Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға еңбек-түзеу мекемесінің түрін анықтау жөніндегі сот тәжірибесі туралы

Қазақ КСР Жоғарғы Соты Пленумының 1961 жылғы 7 желтоқсандағы N 4 Қаулысы, Пленумның 1962-жылғы 22-қыркүйектегі N 11, 1968-жылғы 12-маусымдағы N 5, 1971-жылғы 28-желтоқсандағы N 11, 1973-жылғы 8-маусымдағы N 3, 1984-жылғы 29-маусымдағы N 7 және 1987-жылғы 18-желтоқсандағы N 15 қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен бірге. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 23 маусымдағы N 7 нормативтік қаулысымен.

Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға еңбек-түзеу мекемесінің түрін анықтау жөніндегі сот тәжірибесін зерттеу соттардың қылмыстық істерді қарағанда заң талаптарын орындауда елеулі қателіктер мен оны бұзуға жол беретіндігі байқалды.

Сотталған адамға қатаң режимдегі еңбек-түзеу колониясын анықтау үшін бас бостандығынан айыруға бұрынғы шартты сотталғандықты тану қажет пе, жоқ па деген мәселені шешуде сот тәжірибесінде бірізділік жоқ.

Кей жағдайларда соттар бас бостандығынан айыруға қатаң режимдегі еңбек-түзеу колониясын тағайындау үшін бас бостандығынан айыруға екі жолы сотталғандығы қажет деп қателеседі.

ҚК-тің 23-1-бабында көрсетілген деректер бола тұра соттар сотталған адамды ерекше қауіпті рецидивист деп тану туралы мәселені талқылаудың байыбына бара алмайды, соның салдарынан еңбек-түзеу колониясынан түрі дұрыс анықталмайды.

Басқа жағдайда бас бостандығынан айыруға сотталғандарға сот еңбек- түзеу мекемесінің түрін мүлде тағайындамайды.

Еңбек-түзеу мекемесінің түрін тағайындағанда жіберілген қателіктерді түзету тәртібі туралы сот тәжірибесінде бірізділік жоқ. Кей жағдайда облыстық соттар кассациялық тәртіппен істі қарағанда халық соттарының үкімін бұзып, істі сотта қайта қарауға жібереді де, кейде бұл мәселені шешу заңда бірінші сатыдағы соттың құзырына беріле тұра, еңбек-түзеу колониясының түрін өздері анықтайды.

Сотталғандарға еңбек-түзеу мекемесінің жеңілірек немесе неғұрлым қатаң түрін тағайындағанда соттар ондай шешімнің дәлелдерін үкімде көрсетпейді.

Кейбір облыстық соттар сотталғандардың шағымы бойынша істі кассациялық тәртіппен қарағанда заң талаптарын бұза отырып, оларға бірінші сатыдағы сот анықталғаннан гөрі еңбек-түзеу колониясының неғұрлым қатаң түрін тағайындайды.

Семей облыстық соты сотталған адамға дәлелі бойынша еңбек-түзеу колониясының жеңілірек түрін тағайындау жөнінде прокурордың жіберген наразылығын қарағанда заңды бұза отырып, колонияның неғұрлым қатаң түрін өзі анықтаған.

Үкімдерде еңбек-түзеу мекемесінің түрін дұрыс анықтау үшін мәні бар сотталғандардың бұрынғы сотталғандығы, жасы және басқа да ол туралы деректер мәліметтерде толық көрсетілмейтіндігі де жиі ұшырасады.

Аталған кемшіліктерді жою, сондай-ақ бас бостандығынан айыруға сотталғандарға еңбек-түзеу мекемесін анықтаудың тәртібін реттейтін заңды дұрыс және бірізді қолдану мақсатымен Қазақ КСР Жоғарғы Сотының Пленумы

Қаулы етеді:

1. Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға еңбек-түзеу мекемесінің түрін дұрыс анықтаудың, жазаның сақтандыру және тәрбиелеу мақсатын жүзеге асыруда маңызды мәні бар екеніне соттардың назары аударылсын.

Бас бостандығынан айыруға сотталғандарға еңбек-түзеу мекемесінің түрін ҚК-тің 23-бабына және КСРО Жоғарғы Соты Пленумының "Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға еңбек-түзеу мекемесінің түрін соттардың тағайындау тәжірибесі туралы" 1971-жылғы 19-қазандағы N 8 қаулысына Пленумның 1973-жылғы 30-наурыздағы N 8, 1976-жылғы 25-маусымдағы N 5, 1977-жылғы 21-қыркүйектегі N 12 және 1979-жылғы 6-қыркүйектегі N 6 қаулылары енгізген өзгертулерге сәйкес қатаң жүргізілсін (Пленумның 1984-жылғы 29-маусымдағы N 7 қаулысының редакциясы).

