханьға)", "Ақтөбе - Қандыағаш", "Атырау - РФ шекарасы (Астраханьға)", "Қарабұтақ - Комсомол - Денисовка - Рудный - Қостанай", "Мерке - Бурылбайтал", "Қызылорда - Павлодар - Успенка - РФ шекарасы", "Нұр-Сұлтан - Қостанай - Челябинск", "Жезқазған - Петропавл", "РФ шекарасы (Астраханьға) - Атырау - Түрікменстан шекарасы" учаскесіндегі "Жаңаөзен - Түрікменстан шекарасы", "Атбасар - Көкшетау", "Орал - Атырау", "Көкшетау - РФ шекарасы (Омбыға)", "Ақтөбе-РФ шекарасы (Орскіге)", "Қарағанды - Аягөз - Тарбағатай - Бұғаз", "Чапаев - Жалпақтал - Казталовка - РФ шекарасы", "Өскемен - Семей", "Павлодар - РФ шекарасы (Омбыға)" және "Ұзынағаш - Қарасай батыр".

Автомобиль жолдарын реконструкциялаумен қатар жолаушылар көлігінің инфрақұрылымын дамыту, оның ішінде автовокзалдарды, жолаушыларға қызмет көрсету пункттерін және такси тұрақтарын салу және реконструкциялау қажет.

Эрозия процестерінің жер алқаптарының жағдайына теріс әсерін азайту үшін кешенді эрозияға қарсы іс-шараларды (ұйымдастырушылық-шаруашылық, агротехникалық, орман мелиорациялық, су техникалық) қолдану, жер шаруашылығының бейімді ландшафты жүйесіне ауысу қажет. Жер шаруашылығы және жер құрылысы жүйелерін жетілдіру үшін өңірлердің ерекшеліктерін және ландшафтық-экологиялық тәсілді ескере отырып, су және жел эрозиясының процестерін нақты эрозиялануы мен диагностикасының дәрежесін анықтай отырып, егжей-тегжейлі эрозиялық түсірілімді қамтитын жаппай топырақты ірі ауқымды кешенді картографияның жаңа дәуірі қажет.

Халықты және өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы өнімімен және жалпы елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығы дақылдарын суару мен өсіру кезінде ылғалды үнемдеу технологияларын енгізе отырып, суарылатын жер шаруашылығын қалпына келтіру мен жаңғырту қажет.

Өңірлерде шөлейттенуге жол бермеу, жерасты суларының таусылуына және ауыл шаруашылығы алқаптарын эрозиядан және дефляциядан қорғау бойынша табиғатты қорғау шараларын ескеру қажет. Елде топырақ қабатының жағдайын жақсарту шараларын қабылдау үшін топырақтың жағдайы туралы нақты және тұрақты жаңартылатын деректерді талдау қажет. Тиісті ластаушы заттардың барлық түрлері бойынша топырақты мониторингілеуді жүргізу қажет.

Жаңа технологияларды игеру Қазақстанға орта мерзімді перспективада ауыл шаруашылығы айналымына құрғақ және жартылай шөлейтті өңірлердегі бұрын игерілмеген жерлерді қосуға, сондай-ақ сала өнімділігінің жалпы деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.

Су ресурстарын мониторингілеу жүйесін кеңінен дамыту үшін республиканың су объектілерінде қосымша су бекеттерін енгізуді қарастыру қажет.

Республика үшін аса маңызды кәсіпорын - Қ.Сәтбаев атындағы арнаның жұмыс қабілетін сақтау мақсатында оны толық реконструкциялау керек.

Балқаш көлінің деңгейін тұрақтандыру үшін Қаратал өзені ағысының бір бөлігін аудару және реттеу құрылысымен Ұзынарал айрығын салу қажет, ол келдің Шығыс бөлігінен желмен тұздың келуін азайтуға мүмкіндік береді.

Шығындардың азаюының маңызды тетігі су инфрақұрылымының ірі объектілерін реконструкциялау бойынша іс-шаралар - магистралды арналар, су резервуарлары, бөгеттер болуға тиіс. Ол үшін барлық су шаруашылық және гидромелиоративтік инфрақұрылымдық объектілерге көпфакторлы зерттеу жүргізілетін болады.

Электр энергетикасын дамыту жөніндегі саясат электр энергиясын өндіру мен тасымалдаудың теңгерімді және орнықты дамуын қамтамасыз етуге бағытталады. Сенімділікті арттыру және оңтүстік өңірлерді электр энергиясымен тұрақты қамтамасыз ету мақсатында солтүстік энергия көздерінің электр энергиясын оңтүстік өңірлерге кедергісіз тарату үшін жаңа электр беру желілерін салу, сонымен қатар Батыс Қазақстанның энергия жүйесін Қазақстанның БЭЖ біріктіру мүмкіндіктері қаралатын болады.

Өңірлерде жаңа өнеркәсіптік өндірістерді перспективалы орналастыру энергетика, су және көлік инфрақұрылымына қолжетімділікті ескере отырып жүзеге асырылуы қажет.

Нарықтың шағын сыйымдылығы, экономиканың күрделі емес құрылымы мен экспорттық себет және шикізат бағыттарын бекіту Қазақстан экономикасының әлсіз бәсекеге қабілеттілігінің негізгі себебі болып табылады. Сондықтан аумақтарды аумақтық-кеңістікте дамытудың басымдығы ретінде қолда бар бәсекелестік артықшылықтарды тиімді пайдалану есебінен өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру болуға тиіс.

Аумақтарды дамыту перспективалары бәсекеге қабілетті өндірушілерді қолдаумен, "қарапайым заттар экономикасын" дамытумен, индустриялық-инновациялық және кеңістікте дамумен байланысуы керек. Инновациялық әлеует, білікті жұмыс күші, қолайлы институционалдық жағдайлар сияқты және т. б. мамандандырылған факторларды одан әрі дамытып, құру үшін жекелеген кеңістіктік "өсу нүктелерінде" ресурстар мен күш-жігерді шоғырландыру қажет. Ауыл халқы көп және бытыраңқы орналастырылған кептеген елді мекендер желісі бар халықты қоныстандырудың ағымдағы жүйесі бәсекеге қабілетті экономиканы қалыптастыру талаптарына жауап бермейді. Қазіргі жағдайда Қазақстанға "өсу нүктелері" айқын ықшам аумақтық-кеңістіктік құрылым қажет.

Сондықтан елдің перспективалы аумақтық-кеңістікте ұйымдастырылуы елдің әрбір өңірінде экономикалық өсудің мықты урбандалған орталықтарын қалыптастыруға бағытталуға тиіс. Олар өңірдің жаһандық экономикаға интеграциялануы үшін "жетекші" қызметін атқарады. Ұлттық деңгейде халықаралық технологиялық тізбекті біріктіре отырып, "өсу нүктелерін" қалыптастыруды жалғастыру қажет.

Олардың әлеуетін арттыру үшін ірі, үлкен қалаларды және жақын маңдағы аумақтардағы елді мекендер желісін қамтитын ФҚА-ны қалыптастыру ұсынылады. Бұл өңірлік деңгейде агломерациялық әсерді іске асыру үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді.

Ірі қалаларға қатысты "өсуді бақылау" саясатын жүргізу, яғни қалалардың аудан бойынша ретсіз кеңеюіне жол бермей, құрылыс тығыздығын арттыруды қамтамасыз ету қажет, бұл сондай-ақ "ауқым әсері" есебінен өнімділікті арттыруға және инфрақұрылымға жұмсалатын шығындарды азайтуға ықпал етеді.

Осыған байланысты астана, республикалық және облыстық маңызы бар қалалар үшін қалалық аумақтардың өсуіне жол бермеу мақсатында халық тығыздығының нысаналы көрсеткіштерін белгілеу қажет.

Өңірлерді аумақтық-кеңістікте дамыту құралдары ретінде арнайы экономикалық аймақтар мен индустриялық аймақтарды, парктерді дамытуға ерекше назар аудару қажет.

Азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарының қаруларын және оқ-дәрілерін сақтауға арналған объектілерге қарай инфрақұрылымның дамуын шектеу қажет.

Ірі және үлкен қалаларда қала маңындағы көліктің интеграцияланған инфрақұрылымын құруды жеделдету қажет. Қалалар мен елді мекендер арасындағы үздіксіз және қауіпсіз көлік қатынасын қамтамасыз ету, тарифтік саясатты оңтайландыру және т. б. бойынша шаралар қабылдау керек. .

Перспективада 2030 жылға дейін халықтың тұрғын үймен қамтамасыз етілуі 30 ш.м. дейін жетуі керек. Бұл ретте тұрғын ғимараттардың сапасына, экологиялығына және энергиялық тиімділігіне қойылатын талаптарды жоғарылату, құрылыстың жаңа әдістерін, заманауи материалдарды, сондай-ақ жаппай құрылысты жоспарлауда өзге де түбегейлі тәсілдер қолдануды ынталандыру қажет.

Жергілікті атқарушы органдар авариялық және ескі тұрғын үйлерді бұзу жөніндегі шараларды іске асыруды жалғастыруға тиіс.

Ірі және үлкен қалаларда урбандалуды ынталандыру мақсатында жалға берілетін тұрғын үй нарығын қалыптастыру және дамыту бойынша, оның ішінде тозығы жеткен және авариялық жағдайдағы тұрғын үйлері бар аумақтарды реновациялау бойынша шаралар қабылдау қажет.

Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық (бұдан әрі - ТКШ) саласындағы шаралар коммуналдық жүйелерді жаңғыртуға және жөндеуге бағытталады.

Қалалар мен кенттердегі "жасыл" аймақтардың желілері қоршаған ортадағы "жасыл" аймақтармен, ормандармен және басқа да табиғи аймақтармен, сондай-ақ демалыс және спорт аймақтарымен байланысты болуға тиіс. Жасыл желектердің тығыздығы мен тұтастығына қауіп төніп тұрған өңірлерге ерекше назар аудару қажет.

Өндіруші және өңдеуші салалардың қатты және сұйық қалдықтармен ластануына, ТҚҚ-ны өңдеуге және су ресурстарының ластануына байланысты проблемалар бар. Қалалар мен іргелес аумақтарды тазарту және күтіп-ұстау инфрақұрылымымен, өнеркәсіптік қалдықтарды кәдеге жарату объектілерімен қамту бойынша жүйелі шаралар қажет. Бұл ретте инвестицияларды, оның ішінде, МЖӘ тетігі арқылы белсенді тарту қажет.

Төтенше жағдайларға қарсы іс-қимыл инфрақұрылымын дамыту арқылы тұлға мен қоғамның техногенді авариялардан, зілзалалардан және дүлей апаттардан қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері ерекше назар аударуды қажет етеді. Одан әрі елді мекендердің құрылысын салу ерекше қала құрылыстық реттеу аймақтарын, әсіресе, төтенше жағдайлардың әсеріне ұшырау қаупі бар аудандарда орналасқан елді мекендерді анықтаумен қала құрылысы және өзге де қызметтер үшін регламенттер мен шектеулерді қатаң түрде сақтай отырып жүргізілуге тиіс.

Агломерациялар мен урбандалған ареалдарды дамыту

Әлемдегі қазіргі заманғы үрдістер елдердің бәсекеге қабілеттілігін өңірлер емес, жаһандық және өңірлік нарықтармен тығыз интеграцияланған қалалар айқындайтынын көрсетеді. Бұл үрдістер Қазақстанда да байқалады.

Перспективада 2030 жылға дейін қалалық агломерациялар елді аумақтық-кеңістікте ұйымдастырудың түйінді нысаны болады.

Алдағы онжылдықта агломерацияларды дамыту инновациялық дамуға көшуді қамтамасыз етуге, оларды ұлттық және жаһандық ауқымда экономикалық есудің толыққанды орталықтарына айналдыруға, салалық мамандандыруды дамытуға баса назар аударудан, түру жайлылығының, өмір сүру сапасының және саудаланатын, жоғары өнімді секторларды қолдаудың параметрлерін күшейтуге көшуге бағытталуға тиіс. Агломерациялар ресурстар, инвестициялар мен таланттар үшін Еуразия кеңістігінің ірі агломерацияларымен бәсекелесуге тиіс.

Агломерацияларды экономикалық жайғастыруды ел шеңберінде ғана емес, жаһандық бәсекелес қалаларды ескере отырып, ашық жүйе деңгейінде де жүзеге асыру қажет. Агломерациялар орталықтары үшін Mercer²³, Economist²⁴ сияқты және басқа да өмір сүру сапасы бойынша танылған халықаралық рейтингтерге кіру ұзақ мерзімді мақсатқа айналуға тиіс.

Нұр-Сұлтан және Алматы қалалары үшін әлемдік деңгейдегі қалалар қатарына кіру ұзақ мерзімді бағдар болады, ал Шымкент және Ақтөбе қалалары Еуразиялық кеңістік қалаларының деңгейіне шығуға тиіс.

Астаналық агломерацияның өңіраралық ықпал ету аймағында РФ Сібір федералдық округі (халық саны 2017 жылы 19,3 млн.адам), Орталық және Солтүстік Қазақстан (4,5 млн. адам) орналасқан, оларда қамтылатын аймақтағы жалпы халық саны 23,8 млн. адамнан асады. Макроаймақта миллионнан астам халқы бар бәсекелес қалалар - Красноярск, Новосибирск, Омбы. Астаналық агломерацияның халықаралық маңызы және дамудың ұқсас жағдайлары үшін Әбу-Даби бағдар бола алады.

Алматы агломерациясының өңіраралық ықпал ету аймағында халықаралық хаб ретінде Өзбекстан, Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы (ҚХР), Қырғызстан, Тәжікстан, Солтүстік Пәкістан мен Солтүстік Ауғанстандағы Қазақстанмен сауда қатынастарындағы кейбір провинциялар, сондай-ақ Солтүстік Үндістан бар. Макроаймақ ішіндегі Қазақстан халқы 3,7 млн.адам, елден тыс шамамен 48,7 млн. адам. Халық көп жиналған ең ірі бәсекелес қалалардың бірі - Үрімші (ҚХР). Алматы агломерациясы үшін ең жылдам дамып келе жатқан қаржы орталықтары ретінде дамуға арналған бағдарлар - Ыстамбұл мен Дубай.

Шымкент агломерациясының өңіраралық ықпал ету аймағында жалпы халық саны 4,8 млн.адамды құрайтын Түркістан, Қызылорда және Жамбыл облыстары, сондай-ақ жалпы халқы 17,6 млн. адам болатын Өзбекстанның Ташкент, Ферғана, Әндіжан және Наманған облыстары мен Қырғызстан бар.

Шымкент агломерациясының әлеуетті өзара іс-қимыл аймағында халық тығыздығы - 22,4 млн.адам. Халық тығыздығы бойынша негізгі бәсекелес қалалар - Ташкент, Бішкек. Агрологиялық құрылымдағы Парма (Италия) және Гуаньчжоу (ҚХР) қалалары экономиканы әртараптандыру және қосылған құнды арттыру бойынша бағдар бола алады.

Ақтөбе агломерациясының ел ішіндегі ықпал ету аймағында Батыс өңір хабы ретінде 2,7 млн.адам халқы бар Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау және тиісінше Ақтөбе облыстары бар. Тікелей Ақтөбе агломерациясының ықпал ету аймағында 42 млн. халқы бар РФ шекара маңындағы аумақтары қалып отыр. Қазан, Челябинск, Приволжье аймағы және Самара - Тольятти агломерациясы бәсекелес қалалар болып табылады.

Агломерацияларды басқару тәсілдерін өзгерту талап етіледі. Орталықтар мен оның қала маңындағы аймақтары арасында функциялар мен мамандандыруды нақты бөлу қажет, бұл агломерацияның барлық аймақтарын үйлесімді дамытуға мүмкіндік береді. Агломерациялардың әлеуметтік-экономикалық дамуын бағалау және басқарушылық шешімдерді қабылдау мақсатында агломерациялар бойынша статистикалық есепті ұйымдастыру қажет. Болашақ дамудың негізгі параметрлерінің бірі агломерациялардың экологиялық жай-күйін жақсарту болады.

Алдағы онжылдықта агломерацияларды дамыту жөніндегі стратегиялық мақсаттар көші-қон есімі, оларды инновациялар мен құзыреттер орталықтары ретінде жайғастыру, экологияны жақсарту (зиянды шығарындыларды азайту, "жасыл" аймақтарды кеңейту), базалық және "жұмсақ" инфрақұрылымның сапасын арттыру есебінен халықты одан әрі шоғырландыруға бағытталады.

Қала құрылысы саясаты одан әрі урбандалу үрдісіне сәйкес келуге тиіс. Қала халқының есуі қалалардағы энергия тұтынудың едәуір артуына алып келеді. Ғимараттар барлық ендірілетін энергияның 50%-ға жуығын тұтынатынын назарға ала отырып, энергия тиімді, энергия үнемдейтін ғимараттарды жобалауға және салуға баса назар аударылуға тиіс. Ғимараттар мен учаскелерді пайдаланудың орнықтылығын, сапасы мен тиімділігін арттырудың басқа да мүмкіндіктері, атап айтқанда, стандарттар мен инвестициялар бар. Мысалы, Аустралияның Экологиялық құрылыс жөніндегі кеңесі әзірлеген "Жасыл жұлдыз" (Green Star System) ұлттық жүйесі ғимараттар мен қоғамдастықтардың орнықтылығын арттыруға көмектесетін рейтингтік жүйе болып табылады. Қалалардағы сәулет-жоспарлау саясаты сәулет мұрасын, оның ішінде тарих және мәдениет ескерткіштерін, көрнекті орындарды қалпына келтіруге және сақтауға бағытталуға тиіс. Агломерацияларда заманауи қоқыс өңдеу зауыттарын салу қажеттілігі бар (Швецияның тәжірибесі).

Астаналық агломерация. Агломерация орталығы - Нұр-Сұлтан қаласы перспективада экономикасы дамыған постиндустриялық, таланттар үшін тартымды, ашық жаһандық қала болады.

Агломерацияда креативті индустриялар, инновациялар, экспортқа бағдарланған жоғары технологиялық тауарлар мен көрсетілген қызметтер саласы дамиды. Тауарлар өндірісі қала маңындағы аймақтарға ауысып, осы арқылы шеткері аймақта жұмыс орындары мен кірісті қамтамасыз етеді.

Жүрдек автобус көлігі (бұдан әрі - ЖАК) және Жеңіл рельсті көлік (бұдан әрі - ЖРК) жүйелерін құру есебінен интеграцияланған көлік инфрақұрылымын қалыптастыру агломерация орталығының көшелерін босатады және халықтың ұтқырлығын арттырады.

Осыған байланысты астана агломерациясы шегінде әлеуметтік, инженерлік, көліктік инфрақұрылымды дамыту халық санының өсу қарқынынан аса отырып, жүзеге асырылуға тиіс.

"Жасыл экономиканы" дамыту шеңберінде жел станциялары мен күн фотоэлементтерін орнату мүмкіндігі бар.

Алматы агломерациясы. Алматы қаласы қосылған құнның жаһандық тізбегіне қосылуынан, сондай-ақ мамандандырылған ғылыми-зерттеу институттарының, халықаралық компаниялар мен провайдерлердің жоғары шоғырлануынан пайда ала отырып, инновациялар катализаторына айналады.

Дистрибуция орталығы бола отырып, Алматы бүкіл Қазақстан үшін хабтың функцияларын іске асырады. Оңтүстік өңірдің хабы ретіндегі қаланың рөлін күшейтуге "Белдеулер және жолдар" бастамасын іске асыру ықпал етеді.

Перспективада Алматының спутник-қалаларын²⁵ (Қаскелең, Талғар, Есік), сондай-ақ Қапшағай қаласын, Ұзынағаш және Шелек кенттерін экономикалық тұрғыда нығайту бойынша шаралар қабылдау қажет. Алматының спутник-қаласы ретінде "GateCity"²⁶ жобасын іске асыру жалғасады. Бұл агломерацияның шеткері аймағының біркелкі дамуына және агломерация орталығының шамадан тыс жүктелуіне жол бермеуге ықпал етеді. Агломерацияның экономикалық дамуының басымдығы экспортқа баса назар аудара отырып, инновацияға бағдарланған экономика болуға тиіс. Перспективада Алматы агломерациясының орталығы өңірлік және халықаралық маңызы бар қаржылық және іскерлік, туристік қызметтер, ғылым мен инновациялар, логистика мен дистрибуция орталығы болады.

Агломерацияда көлік байланысын жақсарту үшін көліктің басқа түрлерімен интеграцияланған ЖАК және ЖРК жүйелерін қалыптастыруды жеделдету қажет.

Автомобильдерді және қоғамдық көлікті газға ауыстыру бойынша шаралар қабылдап, электромобильдерге арналған жанармай қүю желісін кеңейту қажет.

Экологиялық ахуалды жақсарту мақсатында мынадай шараларды іске асыру керек: "лас" өндірістерді қала сыртына шығару, жаңа саябақтар мен рекреациялық аймақтар құру, ТҚҚ-ны өңдеу есебінен коммуналдық қалдықтардың қайталама ресурстарын шаруашылық айналымға тарту.

Қала үшін климаттық және географиялық тәуекелдерді басқару жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлеу қажет.

Шымкент агломерациясы. Шымкент агломерациясы өзінің транзиттік артықшылығын тиімді пайдаланатын, көрсетілетін қызметтер, ғылым мен инновациялар саласы, сауда және өңдеу секторы, оның ішінде ауыл шаруашылығы дамыған көлік-логистикалық хабқа, елдің Оңтүстік қақпасына айналады. Перспективада агломерацияның экономикалық саясаты экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталуға тиіс. Агломерация орталығы ретінде толыққанды даму үшін қаржы, сақтандыру, телекоммуникация, туризм, демалыс және басқа салаларда көрсетілетін қызметтер секторын дамыту қажет.

Перспективада өзінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін агломерацияның алдында "Индустрия 4.0" бағыттарын дамыту қажеттілігі туралы мәселе туындайды. "Big Data" технологияларын қолдану қала шаруашылығының жұмыс істеу тиімділігін арттырады.

Агломерация орталығында дәрігерлермен және орта медицина жұмыскерлерімен аз қамтамасыз етілу, мектепке дейінгі мекемелер мен мектептерде орын тапшылығы проблемаларын шешу қажет.

Қаланың жинақылығы және инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылыммен толық қамту қағидаттары бойынша жоспарлы қала құрылысы саясатын жүргізу қажет.

Агломерация орталығында халық санының өсуіне байланысты қала жолдарының еткізу қабілетін арттыру, оның ішінде жол айрықтарын, айналма жолдарды, теміржол және автовокзалдарды салу бойынша шаралар қабылдау қажет. Перспективада маятниктік көші-қон бағыттарын ескере отырып, ЖАК және ЖРК жүйелерін салуды қарастырған орынды.

Ақтөбе агломерациясы. Агломерациясының орталығы - Ақтөбе қаласы Батыс Қазақстан аумағындағы хаб-қала болады. Қазіргі уақытта әлемде Төртінші өнеркәсіптік революция трендтерінің әсері және "Индустрия 4.0" практикаларын енгізу күшейе түсуде. Өнеркәсіптік қала ретінде Ақтөбе үшін ең алдымен күделікті үздіксіз процестерді автоматтандыру, бөлінген деректер тізілімі және 3D-баспа технологиялары маңызды болмақ.

Агломерациялар өзінің географиялық орналасқан жерін өз пайдасына асыруға тиіс. "Белдеулер мен жолдар" бастамасын іске асыру, сондай-ақ "Солтүстік-Оңтүстік"²⁷ жаңа экономикалық дәлізін қалыптастыру Батыс Қазақстанның есу орталығы және ірі көлік торабы ретінде Ақтөбе қаласының рөлін күшейтуге ықпал етеді.

Агломерацияның перспективалық дамуы көрсетілетін қызметтер саласы, көлік және логистика, химия өнеркәсібі, энергетика, құрылыс, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу сияқты басым салаларда кластерлік тәсіл негізінде ірі және жүйелі жобаларды іске асыруға негізделетін болады.

Агломерацияда халық санын арттыруға ең алдымен, батыс өңірінің басқа облыстарынан көші-қон есімі арқылы қол жеткізіле алады, бұл, әсіресе, мұнай өндірісінің болжамды төмендеуі және еңбек ресурстарының босатылуы жағдайында өзекті болып отыр.

Өңірдің барлық экономикалық өсу орталықтарымен көлік байланыстары бар. Өңіраралық байланысты нығайту республикалық маңызы бар қолданыстағы автомобиль жолдарын реконструкциялау және олардың санаттарын арттыру есебінен қамтамасыз етіледі. Ақтөбе облысының барлық көлік-транзиттік әлеуетін жақсартуға мүмкіндік беретін "Орталық-Батыс", "Ақтөбе-Атырау-Астрахань", "Ақтөбе-Хромтау-Қарабұтақ-Ұлғайсын" сияқты ірі жобаларды іске асыруды аяқтау қажет.

Экономика салалары мен агломерация халқының энергетикалық ресурстарға перспективалық қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында Ақтөбе қаласында "Бұхар-Орал" газ құбыры тізбегінің 3-желісін салу қажет.

Ақтөбе қаласында халықтың тыныс-тіршілігі әрекетінің барлық салаларына цифрлық технологияларды енгізе отырып, "Smart City" тұжырымдамасын іске асыру қажет.

Қалалық жоспарлауда құрылысты тығыз салу есебінен қалалық кеңістікті тиімді игеруді көздейтін жаңа тәсілдерді енгізу талап етіледі. "Жасыл" технологияларды қолдана отырып, қаланы және іргелес аумақтарды тазарту және күтіп-ұстау инфрақұрылымымен, өнеркәсіптік қалдықтарды кәдеге жарату объектілерімен қамту бойынша жүйелі шаралар қажет. МЖӘ тетіктерін белсенді пайдалану керек.

Ақтөбе агломерациясының бәсекелес артықшылықтарын іске асыру үшін қосымша бюджеттік және бюджеттен тыс ресурстарды тарту бойынша тетіктерді әзірлеу қажет. Агломерация үшін Ақтөбе қаласының шетін орталықпен қатар дамыту маңызды болып табылады. Агломерация экономикасын әртараптандыру мақсатында инновациялардың дамуына қосымша түрткі беру үшін арнайы экономикалық аймақтарды және индустриялық аймақтарды, технологияларды коммерцияландыру орталықтарын дамытуға да ерекше назар аудару қажет.

2030 жылға қарай барлық төрт агломерацияның экологиялық жағдайын жақсарту, оның ішінде су ресурстарының және жерлердің өндірістік қалдықтармен және ТҚҚ ластануын жою, агломерацияларға кіретін барлық аудан орталықтарындағы ТҚҚ бөлек жинау мен қайта өңдеу инфрақұрылымын қамтамасыз ету бойынша шараларды іске асыру қажет. Сондай-ақ жергілікті атқарушы органдарға қалдықтар орналасқан жерлерде ғарыштық мониторингілеу нәтижелерін пайдалана отырып, қоршаған ортаның жағдайын жақсарту үшін аумақтарды санитариялық тазалауды тұрақты негізде жүзеге асыру қажет.

ФҚА-ны қалыптастыру

2030 жылға дейінгі ФҚА-ны дамыту саясаты өңірлік дамуға әсер ететін негізгі факторларды есепке алуға негізделеді: көші-қон, басқарылатын урбандалу, цифрландыру, Smart City, инклюзивті даму.

Қалалармен әлеуметтік-экономикалық байланысы бар облыс орталықтары мен оларға іргелес қала маңы аймақтарының айналасында ФҚА-ны қалыптастыру "адамдар - инфрақұрылымға" қағидаты бойынша жүзеге асырылады.

ФҚА-да тұру қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдау қажет: көшелерді, аулаларды, жаяу жүргіншілер жолдарын міндетті түрде жарықтандыру және жалпы білім беру, медицина, мәдени және спорт ұйымдарында бейнебақылау камераларын орнату. Smart City технологиясын қалалар инфрақұрылымын басқаруға енгізу халық тұрмысының жайлылығы мен қауіпсіздігін арттыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ қалалық ресурстарды ұтымды пайдалануға алып келеді.

2030 жылға қарай урбандалу деңгейі 65%-ға дейін артады деп күтілуде. Көбірек урбандалған өңірлер Қарағанды облысы (85,4%), Павлодар облысы (78,3%), Ақтөбе облысы (75,7%) болады.

ФҚА орталықтарында адами капиталды дамытуды, сұранысқа ие, басым технологиялық бағыттағы мамандықтарды оқытуды, сондай-ақ ғылыми-білім беру инфрақұрылымын жаңғыртуды қамтамасыз ету үшін жетекші ұлттық университеттер филиалдарының қызметін ұйымдастыру қажет. ФҚА орталықтары жас және креативті таланттарды тарту нүктелеріне айналуға тиіс.

Денсаулық сақтау сапасын арттыру мақсатында ФҚА орталықтарында жетекші республикалық клиникалардың филиалдарын ашу қажет.

Экономикалық күрделілік индексін арттыру үшін өңдеу өнеркәсібі саласындағы ғылыми-техникалық әлеуетті қалпына келтіру қажет.

"Қарапайым заттар экономикасын" дамыту жөніндегі бизнес-бастамаларға жәрдемдесу, ШОБ-тың негізгі капиталына инвестициялауды арттыруға ынталандыру қажет.

Кәсіпкерлікті дамыту мақсатында ШОБ-ты қолдауға жергілікті бюджеттен бөлінетін қаражат көлемін ұлғайту керек.

Агломерациялық әсерді ынталандыру мақсатында ФҚА орталықтарында қала аудандарының кеңеюіне жол бермей, орналастыру тығыздығын арттыру қажет.

Жұмыс істеп тұрған инженерлік-қорғаныс құрылыстарын жаңғырту және нығайту не жаңа қорғаныс құрылыстарын қосымша салуды көздеу қажет.

ФҚА-ның көлік инфрақұрылымын дамыту авто және теміржолдардың байланыстылығы, халықаралық көлік дәліздерінің артықшылықтарын барынша пайдалану, көлік торабын және тиісті инфрақұрылымды дамыту есебінен өңірлердің логистикалық әлеуетін күшейтуге бағытталуға тиіс. Сервистік қызметтерді дамытуды қолдау, шағын өндірістердің ірі кәсіпорындармен кооперациясын ынталандыру қажет. Жаңа өндірістердің пайда болуы қала экономикасын әртараптандыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ көрсетілетін қызметтер саласын дамытуға ықпал етеді. ФҚА хаб-қалалармен біріктіріледі, ал облыстар шеңберінде орта және шағын қалалар ФҚА орталықтарымен біріктіріледі деп күтілуде. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің тәжірибесі қалалық саясат дамудың маңызды көзі және теңсіздікті азайту құралы болып табылатынын көрсетеді.

Қолданыстағы кәріздік-тазарту құрылыстарын жаңғыртуды жүзеге асыру не жаңаларын салуды көздеу, қалдықтарды бөлек жинау мәдениетін әдетке айналдыру қажет. Қоршаған ортаны жақсарту мақсатында ормандардың есімін молайту және орман өсіру көлемін ұлғайту, ФҚА айналасында "жасыл" аймақтарды құру, жеке меншік орман өсіруді дамыту көзделеді.

Орталығы Семей қаласындағы ФҚА-да, сондай-ақ Семей ядролық полигоны қызметінің салдарын бастан кешкен аудандарда денсаулық сақтау, еңбекті қорғау және әлеуметтік қорғау саласын дамытуға назар аудару қажет. ФҚА ішіндегі елді мекендердің өзара іс-қимылы мақсатында ФҚА қызметін көрсететін әлеуметтік-экономикалық деректерді есепке алуды ұйымдастыру қажет.

Моно және шағын қалаларды дамыту

Алдағы онжылдықта моно және шағын қалаларды дамыту олардың экономикалық әлеуетін іске асыруға негізделетін болады. Агломерациялар мен ФҚА-ның ықпал ету аймағына кіретін моно және шағын қалаларды дамытуға ерекше назар аудару қажет. Олардың перспективалы дамуы олардың агломерациялар орталықтары мен ФҚА-ның экономикалық жүйесінде мамандануымен, сондай-ақ олардың географиялық орналасқан жерінің әлеуетін пайдаланумен байланысты болады.

Базалық көрсетілетін қызметтермен және игіліктермен қамтамасыз ету мақсатында энергиямен, жылумен және сумен жабдықтау инфрақұрылымы объектілерінің үздіксіз жұмысы қамтамасыз етілуге тиіс.

Осы елді мекендер жастарының адами капиталын арттыру бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл моно және шағын қалалардың жастарына ірі қалалардың еңбек нарығында сұранысқа ие болуына мүмкіндік береді.

Қалалар экономикасын әртараптандыру, геологиялық барлау жұмыстарын қаржыландыру көлемін ұлғайту, моно және шағын қалаларға жақын орналасқан пайдалы қазбалардың перспективалы кен орындарын анықтау бойынша шараларды іске асыру қажет.

Шалғайдағы моно және шағын қалаларды дамытуда негізінен базалық игіліктер мен қызметтерді қамтамасыз етуге баса назар аударылады. Барлық моно және шағын қалалар үшін ШОБ секторын дамыту, басым саланың қызметімен байланысты емес жаңа жұмыс орындарын құру өзекті болып отыр. Моно және шағын қалалар үшін әлеуметтік-экономикалық дамудың әртүрлі деңгейлерін ескере отырып, сараланған қолдау шараларының топтамасын әзірлеген орынды.

Тұтастай алғанда, қалалар үшін олардың әлеуметтік-экономикалық даму әлеуетіне қарай сараланған шаралар топтамасы:

1) халықтың "маятниктік" еңбек көші-қонын қалыптастыру (жәрдемдесу) үшін көлікке қолжетімділікті арттыру, агломерациялық құрылымдар ішіндегі жол желісін дамыту мақсатында жобаларды қолдауға;

2) әлеуметтік-рекреациялық инфрақұрылымды (білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт, демалыс және демалуға арналған объектілері, саябақ және ойын-сауық аймақтары) дамытуға;

3) ШОБ-ты қолдауға, оның ішінде жаңа өнім әзірлеуге және оны өндіруді дамытуға, кәсіпорындарды басқаруды жетілдіруге және кадрлық әлеуетті арттыруға;

4) технологиялар трансфертінің ынталандыру сипатындағы шаралары есебінен монобейінді кәсіпорындарды әртараптандыруға және қайта құрылымдауға;

5) бөлшектік және технологиялық мамандандыру деңгейі жоғары шағын кәсіпорындарды дамытуға (тораптар мен бөлшектер, жергілікті шикізаттан құрылыс материалдарын, халық тұтынатын тауарларды өндіру) бағытталуға тиіс.

Әлеуметтік-экономикалық әлеуеті төмен қалаларда халықтың ағымдағы жұмыспен қамтылуын сақтау үшін шағын бизнесті дамыту бойынша шаралар қабылдау керек.

Бұдан басқа бірқатар қалалар халық саны бойынша қаланың өлшемшартына сәйкес келмейді. Осыған байланысты оларды ауылдық елді мекен мәртебесіне ауыстыру мәселесін қарау қажет. Қазіргі таңда мұндай қалаларға әлеуметтік-экономикалық әлеуеті төмен Жаңатас, Арқалық, Сергеевка, Державинск, Степняк, Темір және Жем қалалары жатады. Аталмыш елді мекендерді дамыту бойынша тәсілдер тұрмыс сапасының өңірлік стандарттарына сәйкес қайта қаралатын болады. Қолдау құралдарының бірі халықтың өңірлік экономикалық өсу орталықтарына ерікті қоныстануына жәрдем көрсету бола алады.

Бұдан басқа қаланың статусын өзгерту "Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына елді мекендерді қалалық және ауылдық елді мекендерге жатқызудың сандық және сапалық өлшемшарттарын, сондай-ақ қалалардың монобейінділігін айқындау шарттарын қайта қарау бөлігінде өзгерістер енгізуді талап етеді.

Халық саны 50 мың адам және одан көп, ФҚА құрамына кірмейтін моно және шағын қалалар үшін экономиканы әртараптандыру бойынша нақты шаралар қабылдау қажет, өйткені 1-2 қала құраушы кәсіпорында жұмыс орындарын қысқарту жұмыссыздықтың айтарлықтай өсуіне әкеп соғуы мүмкін.

Ауылдық аумақтарды дамыту

Алдағы онжылдықта ауылдық аумақтарды дамыту саясаты мынадай қағидаттарға негізделеді: өмір сүру сапасының базалық стандарттарын қамтамасыз ету; ерікті қоныс аударуды ынталандыру; инфрақұрылымды дамытуға инвестициялар салудың тиімділігі; жер және су ресурстарын пайдаланудың тиімділігі; экологиялық қауіпсіздік.

Ауылдық аумақтарды дамыту ауылдық округтерді ірілендіру есебінен өмір сүру сапасының өңірлік стандарттарын қамтамасыз етуге бағытталады. Халық саны аз АЕМ-ді қайта бағындыру және ірілендіру "адамдар инфрақұрылымға" моделін іске асыру есебінен базалық әлеуметтік және мемлекеттік көрсетілетін қызметтердің сапасы мен қолжетімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Осы мақсатта тірек АЕМ-ді дамыту көзделіп отыр. Осы елді мекендер мемлекеттік және әлеуметтік қызметтерді көрсету орталықтары болады және "адамдар - инфрақұрылымға" моделі бойынша өмір сүру сапасының өңірлік стандарттарын қамтамасыз ету үшін жете дамыған әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым болады.

"Ауыл - Ел бесігі" жобасы шеңберінде тірек АЕМ-ді айқындау оларды әлеуметгік-экономикалық даму әлеуетіне сәйкес іріктеуді көздейді. Бұл ретте негізгі өлшемшарттарға демографиялық үрдістер, көліктік қолжетімділік, өткізу нарықтарынан алшақтық дәрежесі және т. б. жатады. АЕМ-ді одан әрі дамытуды демографиялық үрдістерді ескере отырып қарастыру қажет. 2030 жылға қарай ауыл халқы 7,8 млн. адамды құрайды. Ауыл халқының үлесі Түркістан (83,5%), Алматы (75,8%), сондай-ақ Ақмола (52,5%), Жамбыл (59,3%), Қызылорда (52,7%), Маңғыстау (63,0%) облыстарында басым болады.

Перспективада жұмыспен қамту құрылымында салалық бөліністе өзгеріс болжанып отыр - ауыл, орман және балық шаруашылығында жұмыспен қамтылған халықтың саны қысқарады, ал өнеркәсіп пен құрылыста, сондай-ақ көрсетілетін қызметтер саласында ұлғаяды. 2017 жылмен салыстырғанда ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылған халықтың саны 2030 жылға қарай республика бойынша 42,0%-ға азайып, 803,4 мың адамды құрайды. Өңірлер бойынша ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылған халықтың 34%-дан 54%-ға дейін азаюы болжануда, ең көп азаю Маңғыстау (54,3%), Ақтөбе (49,8%), Қостанай (45,4%), Алматы (43,1%) және Қызылорда (41,9%) облыстарында болады.

Ресурстық базаны, экономикалық әлеуетті және нарықтық сұранысты ескере отырып, ауылдық жерлерде импорттық аграрлық өнімдерді, тамақ өнімдерін алмастыруға және агроөнеркәсіптік кешеннің экспорттық әлеуетін іске асыруға бағдарланған заманауи өндірістерді құру қажет. Осы өндірістерді дамыту мемлекеттік органдар мен даму институттарының тиісті қолдауымен жүзеге асырылады. Жұмыс істеп тұрған ауыл шаруашылығы өндірушілерінің қатысуымен ауыл шаруашылығы кооперативтерін құру кооперацияның тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Қаржы қызметтерінің, оның ішінде микрокредит берудің, қаржы лизингінің қолжетімділігін арттыру арқылы кәсіпкерлік белсенділікті дамыту үшін жағдай жасау маңызды.

Басқарылатын урбандалуды жүргізу мақсатында ауыл халқының ұтқырлығы мен көші-қонын қолдау шаралары, оның ішінде азаматтардың әлеуметтік-экономикалық даму әлеуеті төмен елді мекендерден тірек АЕМ мен ірі қалаларға ерікті қоныстануына жәрдем көрсету арқылы қолдау көрсетіледі.

Шекара маңындағы аумақтар

Әлемдік тәжірибеге сәйкес шекара маңында орналасу аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының неғұрлым тиімді факторларының бірі болып табылады. АҚШ, Канада, ҚХР, Ұлыбритания және басқа да дамыған елдердің мысалы аумақтар өздерінің шекара маңында орналасуының артықшылықтарын пайдалана отырып, өз мемлекеттерінде озыңқы даму аймағына айналғанын көрсетеді. Шекара маңындағы өңірлердің аумақтық-кеңістікте ұйымдастырылуына әсер ететін негізгі элементтер олардың транзиттік және шекара маңында орналасуы болып табылады. Мәселен, өңірлер аумағы бойынша "Батыс Еуропа - Батыс Қытай" сияқты халықаралық транзиттік дәліздердің учаскелері өтеді, тораптық теміржол станциялары бар. Шекара маңындағы өңірлер көліктік байланыстылығымен және көрші мемлекеттердің ірі қалаларына жақындығымен сипатталады.

Қолда бар ресурстарды тиімді пайдалану және шекара маңындағы аумақтардың шекаралас мемлекеттермен сауда-экономикалық қатынастарын дамыту елдің аумақтық-кеңістікте дамуына ықпал ететін фактор болады.

Елдің геосаяси жағдайын күшейту және шекара маңындағы аумақтардың тұрғындарсыз қалуына жол бермеу үшін өндірістік, әлеуметтік, инженерлік-көліктік инфрақұрылымды дамыту жөніндегі мәселелерді шешу қажет.

Шекара маңындағы инфрақұрылымды кешенді дамыту мәселелеріне 2030 жылға дейінгі кезеңде ерекше назар аударылуы тиіс.

Шекара маңындағы өңірлерді одан әрі дамыту үшін тірек АЕМ-нің инфрақұрылымына инвестиция салу қажет. 8 шағын қаланың (Жаркент, Зайсан, Сарыағаш, Шардара, Шемонаиха, Мамлют, Булаево, Жетісай) дамуына ерекше назар аудару қажет. Алматы облысында "Қорғас-Шығыс қақпасы" арнайы экономикалық аймағын дамыту шеңберінде Нұркент қаласын дамыту жөніндегі шараларды іске асыру жалғасады.

Шекара маңындағы тірек АЕМ-нің және қалалардың инфрақұрылымын дамыту шекаралық инфрақұрылымды дамытумен қатар жүргізілуге тиіс. Өмір сүру сапасының базалық деңгейімен шекара маңындағы елді мекендердің халқы ғана емес, шекара қызметінің әскери қызметшілері мен олардың отбасылары да қамтылуға тиіс.

Көлік-логистикалық орталықтар (бұдан әрі - КЛО) ретінде шекара маңындағы өңірлердің инфрақұрылымдық әлеуетін арттыру қажет. Шекара маңындағы КЛО-ны өткізу пункттерінің жанында немесе Кеден одағының кедендік шекарасының қазақстандық учаскесінде өткізу пункттерінің аумағына жақын жерде салу қажет.

Шекара маңындағы өңірлерде Қазақстанның КЛО-сын дамытудың басым міндеттері үш негізгі бағыттан тұрады:

транзиттік әлеуетті іске асыру;

жолаушылар тасымалын дамыту;

экспортты және экономиканың ішкі қажеттіліктерін дамыту.

Елдің шекара маңындағы аумағында логистикалық жүйенің үйлесімді құрылымын қалыптастыру үшін логистикалық объектілерді тауар ағындарына қызмет көрсету және көлік жүйелерінің жұмысы деңгейі бойынша саралау қажет. Мемлекеттік саясатты қалыптастыру кезінде Қазақстанды ашық жүйе ретінде қарастыру керек. Қазақстан өңірлерінің бәсекеге қабілеттілігін ЕАЭО, ҚХР-дың Солтүстік-Батыс бөлігі және Орталық Азия елдері өңірлері арасындағы бәсекеге қабілеттілік сияқты неғұрлым кең ауқымда қарастыру қажет.

Барлық шаралар елдің шекара маңындағы қалаларын (шектес мемлекеттердің ірі қалаларымен) симметриялы дамытумен сүйемелденуге тиіс (бәсекелес қалалар қағидаты). Шекара маңындағы өңірлер халықаралық экономикалық ынтымақтастықтың маңызды аймақтары болуға тиіс. Шекара маңы саудасына қатысу әлеуеті бар шекара маңы аумақтарында "Қорғас" шекара маңы ынтымақтастығы халықаралық орталығына ұқсас шекара маңы ынтымақтастығы халықаралық орталықтарын құру мәселесін қарастырған жөн.

Осыған байланысты шекара маңындағы аумақтарды дамыту перспективалары ЕАЭО шеңберінде және одан тыс жерлерде олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында тауар өндірушілерді атаулы субсидиялау, кәсіпорындардың кредиттік ресурстарға қолжеткізуін қамтамасыз ету және оларға қызмет көрсету ауыртпалығын төмендету; шикізаттық емес секторға қосымша салықтық ынталандыруды ұсыну; инвестицияларды тарту мақсатында инфрақұрылым құру сияқты шаралардың ауқымды кешенін қолданумен байланысты болады. Бұдан әрі ЕАЭО елдерінің өнеркәсібіндегі кооперациялық ынтымақтастықты дамытуға қолдау көрсету қажет. Ол үшін ЕАЭО елдері мынадай шараларды іске асыруы керек:

әріптестер іздеу үшін алаңдарды ұйымдастыру, келіссөздер жүргізу және алдын ала шарттар жасасу (субконтрактация биржалары);

кооперацияға әріптестер іздеу бойынша өнеркәсіп кәсіпорындарына консультациялық қолдау көрсету.

Бірлескен ірі жобаларды іске асыру негізінде Қазақстан РФ, Қытай және Орталық Азия елдерінің қосымша құн тізбегін және ресурстарды пайдалану балансына бейімделуі керек.

Осыған байланысты мемлекетаралық өзара іс-қимылды арттыру құралдары ретінде шекара маңындағы аумақтардағы өндірістік және инфрақұрылымдық жобаларды жандандыру қажет.

2.3. Өңірлік стандарттар жүйесінің өлшемшарттары мен талаптарын айқындау

Өңірлік стандарттар жүйесі елдің бүкіл халқы үшін мүмкіндіктер теңдігі қамтамасыз етілетін инклюзивті қоғамды қалыптастыруға ықпал етеді.

Өңірлік стандарттар үшін көрсеткіштерді әзірлеу кезінде өмір сүру сапасын сипаттайтын әртүрлі индекстердің көрсеткіштері ЭЫДҰ-ның "Better life index"²⁸, MERCER "Әлем қалаларындағы өмір сүру сапасының рейтингі", Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасының "Адами әлеуеттің даму индексі"²⁹ ескерілді.

Өңірлік стандарттар жүйесінің мақсаты - ауылдық және қалалық жерлерде өмір сүру ортасы сәйкес келуге тиіс базалық талаптарды белгілеу.

Әкімшілік-аумақтық бірліктердің әрбір деңгейі үшін өздерінің базалық өңірлік стандарттары қамтамасыз етілуге тиіс. Өңірлер арасындағы және өңірлер ішіндегі өңірлік стандарттар жүйесінің игіліктері мен көрсетілетін қызметтерінің қолжетімділігіндегі алшақтықтарды қысқарту мақсатында бюджетаралық қатынастардың қайта бөлу процестерін құру қажет.

3-бөлім. Ел өңірлерін дамытудың болжамды параметрлері

Елді дамытудың болжамды параметрлерін есептеу Түйінді ұлттық индикаторлардың стратегиялық картасы ескеріле отырып, Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы № 636 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары көрсеткіштерінің негізінде жүргізілді.

2030 жылға дейінгі ел өңірлерін дамытудың барлығы 9 болжамды параметрі көзделеді.

Өңірлер бөлінісінде	1) Халықтың жан басына шаққандағы орташа нақты ақшалай кірісінің өсуі*, 2016 жылғы деңгейден % есу		2) ЖІӨ-дегі шағын және орта бизнестің үлесі*, ЖІӨ-ге шаққандағы ЖҚҚ %		3) Халықтың тұрғын үймен қамтамасыз етілуі**, бір адамға шаршы метр		4) Жыл басындағы жағдай бойынша урбандалу деңгейі, %
1	2		3		4		5
	2019	2030	2019	2030	2019	2030	2019	2030
Республика	6	122,9	28,2	40	22,4	30	58,2	65
Ақмола	15	180,5	28,6	44	22,8	29,0	47,2	54,8
Ақтөбе	10,4	150	19,9	30	22,7	28,9	70,7	75,7
Алматы	16,7	226,3	28,5	43	19,4	24,6	22,4	33,4
Атырау	-2,4	56,5	20	31	22,1	28,4	52,1	56,8
Шығыс Қазақстан	12,3	134,4	14,9	23	21	26,6	61,6	69,6
Жамбыл	7,8	89	20,1	31	17,1	21,6	39,7	48,1
Батыс Қазақстан	2,8	76,8	42,5	65	21,2	26,8	52,0	59,6
Қарағанды	8,8	91,8	13,8	21	24	30,4	79,6	85,4
Қостанай	16,3	189	27	41	22,8	29,0	54,5	61,6
Қызылорда	7,4	87,9	14,5	22	20,5	26,0	44,3	51,7
Маңғыстау	0,6	176,5	19,4	29	23,5	29,7	40,0	51,1
Павлодар	6,2	131,9	18,3	28	22,6	26,7	70,6	78,3
Солтүстік Қазақстан	6,9	113,7	26,3	29,4	22	27,9	45,6	51,7
Түркістан	0,2	95,5	23,2	35	18,1	24,3	19,6	27,6
Шымкент қаласы	0,4	89,7	42,5	64,7	22,1	29,6	100	100
Нұр-Сұлтан қаласы	0,5	112,1	48,7	74	32,6	42,2	100	100
Алматы қаласы	2,3	87,1	36,3	55	28,9	36,6	100	100

* - Стратегиялық карта-2025 деректеріне сәйкес 2050 жылға дейінгі өсу қарқынына көбейтілген сырғымалы орташа шама әдісімен есептелген;

** - Тұрғын үйдің болжамды қоры өңірлер бойынша фактіге қатысты есептелген.

Өңірлер бөлінісінде	5) АЕМ-нің интернетке кең жолақты қолжетімділікпен қамтамасыз етілуі***, бірлік		6) Жақсы және қанағаттанарлық жағдайдағы облыстық және аудандық маңызы бар автомобиль жолдарының үлесі*, %;
1	2		3
	2019	2030	2019	2030
Республика	685	1250	71,0	97,0
Ақмола	0	47	74,3	98,3
Ақтөбе	11	36	56,0	97,6
Алматы	89	223	81,0	100,0
Атырау	16	18	57,0	95,4
Шығыс Қазақстан	33	111	81,0	98,5
Жамбыл	68	119	85,0	100,0
Батыс Қазақстан	60	92	31,0	75,7
Қарағанды	27	52	80,0	100,0
Қостанай	32	53	69,0	98,0
Қызылорда	56	73	65,0	95,0
Маңғыстау	1	8	93,0	100,0
Павлодар	6	34	82,6	100,0
Солтүстік Қазақстан	0	79	65,0	99,5
Түркістан	286	305	74,1	100,0
Шымкент қаласы	-	-		-
Нұр-Сұлтан қаласы	-	-	-
Алматы қаласы	-	-	-	-

* - Стратегиялық карта-2025 деректеріне сәйкес 2050 жылға дейінгі өсу қарқынына көбейтілген сырғымалы орта шама әдісімен есептелген;

*** - Дереккөз: ҚР Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі.

2030 жылға дейінгі ел өңірлерін дамытудың барлығы 9 болжамды параметрі көзделеді.

7) Жаңартылатын энергия кездерінен алынатын электр энергиясының үлесі (ірі СЭС-тен басқа) жалпы өндіріс көлемінен %-бен 2019 жылға қарай 2,3%-ға, 2030 жылға қарай 10%-ға жетуі тиіс ****;

**** - Дереккөз: ҚР Энергетика министрлігі.

8) "Өңірлер арасында жан басына шаққандағы ЖӨӨ бойынша дамудың алшақтығы"* Стратегиялық жоспар-2025-те көрсетілген әдістеме бойынша есептелген (мәні ең темен 9 өңірмен салыстырғанда мәні ең жоғары 8 өңір) және ол 2019 жылға қарай - 3,2 және 2030 жылға қарай - 2,6 есені құрайды;

9) "Қалдықтарды өңдеу үлесі"**** 2019 жылға қарай - 14%, 2030 жылға қарай - барлық түзілетін ТҚҚ көлемінің 40%-ына жетуге тиіс.

Аумақтық-кеңістікте дамыту құжаттарының өзара байланысының институционалдық схемасы

Болжамды схеманы іске асыру мемлекеттік жоспарлау жүйесінің төмен тұрған құжаттарын - мемлекеттік бағдарламаларды, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларын, аумақтарды дамыту бағдарламаларын, ұлттық басқарушы холдингтердің, ұлттық холдингтердің, жарғылық капиталына мемлекет қатысатын ұлттық компаниялардың даму стратегияларын іске асыру арқылы жүзеге асырылады.

Аумақтық-кеңістікте дамыту құжаттарын сатылап жасау үшін "Болжамды схема - Өңірлерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы - Аумақтарды дамыту бағдарламаларының" әдіснамалық сабақтастығын қамтамасыз ету қажет. Бұл ретте өңірлерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына ерекше функционалдық рөл беріледі, ол өңірлердің қажеттіліктері мен әлеуетін ескере отырып, өңірлер арасында қаржыландырудағы теңгерімсіздіктерге жол бермей, басқа мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде бюджет қаражатын бөлуді матрицалық схема бойынша белгілеуге тиіс. Өңірлерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы халықты өмір сүру сапасының өңірлік стандарттарымен қамтамасыз етудегі алшақтықты қысқартуға түрлі салалық индикаторлардың, көрсеткіштердің әсерін есепке алу бөлігінде үйлестіруші құжатқа айналуға тиіс.

Аумақтық-кеңістіктік жоспарлау сатылас деңгейде құжаттардың бір-бірімен өзара үйлесіміне байланысты.

Қорыта келе, аумақтарды дамыту бағдарламалары айрықша маңызға ие, өйткені олар нақты игілік алушыға қатысты. Жергілікті атқарушы органдар өз қызметін жоғары тұрған құжаттардың басымдықтарын, бастамаларын негізге ала отырып жоспарлауға, көрші өңірлермен жоспарлауды үйлестіруге, ауқымды консультациялар негізінде жергілікті халықты қатысуға тартуға тиіс.

"Төменнен жоғары" жүйесі шеңберінде өңірлерден шығатын барлық бастамалар ескерілуге тиіс, оларға өз кезегінде орталықтан әдіснамалық және институционалдық қолдау көрсетілуі керек.

Кеңістікті басқаруға арналған бірыңғай ақпарат базасы

Кеңістіктік және статистикалық деректердің инфрақұрылымы аумақтық-кеңістікте дамытудың стратегиялық және бағдарламалық құжаттарын әзірлеу үшін қажетті шарт болып табылады.

Өңірлік талдауды жақсарту үшін аумақтық деректер мен статистикалық есепті жақсарту қажет. Аумақтық деректердің болуы өңірлердің әлеуетін ашуға көмектесе алады.

Қазіргі уақытта жергілікті деңгейде көп статистикалық деректер қажет. Ағымдағы деректер әкімшілік аудандар үшін ғана қолжетімді және олардың еңбек нарығының құрылымдары мен күнделікті өмірдің басқа да аспектілеріне сәйкес келуі міндетті емес. Тиісінше ФҚА, қалалар, агломерациялар бойынша статистикалық деректерге қажеттілік бар.

Аумақтық-кеңістіктік жоспарлау мақсаттары үшін деректер Кеңістіктік деректердің ұлттық инфрақұрылымында болуға тиіс.

"Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясы 2021 жылға қарай "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде үш жобаны

"Кеңістіктік деректердің ұлттық инфрақұрылымын" (КДҰИ), "Ұлттық геоақпараттық жүйені" (ҰГАЖ), "Жылжымайтын мүлік объектілерін кадастрлық есепке алудың және оларға құқықтарды тіркеудің бірыңғай ақпараттық жүйесін" әзірлеуді аяқтайды.

КДҰИ деректерін пайдалану көп жағдайда аумақтарды аумақтық-кеңістікте ұйымдастыруды және нарықтардың жұмысын, әсіресе, тұрғын үй нарығы мен жұмыс күші нарығын, сондай-ақ көлік инфрақұрылымын және олардың даму үрдістерін жақсы түсінуге ықпал етеді.

Кеңістіктік деректер инфрақұрылымы шетелде аумақтық-кеңістіктік жоспарлау процесінде белсенді қолданылады.

АҚШ, Жапония, ҚХР, Аустралия, Канада, Үндістан, Малайзия, ЕО елдерін аумақтық-кеңістікте дамытуда Кеңістіктік деректердің ұлттық инфрақұрылымы кеңінен пайдаланылады.

КДҰИ-ды пайдалану:

ақпаратты тереңдетіп талдамалық өңдеу негізінде қабылданатын шешімдердің сапасын арттыруға;

ақпараттық-талдамалық жүйелерді пайдалану базасында басқарушылық шешімдердің салдарын болжауға және модельдеуге;

өңірлердің инвестициялық тартымдылығын арттыруға;

төтенше жағдайлардың алдын алуға және олардың салдарын тиімді жоюға;

жер ресурстарын тиімді пайдалануға және ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыруға;

инженерлік желілердің, әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің болуы, ұзақтығы, жай-күйі туралы толық ақпаратты шоғырландыру және оны демографиялық болжаммен байланыстыру есебінен неғұрлым тиімді бюджеттік жоспарлауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Ескерту: аббревиатуралардың толық жазылуы:
АҚ	-	акционерлік қоғам
АЕМ	-	ауылдық елді мекендер
АҚШ	-	Америка Құрама Штаттары
ЕАЭО	-	Еуразиялық экономикалық одақ
ЖАК	-	жүрдек автобус көлігі
ЖРК	-	жеңіл рельсті көлік
ЖІӨ	-	жалпы ішкі өнім
ЖЭК	-	жаңартылатын энергия көзі
ЖӨӨ	-	жалпы өңірлік өнім
ЖЭО	-	жылу электр орталығы
кВт/сағ	-	киловатт сағат
КЛО	-	көлік-логистикалық орталық
КЖҚ	-	кеңжолақты қолжетімділік
ҚР ҰЭМ СК	-	Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті
ҚР ҰЭМ		Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі
ТҚҚ	-	тұрмыстық қатты қалдықтар
ҚХР	-	Қытай Халық Республикасы
МЖӘ	-	мемлекеттік-жекешелік әріптестік
РФ	-	Ресей Федерациясы
СҚО	-	Солтүстік Қазақстан облысы
ТжКБ	-	техникалық және кәсіптік білім беру
ТКШ	-	тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық
ФҚА	-	функционалдық қалалық аудан
ШОБ	-	шағын және орта бизнес
ЭЫДҰ	-	Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы

О проекте Указа Президента Республики Казахстан "Об утверждении Прогнозной схемы территориально-пространственного развития страны до 2030 года"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 23 августа 2019 года № 625

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа Президента Республики Казахстан "Об утверждении Прогнозной схемы территориально-пространственного развития страны до 2030 года".

Премьер-Министр Республики Казахстан

А. Мамин

Об утверждении Прогнозной схемы территориально-пространственного развития страны до 2030 года

В целях реализации Стратегического плана развития Республики Казахстан до 2025 года, а также создания условий, обеспечивающих рост благосостояния населения на основе развития и эффективного использования социально-экономического потенциала каждого региона страны, ПОСТАНОВЛЯЮ:

1. Утвердить прилагаемую Прогнозную схему территориально-пространственного развития страны до 2030 года.

2. Правительству Республики Казахстан, центральным и местным исполнительным органам, а также государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан, национальным управляющим холдингам, национальным холдингам и национальным компаниям руководствоваться в своей деятельности настоящим Указом и принять необходимые меры по его реализации.

3. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.

4. Настоящий Указ вводится в действие со дня его подписания.

Президент Республики Казахстан

К.Токаев

УТВЕРЖДЕНА Указом Президента Республики Казахстан от 2019 года №

Прогнозная схема
территориально-пространственного развития страны до 2030 года

СОДЕРЖАНИЕ

Введение

Раздел 1. Анализ и оценка экономического потенциала территорий

Раздел 2. Направления территориально-пространственного развития

Раздел 3. Прогнозные параметры развития страны

Раздел 4. Схемы перспективного развития регионов

Введение

Прогнозная схема территориально-пространственного развития страны до 2030 года (далее - Прогнозная схема) является стратегическим документом первого уровня системы государственного планирования, определяющим долгосрочное видение развития страны.

Основанием для разработки Прогнозной схемы является Стратегия развития Казахстана до 2050 года, Концепция по вхождению Казахстана в число 30-ти самых развитых государств мира.

Прогнозная схема разрабатывается в целях реализации Стратегического плана развития Республики Казахстан до 2025 года (далее - Стратегический план - 2025).

Прогнозная схема разработана в соответствии с Системой государственного планирования Республики Казахстан.

Территориально-пространственное планирование является государственной функцией управления на всех уровнях, определяющей на перспективу распределение экономической деятельности и расселение населения по стране, и призвано обеспечить рациональное использование земельных ресурсов, сбалансированность потребностей экономического развития и охрану окружающей среды.

Территориально-пространственное планирование позволяет координировать политику в таких отраслях, как транспорт, сельское хозяйство и окружающая среда.

Эффективное территориально-пространственное планирование направлено на предотвращение дублирования усилий и мероприятий, в том числе носящих межотраслевой характер.

Раздел 1. Анализ и оценка экономического потенциала территорий

1.1. Анализ и оценка ресурсного потенциала регионов страны, обеспеченности производственной и социальной инфраструктурой

Земельные, лесные, водные ресурсы

Территориально-пространственное планирование направлено на обеспечение рационального использования земель, усиление связи между видами землепользования, сбалансированность потребностей экономики и необходимости охраны окружающей среды.

Основными проблемами использования земель сельскохозяйственного назначения являются деградация пахотных земель, недостаточно эффективное использование орошаемых земель, значительный износ оросительных и дренажных систем, сопровождающийся ухудшением мелиоративного состояния земель.

Площадь земель сельскохозяйственного назначения увеличилась на 11,4 %, с 93,3 млн. га в 2010 году до 104,1 млн. га в 2017 году.

Доля пашни от общей площади территории страны составляет 9,3 %. В 2017 году площадь пашни составляла 25,2 млн. га, в сравнении с 2010 годом (24,2 млн. га) увеличилась на 4,4 %.

Площадь земель, подверженных водной эрозии, составляла в 2015 году 4,9 млн. га, по сравнению с 2010 годом (1,0 млн. га) увеличилась в 4,8 раза. В 2015 году площадь земель, подверженных ветровой эрозии, составляла 24,2 млн. га и увеличилась в 41 раз по сравнению с 2010 годом (0,6 млн. га).¹

За период 2010 - 2017 годов площадь орошаемых земель увеличилась с 2,1 до 2,2 млн. га или на 4,6 %. Наименее обеспечены орошаемыми землями Акмолинская (31 тыс. га.), Актюбинская (28,1), Атырауская (21,8), Северо- Казахстанская (17) и Мангистауская (2,3) области.

Доля пастбищ от общей площади территории республики составляет 68,4 %. Площадь пастбищ в 2017 году составляла 186,4 млн. га, что на 1,02 % меньше чем в 2010 году (188,3 млн. га).

В 2018 году площадь земель запаса составляла 96,7 млн. га, и по сравнению с 2010 годом (111,8 млн. га) уменьшилась на 13,5 %.

Наибольшая доля эродированных сельскохозяйственных угодий (более 30 % от их общей площади) находится в Алматинской, Атырауской и Туркестанской областях.

На конец 2016 года в республике насчитывалось 248,3 тыс. гектаров земель, нарушенных в ходе строительства промышленных объектов, линейных сооружений и других предприятий, при разработке месторождений полезных ископаемых, их переработке и проведении геологоразведочных работ, из них 51 тыс. га отработаны и подлежат рекультивации.

В региональном плане наибольшее количество нарушенных земель находится в трех областях, в Мангистауской - 78,6 тыс. га, Карагандинской -45,3 тыс. га и Костанайской - 37,8 тыс. га. Всего в республике числится 3 346 предприятий и организаций, имеющих на своей территории нарушенные земли.

________________________________________________________________

¹По данным Комитета по управлению земельными ресурсами Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан обследование проводится 1 раз в 5 лет.

Ожидается, что при дальнейшем повышении среднегодовой температуры усилится проблема опустынивания земель. Произойдет сдвиг сельскохозяйственных зон Казахстана на север, что негативно отразится на объемах производства в сельском хозяйстве.

Недостаточность мер по сохранению и улучшению качества земель может стать ограничением для дальнейшего развития агропромышленного комплекса как драйвера экономического роста.

Также необходимо уделять повышенное внимание оценке и сохранению целостности экосистемы, "зеленой" инфраструктуры², земель лесного фонда как элементов обеспечения высокого качества жизни населения. По итогам 2018 года площадь лесного фонда составила 29,8 млн. га (4,7 % от территорий страны), увеличившись по сравнению с 2010 годом на 1,1 млн. га. Наибольшие площади лесных земель сосредоточены в Кызылординской (6,7 млн. га), Алматинской (5,3 млн. га), Жамбылской (4,4 млн. га), Восточно-Казахстанской (3,7 млн. га) и Туркестанской (3,4 млн. га) областях. При этом позиции показателя лесистости территории несколько смещены. В частности, в Жамбылской области самая высокая лесистость территории - 15,5 %, далее идут Туркестанская - 13,9 %, Кызылординская - 13,6 %, Алматинская - 8,4 % области.

Необходимо продолжить восстановление ленточных сосновых боров Прииртышья на базе природных резерватов "Ертыс Орманы" и "Семей Орманы" (Павлодарская и Восточно-Казахстанская области), лесоразведение на осушенном дне Аральского моря и фитолесомелиорацию в Кызылординской области.

Кроме того, необходимо продолжить работы по увеличению воспроизводства лесов и лесоразведения до 2030 года.

На территориально-пространственное развитие продолжают оказывать значительное влияние проблемы нарастающего дефицита и нерационального использования водных ресурсов, загрязнения поверхностных и подземных вод, межгосударственного вододеления трансграничных рек. Наиболее дефицитными по подземным водам являются Нура-Сарысуский, Есильский, Тобол-Торгайские бассейны. Значительные территории Есильского, Жайык- Каспийского, Арало-Сырдарьинского, Тобол-Торгайского и Нура-Сарысуского бассейнов испытывают дефицит как в поверхностных, так и в подземных водах.

Для снижения риска потенциального дефицита водных ресурсов необходимо продолжить разработку и внедрение мер по водосбережению в сельском хозяйстве, промышленности и коммунальном секторе.

В стране имеются 8 бассейнов поверхностных вод, при этом Атырауская, Мангистауская и Карагандинская области в наибольшей степени испытывают дефицит воды. В связи с этим, необходимо рассмотреть вопрос разработки экономичных технических решений по переброске водных ресурсов в вододефицитные бассейны и использованию возобновляемых подземных источников.

_____________________________________________________________

²"Зеленая" инфраструктура, как экосистема, имеет стратегическое значение для жизнедеятельности человека, включая в себя лесные и природные зоны, парки, элементы ландшафта.

Для предотвращения снижения доступных водных ресурсов на постоянной основе необходимо поддерживать контакты со всеми приграничными государствами в рамках соглашений по трансграничным рекам. Также, исходя из потребности, необходимо реализовать мероприятия по строительству новых объектов инфраструктуры для увеличения многолетних доступных запасов воды.

Нефтяная, газовая, угольная промышленность

За 2010-2017 годы снизились объемы добычи сырой нефти, в том числе в Актюбинской на 28,8 %, Западно-Казахстанской - на 31,7 %, Кызылординской -на 38,9 % и Мангистауской - на 2,9 % областях.

В перспективе, согласно прогнозам Министерства энергетики Республики Казахстан по добыче нефти до 2030 года, ожидается снижение по отношению к 2018 году в Кызылординской области на 63 %, Атырауской области - на 33 %, Мангистауской области - на 23 %, Западно-Казахстанской области - на 10 %, Актюбинской области - на 4,3 %. В связи с сохранением тенденций истощения природных ресурсов в данных регионах потребуется принятие мер по дальнейшей диверсификации экономики регионов, созданию рабочих мест в других отраслях, в ответ на возможное высвобождение трудовых ресурсов и сокращение поступлений в бюджет. Кроме того, необходимо предусмотреть комплекс мер по содействию добровольному переселению.

В целом к 2030 году прогноз добычи нефти, по данным Министерства энергетики Республики Казахстан, составит 105 млн. тонн (2018 год - 90,4 млн. тонн) с учетом добычи на море (39,8 млн. тонн).

В 2018 году добыча природного газа в стране достигла 55,5 млрд. куб. м, что на 48,4 % больше, чем в 2010 году (37,4 млрд. куб. м).

К 2030 году прогноз добычи газа, по данным Министерства энергетики Республики Казахстан, составит 80,6 млрд. куб. м.

Для дальнейшего развития газовой промышленности необходима в первую очередь модернизация газотранспортной инфраструктуры.

Угледобывающими регионами являются Карагандинская, Павлодарская, Восточно-Казахстанская и Костанайская области.

В последние годы наблюдается сокращение экспорта угля на 6,6 % (2017 год - 29,2 млн. тонн, 2010 год - 31,3 млн. тонн)³.

Основными причинами дальнейшего снижения объемов производства угольной промышленности являются сокращение экспорта, дальнейшая газификация страны, развитие возобновляемых источников энергии (далее - ВИЭ), повышение экологических требований.

_________________________________________________________

³сборник Топливно-энергетический баланс Республики Казахстан.

Автомобильные дороги, железнодорожный, воздушный и водный транспорт

Территориально-связующая инфраструктура характеризуется увеличением доли автомобильных дорог республиканского значения, находящихся в хорошем и удовлетворительном состоянии, до 87 % в 2018 году.

Сохраняется высокая доля местных дорог в неудовлетворительном состоянии в Западно-Казахстанской (71,3 %), Актюбинской (47 %), Атырауской (46 %) и Северо-Казахстанской (39 %) областях. Развитие сети местных дорог должно быть направлено на улучшение связанности райцентров с опорными сельскими населенными пунктами и городами областей.

С 2010 года реализованы крупные проекты по строительству железных дорог: "Узень - государственная граница с Туркменистаном" - 146 км, "Жетыген - Коргас" - 293 км, "Жезказган - Бейнеу" - 1036 км, "Боржакты - Ерсай" - 14 км, "Аркалык - Шубарколь" - 214 км, а также вторые пути "Алматы - Шу" - 112 км.

Наблюдается рост и востребованность железнодорожных перевозок. В 2018 году перевезено грузобагажа на 272 млн. тонн, что на 1,5 % больше чем в 2010 году (267,9 млн. тонн). Перевезено пассажиров в 2018 году 22,9 млн. человек, что по сравнению с 2010 годом (19,5 млн. человек) больше на 17,4 %.

Основными ограничениями дальнейшего развития железнодорожного транспорта остается высокий износ основных активов, в том числе магистральной железнодорожной сети - 58 % (2018 год) и парка пассажирских вагонов - 46 % (2018 год).

Существующие проблемы в железнодорожной отрасли в перспективе могут привести к снижению эффективности функционирования транспортной инфраструктуры, негативно отразиться на развитии транзитного потенциала.

Наблюдаются рост и востребованность услуг авиаперевозок. Так, количество перевезенных пассажиров увеличилось в 2,2 раза, до 7,4 млн. человек в 2017 году (2010 год - 3,4 млн. человек).

В целом все регионы страны охвачены воздушным сообщением с крупными региональными центрами - городами Нур-Султан и Алматы. Однако имеет место низкий охват воздушным сообщением между самими регионами.

Всего по стране действуют 18 аэропортов республиканского и областного значения. Из 17 аэропортов, допущенных к обслуживанию международных рейсов, 16 соответствуют стандартам ICAO⁴. В целях расширения международных связей Казахстана, акцент должен быть сделан на развитие авиасообщений с мировыми экономическими центрами, такими как: Франкфурт, Лондон, Париж, Амстердам, Стамбул, Дубай, Абу-Даби, Москва, Пекин, Сеул, Дели, Куала-Лумпур, Бангкок и другие. В перспективе прямое авиасообщение будет осуществляться и с городами Соединенных штатов Америки (далее - США) и Японии.

В целях модернизации инфраструктуры воздушного транспорта был построен новый терминал аэропорта города Нур-Султан, обеспечивающий комфортное обслуживание пассажиров на международных авиалиниях и имеющий возможность обслуживания трансфертных и транзитных пассажиров. В 2018 году завершены работы по реконструкции взлетно-посадочной полосы и аэровокзального комплекса аэропорта города Семея. Также будет продолжена реконструкция взлетно-посадочных полос аэропортов городов Костаная и Усть- Каменогорск.

__________________________________________________________________

⁴ICAO - Международная организация гражданской авиации (ИКАО от англ. ICAO - International Civil Aviation Organization).

Планируется реконструкция терминала аэропортов гг. Атырау, Шымкента, Кызылорды, Уральска, Усть-Каменогорска, Костаная.

Основными проблемами воздушного транспорта остается устаревший парк воздушных судов, неразвитая инфраструктура аэропортов и недостаточный пассажирский спрос.

По итогам 2018 года морским транспортом перевезено 6,5 млн. тонн грузов, речным транспортом - 1,34 млн. тонн.

Протяженность внутренних водных путей составляет 4 151 км.

Функционируют морские порты Актау, Баутино и Курык.

Действуют Атырауский устьевой порт с выходом в Каспийское море, Павлодарский речной порт (Иртышский бассейн).

Обновление и ремонт судов обеспечиваются судостроительными и судоремонтными заводами в городах Уральске, Семее, Павлодаре, Усть- Каменогорске. Основными проблемами отрасли являются изношенность судов водного транспорта, нехватка квалифицированных кадров, отсутствие взаимодействия с транспортно-логистическими центрами и другие.

Меры по развитию водного транспорта в перспективе будут направлены на дальнейшее развитие и модернизацию инфраструктуры морских портов, реконструкцию береговой инфраструктуры, обновление судов водного транспорта и другие.

Инфокоммуникационная инфраструктура

Плотность абонентов фиксированного Интернета с использованием широкополосного доступа (далее - ШПД) на 100 человек в 2018 году составил 14 единиц и увеличился в 2,5 раза по сравнению с 2010 годом.

Проблемой инфокоммуникационной инфраструктуры является неполный охват мобильной связью и Интернетом автомобильных и железных дорог, сельских населенных пунктов (4G), что сохраняет цифровое неравенство. В настоящее время ведется работа по обеспечению сельских населенных пунктов широкополосным доступом к сети Интернет с использованием волоконно- оптических линий связи и беспроводных сетей беспроводного радиодоступа LTE (4G), а также сетей связи нового поколения 5G.

Действуют дата-центры в городах Павлодаре и Алматы. Перспективными для размещения дата-центров будут регионы с избытком электроэнергии и необходимой инфраструктурой.

Энергообеспеченность

Энергетика является важным сектором в территориально-пространственном развитии страны, обеспечении бесперебойным энергоснабжением, что является предпосылкой конкурентоспособности экономики.

С точки зрения качества жизни населения важно, чтобы энергетическая инфраструктура была доступной и устойчивой для людей и производства.

Единая электроэнергетическая система (далее - ЕЭС) Казахстана работает устойчиво в параллельном режиме с энергосистемами Российской Федерации и стран Центральной Азии. Обеспечена системная надежность, потребность экономики и населения в электроэнергии удовлетворена.

ЕЭС условно разделена на Северную, Южную и Западную зоны. Согласно Концепции развития топливно-энергетического комплекса Республики Казахстан до 2030 года, Северная зона будет оставаться энергоизбыточной. Ее электрической мощности будет достаточно, чтобы покрывать нехватку мощностей Южной зоны через транзит Север-Юг. Западная зона будет оставаться самобалансирующейся.

В то же время, одним из важных вопросов выступает потребность в маневренных мощностях. Актуальность данного вопроса усиливается в связи с ежегодным увеличением доли энергоустановок, использующих ВИЭ.

В республике имеется значительный потенциал по развитию ВИЭ, в том числе ветро-, гидро-, солнечной и геотермальной энергии.

В 2018 году объектами ВИЭ выработано 1352 млн. кВтч электроэнергии, что составляет 1,27 % в общем объеме производства электроэнергии. Основные гидроэнергетические мощности расположены в Алматинской, Жамбылской, Мангистауской, Северо-Казахстанской и Туркестанской областях.

Генерирующие мощности по производству ветровой электроэнергии действуют в Акмолинской, Жамбылской, Алматинской и Северо- Казахстанской областях.

Имеется высокий потенциал для развития ветроэнергетики в Акмолинской, Актюбинской, Восточно-Казахстанской, Карагандинской, Костанайской, Северо-Казахстанской, Алматинской, Жамбылской, Атырауской и Мангистауской областях. Есть ресурсы для строительства гидроэлектростанций в Восточно-Казахстанской, Карагандинской, Алматинской, Жамбылской и Туркестанской областях.

Условия для развития солнечной энергетики имеются в Акмолинской, Восточно-Казахстанской, Карагандинской, Алматинской, Жамбылской, Кызылординской, Туркестанской и Мангистауской областях.

Газоснабжение населенных пунктов влияет на комфорт и качество жизни населения, сокращает выбросы загрязняющих веществ. В настоящее время централизованным газоснабжением охвачены 9 млн. человек в 12 регионах страны - Актюбинской, Алматинской, Атырауской, Жамбылской, Западно- Казахстанской, Костанайской, Кызылординской, Мангистауской, Туркестанской, Восточно-Казахстанской областях и городах Алматы и Шымкенте.

К 2030 году планируется увеличить охват газификацией до 13,55 млн. человек за счет ввода магистрального газопровода "Сарыарка".

Водоснабжение и водоотведение

По итогам 2018 года обеспеченность населения централизованным водоснабжением в городах составила 94,5 %, в селах - 59,9 %. В 2,6 тыс. сельских населенных пунктах (далее - СНП) отсутствует централизованное водоснабжение, из них 70 % СНП приходится на Акмолинскую, Восточно- Казахстанскую, Западно-Казахстанскую, Карагандинскую, Павлодарскую, Северо-Казахстанскую и Туркестанскую области.

Одной из проблем городов остается недостаточный охват водоотведением, в 2017 году он составлял 88 %. Охват населения очисткой сточных вод в городах составляет 68,7 %, в селах - 8,6 %.

Из 87 городов в 28 городах страны отсутствуют канализационно-очистные сооружения. Из 58 канализационно-очистных сооружений в городах в 26 требуются модернизация и реконструкция.

Применение "зеленых" технологий, основанных на переработке ила с возможностью производства биогаза, электричества и удобрений, позволит значительно снизить затраты по модернизации канализационно-очистных сооружений и увеличить инвестиционную привлекательность таких проектов для инвесторов.

Уже имеются предложения от международных финансовых организаций по предоставлению льготных займов, а также от крупных строительных компаний, готовых инвестировать по механизму государственно-частного партнерства (далее - ГЧП).

Социальная инфраструктура

Жилищная политика

Обеспеченность жильем на одного проживающего выросла за период 2010-2017 годов с 18,4 м² до 21,6 м². Наибольшая обеспеченность жильем наблюдается в городах Нур-Султане (29,8 м2 на одного проживающего), Алматы (27,1), Шымкенте (24,2), Мангистауской (23,3) и Карагандинской (23) областях. Наименьшая обеспеченность жильем отмечена в Жамбылской (16,6) и Туркестанской (17,9) областях.

По стране в 2017 году насчитывалось 3 293 жилых домов в аварийном состоянии (2010 год - 3686 ед.). Наблюдается положительная тенденция по снижению аварийного и ветхого жилья, кроме Актюбинской области, где количество домов в аварийном состоянии увеличилось на 22 %, а в Атырауской области увеличилось в 3,9 раз.

Образование

Детское дошкольное образование

С 2010 по 2017 годы обеспеченность детскими дошкольными организациями улучшилась со 104,9 до 96,1 детей на 100 мест. В отдельных регионах наблюдается нехватка мест в детских садах - Мангистауская область (115,6 ребенка на 100 мест), город Нур-Султан (110,9), Павлодарская область (109,1) и так далее. Основными проблемами детского дошкольного образования остаются дефицит мест в отдельных регионах, большая доля детских дошкольных организаций, расположенных в приспособленных зданиях, особенно в Туркестанской, Кызылординской и Алматинской областях, дефицит квалифицированного педагогического персонала.

Общее среднее образование

В настоящее время насчитывается 7 393 школ, в том числе в городской местности - 2 055, сельской местности - 5 285. В последние годы количество городских школ увеличивается, а сельских сокращается. Так с 2010 по 2018 годы количество сельских школ сократилось с 5 996 до 5 285 ед.

Основной проблемой общего среднего образования является дефицит квалифицированных кадров. Также имеются проблемы с низким уровнем материально-технической базы, неполным комплектованием педагогического персонала. Кроме того, имеет место проблема аварийных и трехсменных школ, а также недостаточный охват горячим питанием, что сказывается на качестве и безопасности обучения.

По состоянию на октябрь 2018 года насчитывалось 31 аварийных школ. В настоящее время наиболее остро проблема с аварийными школами стоит в Туркестанской (22,6 % от всех аварийных школ по стране), Атырауской (16,1 %), Западно-Казахстанской (16,1 %) и Жамбылской (12,9 %) областях.

Насчитывается 128 трехсменных школ⁵, в том числе в городе Шымкенте, а также в Актюбинской, Атырауской, Алматинской, Акмолинской и Туркестанской областях. За три года доля школ с доступом к Интернету увеличилась с 75,9 % до 98,7 %, в том числе в 2018 году 93 % школ имели доступ к сети Интернет со скоростью 4 Мбит/с и выше.

Доля школ с центральным отоплением на начало 2018 года составила 21,4 % (1 507 ед.). Значительная часть школ (45,5 %) отапливается автономно с использованием твердого топлива. Отопление на газовом топливе используется лишь в 17 % школ.

Техническое и профессиональное образование (далее - ТиПО)

В сфере ТиПО в 2018 году функционировали 821 организация, число которых уменьшилось по сравнению с 2010 годом на 73 единицы или на 7 %. В разрезе регионов, наибольшее количество организаций ТиПО представлено в городе Алматы (93 ед.), Туркестанской (66 ед.), Восточно-Казахстанской (87 ед.), Алматинской (74 ед.) и Карагандинской (70 ед.) областях.

В 2018 году в колледжах обучалось 488,7 тыс. учащихся, что меньше чем в 2010 году на 120,3 тыс. учащихся. По состоянию на 2018 год в сельской местности функционировали 174 колледжей с 40,9 тыс. учащихся.

Основными проблемами развития сферы ТиПО являются несоответствие компетенций выпускников требованиям рынка труда, недостаток квалифицированного педагогического персонала, непривлекательность сферы ТиПО для молодых квалифицированных специалистов.

Здравоохранение

Доступ к качественным услугам здравоохранения является одним из важных условий повышения качества жизни населения. С 2010 года произошла оптимизация сети больничных организаций на 14,5 %, отмечается увеличение количества частных больниц на 33,3 %. При этом за период с 2010 по 2017 годы также наблюдается сокращение фельдшерских амбулаторных пунктов и медицинских пунктов на 9,6 % или на 419 единиц.

Обеспеченность населения больничными койками в целом по республике снизилась почти на 37,8 %, с 72,4 коек в 2010 году до 45 коек в 2018 году (в расчете на 10 тыс. человек). Сокращение коечного фонда связано с изменением подходов в системе финансирования здравоохранения, а также с внедрением стационарно-замещающих технологий.

___________________________________________________________________

⁵"Статистика системы образования Республики Казахстан". Национальный сборник, 2018.

Кадровый резерв включает 72,8 тыс. врачей и 175,7 тыс. средних медицинских работников, в том числе в сельской местности - 2,4 тыс. врачей и 45,6 тыс. средних медицинских работников.

Сохраняется существенная диспропорция в обеспеченности врачами между городом и селом. Так, в 2018 году на 10 тыс. человек населения в городах приходилось 58 врачебных единиц, в сельской местности - 16. Наименее обеспеченными являются Алматинская, Акмолинская, Атырауская, Костанайская, Северо-Казахстанская, Мангистауская, Туркестанская и Жамбылская области.

В случае сохранения разрывов в обеспеченности врачами между городской и сельской местностью могут ухудшиться показатели доступности медицинских услуг и заболеваемости в сельской местности.

В целом системными проблемами сферы здравоохранения остаются низкая оплата труда медицинских работников, оснащение материально- технической базы организаций, уровень профессиональной подготовленности кадров и другие.

Разрывы между регионами

Для расчета разрывов между регионами по показателям доступности и обеспеченности социальными благами и услугами были взяты соотношения среднего значения по восьми регионам с самыми высокими показателями к среднему значению по восьми (девяти с городом Шымкентом) регионам с самыми низкими показателями. Анализ проводился на основе данных ИАС "Талдау", Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан (далее - КС МНЭ РК), Министерства здравоохранения Республики Казахстан, Министерства образования и науки Республики Казахстан, а также АО "Информационно-аналитический центр".

По всем проанализированным показателям наблюдается тенденция к сокращению разрывов между группами регионов, исключение составляет лишь обеспеченность детей местами в дошкольных организациях (таблица 1). При этом проблемы с обеспечением отдельными благами и услугами в отдельных регионах остаются все еще значительными.

Таблица 1 - Динамика разрывов между регионами в доступности и обеспеченности социальными благами и необходимой инфраструктурой

Показатель	Разрыв между регионами в 2010 году, раз	Разрыв между регионами в 2017 году, раз	Абсолютное отклонение
Обеспеченность врачами на 10000 человек населения	1,77	1,62	-0,15
Обеспеченность средним медицинским персоналом на 10000 человек населения	1,26	1,22	-0,04
Обеспеченность детей местами в дошкольных организациях, детей на 100 мест	1,14	1,23	0,09
Доля обучающихся общеобразовательны школ, охваченных горячим питанием, от общего числа обучающихся	1,27	1,18	-0,09
Обеспеченность государственных общеобразовательных школ широкополосной сетью интернет со скоростью выше 4 Мбит/с	2,06	1,79	-0,27
Обеспеченность государственных общеобразовательных школ центральным отоплением	3,26*	2,69	-0,56
Обеспеченность населения питьевой водой из централизованных систем водоснабжения	1,14	1,12	-0,02
Доля автомобильных дорог, находящихся в хорошем состоянии	2,54**	1,81	-0,73
Обеспеченность жильем, м2 на чел.	1,23	1,21	-0,02
Доля домашних хозяйств, имеющих доступ к сети интернет	1,24**	1,16	-0,08

* по данным "Статистика системы образования Республики Казахстан" Национальный сборник Нур-Султан - 2014 год, http://edu.gov.kz

** по показателю использованы имеющиеся данные 2015 года, http://roads.miid.gov.kz

*** по показателю использованы имеющиеся данные 2013 года, www.stat.gov

Анализ разрывов в обеспеченности социальными благами и необходимой инфраструктурой между регионами, показал наличие системных проблем. К примеру, в западных регионах, в том числе в Западно-Казахстанской, Актюбинской и Атырауской областях высокая доля дорог местной сети, находящихся в неудовлетворительном состоянии (46-71 %). В Жамбылской, Павлодарской, Алматинской и Восточно-Казахстанской областях доля местных дорог в неудовлетворительном состоянии находится в пределах 19-22 %.

Высокая региональная дифференциация отмечается в обеспеченности врачами. Например, в Алматинской области на 10 тыс. чел. населения приходится всего 23,3 врача, в то время как в Восточно-Казахстанской области 42,5.

Имеется региональная дифференциация по уровню развития жилищного строительства. Значительные разрывы наблюдаются между Алматинской, Жамбылской, Кызылординской областями и остальными регионами.

Неравномерность наблюдается и по информатизации школ. Например, в Акмолинской области 95 % школ обеспечены ШПД к сети интернет со скоростью выше 4 Мбит/с, в то время как в Актюбинской - их всего 30 %.

Особенности территориального развития страны. Система расселения и характер рыночных связей

Анализ проблем, тенденций агломерационного развития.

Сегодня в четырех агломерациях страны проживает 36 % населения страны. Активные миграционные потоки за последние годы привели к ускоренному росту центров агломерации. Так, положительное сальдо миграции по центрам агломераций за 2010-2017 годы составило 480 тыс. чел.

В центрах агломераций генерируется примерно 1/3 валового внутреннего продукта (далее - ВВП) страны. На долю агломераций приходится более 60 % привлекаемых в страну иностранных инвестиций. Города Нур-Султан и Алматы, концентрируя в себя экономическую деятельность, людей и ресурсы, уже сейчас становятся драйверами экономического роста страны.

Вместе с тем, анализ развития городских агломераций в стране свидетельствует о наличии ряда проблем, сдерживающих их развитие.

Недостаточная координация инфраструктурного развития и бюджетного планирования центра агломерации и окружающих населенных пунктов, приводит к неравномерному развитию центральных и пригородных зон. Центр стягивает на себя ресурсы, тем самым снижая привлекательность периферийных зон для людей и инвестиций.

Актуальными остаются проблемы, связанные с высоким износом сетей, слабой транспортной связанностью. В центрах агломераций сохраняется проблема стихийного разрастания окраин. Это приводит к вытеснению природных ландшафтов и усилению антропогенного воздействия на экологическую систему. Для центров агломераций характерна высокая загрязненность атмосферного воздуха. По итогам 2018 года в городах Нур-Султане, Алматы и Актобе зафиксирован высокий уровень загрязнения атмосферного воздуха (ИЗА 5 - 7-13), а в городе Шымкенте зафиксирован повышенный уровень загрязнения (ИЗА 5 - 5-6). Имеются проблемы, связанные с переработкой твердых бытовых отходов (далее - ТБО).

В результате ежедневной маятниковой миграции центры агломераций испытывают значительные нагрузки на социальную и инженерную инфраструктуру, нехватку жилья и так далее.

Необходимо пересмотреть существующие границы агломераций. К примеру, территории столичной (21,7 тыс. кв. км) и Алматинской (9,4) агломераций значительно превышают площадь территорий крупнейших агломераций в мире, таких как Токио (8,5), Чикаго (6,8), Шанхай (3,5), Сан- Паулу (3,2).

Столичная агломерация. За последние 10 лет валовой региональный продукт (далее - ВРП) города вырос в 4,2 раза, а доля города в ВВП страны за 2018 год (по предварительным данным) выросла до 9,8 %, при этом почти 80 % ВРП формирует сфера услуг.

Численность населения центра за последние 10 лет выросла на 70 % и составила 1 078,3 тыс. человек.

Стремительный рост численности населения создает ряд проблем, основными из которых являются обеспеченность врачебными кадрами, обеспеченность детей местами в дошкольных организациях, нехватка объектов инженерной инфраструктуры (JIPT, ливневой канализации, паркингов).

Сохраняются и другие проблемные вопросы инфраструктурного характера: аварийное жилье, износ сетей водоснабжения (40-42 %), дорожные заторы, инфраструктурная необустроенность окраин города.

На рынке труда агломерации имеет место дисбаланс спроса и предложения рабочей силы.

Острой проблемой остается загрязнение атмосферы выбросами от ТЭЦ-1 и ТЭЦ-2, автотранспорта, а также частных домов.

Сброс неочищенных производственных и коммунально-бытовых стоков, а также несовершенство в городе ливневой системы загрязняет реку Есиль.

Алматинская агломерация. Ядро агломерации обладает развитой сервисной экономикой, доля услуг в ВРП составляет 87 %. Не имея сырьевой базы, город опирается на человеческий капитал и предпринимательство. По итогам 2018 года, в городе Алматы действуют 174 тыс. субъектов малого и среднего бизнеса (далее - МСБ). Доля МСБ в структуре ВРП составляет 39,5 %.

Численность населения центра агломерации за последние 10 лет выросла на 32,3 % и составила по итогам 2018 года 1,8 млн. человек.

Одной из основных проблем центра агломерации является преодоление последствий высокого уровня миграции в город, разрастание окраин города.

Городу требуется решение проблем в системе жилищно-коммунального хозяйства: высокий уровень износа сетей электро- и теплоснабжения, водоснабжения и водоотведения (более 60 %) и, как следствие, потери в сетях.

Основным источником загрязнения атмосферного воздуха является автотранспорт. Валовые выбросы от стационарных источников (с учетом ТЭЦ - 2) составляют 39 тыс. тонн (около 32 %), от индивидуального жилого сектора 3,9 тыс. тонн (3 %), от передвижных источников - 80 тыс. тонн (65 %).

Ввиду географических особенностей расположения Алматы, он является одним из самых сейсмоопасных и селеопасных регионов.

Шымкентская агломерация. Численность населения города Шымкента за последние 10 лет выросла на 69 % и составила по итогам 2018 года 1,011 тыс. чел. В структуре ВРП 26,6 % занимает промышленность, 15,4 % - оптовая и розничная торговля.

Неконтролируемое разрастание центра агломерации без доступа населения к базовой инженерной и социальной инфраструктуре приводит к снижению экономической плотности в центре агломерации и росту расходов города на ее строительство и содержание.

Порядка 50 % объема промышленной продукции приходится на центр агломерации. При этом 61 % продукции обрабатывающей промышленности приходится на город Шымкент. Большая часть основных средств региона также приходится на центр агломерации - 68 %.

В центре агломерации имеются проблемы, связанные с низкой обеспеченностью медицинскими кадрами, дефицитом мест в детских дошкольных учреждениях и наличием трехсменного обучения в школах.

Требует улучшения дорожная инфраструктура города. Более половины дорог города находятся в неудовлетворительном состоянии.

Актюбинская агломерация. В Актюбинской агломерации в настоящее время проживает 638 тыс. чел. За последние 10 лет численность населения центра агломерации выросла на 19 % и составила по итогам 2018 года 430 тыс. чел.

На центр агломерации приходится порядка 33 % объема производства промышленной продукции Актюбинской области и 82,5 % от всего объема обрабатывающей промышленности.

Экономика агломерации испытывает сильную зависимость от сырьевых рынков. Экспортная корзина агломерации характеризуется низкой диверсификацией. Для устойчивости экономики необходимо принять меры по развитию обрабатывающей промышленности и сферы услуг на базе имеющихся мощностей.

Слабо диверсифицированная экономика, неразвитость рынка труда и преобладание добывающих отраслей приводит к оттоку квалифицированных кадров за пределы агломерации. Оттоку населения способствует близость российских городов-миллионников.

Помимо агломерации центрами функциональных городских районов (далее - ФГР) являются все областные центры и город Семей. В целом в агломерациях и других функциональных городских районах сосредоточены 34 города и около более 500 СНП, где проживают более 11 млн. человек. Необходимо отметить, что ФГР являются локальными центрами регионального роста.

Анализ проблем, тенденций развития моно и малых городов. Фактически во всех моно и малых городах показатели социально-экономического развития сложились ниже среднереспубликанских показателей и имеют тенденцию к снижению, например, спад объемов производства (в среднем до 30 %), высокий износ инженерной и социальной инфраструктуры (в среднем более 50 %), отрицательное сальдо миграции (около 20 тыс. человек), высокая доля населения пенсионного возраста (10 % от численности населения), расстояние до крупного населенного пункта, с которым имеется более тесная социально- экономическая связь (в среднем 134 км).

В основном, проблемы моногородов связаны с низкой степенью диверсификации их экономики, высокой зависимостью занятости населения от перспектив развития градообразующего предприятия, истощением запасов сырья (например, города Жанаозена, Аркалыка).

Среди городов, имеющих стабильный рост экономики и перспективы развития, стоят проблемные вопросы наличия профессиональных кадров, в первую очередь инженерно-технических работников.

Моно- и малые города в составе ФГР имеют перспективы экономического развития, в то время как потенциал остальных городов не имеет положительной динамики. Вместе с тем, большие моногорода с населением 50 тыс. чел. и более, не входящих в состав ФГР, требуют особого внимания государства в связи с наличием в них значительного кадрового потенциала и необходимости их трудоустройства в случае снижения объемов производства на градообразующих предприятиях.

14 городов (2 моногорода, 12 малых городов) по численности населения не соответствуют городскому статусу.

Развитие сельских территорий. Основные социально-экономические показатели развития сельских территорий за последние годы стабилизировались.

Однако в сельской местности все еще имеется ряд проблем, требующих решения.

В 3,5 тыс. СНП (или 52,8 % от 6,5 тыс. СНП) численность населения составляет менее 500 человек, с общей численностью проживающего населения в них 678,8 тыс. человек. Большая часть таких СНП приходится на Северо- Казахстанскую, Восточно-Казахстанскую, Акмолинскую, Костанайскую, Карагандинскую, Западно-Казахстанскую области.

В структуре занятости сельского населения отмечается высокий уровень самозанятости (36,3 %), особенно в Западно-Казахстанской (55,5 %), Кызылординской (51,5 %), Туркестанской (47,8 %), Жамбылской (46,0 %), Акмолинской (21 %) и Восточно-Казахстанской (44,0 %) областях.

В СНП требует решения проблема обеспечения централизованным водоснабжением. В настоящее время 59,9 % или 84,5 % сельского населения обеспечены централизованным водоснабжением. В Павлодарской, Костанайской, Западно-Казахстанской, Жамбылской, Восточно-Казахстанской, Актюбинской, Карагандинской, Акмолинской, Северо-Казахстанской и Мангистауской областях от 30 до 70 % СНП не имеют доступа к централизованному водоснабжению. Данный вопрос малочисленных СНП решается путем обеспечения как централизованным водоснабжением, так и локальными модуль-блоками.

Общая протяженность дорог местной сети составляет 70,6 тыс. км. При этом 32 % местных дорог находятся в неудовлетворительном состоянии: в Западно-Казахстанской (71,3 %), Актюбинской (47 %), Атырауской (46 %), Северо-Казахстанской (39 %) и Кызылординской (36,5 %) областях.

Также имеются проблемы по концентрации сил и средств государства по развитию социальной и инженерной инфраструктуры СНП, имеющих достаточный экономический потенциал на средне- и долгосрочную перспективу.

Анализ проблем развития приграничных территорий. Ежегодно уменьшается количество приграничных СНП и численность населения. На текущий момент в приграничных регионах имеются 1,2 тыс. СНП с численностью порядка 1,5 млн. человек, миграционный отток по итогам 2017 года составил 16 тыс. человек.

Однако в настоящее время потенциал приграничного месторасположения регионов страны недостаточно реализован. Если в южных регионах и Мангистауской области наблюдается приток мигрантов из Китайской Народной Республики (далее - КНР), Узбекистана, Туркменистана и Кыргызстана, то в граничащих с Российской Федерацией (далее - РФ) северных регионах наблюдается миграционный отток населения в ее крупные города. Приграничные регионы Казахстана отстают от ряда приграничных областей других государств по размеру среднедушевых доходов населения, наличию конкурентоспособных учебных заведений профессионального образования, что в перспективе создает риск оттока квалифицированных специалистов и молодежи.

Дальнейшее развитие приграничных территорий будет связано с решением следующих системных проблем:

непривлекательные условия для инвестирования;

недостаточное обеспечение занятости населения;

недостаточное финансирование инфраструктурных проектов, как самих населенных пунктов (строительство и реконструкция школ, больниц, дорог, систем водообеспечения, благоустройство и т.д.), так и пограничной инфраструктуры (обустройство мест пересечения государственной границы, пограничных застав, таможенной и пограничной инфраструктуры, повышение технической оснащенности существующих пограничных переходов, контрольно-пропускных и таможенных постов);

неудовлетворительное состояние автомобильных дорог;

высокий износ объектов социальной инфраструктуры и жилищно- коммунального хозяйства;

нехватка специалистов в бюджетных организациях образования, здравоохранения, культуры и спорта;

износ пастбищных угодий.

Классификация и анализ регионов по экономической специализации⁶ Акмолинская область

Специализация области носит индустриально-аграрный характер. Доля области в валовом выпуске сельского хозяйства в 2018 году составляла 9 % (5-е место). Основной продукцией сельского хозяйства региона являются зерновые культуры, посевная площадь которых в области самая большая в Казахстане - 4,3 млн. га или 27,9 % от всей посевной площади в стране. В отраслевой структуре сельского хозяйства области преобладает растениеводство - 64,6 %.

В структуре ВРП области доля промышленности составляет 25,7 %. Специализация промышленности представлена добычей золотосодержащих руд, химической промышленностью, производством продуктов питания, машиностроением, а также производством строительных материалов.

Актюбинская область

Область относится к индустриально-аграрным регионам страны. В структуре ВРП основную часть занимает промышленность (38,4), которая представлена добычей нефти и газа, металлургией, химической промышленностью и машиностроением. На регион приходится 6,7 % горнодобывающей промышленности страны (4 место). По объему ВРП регион занимает 9 место.

Алматинская область

Область является индустриально-аграрной, где 77 % населения проживает в сельской местности. Регион занимает первое место в стране по объему валовой продукции сельского хозяйства, с равными долями растениеводства и животноводства.

__________________________________________________________________

⁶Далее по подразделу "Классификация и анализ регионов по экономической специализации" данные приведены за 2018 год

В ВРП региона доля сельского хозяйства составляет 14,7 %, промышленности - 24,4 %. Основу промышленности составляет производство продуктов питания. Отрасль промышленности также представлена производством строительных материалов, машиностроением и металлургией.

Атырауская область

Область является лидером по производству промышленной продукции. Регион производит 27,2 % от общереспубликанского объема промышленной продукции страны. В структуре ВРП доля промышленности составляет 52 %, при этом более 85 % от всего объема промышленного производства приходится на долю нефтегазовой отрасли.

Регион также специализируется на переработке нефти, нефтехимии, рыбоводстве и производстве строительных материалов.

Восточно-Казахстанская область

Область относится к числу индустриально-аграрных регионов страны. В регионе развита добыча металлических руд, металлургия, машиностроение, автомобилестроение, химическая промышленность, животноводство, растениеводство, производство продуктов питания. На регион приходится 10 % объемов обрабатывающей промышленности страны (3 место), а также 11,6 % объемов сельскохозяйственного производства страны (3 место).

Жамбылская область

Жамбылская область является индустриально-аграрным регионом. В структуре ВРП доля промышленности составляет 18 %, сельского хозяйства - 10,2 %. Основу промышленности составляет химическая промышленность, металлургия и производство продуктов питания.

Западно-Казахстанская область

Западно-Казахстанская область является одним из индустриально-аграрных регионов, а также третьим нефтедобывающим регионом по объемам добычи нефти и конденсата после Атырауской и Мангистауской областей. На регион приходится 97 % от общего объема добычи газового конденсата республики и 40 % от объема добычи газа. Помимо газового конденсата и нефти в области имеются месторождения боратовых руд, горючих сланцев, калийно-магниевых солей, известковых пород, цементного сырья, мела, керамзитовых глин, строительного и аллювиального песка.

Кроме нефтегазовой отрасли развито производство продуктов питания и машиностроение.

Карагандинская область

Карагандинская область - один из высокоразвитых индустриальных регионов страны. Удельный вес области в ВВП страны в 2018 году составлял 7,4 % (4 место). В структуре ВРП промышленность занимает 47,8 %, при этом доля обрабатывающей промышленности составляет 32 %. Развитая структура промышленности предопределила текущую структуру расселения населения области. Область является самым урбанизированным регионом в стране (79,7 %).

Основными направлениями экономической специализации области являются добыча металлических руд, добыча угля, металлургия, машиностроение, химическая промышленность, фармацевтика, производство продуктов питания, а также производство строительных материалов.

Костанайская область

Экономическая специализация региона носит индустриально-аграрный характер. В структуре ВРП удельный вес промышленности составляет 24,6 %, сельского хозяйства 11,2 %.

Регион является крупным производителем мяса, молока и зерна (область производит 1/3 от всего объема производимой в стране пшеницы). По площади земель сельскохозяйственного назначения регион занимает первое место в стране (14,6 млн. га). Также в области сосредоточены значительные площади пастбищных угодий (12,5 млн. га).

Богатая минерально-сырьевая база способствует развитию промышленного производства в области. Регион занимает лидирующие позиции по добыче асбеста и железных руд. Также в области развито сельскохозяйственное машиностроение, автомобилестроение и производство продуктов питания.

Кызылординская область

Основу экономики области составляет горнодобывающая промышленность (добыча нефти и газа). Доля отрасли в ВРП региона составляет 33 %. В структуре промышленности почти 80 % занимает горнодобывающая промышленность.

Область также специализируется на выращивании риса и производстве поваренной соли.

Мангистауская область

Основу экономики области составляет нефтегазовая промышленность. На регион приходится 18 % горнодобывающей промышленности страны (2-ое место). В области также развита химическая промышленность, машиностроение, производство продуктов нефтепереработки и производство строительных материалов. По объему ВРП регион занимает 5 место.

Павлодарская область

Экономическая специализация области носит индустриальный характер. Доля промышленности в структуре ВРП составляет 43,5 %. В промышленности занято более четверти работающего населения области. В области производится порядка 40 % электроэнергии страны, сосредоточено 100 % производства глинозема и алюминия, а также более трети всех угольных запасов Казахстана (60 % добываемого угля).

Основными отраслями промышленности являются металлургия, производство нефтепродуктов, химическая промышленность, машиностроение, энергетика.

Промышленная специализация экономики области определила высокий уровень урбанизации 70,8 %.

Северо-Казахстанская область

Область является одним из аграрных регионов страны. Доля сельского хозяйства в экономике области составляет 24 %. Область производит 21,4 % от всего объема выращиваемой в стране пшеницы.

Промышленность занимает 14 % в структуре ВРП области и представлена производством продуктов питания и машиностроительной отраслью.

Аграрная направленность экономики области предопределила высокую долю сельского населения (55,6 %).

Туркестанская область

Область входит в число индустриально-аграрных регионов страны и является крупным производителем и поставщиком хлопка, плодоовощной продукции, продуктов питания, строительных материалов. Регион занимает второе место в республике по производству валовой продукции сельского хозяйства.

По запасам урана область занимает первое место (60 %), фосфоритов и железных руд - третье место.

В структуре ВРП сельское хозяйство и промышленность занимают приблизительно равные доли, 19 и 19,5 % соответственно.

Город Нур-Султан

Город обладает развитой постиндустриальной структурой экономики, основу которой составляют сфера услуг и торговля. Город производит 9,8 % ВВП страны. В городе развиты услуги в сфере финансовой и страховой деятельности, образования, медицины, развлечений, науки и другие.

Город Алматы

Город Алматы является крупнейшим финансово-торговым, туристическим и культурным центром страны. В ВВП республики удельный вес города Алматы составляет 20,6 % и является самым высоким по сравнению с другими регионами.

Специализацией города являются услуги и торговля, в том числе финансовая и страховая деятельность, туризм, образовательные услуги, медицинские услуги, транспорт и логистика, дистрибуция и другие.

Город Шымкент

В экономике города Шымкента важную роль играет сектор торговли и услуг. В структуре ВРП доля торговли составляет 15,4 %. В городе также развита отрасль промышленности, доля которой в ВРП составляет 26,5 %.

Специализацией города являются производство продуктов питания, торговля, туризм, легкая промышленность, нефтепереработка, машиностроение, химическая промышленность, фармацевтика, транспорт и логистика, услуги.

Выводы: В предстоящий десятилетний период должны быть приняты кардинальные меры по решению системных проблем регионов, в том числе по повышению инфраструктурной обеспеченности, выявлению резервов экономического роста, с учетом готовности к вызовам ресурсных ограничений (истощение ресурсов, дефицит воды, ухудшение качества земель).

В целом территориально-пространственное развитие регионов в перспективе будет зависеть от решения приоритетных проблем, снятия ресурсных и инфраструктурных ограничений.

Ключевыми проблемами территориально-пространственного развития страны, которые необходимо решить в приоритетном порядке, должны быть следующие.

Во-первых, необходимо повысить качество автомобильных дорог республиканского и местного значения. Следует повысить связность регионов страны на республиканском уровне, улучшить дороги между СНП на областном уровне.

Решение проблемы будет способствовать повышению мобильности граждан внутри регионов, улучшению социальной-экономической ситуации, способствовать повышению доступности благ и услуг в сфере здравоохранения и образования и прочие. Повышение качества автомобильных дорог и связности населенных пунктов направлено на снижение неравенства в доступе к социальным и иным услугам, инфраструктуре, как между регионами, так и между городом и селом.

Во-вторых, требует решения вопрос обеспечения необходимой социальной инфраструктурой (нехватка социальных объектов и т.д.) с учетом демографического прогноза, межотраслевого и межрегионального перетока трудовых ресурсов, подготовки и переподготовки кадров.

В-третьих, в ближайшие годы необходимо в приоритетном порядке направить инвестиции на обновление инфраструктуры в агломерациях и ФГР, в которых происходит рост численности населения. Следовательно, будет улучшена сеть городской инженерной инфраструктуры, которая в будущем будет испытывать нагрузки в связи с ростом городского населения.

При развитии инженерной инфраструктуры должна учитываться политика управляемой урбанизации и предупреждения хаотичного разрастания окраин агломераций, из-за притока внутренних трудовых мигрантов.

Меры по развитию моно и малых городов должны быть в первую очередь увязаны с перспективами их экономического развития, вклада в экономику региона, динамикой численности населения. В отношении моно и малых городов с низким потенциалом развития меры будут направлены на поддержание инфраструктуры ЖКХ в удовлетворительном состоянии.

В-четвертых, для сельских территорий необходимо решить проблему доступа к централизованному водоснабжению и качественным автомобильным дорогам. Также необходимо рассмотреть вопросы пересмотра административно-территориального устройства.

В-пятых, необходимо принять комплекс мер по рациональному использованию водных и земельных ресурсов, защите окружающей среды. Например, в сельском хозяйстве восстановление технологии лиманного орошения и рациональному использованию талых вод в весенний период. На промышленных предприятиях необходимо обеспечить снижение выбросов вредных веществ и внедрение передовых технологий.

В-шестых, в перспективе истощение запасов полезных ископаемых, дефицит водных ресурсов, развитие новых технологий, автоматизация и цифровизация производства потребуют углубления экономической специализации регионов с акцентом на производство продукции с высокой добавленной стоимостью.

1.2. Оценка демографической ситуации и миграционных процессов до 2030 года

Численность населения

Демографическая ситуация в Казахстане в 2010-2018 годах характеризовалась как благоприятная за счет положительного естественного прироста.

Численность населения Республики Казахстан по итогам 2018 года составила 18 395,6 тыс. человек, по сравнению с численностью на конец 2010 года увеличилась на 2 192,3 тыс. человек или на 13,5 % (рисунок 1).

Согласно демографическому прогнозу (далее - прогноз), к 2030 году ожидается увеличение численности населения до 21 млн. человек.

Рисунок 1 - Численность населения Республики Казахстан, на конец года тысяч человек

Источник: КС МНЭ РК www.stat.gov.kz, прогноз АО "ИЭИ" МНЭ РК

В разрезе регионов значительный прирост численности населения за 2010-2018 годы наблюдался в городах Нур-Султане и Алматы, а также в Алматинской, Актюбинской, Жамбылской, Кызылординской, Атырауской, Туркестанской и Мангистауской областях.

В Северо-Казахстанской и Восточно-Казахстанской областях, напротив, произошло снижение численности населения за счет снижения рождаемости и миграционного оттока (рисунок 2).

Ежегодный рост численности населения происходил преимущественно за счет положительного естественного прироста, а также за счет внутренней и внешней миграции (для городов Нур-Султана, Алматы и Мангистауской области).

К 2030 году ожидается, что увеличение естественного прироста, а также миграционные процессы повлияют на общее увеличение численности населения страны. Исключением могут стать Северо-Казахстанская, Павлодарская, Восточно-Казахстанская и Карагандинская области.

С 2010 года отмечается рост уровня урбанизации: численность городского населения с 2010 по 2018 годы выросла с 9 млн. человек до 10,6 млн. человек.

Рисунок 2 - Численность населения в разрезе регионов на начало года, тыс. чел.

Источник: КС МНЭ РК www.stat.gov.kz, прогноз АО "ИЭИ" МНЭ РК

Следствием активного миграционного притока в городскую местность и высокого темпа роста уровня естественного прироста в городах, стало достижение к концу 2018 года уровня урбанизации равным 58,2 %. Согласно прогнозу, к 2030 году ожидается, что уровень урбанизации составит 65 %, под воздействием тех же факторов.

С 2010 года процентное соотношение численности мужчин и женщин не претерпело значительных изменений и сложилось с перевесом женского населения: 51,5 % против 48,5 %. Ожидается, что эти же тенденции сохранятся до 2030 года.

При оценке демографической ситуации в мире в настоящее время, по данным ООН⁷, в развитых и развивающихся странах идет процесс старения населения, и по прогнозу данная тенденция будет усиливаться до 2030 года.

Аналогичная ситуация наблюдается и в Казахстане. Половозрастная структура населения за период с 2010 по 2017 годы (рисунок 3) свидетельствует о росте численности населения старше 65 лет, при этом снижается доля трудоспособного⁸ населения и женщин фертильного возраста (на 1,3 %).

К 2030 году ожидается сохранение тенденции увеличения численности населения старше 65 лет, снижение численности женщин фертильного возраста.

________________________________________________________________

⁷United Nations Department of Economic and Social Affairs / Population Division "World Population Prospects: The 2015 Revision", Key Findings and Advance Tables

⁸Трудоспособное население - это мужчины 16-62 лет и женщины 16-57 лет. В связи с изменением в пенсионном законодательстве Республики Казахстан с 1 января 2018 года для женского населения будут в дальнейшем вноситься изменения в соответствии с Графиком сроков выхода женщин на пенсию по годам и датам их рождения (для расчетов прогнозных данных).

Рисунок 3 - Половозрастная пирамида с 2010 по 2030 годы, %

* здесь и далее: данные за 2018 год будут опубликованы в ноябре 2019 года, поэтому использованы данные за 2017 год

Источник: КС МНЭ РК www.stat.gov.kz, прогноз АО"ИЭИ" МНЭ РК

Актуальным становится внедрение в экономику элементов концепции "серебряной экономики"⁹, т.е. новым драйвером экономического роста может стать удовлетворение возрастающих потребностей населения старшего возраста, что повлечет значительные инвестиции в медицинскую и рекреационную инфраструктуру.

В 2010-2017 годах наблюдался рост естественного прироста численности населения в пределах от 221,7 до 261,3 тыс. чел. Ожидается снижение естественного прироста к 2025 году до 227,5 тыс. чел. с последующим увеличением к 2030 году до 251,0 тыс. чел.

В разрезе регионов высокий уровень естественного прироста в 2017 году наблюдался в Туркестанской области- 64,4 тыс. чел., Алматинской - 36,5 тыс. чел., в городах Нур-Султане - 24,4 тыс. чел., Алматы - 20,4 тыс. чел. Прогнозируется, что к 2030 году лидерами по естественному приросту останутся те же регионы, что потребует принятия активных мер по созданию рабочих мест, обучению и переобучению кадров, обеспечению социальной и инженерной инфраструктурой.

Отрицательное значение естественного прироста сохранится в Северо- Казахстанской области. В Костанайской, Павлодарской, Восточно- Казахстанской и Карагандинской областях также ожидается значительное снижение естественного прироста. В данных регионах должны быть приняты меры по созданию условий и рабочих мест в центрах экономического роста. Также на решение проблемы снижения естественного прироста населения, должны быть направлены меры по выполнению социальных гарантий для женщин на период ухода за детьми, созданию комфортных жилищных условий.

____________________________________________________________________

⁹Серебряная экономика - перекрестная "экономика", целевой группой которой является пожилое население ("серебряные волосы"), а главная задача - обеспечение и удовлетворение его потребностей.

Миграция населения

Миграционные процессы в Казахстане до 2017 года характеризовались увеличением убыли населения до 22,1 тыс. чел. ежегодно.

В большинстве своем убывает трудоспособное население, также растет число убывающих младше трудоспособного возраста. Так, за 2010-2017 годы сальдо между убывающими и прибывающими составило 24,1 тыс. человек среди трудоспособного населения, 14,5 тыс. человек - среди населения, моложе трудоспособного возраста, 11,4 тыс. человек - старше трудоспособного возраста.

В разрезе регионов за 2010-2017 годы рост населения за счет миграционного притока был отмечен в Алматинской и Мангистауской областях, городах Нур-Султане и Алматы. Активный отток населения отмечен в Карагандинской, Костанайской, Павлодарской, Северо-Казахстанской и Восточно-Казахстанской областях. Ожидается, что отмеченные выше тенденции сохранятся до 2030 года.

Отмеченные тенденции и прогнозируемые негативные тренды являются вызовом для регионов и требуют принятия мер для снижения оттока населения (строительство арендного жилья без выкупа в крупных и больших городах, повышение привлекательности отечественных ВУЗов, создание высокодоходных рабочих мест на инновационных производствах, улучшение качества жизни в городах и другие).

В реализацию принципа "люди к инфраструктуре" рост численности населения, как за счет миграции, так и за счет естественного прироста, ставит перед регионами задачу заблаговременной подготовки путем градостроительного планирования и опережающего развития инженерной и социальной инфраструктуры.

Рынок труда

С 2010 по 2017 годы увеличилась численность рабочей силы¹⁰ на 416,7 тыс. чел., занятого населения - на 471 тыс. чел., доля занятого населения выросла на 0,9 % (рисунок 4).

_____________________________________________________________

¹⁰Рабочая сила - часть населения в возрасте, установленном для измерения рабочей силы, обеспечивающая предложение рабочей силы для производства товаров и услуг. Численность рабочей силы включает занятых во всех видах экономической деятельности и безработных.

Рисунок 4 - Показатели рынка труда Источник: КС МНЭ РК www.stat.gov.kz, прогноз АО "ИЭИ" МНЭ РК

Согласно прогнозу показателей рынка труда, намеченные тенденции в предыдущее десятилетие по численности рабочей силы и занятого населения будут сохраняться, и к 2030 году ожидается увеличение численности рабочей силы до 10,4 млн. чел.

Ожидается, что на протяжении ближайшего десятилетия занятость населения сохранится на уровне 2017 года (95,1 %), а доля рабочей силы от общей численности населения снизится к 2030 году до 50,1 %.

Рисунок 5 - Занятое население по сферам, тыс. чел.

Для обеспечения растущей численности населения рабочими местами необходимо продолжить реализацию государственных программ в рамках стимулирования продуктивной занятости и развития МСБ, открытия новых производств, проведения обучения и переобучения специалистов.

В разрезе сфер занятости (рисунок 5) в 2017 году по сравнению с 2010 годом наблюдается снижение численности занятых в сфере сельского, лесного и рыбного хозяйства при повышении численности занятого населения в сфере услуг.

За счет увеличения производительности труда и дальнейшего улучшения материально-технической базы в 2030 году прогнозируется, что количество занятых в сфере сельского хозяйства продолжит сокращаться. В региональном разрезе наибольшее выбытие работников будет происходить в регионах, основу экономики которых составляет сельскохозяйственная отрасль, в том числе в Алматинской, Костанайской, Туркестанской, Жамбылской, Акмолинской и Северо-Казахстанской областях. В связи с этим данным регионам необходимо принять меры по диверсификации своих экономик, в том числе с учетом необходимости использования потенциала в сфере агропромышленного комплекса.

В отраслях промышленности и строительства с 2010 по 2017 годы численность занятого населения сократилась в Западно-Казахстанской области (на 4,9 %) и в городе Алматы (6,8 %). Активный рост занятых в данных отраслях отмечен в Актюбинской области (на 53 %), Туркестанской области, в городах Шымкенте (на 41,4 %) и Нур-Султане (на 35,7 %).

В результате структурных изменений на рынке труда наиболее востребованными профессиями в перспективе будут учителя, средний медицинский персонал, а также работники сферы услуг.

Выводы:

По результатам анализа демографической ситуации в Казахстане определен ряд проблем, среди которых ключевыми являются: снижение рождаемости, старение населения, отток трудоспособного населения, высвобождение работников в сфере сельского хозяйства. Сохраняются значительные диспропорции между регионами по показателям естественного прироста населения и миграции. Так, высокие показатели естественного прироста наблюдаются в Алматинской, Жамбылской, Кызылординской, Туркестанской, Атырауской, Мангистауской областях и городах Нур-Султане и Шымкенте. Низкие показатели естественного прироста характерны для Акмолинской, Костанайской, Северо-Казахстанской, Карагандинской, Павлодарской и Восточно-Казахстанской областей. Анализ миграционных потоков за последние 10 лет показывает наличие значительных различий между регионами. Положительное сальдо миграции имеют только Атырауская и Мангистауская области и города Нур-Султан, Алматы и Шымкент.

Решение обозначенных проблем позволит снизить демографическую нагрузку на трудоспособное население.

Проблема высвобождения кадров в сельском хозяйстве должна решаться с учетом особенностей и оценки рынка труда в каждом регионе.

В целом в Казахстане ожидается ежегодный рост численности населения до 2030 года. Наибольший прирост населения ожидается в Алматинской, Жамбылской, Мангистауской, Туркестанской областях, городах Нур-Султане, Алматы и Шымкенте, что потребует принятия мер по опережающему обеспечению жилищной, социальной и транспортно-коммуникационной инфраструктурой, созданию рабочих мест, при этом не ухудшая экологическое состояние.

В Павлодарской, Восточно-Казахстанской, Карагандинской и Костанайской областях ожидается незначительный темп роста населения, ввиду снижения уровня естественного прироста, а в Северо-Казахстанской области, напротив, прогнозируется снижение численности населения.

Анализ текущей демографической ситуации, а также ее перспективные оценки свидетельствуют о том, что сложилась существенная региональная дифференциация в демографическом развитии Казахстана. Для обеспечения эффективного регулирования и стабильного развития социально-демографических процессов необходимо обеспечить формирование демографической политики до 2030 года.

В перспективе ряд регионов страны столкнется с проблемой высвобождения и межотраслевого перетока трудовых ресурсов. В этих целях требуется принятие мер по переориентации системы подготовки кадров на новые требования рынка путем привлечения новых квалифицированных кадров из системы образования, а также путем переквалификации и переобучения кадров.

Требуется стимулирование трудовой мобильности населения в агломерации и ФГР.

Вопросы обеспечения занятости населения также должны решаться за счет развития массового предпринимательства и предоставления соответствующей государственной поддержки.

Важным направлением социальной политики страны в перспективе останется обеспечение социальной поддержки женщин на период ухода за детьми, многодетных семей, и лиц, имеющих инвалидность.

1.3. Анализ вызовов и тенденций, влияющих на территориально-пространственное развитие страны

Все страны мира подвержены воздействию глобальных и региональных факторов. Казахстан должен рассматривать глобальные тенденции, в том числе в рамках интеграционных объединений, как внешние вызовы и в то же время возможности для усиления позиций страны на мировых рынках.

С учетом мегатрендов, отраженных в Стратегии развития Казахстана до 2050 года, Концепции по вхождению Казахстана в число 30-ти самых развитых государств мира, Стратегическом плане - 2025, выявлены вызовы и тенденции, влияющие на территориально-пространственное развитие страны.

Влияние глобальных вызовов и тенденций учитывается в определении стратегических направлений развития страны и регионов.

Изменение климата

Изменение климата влечет необратимые глобальные последствия для всех стран мира. Глобальное потепление, загрязнение воздуха, почвы и водных ресурсов - все это кардинально влияет на сложившуюся систему расселения людей и конъюнктуру мировой торговли.

Признавая риски изменения климата для людей и экономики необходимо принять меры по развитию "зеленой" экономики и охране окружающей среды. Согласно 7-му Национальному сообщению ожидается повышение среднегодовой температуры воздуха в пределах 1,5-1,7 °С к 2030 году и на 2,4-2,6°С к 2050 году по отношению к базовому периоду (1980-1999 годы).

Имеется риск сокращения среднемноголетнего объема водных ресурсов Казахстана к 2030 году до 72,4 км³ (сейчас 100,5 км³).

Данные климатические изменения окажут влияние на развитие сельского хозяйства и его продуктивность, а также на здоровье населения, обеспечение питьевой водой. В связи с этим необходимо принять меры по адаптации приоритетных секторов экономики к происходящему изменению климата.

В силу ограниченности водных ресурсов для Казахстана очень важен вопрос вододеления трансграничных рек, а также последующая разработка положений и регулирования сбалансированного использования водных бассейнов рек и озер для нужд населения, сельского хозяйства и промышленности. В долгосрочной перспективе наибольшим риском являются ограничения развития отраслей промышленности, требующих высокого расхода воды, в частности, горно-металлургического комплекса и угольной энергетики.

Актуальной остается проблема Аральского моря, которая затрагивает все страны региона и оказывает влияние на экологию Евразии. В связи с этим необходимо развивать механизмы водохозяйственного регулирования, с учетом обеспечения экологической устойчивости и стабильности инвестиций со стороны всех государств региона.

Имеется риск обострения проблемы опустынивания земель. В долгосрочной перспективе возможно усиление негативных последствий от стихийных бедствий, в том числе паводков.

Территория страны подвержена таким различным видам чрезвычайных ситуаций, как паводки, сели, снежные лавины, оползни, обвалы, землетрясения, лесные пожары и др.

В целях предупреждения и защиты населения от чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характера необходимо реализовать организационно-профилактические и инженерно-технические мероприятия. Меры должны быть направлены на развитие инфраструктуры противодействия стихийным бедствиям, в том числе сезонным паводкам и наводнениям, селям, оползням и лавинам, пожарам, землетрясениям, медико-санитарным последствиям чрезвычайных ситуаций на всей территории страны. Также необходимо рассмотреть вопрос совершенствования системы прогнозирования риска стихийных бедствий, в том числе паводков, которая позволит своевременно предупреждать население и даст возможность подготовиться к неожиданным последствиям, с использованием высоких технологий, таких как геоинформационная система и радары.

Экономике Казахстана присуща чрезмерная энергоемкость экономики, что требует модернизации существующей инфраструктуры и необходимости в полной мере использовать потенциал страны в энергосбережении и энергоэффективности.

Большой потенциал имеет "зеленая экономика", как сектор, генерирующий создание новых рабочих мест, в том числе в сельской местности. Возобновляемая энергетика по сравнению с традиционной создает в 3 раза больше рабочих мест¹¹. Это доказывает, что развитие ВИЭ имеет не только экономические и экологические выгоды, но и социальные. Согласно прогнозу Международного агентства по ВИЭ (IRENA¹²), к 2030 году в секторе чистой энергетики в мире будет занято уже 24 млн. человек¹³.

Экономическая глобализация

Протекционизм, ужесточение борьбы за таланты, а также торговые войны формируют серьезные глобальные вызовы мировой экономике.

Для каждой страны мира, включая Казахстан, остро стоит вопрос глобальной конкурентоспособности национальной экономики, ее регионов и городов. Территориально-пространственное развитие - это важные процессы стимулирования притоков прямых иностранных инвестиций, координация политик в таких отраслях, как транспорт, сельское хозяйство и окружающая среда.

_______________________________________________________________

¹¹https://www.e2.org/wp-content/uploads/2019/04/Е2-2019-CIean-Jobs-America.pdf

¹²Международное агентство по возобновляемым источникам энергии (IRENA).

¹³https://www.irena.org/DocumentDownloads/Publications/lRJENA_RE_Jobs_Annual_Review_2017.pdf

Согласно прогнозам Standard Chartered¹⁴, Bloomberg¹⁵, доля Азии к 2030 году будет составлять 35 % от мирового ВВП. Вследствие географической близости Казахстана к данным рынкам, необходима интеграция в глобальные производственно-сбытовые цепочки, в том числе в контексте интеграционных процессов в рамках Евразийского экономического союза (далее - ЕАЭС).

Интеграция в рамках ЕАЭС будет оказывать влияние на экономику Казахстана, в том числе при создании общих рынков газа, нефти и нефтепродуктов, которые предусматривают неприменение во взаимной торговле экспортных таможенных пошлин и иных ограничений.

Для Казахстана в рамках ЕАЭС необходимо решать вызовы по устранению административных барьеров и других ограничений для доступа казахстанских товаров на рынки стран-членов ЕАЭС.

Большие возможности в рамках инициативы "Пояса и Пути"¹⁶ в Казахстане представлены в сфере управления объектами транзитной инфраструктуры - два транспортных маршрута: контейнерный "Украина- Болгария-Грузия-Азербайджан-Казахстан-Китай" и автомагистраль "РФ- Кызылорда-Шымкент-Алматы-Урумчи". Необходимо также учесть негативные последствия возможного сокращения спроса на китайские товары в Европе и необходимости содержания инфраструктурных объектов.

Для Казахстана в долгосрочной перспективе замедление процесса глобализации может привести к снижению объемов привлекаемых иностранных инвестиций, трансферта технологий и сокращению товарооборота.

Новая экономическая политика Узбекистана, направленная на улучшение взаимоотношений с соседними странами, может оказать влияние на развитие приграничных регионов и ряда отраслей. Ожидается усиление конкуренции за иностранные инвестиции, квалифицированные кадры, рынки сбыта товаров.

Усиление региональной интеграции будет также способствовать активизации миграционных потоков, прежде всего, из стран Центральной Азии, что предъявит особые требования к миграционной политике Казахстана.

Вызовом для Казахстана в контексте экономической, продовольственной безопасности остается высокая доля импорта, в частности в сфере продовольствия, что требует системных мер по защите национальных интересов с учетом повышения конкурентоспособности продукции.

__________________________________________________________________

¹⁴Standard Chartered транснациональная корпорация, предоставляющая финансовые услуги.

¹⁵Bloomberg один из ведущих поставщиков финансовой информации для профессиональных участников финансовых рынков.

¹⁶Выдвинутое в 2010-х годах КНР предложение объединенных проектов "Экономического пояса Шелкового пути" и "Морского Шелкового пути XXI века".

Четвертая промышленная революция

Четвертая промышленная революция меняет структуру глобальной экономики и открывает новые технологические возможности и целые направления науки.

Цифровизация, изменение технологических платформ оказывают значительное влияние на традиционные отрасли промышленности, заменяют низко- и среднеквалифицированные кадры роботами.

В ближайшем будущем искусственный интеллект станет незаменимой опцией в бытовой и общественной жизни. В то же время, в глобальной повестке дня наиболее актуальны вопросы развития человеческого капитала и кибербезопасности. Рост влияния информационно-коммуникационных технологий, научных исследований в наукоемких секторах промышленности и услуг, а также технологии Big Data сформировали новое направление науки - экономику знаний.

Для Казахстана в условиях четвертой промышленной революции необходимо последовательно внедрять новые технологии с целью улучшения качества жизни населения и окружающей среды.

"Умные города" и инфраструктура позволяют более точно оценивать нужды населения и соответственно способствовать ускорению роста экономики через сокращение издержек, снижение рисков и облегчение ежедневных перемещений и взаимодействий граждан.

В долгосрочной перспективе применение новых материалов может радикально снизить спрос на продукцию черной и цветной металлургии.

Негативным эффектом технологического прогресса может стать дисбаланс на рынке труда, который необходимо поддерживать за счет подготовки, переподготовки новых кадров.

Демографические вызовы

Урбанизация и миграция усиливаются в глобальном масштабе. Внедрение новых технологий и эффект масштаба приводят к росту объемов межрегиональной и трансграничной миграции. В частности, численность трансграничных мигрантов во всем мире выросла более чем в три раза до 250 млн. человек.

При этом наибольший рост населения до 2030 года ожидается в крупных городах и агломерациях. Города обеспечивают более 70 % мирового ВВП и аналогичную долю в создании новых рабочих мест.

В развитых странах отмечается тенденция к сокращению и старению населения, в то время как многие развивающиеся страны переживают всплеск рождаемости.

Рост численности населения повлечет за собой увеличение спроса на продукты питания, водные ресурсы, энергоносители. Это является возможностью для Казахстана использовать свой потенциал для удовлетворения спроса мировой экономики.

В Казахстане возрастет демографическая нагрузка на трудоспособное население, доля которого будет снижаться, главным образом, за счет увеличения населения пенсионного возраста. Это произойдет на фоне экономического развития, улучшения качества и увеличения продолжительности жизни.

При этом в рамках концепции "серебряной экономики" новую возможность для роста получат производители товаров и услуг для пожилых людей. В мировом масштабе "серебряная экономика" создаст миллионы дополнительных рабочих мест и увеличит ВВП на 2-2,5 % (согласно расчетов компаний Accenture¹⁷ и Oxford Economics¹⁸).

_______________________________________________________________

¹⁷Accenture - глобальная компания, один из лидеров мирового рынка профессиональных услуг и цифровых технологий.

¹⁸Oxford Economics - английская консалтинговая компания, лидер в области глобального прогнозирования и количественного анализа

Раздел 2. Направления территориально-пространственного развития

2.1. Цель и задачи, основные подходы территориально- пространственного развития Республики Казахстан

Учитывая, что Прогнозная схема разрабатывается в целях реализации Стратегического плана 2025, были проанализированы все инициативы в рамках семи реформ.

В ходе анализа были выявлены инициативы, имеющие территориально-пространственный, региональный аспект, которые нашли свое отражение в Прогнозной схеме.

Цель Прогнозной схемы - создание условий для повышения благосостояния населения на основе реализации потенциала развития регионов страны.

Разработка Прогнозной схемы базируется на следующих принципах:

1) обеспечения территориальной целостности страны - независимо от форм приграничного сотрудничества и экономической интеграции;

2) гармонизации экономического роста и защиты окружающей среды - базовые стандарты качества жизни должны быть обеспечены на всей территории страны, с учетом сохранения экосистемы и соблюдения экологических требований;

3) рациональности структуры расселения населения с учетом модели "люди к инфраструктуре" - создание экономических условий в населенных пунктах, имеющих экономический потенциал и перспективы развития, в том числе за счет совершенствования административно-территориального устройства (укрупнение, объединение, переподчинение) в целях улучшения внутренних и внешних связей;

4) самостоятельности регионов в выборе приоритетов развития, что означает активизацию потенциала регионов путем мобилизации факторов производства и приведения инициатив "снизу-вверх" с нисходящими приоритетами. Самостоятельность регионов будет заключаться в решении вопросов регионального и местного значения, том числе касательно поддержки бизнеса, привлечения инвестиций, содействия занятости, развития инфраструктуры и управления кадровыми ресурсами. На республиканском уровне будут сохранены стратегические вопросы, такие как обеспечение обороноспособности и национальной безопасности, законности и правопорядка, единой налоговой, бюджетной, транспортно-коммуникационной и энергетической, социальной политики и ряд других. При этом вопросы реализации крупных инвестиционных проектов будут в обязательном порядке согласовываться с Правительством РК.

Для реализации данных принципов будут использованы следующие подходы к территориально-пространственному развитию:

1) развитие "точек роста" с учетом управляемой урбанизации;

2) обеспечение базового качества жизни на основе системы региональных стандартов.

Подход 1. Развитие "точек роста" с учетом управляемой урбанизации

Анализ мирового экономического развития показывает, что территориальные диспропорции в уровне доходов и производства неизбежны и являются следствием неравномерности экономического роста. Опыт успешного развития показывает, что оно происходит в условиях территориальной концентрации производства.

Суть подхода заключается в том, что за счет мер, принимаемых по развитию "точек роста", произойдет "перелив" экономической активности, благосостояния на остальные территории за счет экономической интеграции.

В "точках роста" должны быть созданы привлекательные условия для привлечения и проживания талантов.

В условиях бюджетных ограничений необходима концентрация трудовых, финансовых и производственных ресурсов в "точках роста" - агломерациях, городах, опорных сельских населенных пунктах в рамках ФГР.

Территориально-пространственное развитие Казахстана в предстоящее десятилетие должно быть направлено на повышение экономической и демографической плотности.

Согласно методике Организации экономического сотрудничества и развития под "точками роста" подразумеваются конкретные населенные пункты в формате ФГР¹⁹, которых в Казахстане определено 18 - в основном крупные, большие города и другие населенные пункты, входящие в зону ежедневной трудовой миграции (численность населения в 18 ФГР около 11,2 млн. человек).

В отношении моно и малых городов будет проведена оценка потенциала социально-экономического развития. Моно и малые города, находящиеся под влиянием крупных агломераций, будут рассматриваться в рамках экономических систем этих агломераций.

Имеется потенциал экономической интеграции между крупными и малыми городами, за счет локализации производств на периферии ФГР.

Политика "управляемой урбанизации" будет заключаться в принятии превентивных мер (принцип "люди к инфраструктуре") в ответ на массовый приток сельского населения в города. В этой связи будут использованы такие инструменты как комплексное управление земельными ресурсами и транспортным планированием, инвестирование в социальную и инженерную инфраструктуру для удовлетворения потребностей населения и бизнеса, расширение "зеленых зон" с применением "зеленых" технологий. Увеличение уровня урбанизации в долгосрочной перспективе позволит как расширить вклад сектора услуг в экономику, так и создать новые виды услуг, обеспечивающие стабильный рост числа рабочих мест. Также развитие сектора услуг позволит трудоустроить работников, высвобождающихся из других секторов экономики, а также молодых специалистов, впервые входящих на рынок труда.

__________________________________________________________________

¹⁹Функциональный городской район - это аналог агломерационных образований на региональном уровне. При этом ФГР объединяет: а) город-ядро с населением не менее 100 тыс. чел. и плотностью не менее 1000 чел. на 1 кв. км (при этом не являющийся частью другого ФГР или моногородом); б) окружающие населенные пункты, не менее 15 % трудового населения которых участвует в ежедневной маятниковой миграции в город-ядро.

Стратегия развития "точек роста" реализовывалась в развитых и успешно развивающихся странах, в том числе в странах ЕС, Южной Корее, КНР, Малайзии, Саудовской Аравии и др.

Подход 2. Обеспечение базового качества жизни в регионах на основе системы региональных стандартов

Территориально-пространственное планирование является важным инструментом обеспечения устойчивого развития и повышения качества жизни, включая образование и здравоохранение, общественную безопасность, доступ к качественной питьевой воде, электроэнергии, сети интернет, а также чистую окружающую среду независимо от экономических возможностей регионов.

В рамках системы региональных стандартов предусматриваются конкретные требования и показатели доступности социальных благ и государственных услуг, обеспеченности транспортной, культурно-спортивной, деловой, производственной, цифровой инфраструктурой для населенных пунктов городской и сельской местности.

Учитывая возрастающие потребности, для городской местности показатели региональных стандартов будут охватывать больше сфер, чем в сельской местности.

Высокие стандарты качества жизни позволят конкурировать городам с другими экономическими центрами приграничных государств.

Низкий потенциал социально-экономического развития малочисленных СНП предполагает нецелесообразность строительства дорогостоящей инфраструктуры.

В этой связи необходимо стимулировать применение менее затратных, инновационных механизмов обеспечения населения базовыми услугами, что будет способствовать территориальному выравниванию базовых показателей уровня жизни. Например, максимальное использование потенциала подземных вод для обеспечения сельских населенных пунктов питьевым водоснабжением с использованием блок-модулей. Имеется большой потенциал применения ВИЭ для обеспечения энергоснабжением отдаленных, малочисленных сельских населенных пунктов, фермерских хозяйств (солнечные батареи, гибридные установки и др.).

Дальнейшее развитие сельских территорий невозможно без эффективного развития местного самоуправления, повышения экономической самостоятельности местного самоуправления. С 2020 года планируется повсеместное внедрение самостоятельного бюджета на уровне города районного значения, села, поселка, сельского округа.

Отсутствие экономической базы для внедрения самостоятельного бюджета у ряда сельских округов может стать препятствием для обеспечения базового качества жизни в регионах. Так, по результатам анализа,²⁰ не во всех сельских округах целесообразно внедрять самостоятельный бюджет, ввиду отсутствия экономических перспектив - малочисленность, миграционный отток, отсутствие хозяйствующих субъектов и налогооблагаемой базы. В связи с этим местным исполнительным органам необходимо переподчинить, укрупнить сельские округа с низким потенциалом социально-экономического развития с ближайшими сельскими округами по принципу "слабый к сильному".

Обеспечению базового качества жизни населения также будет способствовать децентрализация полномочий, в части передачи ряда функций на местный уровень, в том числе предоставление права по созданию коммунальных организаций, способствующих осуществлению аппаратами акимов сельских округов своих функций по решению вопросов местного значения.

В рамках фискальной децентрализации необходимо передать часть налогов, сборов и других обязательных платежей на местный уровень управления. Совершенствование системы межбюджетных отношений, распределение трансфертов, субвенций также будут стимулировать регионы для использования внутренних ресурсов расширения налогооблагаемой базы.

Подход по обеспечению базового качества жизни в регионах применялся в таких странах, как Австралия, Бразилия, Канада и Индия.

В целом новые подходы к территориально-пространственному развитию будут способствовать повышению качества жизни в городах и отдаленных районах.

Применение данных подходов при решении нижеследующих задач является необходимым условием достижения цели Прогнозной схемы:

Задача 1. Развитие регионов и городов, сельских и приграничных территорий с учетом конкурентных преимуществ и перспектив.

В рамках данной задачи необходимо содействовать повышению конкурентоспособности регионов, городов, сельских и приграничных территорий на основе их конкурентных преимуществ и потенциала.

Обеспечение экономической самостоятельности регионов будет достигаться за счет дальнейшего делегирования полномочий между уровнями государственного управления. Это позволит расширить полномочия регионов по самостоятельному определению необходимых мер политики для достижения стратегических целей, поставленных перед ними, в частности, в вопросах поддержки бизнеса, привлечения инвестиций, содействия занятости, развития инфраструктуры.

Для снижения зависимости регионов от целевых трансфертов и субсидий необходима выработка мер по стимулированию регионов к принятию активных действий по развитию экономики регионов с учетом их конкурентных преимуществ и потенциала.

_________________________________________________________________

²⁰Из результатов исследования 2017 года "Экспертно-аналитическое сопровождение совершенствования региональной политики, в том числе вопросы местного управления" проведенного АО "Институт экономических исследований".

В целях формирования единого экономического рынка необходимо принять меры по развитию межрегиональной конкуренции и кооперации. Эти меры будут включать применение системы рейтинга регионов по легкости ведения бизнеса, внедрение процесса обоснования инвестиций из республиканского бюджета, создание стимулов для развития сотрудничества между регионами.

Задача 2. Содействие расселению населения с учетом управляемой урбанизации.

Мобильность населения и предприятий влияет на структуру землепользования и пространственные взаимосвязи.

Основные потребности человека, которые влияют на структуру расселения, связаны с наличием мест для проживания, работы, образования, услуг и мест отдыха.

Любая территория распадается на пространства повседневной деятельности, где население постоянно перемещается по маршруту: "место жительства - место работы - ежедневные услуги". Например, ежедневно в город Алматы въезжает 250 тыс. автомобилей, в город Нур-Султан около 100 тыс. автомобилей.

Дальнейшее расселение населения в городской и сельской местности будет определяться в большей степени не природными, а экономическими и экологическими факторами.

В приграничных населенных пунктах необходимо в приоритетном порядке внедрять блага и услуги системы региональных стандартов.

При разработке месторождений природных ресурсов должен широко применяться вахтовый метод, без образования новых населенных пунктов.

Для сохранения постоянного расселения все СНП должны иметь сеть дорог в удовлетворительном состоянии, пригодных для круглогодичного движения.

Население должно иметь возможность подключения по доступной цене к электроэнергии, водо и газоснабжению, интернету. Человек должен иметь возможность получать основные услуги в "шаговой доступности" или иметь доступ к их получению в ближайшем административном центре на общественном транспорте каждый день.

Задача 3. Инфраструктурная обеспеченность территорий.

В достижении целей территориально-пространственного развития страны, особая роль отводится территориально-связующей и базовой инфраструктуре, в том числе транспортной, социальной, коммуникационной, энергетической и другой.

Перспективное расселение население должно осуществляться с учетом развития транспортно-коммуникационной инфраструктуры, которая будет формировать пространственный каркас структуры расселения и стимулировать реализацию принципа "люди к инфраструктуре".

В реализацию инициативы "Повышение качества автомобильных дорог и развитие придорожных услуг" Стратегического плана-2025, значительные объемы финансирования будут направлены на содержание, ремонт и реконструкцию местных дорог, что повысит мобильность людей и товаров. Схема расположения перспективных объектов сервиса вдоль автомобильных дорог международного и республиканского значения позволит повысить занятость в регионах.

Также в рамках реализации инициативы "Продолжение развития транспортной инфраструктуры по лучевому принципу" Стратегического плана- 2025 будет создаваться интегрированная инфраструктура пригородного транспорта для обеспечения связи между городами и пригородами. Областные центры будут соединены с городами-хабами Нур-Султаном, Алматы, Актобе и Шымкентом, средние и малые города в рамках областей будут соединены с областными центрами по "лучевому" принципу.

Эффективному территориально-пространственному развитию будет способствовать развитие сети местных дорог. В предстоящее десятилетие предстоит полностью устранить инфраструктурные разрывы внутри регионов. СНП будут связаны дорогами с твердым покрытием с центрами сельских округов и районными центрами, в то время как районные центры, моно и малые города внутри областей будут соединены с областными центрами.

Все виды транспорта должны эффективно взаимодействовать и дополнять друг друга в целях обеспечения потребностей населения, бизнеса и транзитного потенциала.

Согласно системе региональных стандартов²¹ автодороги должны быть в удовлетворительном состоянии с надлежащим обслуживанием и доступны для передвижения населения, независимо от времени года.

В крупных городах совершенствование организации общественного транспорта должно дополнять и частично вытеснять растущее автомобильное движение.

Опорные СНП также должны быть приоритетами для инвестирования в необходимую инфраструктуру, что послужит дополнительным импульсом к улучшению качества жизни в сельской местности.

Планы развития социальной инфраструктуры в предстоящее десятилетие должны быть увязаны с демографическим прогнозом, потребностью населения в услугах, развитием частного сектора, ГЧП и перспективами развития населенных пунктов.

В рамках инициативы "Развитие "зеленых" Стратегического плана -2025 технологий" в регионах будут реализовываться различные инфраструктурные проекты, снижающие энергоемкость, использующие ВИЭ, как в городской, так и в сельской местности. В регионах, испытывающих проблемы с энергообеспечением, уполномоченным государственным органом будут приняты меры по отбору для финансирования "зеленые проекты", в том числе посредством выпуска "зеленых" облигаций Международным финансовым центром Астана.

_________________________________________________________________

²¹Региональный стандарт - это перечень благ и услуг социального, инфраструктурного и экологического характера и требования к ним, призванный повысить их доступность, как в городской, так и в сельской местности, в контексте повышения качества жизни в целом.

В целях снижения цифрового неравенства сельской местности, в рамках инициативы "Развитие информационно-коммуникационной инфраструктуры" Стратегического плана-2025 будет обеспечен высокоскоростной доступ к интернету дополнительно для около 1 300 СНП к 2030 году. В целях рациональности расходования бюджетных средств, при отборе опорных СНП необходимо учесть их экономический потенциал и прогноз по численности и миграции населения.

Это также позволит провести интеграцию всех баз данных государственных органов на республиканском и местном уровнях, "оцифровать" земельные, водные и др. ресурсы с использованием возможностей геоинформационных систем. Мониторинг качественных изменений природных ресурсов должен осуществляться на постоянной основе. В результате чего повысится доступность различных электронных государственных услуг и сервисов по всей стране, что позволит сократить излишние передвижения и расходы населения, бизнеса.

Достижение данной задачи подразумевает приверженность системному подходу к развитию инфраструктуры, который требует согласованности действий центральных государственных и местных исполнительных органов по обеспечению населения региональными стандартами во всех населенных пунктах.

Задача 4. Обеспечение базовыми стандартами качества жизни населения, независимо от экономических возможностей регионов и места проживания.

В рамках данной задачи предполагается реализация требований системы региональных стандартов для различных населенных пунктов - от опорных сел до городов республиканского значения.

Для каждого уровня административно-территориальной единицы разработаны свои стандарты. Для четырех агломераций региональные стандарты соответствуют международному уровню. Для них предусмотрены максимальный пакет социальных стандартов и самые передовые достижения в инженерной и транспортной инфраструктуре (геоинформационные технологии, инфраструктура пространственной информации, "Smart City" и другие). Это позволит агломерациям конкурировать на международной арене за инвестиции, ресурсы, таланты и другое, а также перерасти в города мирового уровня. В центрах ФГР будут обеспечены самые высокие в республике стандарты, не ниже уровня крупных городов соседних стран.

В рамках инициативы "Реализация концепции "Smart City" Стратегического плана-2025 во всех областных центрах и городах республиканского значения будет реализована концепция "Smart City" на основе опыта городов Нур-Султана и Акколя, предусматривающего применение высокотехнологичных решений для рационального использования и управления ресурсами.

В рамках реализации инициативы "Обеспечение доступа к питьевой воде" Стратегического плана - 2025 будет увеличено бюджетное финансирование строительства новых объектов водоснабжения и водоотведения и реконструкция уже действующих объектов. Для крупных и больших городов должны быть выработаны новые механизмы финансирования строительства, реконструкции и модернизации инженерной инфраструктуры.

В целях обеспечения базовыми стандартами качества жизни населения будет реализован ряд системных мер:

1) центральными государственными органами будут пересмотрены отраслевые приказы, нормативы по сети организаций, требования к качеству услуг с учетом современных условий, специфики регионов;

2) местные исполнительные органы на основе актуализированных отраслевых нормативов должны обеспечить базовыми стандартами качества жизни населения.

При этом с учетом текущей ситуации, демографического прогноза и экономических возможностей в регионах, требования к региональным стандартам могут быть выше республиканских требований;

3) необходимо пересмотреть методологические подходы к расчету трансфертов исходя из сокращения разрывов в обеспечении услугами и благами базового стандарта качества жизни населения между регионами, внутри регионов между городской и сельской местностью. При этом расчет трансфертов должен иметь не только компенсирующий, но и стимулирующий характер для регионов. Это поможет сформировать сильные стимулы для местных органов власти к более эффективной поддержке экономического развития.

Задача 5. Развитие человеческого капитала.

В целом, реализация положений Прогнозной схемы и соответствующих мероприятий по территориально-пространственному развитию должны создавать условия для развития человеческого капитала в стране.

Необходимо принять меры по сокращению разрывов в доступности образования, обеспечению продуктивной занятости, снижению безработицы, повышению мобильности населения, росту доходов населения.

С целью развития человеческого капитала будет обеспечена доступность к качественному образованию. В учебные программы среднего образования будут включены 8ТЕМ²²-элементы, направленные на развитие новых технологий, научных инноваций, математического моделирования, программирования, робототехники и начальной технологической подготовки.

В предстоящие годы в системе образования необходимо решить проблемы с сокращением малокомплектных школ в сельской местности, в первую очередь общего и основного среднего образования, не затрагивая малокомплектные начальные школы. В перспективе работа должна быть направлена на окончательную ликвидацию аварийных и трехсменных школ.

________________________________________________________

²²Science, technology, engineering, mathematics (STEM) - используется при определении методологии в области образования и выборе учебного плана в школах с целью повышения конкурентоспособности в области развития науки и технологий.

Вместе с тем, в соответствии с потребностями рынка труда продолжится работа по развитию системы ТиПО, созданию в селах комплекса "школа- колледж", профилизации городских организаций ТиПО, а также обеспечению гарантированного государством получения первой рабочей профессии бесплатно, в том числе через курсовую подготовку.

Будут приняты меры по повышению качества образования в регионах. Необходимо в каждом регионе обеспечить появление одного конкурентоспособного ВУЗа и сети организаций ТиПО с модернизацией материально-технической базы 20 ВУЗов и 180 колледжей, что позволит повысить качество подготовки кадров.

Приоритетными направлениями развития человеческого капитала будут:

1) обеспечение доступности и инклюзивности системы образования, подготовка кадров, обладающих качественными и востребованными навыками. Подготовка кадров будет увязана с перспективными потребностями отраслей экономики, в том числе в сфере развития ВИЭ;

2) содействие продуктивной занятости.

В рамках инициативы "Поддержка работников, высвобождаемых в результате модернизации и цифровизации предприятий" Стратегического плана-2025 в регионах предполагается реализация совместных дорожных карт, предусматривающих создание новых рабочих мест (в том числе через предоставление крупным бизнесом долгосрочных заказов и оказание иного содействия в освоении востребованной продукции на предприятиях МСБ региона), переобучение и другие меры содействия занятости.

Продолжится стимулирование мобильности населения при добровольном переселении в рамках инициативы "Содействие добровольному переселению" Стратегического плана -2025. Государственная поддержка будет заключаться в предоставлении переселенцам субсидий на возмещение годовых расходов по найму (аренде) жилья и оплате коммунальных услуг, а также мер по трудоустройству на новом месте жительства после переселения.

В целях обеспечения продуктивной занятости в рамках инициативы "Стимулирование организации кооперативов самозанятого населения в аграрном секторе" Стратегического плана-2025 будут приняты меры по созданию условий и оказанию государственной поддержки для максимального вовлечения самозанятого населения в сельскохозяйственную кооперацию.

2.2. Перспективы территориально-пространственного развития регионов Казахстана с учетом управляемой урбанизации

Развитие конкурентоспособной экономической специализации регионов (макрорегионов)

Сформировавшаяся экономическая специализация регионов, учитывающая географические, природные, социально-экономические условия, должна стать основой для дальнейшего развития конкурентных преимуществ и углубления специализации на мировом рынке.

Конкурентоспособная экономическая специализация регионов должна основываться на развитии базовых отраслей, с дальнейшей специализацией в производстве продукции с высокой добавленной стоимостью.

При этом конкурентные преимущества могут быть развиты за счет создания условий для внедрения новых технологий, инноваций, что позволяет странам - производителям занимать новые рыночные ниши, даже в условиях недостатка природных ресурсов, факторов. Например, Израиль, имея недостаток природных ресурсов, в особенности воды и пахотных земель, занимает лидирующие позиции в мире по экспорту сельскохозяйственной продукции.

Действующая группировка макрорегионов учитывает их сложившуюся экономическую специализацию лишь в границах страны. При этом в рамках Прогнозной схемы группировка регионов проведена с учетом зон влияния, географической структуры экспорта, рынков сбыта для казахстанских товаров и услуг за пределами страны. Перспективная конкурентоспособная экономическая специализация регионов, система расселения и характер рыночных связей приведены в таблице 2.

Для всех макрорегионов в целях углубления экономической специализации необходимо усилить связь между производством и учебными заведениями научно-исследовательского и прикладного образования.

Углубление экономической специализации Казахстана должно сопровождаться постоянной оценкой потенциальных рынков сбыта для адаптации к изменениям на мировых рынках.

Таблица 2 - Перспективная конкурентоспособная экономическая специализация регионов Республики Казахстан

Макрорегионы (зоны влияния, потенциальные рынки сбыта)	Регионы	Критерии зонирования:
		Перспективная конкурентоспособна я экономическая специализация регионов	Система расселения	Характер рыночных связей
1. Высокотехнологичные регионы (с учетом географии экспорта услуг)	города Нур-Султан, Алматы, Шымкент	Развитие сферы услуг, науки, цифровых Технологий, инноваций с ориентацией на экспорт.	Агломерационная	Создание условий для долгосрочного инвестирования в НИОКР и инновации.
2. Добывающие регионы (с учетом географии экспорта, а также приграничные территории РФ, Узбекистана)	Атырауская, Актюбинская, Западно-Казахстанская, Мангистауская и Кызылординская области	Реализация индустриальных проектов в базовых и обрабатывающих отраслях, развитие сопутствующих услуг. Ориентация обрабатывающей промышленности на экспорт.	Дисперсная с дальнейшей концентрацией в городах-"точках роста"	Создание условий для привлечения ведущих инжиниринговых компаний мира с последующим выходом на иностранные рынки.
3. Индустриальные регионы (с учетом географии экспорта, а также приграничные территории РФ)	Восточно- Казахстанская, Карагандинская и Павлодарская области	Появление новых индустрий на базе и вокруг традиционных отраслей экономики, развитие сферы услуг.	Дисперсная с дальнейшей концентрацией в городах-"точках роста"	Создание условий для развития производства высокотехнологичных продуктов и встраивания в глобальные цепочки добавленной стоимости.
4. Индустриально- аграрные регионы (с учетом географии экспорта, а также приграничные территории РФ, Китая, Узбекистана, Кыргызстана)	Акмолинская, Алматинская, Жамбылская, Костанайская, Северо-Казахстанская и Туркестанская области	Органическое сельское хозяйство, развитие аквакультуры. Создание национальных конкурентоспособны х производств с высокой добавленной стоимостью с акцентом на экологичность и экспортоориентированность.	Дисперсная с дальнейшей концентрацие й в опорных СНП	Создание условий для обеспечения внутреннего рынка сельскохозяйственной продукцией и развитие экспортного потенциала

Стратегические направления развития регионов

Как показывает мировой опыт, во всех развитых странах экономические реформы сопровождались развитием базовых отраслей с последующим переходом на углубление специализации.

Так, Южная Корея за 60 лет превратилась из отсталой сельскохозяйственной страны в государство с высокотехнологичной экономикой. Германия, Франция и Великобритания продолжают оставаться мощными промышленными центрами Европы за счет усложнения базовых отраслей и создания их высокотехнологичных подотраслей.

Исторически сложившаяся специализация регионов страны, имеющаяся богатая минерально-сырьевая база и природные ресурсы, географическое положение страны, значительный накопленный опыт и кадровый потенциал в базовых отраслях страны, создают задел для усложнения региональных отраслевых структур экономики и формирования новых конкурентоспособных специализаций регионов.

В этой связи перспективная специализация регионов страны будет направлена на структурную диверсификацию экономики и рост производительности.

Приоритеты экономической специализации регионов на долгосрочную перспективу могут быть определены исходя из уровня развития и диверсифицированности экономик регионов, а также имеющихся отраслей.

Для регионов с постиндустриальной экономикой (города Нур-Султана и Алматы) приоритетами развития должны стать структурно-технологическая модернизация производства, в первую очередь, за счет создания новых высокотехнологичных, наукоемких производств, обновления и реконструкции на базе новых, чистых технологий, действующих с целью повышения конкурентоспособности экономики городов. Приоритетными направлениями специализации должны стать развитие информационных систем, создание новых производств по выпуску лекарственных средств и препаратов, прогрессивных видов строительных материалов и конструкций, экологичных продуктов питания, электроники, бытовой техники. Необходимо осуществлять стимулирование внедрения инноваций, развитие научно-исследовательских структур, поддержку научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ, формирование технопарков и технополисов.

Для добывающих регионов страны основным приоритетом в перспективе должно стать повышение экономической сложности. В этой связи приоритетной задачей на перспективу является диверсификация экономики, связанная с глубокой переработкой нефти, развитием отраслей обрабатывающей промышленности, сферы услуг, транспорта и логистики. Реализация инвестиционных проектов будет направлена на диверсификацию структуры местной экономики и модернизацию действующих производств, что позволит снизить зависимость от традиционных отраслей и конъюнктуры мировых цен на сырье. Политика развития обрабатывающего сектора позволит увеличить занятость. В этой связи, также необходимо создавать условия для повышения квалификации работников, развития культуры регулярного переобучения как фактора востребованности на рынке труда.

Необходимо обеспечить переход к новым ресурсосберегающим и экологически чистым технологиям, позволяющим не только комплексно использовать природные ресурсы, но и обеспечить восстановление нарушенных экосистем.

Для индустриальных регионов страны в качестве долгосрочных приоритетов устойчивого развития может стать структурно-технологическая модернизация производства, в первую очередь, за счет создания новых высокотехнологичных, наукоемких производств, коренного обновления и модернизации действующих с целью повышения конкурентоспособности экономики регионов. Стимулирование развития науки и инноваций будет способствовать усложнению их экономик и формированию конкурентоспособных экспортоориентированных специализаций.

С учетом структурных особенностей для аграрно-промышленных регионов ключевое значение будет иметь диверсификация их экономик на основе ускоренного развития обрабатывающей промышленности, сельского хозяйства, транспорта и логистики, сферы услуг с высокой добавленной стоимостью.

В целом в перспективе для всех регионов важно уделить особое внимание внедрению энергосберегающих и ресурсосберегающих технологий, развитию ВИЭ, увеличению доли переработки отходов и снижению энергоемкости. Все это позволит создать новые рабочие места с востребованными навыками, в том числе для высвобождаемых кадров из других отраслей.

Практически во всех регионах имеются потенциал и условия для развития туризма. В связи с этим регионами будут приняты меры по повышению туристической и рекреационной привлекательности территорий, развитию культурно-исторического и архитектурного наследия, созданию новых туристических структур и оздоровительных комплексов.

Приоритетами будут создание условий для привлечения инвестиций и создание новых рабочих мест в перспективных отраслях, поддержка деловой активности и развитие предпринимательства.

Настоящий документ дает прогнозные варианты развития отраслей регионов на основе вышестоящих документов и международного опыта, на которые Правительство Республики Казахстан и местные исполнительные органы должны ориентироваться. Вместе с тем, местные исполнительные органы будут иметь самостоятельность в определении приоритетов конкурентоспособной экономической специализации исходя из текущей социально-экономической ситуации страны и региона, а также внешней конъюнктуры.

Территориально-пространственное развитие

Казахстан имеет большой транспортно-логистический потенциал. Трансконтинентальные маршруты позволяют значительно сократить время на транспортировку грузов между Азией и Европой.

Железнодорожный транспорт играет ведущую роль в обеспечении грузовых перевозок, как внутри страны, так и за ее пределами.

В стране сформировано и действуют 5 международных железнодорожных транспортных коридоров ("Северный коридор Трансазиатской железнодорожной магистрали", "Южный коридор Трансазиатской железнодорожной магистрали", "Центральный коридор Трансазиатской железнодорожной магистрали", "ТРАСЕКА", "Север - Юг").

Меры по развитию железнодорожной отрасли на перспективу будут направлены на строительство участков железных дорог для обеспечения новых кратчайших маршрутов транспортировки грузов по территории Казахстана, а также повышения конкурентоспособности транспортных коридоров и транспортного комплекса в целом, в системе евроазиатских путей сообщения.

В перспективе железнодорожный транспорт сохранит ведущую роль в обеспечении грузовых перевозок как внутри страны, так и в экспортных направлениях. Приоритетом будет развитие существующих и строительство новых железных дорог, связывающих регионы между собой и являющихся частью международных транзитных коридоров, проходящих по территории Республики Казахстан. В перспективе до 2030 года планируется реализация проекта по строительству обводной железнодорожной линии в обход узла Алматы сообщением "Жетыген-Казбек Бек".

Значительное влияние на развитие экономик областей страны и реализацию транзитного потенциала будут оказывать автомобильные дороги. Ключевую роль в увеличении транзитных потоков будет играть международный транспортный коридор "Западная Европа-Западный Китай".

Развитию транзитно-транспортного потенциала будет способствовать функционирование транспортно-логистического хаба Специальной экономической зоны "Хоргос-Восточные ворота", соединяющего КНР, Центральную Азию и Средний Восток. Рост товарооборота из КНР повысит значимость Специальной экономической зоны "Хоргос-Восточные ворота" в качестве "сухого порта".

В настоящее время в Казахстане действуют 6 автотранспортных коридоров ("Ташкент-Шымкент-Тараз-Бишкек-Алматы-Хоргос", "Шымкент- Кызылорда-Актобе-Уральск-Самара", "Алматы-Караганды-Нур-Султан-Петропавловск", "Астрахань-Атырау-Актау-гр. Туркменистана", "Омск-Павлодар-Семей-Майкапшагай", "Нур-Султан-Костанай-Челябинск- Екатеринбург").

Основной задачей на перспективу будет повышение и поддержание технических параметров дорог в соответствии с современными стандартами, обеспечение транспортной связности внутри регионов, между регионами и "точками роста". Перспективными до 2030 года будут следующие проекты по развитию автодорог:

- в рамках коридора "Центр - Юг" по направлению "Нур-Султан- Караганды-Балхаш-Алматы" на участке "Караганда-Балхаш-Бурылбайтал", "Центр - Запад" по направлению "Нур-Султан-Аркалык-Торгай-Иргиз- Шалкар-Кандыагаш" на участке "Нур-Султан-Аркалык-Торгай-Ыргыз- Шалкар- Кандыагаш" и "Центр - Восток" по направлению "Нур-Султан- Павлодар-Семей-Калбатау-Усть-Каменогорск" на участке "Павлодар- Калбатау";

- реконструкция и проектно-изыскательские работы на автомобильных дорогах республиканского значения: "Таскескен-Бахты (граница КНР)", "Юго- Западный обход города Нур-Султана", "Усть-Каменогорск-Алтай- Большенарымское-Катон-Карагай-Рахмановские ключи", "Бейнеу-Акжигит- граница Республики Узбекистан (на Нукус)", "Щучинск-Зеренда", "Ушарал- Достык", "Алматы-Усть-Каменогорск с обходом города Сарканда", "Граница РФ (на Орск)-Актобе-Атырау-граница РФ (на Астрахань)" на участках "Актобе-Кандыагаш", "Атырау-граница РФ (на Астрахань)", "Карабутак- Комсомольское-Денисовка-Рудный-Костанай", "Мерке-Бурылбайтал", "Кызылорда-Павлодар-Успенка-граница РФ", "Нур-Султан-Костанай- Челябинск", "Жезказган-Петропавловск", "граница РФ (на Астрахань)-Атырау- граница Туркменистана" на участке "Жанаозен-граница Туркменистана", "Атбасар-Кокшетау", "Уральск-Атырау", "Кокшетау - граница РФ (на Омск)", "Актобе- граница РФ (на Орск)", "Караганда-Аягоз-Тарбагатай-Бугаз", "Чапаево- Жалпактал-Казталовка-граница РФ", "Усть-Каменогорск- Семипалатинск", "Павлодар-граница РФ (на Омск)" и "Узынагаш-Карасай батыр".

Наряду с реконструкцией автомобильных дорог необходимо развивать инфраструктуру пассажирского транспорта, в том числе строительство и реконструкцию автовокзалов, пунктов обслуживания пассажиров и стоянок такси.

Для уменьшения отрицательного воздействия эрозионных процессов на состояние земельных угодий необходимо применение комплексных противоэрозионных мероприятий (организационно-хозяйственных, агротехнических, лесомелиоративных, гидротехнических), переход на адаптивно-ландшафтную систему земледелия. Для совершенствования систем земледелия и землеустройства необходим новый виток сплошного почвенного крупномасштабного комплексного картографирования с учетом специфики регионов и ландшафтно-экологического подхода, включающего подробную эрозионную съемку с определением степени фактической эродированности и диагностики процессов водной и ветровой эрозии.

В целях обеспечения населения и промышленности сельскохозяйственной продукцией и в целом продовольственной безопасности страны необходимо произвести реконструкцию и восстановление орошаемого земледелия с внедрением водосберегающих технологий при возделывании и поливе сельскохозяйственных культур.

В регионах необходимо предусмотреть природоохранные мероприятия по предотвращению опустынивания, истощения подземных вод и защите сельскохозяйственных угодий от эрозии и дефляции. Для принятия мер по улучшению состояния почвенного покрова в стране необходим анализ достоверных и регулярно обновляемых данных об актуальном состоянии почвы. Соответственно, необходимо проведение мониторинга почв по всем основным видам загрязняющих веществ.

Освоение новых технологий позволит Казахстану в среднесрочной перспективе включить в сельскохозяйственный оборот ранее неосвоенные земли в засушливых и полупустынных регионах, а также повысить общий уровень производительности отрасли.

Для широкого развития системы мониторинга водных ресурсов необходимо предусмотреть введение дополнительных гидропостов на водных объектах республики.

В целях сохранения работоспособности жизненно важного для республики предприятия - канала им. К. Сатпаева необходимо проведение полноценной его реконструкции.

Для стабилизации уровня озера Балхаш, необходимо предусмотреть возможность переброски части стока реки Каратал и возведение Узунаральской перемычки с регулирующим сооружением, которое позволит уменьшить поступление солей с ветровыми нагонами из Восточной части озера.

Значительным рычагом снижения потерь должны стать мероприятия по реконструкции крупных объектов водной инфраструктуры - магистральных каналов, водных резервуаров, плотин. Для этого будет проведено многофакторное обследование всех водохозяйственных и гидромелиоративных инфраструктурных объектов.

Политика по развитию электроэнергетики будет направлена на обеспечение сбалансированного и устойчивого развития генерации и транспортировки электроэнергии. Для повышения надежности и стабильного обеспечения электроэнергией южных регионов будет рассмотрена возможность строительства новых линий электропередачи для беспрепятственного перетока электрической энергии северных энергоисточников в южные регионы, а также объединения энергосистемы Западного Казахстана с ЕЭС Казахстана.

Перспективное размещение новых промышленных производств в регионах должно осуществляться с учетом доступа к энергетической, водной и транспортной инфраструктуре.

Небольшая емкость рынка, несложная структура экономики и экспортной корзины и закрепление сырьевых направлений являются основными причинами слабой конкурентоспособности казахстанской экономики. Поэтому в качестве приоритета территориально-пространственного развития территорий должно стать повышение конкурентоспособности регионов за счет эффективного использования имеющихся конкурентных преимуществ.

Перспективы развития территорий должны быть связаны с поддержкой конкурентоспособных производителей, развитием "экономики простых вещей", сопряжением индустриально-инновационного и пространственного развития. Концентрация ресурсов и усилий должна происходить в отдельных пространственных "точках роста" для дальнейшего развития и создания специализированных факторов, таких как инновационный потенциал, квалифицированная рабочая сила, благоприятные институциональные условия и т.д. Текущая структура расселения населения с большим количеством сельского населения и сетью множества дисперсно-размещенных населенных пунктов не отвечает требованиям формирования конкурентоспособной экономики. В современных условиях Казахстану нужна компактная территориально-пространственная структура с ярко выраженными "точками роста".

В этой связи перспективная территориально-пространственная организация страны должна быть направлена на формирование сильных урбанизированных центров экономического роста в каждом регионе страны. Они будут служить "проводниками" для интеграции региона в глобальную экономику. На национальном уровне необходимо продолжить формирование "точек роста" с интеграцией в международную технологическую цепочку.

Для повышения их потенциала предлагается формирование ФГР, включающих в себя крупные, большие города и сеть населенных пунктов из близлежащих территорий. Это позволит создать условия для реализации агломерационного эффекта на региональном уровне.

В отношении крупных городов необходимо проводить политику "контроля роста", то есть не допускать стихийного разрастания городов по площади, а обеспечивать повышение плотности застройки, что также будет способствовать повышению производительности и снижению затрат на инфраструктуру за счет "эффекта масштаба".

В этой связи для столицы, городов республиканского и областного значения необходимо установить целевые показатели плотности населения для недопущения разрастания городских территорий.

Необходимо уделить особое внимание развитию специальных экономических зон и индустриальных зон, парков, как инструментов территориально-пространственного развития регионов.

Для обеспечения безопасности граждан необходимо ограничить развитие инфраструктуры в направлении объектов, предназначенных для хранения оружия и боеприпасов Вооруженных Сил, других войск и воинских формирований Республики Казахстан.

Требуется ускорить создание интегрированной инфраструктуры пригородного транспорта в крупных и больших городах. Следует принять меры по обеспечению бесперебойного и безопасного транспортного сообщения между городами и населенными пунктами, оптимизации тарифной политики и др.

В перспективе до 2030 года обеспеченность населения жильем должна вырасти до 30 м². При этом необходимо повысить требования к качеству, экологичности и энергоэффективности жилых зданий, стимулировать применение новых методов строительства, современных материалов, а также принципиально иных подходов в планировании массовой застройки.

Местными исполнительными органами должна быть продолжена реализация мер по сносу аварийного и ветхого жилья.

В целях стимулирования урбанизации в крупных и больших городах необходимо принять меры по формированию и развитию рынка арендного жилья, в том числе за счет принятия мер по реновации территорий с ветхим и аварийным жильем.

В сфере жилищно-коммунального хозяйства (далее - ЖКХ) меры будут направлены на модернизацию и ремонт коммунальных систем.

Сети "зеленых" зон в городах и поселках должны быть связаны с "зелеными" зонами, лесами и другими природными зонами в окрестностях, а также с зонами отдыха и спорта. Особое внимание необходимо уделять регионам, в которых плотность и целостность зеленых насаждений находится под угрозой.

Имеются проблемы, связанные с загрязнением твердыми и жидкими отходами добывающих и перерабатывающих отраслей, переработкой ТБО и загрязнением водных ресурсов. Необходимы системные меры по охвату городов и прилегающих территорий очистной и улавливающей инфраструктурой, объектами утилизации промышленных отходов. При этом следует активно привлекать инвестиции, в частности через механизм ГЧП.

Особого внимание требуют вопросы обеспечения безопасности личности и общества от техногенных аварий, катастроф и стихийных бедствий путем развития инфраструктуры противодействия чрезвычайным ситуациям. Дальнейшая застройка населенных пунктов должна вестись со строгим соблюдением регламентов и ограничений для градостроительной и иной деятельности, с выявлением зон особого градостроительного регулирования, особенно, в населенных пунктах, расположенных в районах, подверженных воздействию чрезвычайных ситуаций.

Развитие агломераций и урбанизированных ареалов

Современные тенденции в мире показывают, что конкурентоспособность стран определяют не регионы, а города, тесно интегрированные с глобальными и региональными рынками. Эти тенденции прослеживаются и в Казахстане.

В перспективе до 2030 года городские агломерации будут ключевой формой территориально-пространственной организации страны.

Развитие агломераций на предстоящее десятилетие должно быть направлено на обеспечение перехода к инновационному развитию, их превращение в полноценные центры экономического роста в национальном и глобальном масштабах, переход с акцента развития отраслевой специализации к усилению параметров комфорта проживания, качества жизни и поддержки торгуемых, высокопродуктивных секторов. Агломерации должны будут конкурировать с крупными агломерациями Евразийского пространства за ресурсы, инвестиции и таланты.

Экономическое позиционирование агломераций необходимо осуществлять не только в рамках страны, а на уровне открытой системы с учетом глобальных городов-конкурентов. Для центров агломераций долгосрочной целью должно стать вхождение в признанные международные рейтинги по качеству жизни, такие как Mercer²³, Economist²⁴ и другие.

Для городов Нур-Султана и Алматы долгосрочным ориентиром будет вхождение в число городов мирового уровня, а города Шымкент и Актобе должны выйти на уровень городов евроазиатского пространства.

В зоне межрегионального влияния столичной агломерации находятся Сибирский Федеральный округ РФ (население в 2017 году 19,3 млн. человек), Центральный и Северный Казахстан (4,5 млн. человек) с общей численностью населения в охватываемой зоне свыше 23,8 млн. человек. Города-конкуренты с населением свыше миллиона человек в макрозоне - Красноярск, Новосибирск, Омск. Для международного значения столичной агломерации и схожих условий развитии ориентиром может служить Абу-Даби.

В зоне межрегионального влияния Алматинской агломерации в качестве международного хаба находятся Узбекистан, Синьцзян-Уйгурский автономный район (КНР), Кыргызстан, Таджикистан, некоторые провинции в торговых отношениях с Казахстаном в Северном Пакистане и Северном Афганистане, а также Северная Индия. Население Казахстана внутри макрозоны 3,7 млн. человек, за пределами страны около 48,7 млн. человек. Крупнейший город- конкурент по людности Урумчи (КНР). Для Алматинской агломерации ориентиры для развития в качестве самых быстроразвивающихся финансовых центров - Стамбул и Дубай.

__________________________________________________________________

²³Рейтинг, проводимый международной консалтинговой компанией Меrсеr по уровню качества жизни.

²⁴Индекс качества жизни, разработанный компанией Economist.

В зоне межрегионального влияния Шымкентской агломерации находятся Туркестанская, Кызылординская и Жамбылская области с общим населением 4,8 млн. человек, а также Ташкентская, Ферганская, Андижанская и Наманганская области Узбекистана и Кыргызстан с общим населением 17,6 млн. человек. Людность зоны потенциального взаимодействия Шымкентской агломерации 22,4 млн. человек. Основные города - конкуренты по людности Ташкент, Бишкек. Ориентиром по диверсификации экономики и повышению добавленной стоимости могут стать города агрологистического уклада Парма (Италия) и Гуаньчжоу (КНР).

В зоне влияния Актюбинской агломерации внутри страны в соответствии со значением хаба Западного региона находятся Атырауская, Западно- Казахстанская, Мангистауская и собственно Актюбинская области с населением 2,7 млн. человек. Непосредственно в зоне возможного влияния Актюбинской агломерации остаются приграничные территории РФ с населением 42 млн. человек. Города-конкуренты Казань, Челябинск, приволжская зона и Самара-Тольяттинская агломерация.

Требуется изменение походов в управлении агломерациями. Необходимо четкое разделение функций и специализации между центрами и его пригородными зонами, это позволит синхронно развивать все зоны агломерации. В целях оценки социально-экономического развития агломераций и принятия управленческих решений необходимо организовать статистический учет по агломерациям. Одним из ключевых параметров будущего развития будет улучшение экологического состояния агломераций.

Стратегические цели по развитию агломераций на предстоящее десятилетие будут направлены на дальнейшую концентрацию в них населения за счет миграционного прироста, их позиционирования, как центров инноваций и компетенций, улучшение экологии (снижение вредных выбросов, расширение "зеленых" зон), повышение качества базовой и "мягкой" инфраструктуры.

Градостроительная политика должна соответствовать дальнейшей тенденции урбанизации. Увеличение городского населения приведет к значительному увеличению энергопотребления в городах. Принимая во внимание, что здания потребляют около 50 %, всей вырабатываемой энергии, основное внимание должно быть уделено проектированию и строительству энергоэффективных, энергосберегающих зданий. Есть и другие возможности повышения устойчивости, качества и эффективности использования зданий и участков, а именно стандарты и инвестиции. Например, национальная система "Зеленая звезда" (Green Star System), разработанная Советом по экологическому строительству Австралии, является рейтинговой системой, которая помогает повысить устойчивость зданий и сообществ. Архитектурно-планировочная политика в городах должна быть ориентирована на восстановление и сохранение архитектурного наследия, в том числе памятников истории и культуры, достопримечательностей. В агломерациях есть необходимость строительства современных мусороперерабатывающих заводов (опыт Швеции).

Столичная агломерация. Центр агломерации, город Нур-Султан, в перспективе будет позиционироваться, как открытый глобальный город, привлекательный для талантов, с развитой постиндустриальной экономикой.

В агломерации развитие получат креативные индустрии, инновации, сфера высокотехнологичных товаров и услуг, ориентированных на экспорт. Производство товаров переместится в пригородные зоны, тем самым обеспечивая рабочие места и доходы в периферийной зоне.

Формирование интегрированной транспортной инфраструктуры за счет создания систем Скоростного автобусного транспорта (далее - CAT) и Легкорельсового транспорта (далее - ЛРТ) разгрузит улицы центра агломерации и повысит мобильность населения.

В этой связи, развитие социальной, инженерной, транспортной инфраструктуры в пределах столичной агломерации должно осуществляться с опережением темпов роста численности населения.

В рамках развития "зеленой экономики" имеются возможности установки ветростанций и солнечных фотоэлементов.

Алматинская агломерация. Город Алматы станет катализатором инноваций, извлекая выгоду из своей включенности в глобальные цепочки добавленной стоимости, а также высокой концентрации специализированных научно-исследовательских институтов, международных компаний и провайдеров.

Являясь центром дистрибуции, Алматы будет реализовывать функции хаба для всего Казахстана. Усилению роли города, как хаба Южного региона, будет способствовать реализация инициативы "Пояса и пути".

В перспективе необходимо принять меры по экономическому укреплению городов-спутников²⁵ Алматы (Каскелен, Талгар, Есик), а также - города Капшагай, поселков Узынагаш и Шелек. Продолжится реализация проекта "GateCity²⁶", как города-спутника Алматы. Это будет способствовать более равномерному развитию периферийной зоны агломерации и избежать чрезмерной загруженности центра агломерации. Приоритетом экономического развития агломерации должна стать инновационно-ориентированная экономика с акцентом на экспорт. В перспективе центр Алматинской агломерации будет позиционироваться, как финансовый и деловой центр регионального и международного значения, туристских услуг, науки и инноваций, логистики и дистрибуции.

_________________________________________________________________

²⁵Город-спутник - это город или поселок городского типа, развивающийся близ более крупного города и тяготеющий к нему как к центру в производственном, хозяйственном и культурно-бытовом отношении.

²⁶Один из городов проекта G-4 City

Для улучшения транспортной связности в агломерации необходимо ускорить формирование CAT и ЛPT, интегрированных с другими видами транспорта.

Необходимо принять меры по переводу на газ автомобилей и общественного транспорта, расширять сеть заправок для электромобилей.

В целях улучшения экологической ситуации необходимо реализовать следующие меры: вынос "грязных" производств за черту города, создание новых парков и рекреационных зон, вовлечение в хозяйственный оборот вторичных ресурсов коммунальных отходов за счет переработки ТБО.

Для города необходимо разработать план мероприятий по управлению климатическими и географическими рисками.

Шымкентская агломерация. Шымкентская агломерация станет транспортно-логистическим хабом, Южными воротами страны, эффективно использующим свое транзитное преимущество, с развитой сферой услуг, науки и инноваций, торговли и перерабатывающего сектора, в том числе в сельском хозяйстве. Экономическая политика агломерации в перспективе должна быть направлена на обеспечение устойчивости экономики. Для полноценного развития в качестве центра агломерации необходимо развитие сектора услуг в сферах финансов, страхования, телекоммуникаций, туризма, досуга и другие.

Для повышения своей конкурентоспособности в перспективе перед агломерацией встанет вопрос о необходимости развития направлений "Индустрии 4.0". Применение технологий "BigData" повысит эффективность функционирования городского хозяйства.

В центре агломерации необходимо решить проблемы низкой обеспеченности врачами и средними медицинскими работниками, дефицита мест в дошкольных учреждениях и школах.

Необходимо проведение планомерной градостроительной политики на принципах компактности города и полного охвата инженерно-коммуникационной инфраструктурой.

С ростом численности населения центра агломерации будут приняты меры по повышению пропускной способности городских дорог, в том числе строительству развязок, объездных дорог, железнодорожного и автовокзала. В перспективе с учетом направлений маятниковой миграции целесообразно рассмотреть строительство систем CAT и ЛPT.

Актюбинская агломерация. Центр агломерации, город Актобе, станет городом-хабом на территории Западного Казахстана. В настоящее время в мире усиливается влияние трендов Четвертой промышленной революции и внедрение практик "Индустрии 4.0". Для Актобе, как промышленного города в первую очередь наиболее значимыми окажутся технологии автоматизации рутинных процессов, распределенных реестров данных и ЗD-печати.

Агломерации необходимо извлечь выгоды из своего географического положения. Реализация инициативы "Пояса и пути", а также формирование нового экономического коридора "Север-Юг"27 будут способствовать усилению роли города Актобе, как центра роста и крупного транспортного узла западного Казахстана.

Перспективное развитие агломерации будет основываться на реализации крупных и системных проектов на основе кластерного подхода, в таких приоритетных отраслях как сфера услуг, транспорт и логистика, химическая промышленность, энергетика, строительство, переработка сельскохозяйственной продукции.

Увеличение численности населения в агломерации может быть достигнуто за счет миграционного прироста, прежде всего из других областей западного региона, что особенно актуально ввиду прогнозируемого снижения добычи нефти и высвобождения трудовых ресурсов.

Регион имеет транспортные связи со всеми центрами экономического роста. Укрепление межрегиональной связности будет обеспечено за счет реконструкции и повышения категорий существующих автомобильных дорог республиканского значения. Необходимо завершение реализации таких крупных проектов, как "Центр - Запад", "Актобе-Атырау-Астрахань", "Актобе- Хромтау-Карабутак-Улгайсын", которые позволят улучшить транспортно-транзитный потенциал всей Актюбинской области.

В целях обеспечения перспективной потребности отраслей экономики и населения агломерации энергетическими ресурсами необходимо строительство 3-ей нитки газопровода-отвода от "Бухара-Урал" в город Актобе.

В городе Актобе необходима реализация концепции "Smart City" с внедрением цифровых технологий во все сферы жизнедеятельности населения.

Требуется внедрение новых подходов в городском планировании, предусматривающих эффективное освоение городского пространства за счет уплотнения застройки. Необходимы системные меры по охвату города и прилегающих территорий очистной и улавливающей инфраструктурой, объектами утилизации промышленных отходов с применением "зеленых" технологий. Необходимо активно использовать механизмы ГЧП.

Для реализации конкурентных преимуществ Актюбинской агломерации необходимо выработать инструменты для привлечения дополнительных бюджетных и внебюджетных ресурсов. Для агломерации важно обеспечение синхронного развития окраин города Актобе вместе с центром. В целях диверсификации экономики агломерации необходимо также уделить особое внимание развитию специальных экономических зон и индустриальных зон, центров коммерциализации технологий для придания дополнительного импульса развитию инноваций.

К 2030 году требуется реализация мер по улучшению экологического состояния территорий всех четырех агломераций, в том числе ликвидация загрязнения водных ресурсов и земель производственными отходами и ТБО, обеспечение инфраструктуры по раздельному сбору и переработке ТБО во всех районных центрах, входящих в агломерации. Также местным исполнительным органам необходимо на постоянной основе осуществлять санитарную очистку территорий для улучшения состояния окружающей среды с применением результатов космического мониторинга мест размещения отходов.

_________________________________________________________________

²⁷Соглашение о международном транспортном коридоре "Север-Юг" было подписано Россией, Индией и Ираном, позже, к соглашению присоединились Белоруссия, Казахстан, Оман, Таджикистан, Азербайджан, Армения, Сирия, Болгария, Киргизия, Турция и Украина.

Формирование ФГР

Политика развития ФГР до 2030 года будет базироваться на основе учета основных факторов, влияющих на региональное развитие: миграция, управляемая урбанизация, цифровизация, "Smart City", инклюзивное развитие.

Формирование ФГР вокруг областных центров и прилегающих к ним пригородных зон, имеющих с городами социально-экономические связи, будет осуществляться по принципу "люди к инфраструктуре".

Необходимо принятие мер по обеспечению безопасности проживания в ФГР: обязательное освещение улиц, дворов, пешеходных дорожек и установка камер видеонаблюдения в общеобразовательных, медицинских, культурных и спортивных организациях. Внедрение технологии "Smart City" в управлении инфраструктурой городов позволит повысить комфорт и безопасность проживания населения, а также приведет к рациональному использованию городских ресурсов

К 2030 году ожидается увеличение уровня урбанизации до 65 %. Наиболее урбанизированными регионами будут Карагандинская область (85,4 %), Павлодарская область (78,3 %), Актюбинская область (75,7 %).

В центрах ФГР необходимо организовать деятельность филиалов ведущих национальных университетов для обеспечения развития человеческого капитала, обучения востребованным специальностям, преимущественно технологической направленности, а также модернизации научно-образовательной инфраструктуры. Центры ФГР должны стать точками притяжения молодых и креативных талантов.

С целью повышения качества здравоохранения необходимо открыть филиалы ведущих республиканских клиник в центрах ФГР. Для повышения индекса экономической сложности необходимо восстановить научно- технический потенциал в сфере обрабатывающей промышленности.

Необходимо содействовать бизнес-инициативам по развитию "экономики простых вещей", стимулировать рост инвестиций в основной капитал МСБ.

В целях развития предпринимательства необходимо увеличить объемы выделяемых средств на поддержку МСБ из местного бюджета.

Необходимо не допустить разрастание площади городов центров ФГР, а повышать плотность расселения с целью стимулирования агломерационного эффекта.

Необходимо провести модернизацию и укрепление действующих инженерно-защитных сооружений, либо предусмотреть дополнительное строительство новых защитных сооружений.

Развитие транспортной инфраструктуры ФГР должно быть направлено на усиление логистического потенциала регионов за счет связности авто- и железных дорог, максимального использования преимуществ международных транспортных коридоров, развития транспортного узла и соответствующей инфраструктуры. Необходима поддержка развития сервисных услуг, стимулирование коопераций малых производств с крупными предприятиями. Появление новых производств позволит диверсифицировать экономику городов, а также будет способствовать развитию сферы услуг. Ожидается, что ФГР будут соединены с городами-хабами, а средние и малые города в рамках областей будут соединены с центрами ФГР. Опыт стран Организации экономического сотрудничества и развития показывает, что городская политика является важнейшим источником развития и инструментом для уменьшения неравенства.

Необходимо осуществить модернизацию действующих канализационно-очистных сооружений, либо предусмотреть строительство новых, привить культуру раздельного сбора отходов. С целью улучшения окружающей среды предполагается увеличение объемов воспроизводства лесов и лесоразведения, создание "зеленых" зон вокруг ФГР, развитие частного лесоразведения.

В ФГР с центром в городе Семей, а также районах, испытавших последствия деятельности Семипалатинского ядерного полигона, необходимо уделить внимание развитию сферы здравоохранения, охраны труда и социальной защиты. В целях взаимодействия населенных пунктов внутри ФГР необходимо организовать учет социально-экономических данных, отражающих деятельность ФГР.

Развитие моно - и малых городов

Развитие моно- и малых городов в предстоящее десятилетие будет основываться на реализации их экономического потенциала. Особое внимание стоит уделить развитию моно- и малых городов, входящих в зону влияния агломераций и ФГР. Их перспективное развитие будет связано с их специализацией в экономической системе центров агломераций и ФГР, а также с использованием их потенциала географического месторасположения.

В целях обеспечения базовыми услугами и благами должна быть обеспечена бесперебойная работа объектов инфраструктуры энерго, тепло и водоснабжения.

Необходимо принять меры по повышению человеческого капитала молодежи этих населенных пунктов. Это позволит молодежи моно- и малых городов быть востребованными на рынках труда крупных городов.

Требуется реализация мер по диверсификации экономики городов, увеличению объемов финансирования геологоразведочных работ, выявлению перспективных месторождений полезных ископаемых, находящихся вблизи моно- и малых городов.

Развитие отдаленных моно- и малых городов будет преимущественно акцентировано на обеспечении базовых благ и услуг. Для всех моно- и малых городов актуальным остается развитие сектора МСБ, создание новых рабочих мест, не связанных с деятельностью доминирующей отрасли. Учитывая разные уровни социально-экономического развития для моно- и малых городов целесообразна выработка дифференцированного пакета мер поддержки.

В целом дифференцированный пакет мер для городов в зависимости от их потенциала социально-экономического развития должен быть направлен на:

1) поддержку проектов в целях повышения транспортной доступности, развития дорожной сети внутри агломерационных образований для формирования (содействия) "маятниковой" трудовой миграции населения;

2) развитие социально-рекреационной (объекты образования, здравоохранения, культуры, спорта, досуга и отдыха, парковые и развлекательные зоны) инфраструктуры;

3) поддержку МСБ, в том числе разработка новой продукции и развитие ее производства, совершенствование управления предприятиями и повышение кадрового потенциала;

4) диверсификацию и реструктуризацию монопрофильных предприятий за счет мер стимулирующего характера трансферта технологий;

5) развитие малых предприятий с высоким уровнем подетальной и технологической специализации (производство узлов и деталей, строительных материалов из местного сырья, товаров народного потребления).

Для поддержания текущей занятости населения в городах с низким социально-экономическим потенциалом необходимо принять меры по развитию малого бизнеса.

Кроме того, ряд городов не соответствуют критерию города по численности населения. В связи с этим необходимо рассмотреть вопрос их перевода в статус СНП. К таким городам в настоящее время относятся города Жанатас, Аркалык, Сергеевка, Державинск, Степняк, Темир и Жем, которые имеют низкий социально-экономический потенциал развития. Подходы по развитию данных населенных пунктов будут пересмотрены в соответствии с региональными стандартами качества жизни. Одним из инструментов поддержки может стать содействие добровольному переселению населения в региональные центры экономического роста.

Кроме того, изменение статуса города потребует внесения изменений в Закон Республики Казахстан "Об административно-территориальном устройстве Республики Казахстан" в части пересмотра количественных и качественных критериев отнесения населенных пунктов к городским и сельским, а также критериев определения монопрофильности городов.

Для моно- и малых городов с численностью населения 50 тыс. человек и более, не входящих в состав ФГР, необходимо принять конкретные меры по диверсификации экономики, поскольку сокращение рабочих мест на 1-2 градообразующих предприятиях может повлечь существенное увеличение безработицы.

Развитие сельских территорий

Политика развития сельских территорий в предстоящее десятилетие будет основываться на следующих принципах: обеспечение базовых стандартов качества жизни; стимулирование добровольного переселения; эффективность инвестиций на развитие инфраструктуры; эффективность использования земельных и водных ресурсов; экологическая безопасность.

Развитие сельских территорий будет направлено на обеспечение региональных стандартов качества жизни за счет укрупнения сельских округов. Переподчинение и укрупнение малочисленных СНП позволит повысить качество и доступность базовых социальных и государственных услуг за счет реализации модели "люди к инфраструктуре". В этих целях предполагается развитие опорных СНП. Данные населенные пункты будут центрами оказания государственных и социальных услуг и иметь достаточно развитую социальную и инженерную инфраструктуру для обеспечения региональных стандартов качества жизни по модели "люди - к инфраструктуре".

Определение опорных СНП в рамках проекта "Ауыл - Ел бeсiгi" предполагает их отбор в соответствии с потенциалом социально- экономического развитии. При этом, основными критериями будут являться демографические тенденции, транспортная доступность, степень удаленности от рынков сбыта и др. Дальнейшее развитие СНП необходимо рассматривать с учетом демографических тенденций. К 2030 году сельское население составит 7,8 млн. чел. Доля сельского населения будет преобладать в Туркестанской (83,5 %), Алматинской (75,8 %), а также Акмолинской (52,5 %), Жамбылской (59,3 %), Кызылординской (52,7 %), Мангистауской (63,0 %) областях.

В перспективе прогнозируется изменение в структуре занятости в отраслевом разрезе - сократится численность занятого населения в сельском, лесном и рыбном хозяйстве и увеличится в промышленности и строительстве, а также в сфере услуг. По сравнению с 2017 годом численность занятого населения в сельском хозяйстве к 2030 году по республике снизится на 42,0 % и составит 803,4 тыс.чел. По регионам прогнозируется снижение занятого населения в сельском хозяйстве от 34 % до 54 %, наибольшее снижение произойдет в Мангистауской (54,3 %), Актюбинской (49,8 %), Костанайской (45,4 %), Алматинской (43,1 %) и Кызылординской (41,9 %) областях.

С учетом ресурсной базы, экономического потенциала и рыночного спроса необходимо создание в сельской местности современных производств, ориентированных на замещение импортной аграрной продукции, продуктов питания и реализацию экспортного потенциала агропромышленного комплекса. Развитие данных производств будет осуществляться при соответствующей поддержке государственных органов и институтов развития. Создание сельскохозяйственных кооперативов с участием действующих сельскохозяйственных производителей позволит повысить эффективность кооперации. Важно создание условий для развития предпринимательской активности посредством повышения доступности финансовых услуг, в том числе микрокредитования, финансового лизинга.

В целях управляемой урбанизации будут оказаны меры поддержки мобильности и миграции сельского населения, в том числе через содействие добровольному переселению граждан из населенных пунктов с низким потенциалом социально-экономического развития в опорные СНП и крупные города.

Приграничные территории

Как показывает мировой опыт, приграничное положение является одним из наиболее эффективных факторов социально-экономического развития территории. Пример США, Канады, КНР, Великобритании и других развитых стран показывает, что территории, используя свои преимущества приграничного месторасположения, стали зонами опережающего развития в своих государствах. Ключевым элементом, влияющим на территориально-пространственную организацию приграничных регионов, является их транзитное и приграничное расположение. Так, по территории регионов проходят участки международных транзитных коридоров, к примеру "Западная Европа-Западный Китай", имеются узловые железнодорожные станции. Приграничные регионы характеризуются транспортной связностью и близостью к крупным городам соседних государств.

Фактором, способствующим территориально-пространственному развитию страны, станет эффективное использование имеющихся ресурсов и развитие торгово-экономических отношений приграничных территорий с сопредельными государствами.

Для усиления геополитического положения страны и недопущения возникновения обезлюдевших приграничных территорий требуется решение вопросов по развитию производственной, социальной, инженерно-транспортной инфраструктуры.

Вопросам комплексного развития приграничной инфраструктуры должно быть уделено особое внимание в период до 2030 года.

Для дальнейшего развития приграничных регионов необходимо инвестировать в инфраструктуру опорных СНП. Особое внимание стоит уделить развитию 8 малых городов (Жаркент, Зайсан, Сарыагаш, Шардара, Шемонаиха, Мамлютка, Булаево, Жетысай). В Алматинской области продолжится реализация мер по развитию города Нуркента, в рамках развития специальной экономической зоны "Хоргос-Восточные ворота".

Развитие инфраструктуры приграничных опорных СНП и городов должно проводиться в комплексе с развитием пограничной инфраструктуры. Обеспечением базовым уровнем качества жизни должно быть охвачено не только население приграничных населенных пунктов, но и военнослужащие пограничной службы и их семьи.

Необходимо повышать инфраструктурный потенциал приграничных регионов, как транспортно-логистических центров (далее - ТЛЦ). Строительство приграничных ТЛЦ необходимо при пунктах пропуска или вблизи к территории пунктов пропуска на казахстанском участке таможенной границы Таможенного союза.

Приоритетными задачами развития ТЛЦ Казахстана в приграничных регионах будут являться три основных направления:

реализация транзитного потенциала;

развитие пассажирских перевозок;

развитие экспорта и внутренних потребностей экономики.

Логистические объекты необходимо дифференцировать по уровню обслуживания товаропотоков и работе транспортных систем для формирования стройной структуры логистической системы на приграничной территории страны. При формировании государственных политик следует рассматривать Казахстан как открытую систему. Необходимо рассматривать конкурентоспособность регионов Казахстана в более широком масштабе, как конкурентоспособность среди регионов ЕАЭС, Северо-Западной части КНР и стран Центральной Азии.

Все меры должны сопровождаться симметричным (с крупнейшими городами сопредельных государств) развитием приграничных городов страны (принцип: города-конкуренты). Приграничные регионы должны позиционироваться в качестве важнейших зон международного экономического сотрудничества. На приграничных территориях, обладающих потенциалом участия в приграничной торговле, целесообразно рассмотреть вопрос создания международных центров приграничного сотрудничества по аналогии с Международным центром приграничного сотрудничества "Хоргос".

В этой связи перспективы развития приграничных территорий будут связаны с применением широкого комплекса мер, таких как точечное субсидирование товаропроизводителей с целью повышения их конкурентоспособности в рамках ЕАЭС и вне его пределов, обеспечение доступа предприятий к кредитным ресурсам и снижение бремени их обслуживания; предоставление дополнительных налоговых стимулов несырьевому сектору; создание инфраструктуры с целью привлечения инвестиций. Далее необходима поддержка развития кооперационного сотрудничества в промышленности стран ЕАЭС. Для этого странам ЕАЭС необходимо реализовать следующие меры:

- организовать площадки для поиска партнеров, проведение переговоров и заключение предварительных договоров (биржи субконтрактации);

- оказывать консультативную поддержку предприятиям промышленности по поиску партнеров в кооперации.

На основе реализации крупных совместных проектов Казахстану необходимо встраиваться в баланс использования ресурсов и цепочки добавленных стоимостей РФ, КНР и стран Центральной Азии.

В связи с этим, необходимо активизировать производственные и инфраструктурные проекты на приграничных территориях, как инструменты повышения межгосударственного взаимодействия.

2.3. Определение критериев и требований Системы региональных стандартов

Система региональных стандартов будет способствовать формированию инклюзивного общества, в котором будет обеспечено равенство возможностей для всего населения страны.

При разработке показателей для региональных стандартов были учтены показатели различных индексов, характеризующих качество жизни - "Better life index²⁸" ОЭСР, "Рейтинг качества жизни в городах мира" MERCER, "Индекс развития человеческого потенциала" Программы развития Организации объединенных наций²⁹.

________________________________________________________________

²⁸Индекс, разработанный ОЭСР для сравнения благосостояния в разных странах по 11 аспектам.

²⁹Индекс развития человеческого капитала, разработанный ООН.

Цель системы региональных стандартов - установить базовые требования, которым должна соответствовать среда проживания в сельской и городской местности.

Для каждого уровня административно-территориальных единиц должны быть обеспечены свои базовые региональные стандарты. При этом необходимо выстроить перераспределительные процессы межбюджетных отношений в целях сокращения разрывов в доступности благ и услуг системы региональных стандартов между регионами и внутри регионов.

Раздел 3. Прогнозные параметры развития страны

Расчет прогнозных параметров развития страны произведен на основе показателей Стратегического плана развития Республики Казахстан до 2025 года, утвержденного Указом Президента Республики Казахстан от 15 февраля 2018 года № 636, с учетом Стратегической карты ключевых национальных индикаторов.

Всего предусматривается 9 прогнозных параметров развития регионов страны до 2030 года.

В разрезе регионов	1) Рост среднедушевых реальных денежных доходов населения*, % прироста от уровня 2016 г.		2) Доля малого и среднего бизнеса в ВВП*, %ВДСкВВП		3) Обеспеченность населения жильем**, кв. м на одного человека		4) Уровень урбанизации на начало года, %
1	2		3		4		5
	2019	2030	2019	2030	2019	2030	2019	2030
Республика	6	122,9	28,2	40	22,4	30	58,2	65
Акмолинская	15	180,5	28,6	44	22,8	29,0	47,2	54,8
Актюбинская	10,4	150	19,9	30	22,7	28,9	70,7	75,7
Алматинская	16,7	226,3	28,5	43	19,4	24,6	22,4	33,4
Атырауская	-2,4	56,5	20	31	22,1	28,4	52,1	56,8
Восточно-Казахстанская	12,3	134,4	14,9	23	21	26,6	61,6	69,6
Жамбылская	7,8	89	20,1	31	17,1	21,6	39,7	48,1
Западно-Казахстанская	2,8	76,8	42,5	65	21,2	26,8	52,0	59,6
Карагандинская	8,8	91,8	13,8	21	24	30,4	79,6	85,4
Костанайская	16,3	189	27	41	22,8	29,0	54,5	61,6
Кызылординская	7,4	87,9	14,5	22	20,5	26,0	44,3	51,7
Мангистауская	0,6	176,5	19,4	29	23,5	29,7	40,0	51,1
Павлодарская	6,2	131,9	18,3	28	22,6	26,7	70,6	78,3
Северо-Казахстанская	6,9	113,7	26,3	29,4	22	27,9	45,6	51,7
Туркестанская	0,2	95,5	23,2	35	18,1	24,3	19,6	27,6
город Шымкент	0,4	89,7	25	32,7	22,1	29,6	100	100
город Нур-Султан	0,5	112,1	48,7	74	32,6	42,2	100	100
город Алматы	2,3	87,1	36,3	55	28,9	36,6	100	100

* - Рассчитаны методом скользящей средней, умноженной на темпы роста до 2050 года согласно данным Стратегической карты-2025; ** - Прогнозный фонд жилья рассчитан пропорционально к факту по регионам;

В разрезе регионов	5) Обеспечение широкополосным доступом к Интернет СНП***, единиц		6) Доля автомобильных дорог областного и районного значения в хорошем и удовлетворительном состоянии*, %;
1	2		3
	2019	2030	2019	2030
Республика	685	1250	71,0	97,0
Акмолинская	0	47	74,3	98,3
Актюбинская	11	36	56,0	97,6
Алматинская	89	223	81,0	100,0
Атырауская	16	18	57,0	95,4
Восточно-Казахстанская	33	111	81,0	98,5
Жамбылская	68	119	85,0	100,0
Западно-Казахстанская	60	92	31,0	75,7
Карагандинская	27	52	80,0	100,0
Костанайская	32	53	69,0	98,0
Кызылординская	56	73	65,0	95,0
Мангистауская	1	8	93,0	100,0
Павлодарская	6	34	82,6	100,0
Северо-Казахстанская	0	79	65,0	99,5
Туркестанская	286	305	74,1	100,0
город Шымкент	-	-	-	-
город Нур-Султан	-	-	-	-
город Алматы	-	-	-	-

* - Рассчитаны методом скользящей средней, умноженной на темпы роста до 2050 года согласно данным Стратегической карты-2025;

*** - Источник: Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности РК;

7) Доля электроэнергии от возобновляемых источников энергии (кроме крупных ГЭС), % от общего объема производства ****% должна достичь к 2019 году 2,3 %, к 2030 году 10 %;

**** . Источник: Министерство энергетики РК.

8) "Разрыв развития по ВРП на душу населения между регионами"* рассчитан по методике, указанной в Стратегическом плане-2025 (8 регионов с максимальными значениями на 9 регионов с минимальными значениями) и будет составлять к 2019 году - 3,2 и к 2030 году - 2,6 раза;

9) "Доля переработки отходов" **** должна достичь к 2019 году - 14 % от всего объема, образуемого ТБО, к 2030 году доля переработки отходов - 40 %.

Институциональная схема взаимосвязи документов территориально-пространственного развития

Реализация Прогнозной схемы будет осуществляться посредством реализации нижестоящих документов системы государственного планирования - государственных программ, стратегических планов государственных органов, программ развития территорий, стратегий развития национальных управляющих холдингов, национальных холдингов, национальных компаний с участием государства в уставном капитале.

Для построения вертикали документов территориально-пространственного развития необходимо обеспечить методологическую преемственность "Прогнозная схема - Государственной программы развития регионов - Программ развития территорий". При этом особая функциональная роль отводится Госпрограмме развития регионов, которая должна с учетом потребностей и потенциала регионов по матричной схеме фиксировать распределение бюджетных средств в рамках других государственных программ, с недопущением дисбалансов в финансировании между регионами. Государственная программа развития регионов должна стать координирующим документом в части учета влияния различных отраслевых индикаторов, показателей на сокращение разрывов в обеспечении региональными стандартами качества жизни населения.

Территориально-пространственное планирование зависит от налаженного взаимодействия документов по всей вертикали.

В конечном счете, Программы развития территорий имеют особую важность, так как они затрагивают конкретного благополучателя. Местные исполнительные органы должны планировать свою деятельность исходя из приоритетов, инициатив вышестоящих документов, координировать планирование с соседними регионами, привлекать к участию местное население на основе широких консультаций.

В рамках системы "снизу-вверх" должны быть учтены все исходящие от регионов инициативы, а им в свою очередь должна быть оказана методологическая и институциональная поддержка из центра.

Единая база информации для пространственного управления

Инфраструктура пространственных и статистических данных является необходимым условием для разработки стратегических и программных документов территориально-пространственного развития.

Для улучшения качества регионального анализа необходимы улучшения территориальных данных и статистического учета. Наличие территориальных данных может помочь раскрыть потенциал регионов.

В настоящее время требуется больше статистических данных на местном уровне. Текущие данные доступны только для административных районов и необязательно соответствуют структурам рынков труда и другим аспектам повседневной жизни. Соответственно, существует потребность в статистических данных по ФГР, городам, агломерациям.

Данные для целей территориально-пространственного планирования должны содержаться в Национальной инфраструктуре пространственных данных.

Государственная корпорация "Правительство для граждан" к 2021 году в рамках государственной программы "Цифровой Казахстан" завершит разработку трех проектов - "Национальной инфраструктуры пространственных данных" (НИПД), "Национальной геоинформационной системы" (НГИС), "Единой информационной системы кадастрового учета и регистрации прав на объекты недвижимости".

Использование данных НИПД во многом будет способствовать лучшему пониманию территориально-пространственной организации территорий и работы рынков, особенно рынка жилья и рынка рабочей силы, а также транспортной инфраструктуры и тенденций их развития.

Инфраструктура пространственных данных активно используется за рубежом в процессе территориально-пространственного планирования.

В территориально-пространственном развитии США, Япония, КНР, Австралия, Канада, Индия, Малайзия, стран ЕС широко используется Национальная инфраструктура пространственных данных.

Использование НИПД позволяет:

повысить качество принимаемых решений на основе углубленной аналитической обработки информации;

прогнозировать и моделировать последствия управленческих решений на базе использования информационно-аналитических систем;

повысить инвестиционную привлекательность регионов;

предупреждать чрезвычайные ситуации и эффективно ликвидировать их последствия;

эффективно использовать земельные ресурсы и повысить производительность сельского хозяйства;

обеспечить более эффективное бюджетное планирование за счет консолидации полной информации о наличии, протяженности, состоянии инженерных сетей, объектов социальной инфраструктуры и ее увязке с демографическим прогнозом.

Раздел 4. Схемы перспективного развития регионов

1. Перспективное расселение населения.

2. Развитие железнодорожного транспорта и аэропорты.

3. Уровень урбанизации.

4. Прогноз обеспеченности населения жильем до 2030 года.

5. Развитие системы газоснабжения и электроснабжения.

6. Потенциал развития ВИЭ, переработка ТБО.

7. Схема перспективной экономической специализации регионов.

Примечание: расшифровка аббревиатур:

АО	-	акционерное общество
ВВП	-	валовой внутренний продукт
ВИЭ	-	возобновляемый источник энергии
ВРП	-	валовой региональный продукт
ВУЗ		высшее учебное заведение
ГЧП	-	государственно-частное партнерство
ЕАЭС	-	евразийский экономический союз
ЖКХ	-	жилищно-коммунальное хозяйство
кВтч	-	киловатт- часов
КНР	-	Китайская Народная Республика
КС МНЭ РК	-	Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан
ЛРТ	-	Легкорельсового транспорта
МНЭ РК	-	Министерство национальной экономики Республики Казахстан
МСБ	-	малый и средний бизнес
ОЭСР	-	Организация международного сотрудничества и развития
РФ	-	Российская Федерация
CAT	-	скоростного автобусного транспорта
CKO	-	Северо-Казахстанская область
СНП	-	сельские населенные пункты
США	-	Соединенные Штаты Америки
ТБО	-	твердые бытовые отходы
ТиПО	-	техническое и профессиональное образование
ТЛЦ	-	транспортно-логистический центр
ТЭЦ	-	теплоэлектроцентраль
ФГР	-	функциональный городской район
ШПД	-	широкополосный доступ