2. (Қазақ КСР Жоғарғы Соты Пленумының 1971-жылғы 28-желтоқсандағы N 10 қаулысына сәйкес күшін жойды).

3. Қатаң режимдегі еңбек-түзеу колониясында жазаны өтеу, әдеттегідей, бас бостандығынан айыруға сотталғандарға жаңадан қылмыс жасағаны үшін үкім шығарылған сәтте сотталғандығы жойылған және арылғандығына қарамастан бұл жаза түрін бұрын өтеп шықса да тағайындалатыны соттарға түсіндірілсін.

(Пленумның 1971-жылғы 28-желтоқсандағы N 10 қаулысының редакциясы).

3 "а" ҚК-тің 23-бабының 7-бөлігіне сәйкес сотталған адамға колонияның жеңілірек немесе неғұрлым қатаң тәртіптегі түрін тағайындаған жағдайда сот үкімде қабылдаған шешімінің дәлелдерін көрсетуге міндетті.

Ондайда соттар абайсызда жасалған қылмыстан, сондай-ақ ҚК-тің 23-бабының 4-бөлігіндегі үшінші абзацта көрсетілген қасақана қылмысы үшін бірінші рет бас бостандығынан айыруға сотталғандарды - жалпы тәртіптегі еңбек-түзеу колонияларында, басқа ерекше қауіпті рецидивист деп танылмаған бас бостандығынан айыруға сотталғандарды - еңбек-түзеу колонияларының кез келген түрінде (ерекше режимдегі колония мен қоныс колонияларынан басқа), кәмелетке толмаған еркек жынысты сотталғандарды - күшейтілген режимдегі колония орнына жалпы режимдегі еңбек-тәрбиелеу колонияларында өтеуді тағайындауға қақылы.

Ондайда соттың алғаш рет бас бостандығынан айыруға кәмелетке толмаған еркек жынысты сотталғандарға жалпы режимдегі колония орнына күшейтілген режимдегі еңбек-тәрбиелеу колониясында өтеуді тағайындауға қақысы жоқ екендігі ескерілуге тиіс.

(Пленумның 1987 ж. желтоқсандағы N 15 қаулысының редакциясы).

4. Қатаң режимдегі еңбек-түзеу колониясын тағайындауға мыналар өз өзінен негіз бола алмайды.

а) егер ҚК-тің 25-бабының 3-бөлігіне сәйкес түзеу жұмыстары бас бостандығынан айырумен ауыстырылса, бұрынғы түзеу жұмыстарына соттау;

б) бұрынғы бас бостандығынан айыруға шартты соттау, сондай-ақ ҚК-тің 30-бабына сәйкес бас бостандығынан тәртіп батальонына жіберіп айыру;

в) егер жоғарғы сатыдағы сот шешімдерімен іс қысқартылып, үкім бұзылған, яки үкім өзгертіліп бас бостандығынан айыруға қатысты емес жаза тағайындалған немесе шартты соттау қолданылған болса, іс кассациялық не қадағалау тәртібімен қаралғанға дейін соттың үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында болу;

г) егер бас бостандығынан айыру жазасы рақымшылық ету, кешірім жасау, сондай-ақ мерзімдердің ескіріп кету жағдайына байланысты үкім орындалмаса, бас бостандығынан айыруға соттау;

д) егер жазаның тағайындалған мерзімі жұмыс орнында толық өтелсе немесе бұл жазаның орнына мерзімінен бұрын шартты босату қолданылса, еңбекке міндетті түрде тарта отырып, бас бостандығынан айыруға шартты соттау;

е) бұлтартпау шаралары ретінде тұтқынға алу мерзімінің шегінде бас бостандығынан айыруға соттау (Пленумының 1971-жылғы 18-желтоқсандағы N 10 қаулысының редакциясы).

5. ҚК-тің 23-1-бабында көрсетілген деректер болған жағдайда сот үкім шығарар кезде сотталған адамның ерекше қауіпті рецидивист деп танылуы туралы мәселені талқылап, шешуге және осыған байланысты еңбек-түзеу колониясының тиісті түрін анықтауға міндетті.

Ерекше қауіпті рецидивист деп танылған адам туралы шешім үкімнің қорытынды бөлігіне жазылуға тиіс.

ҚК-тің 23-1-бабында көрсетілген деректер болмаған жағдайда (тиісті қылмысы үшін сотталу саны аз болса немесе аталған баптың 1, 2, 3-тармақтарында көрсетілмеген қылмыстары үшін соттау саны қажетті және тіпті көп болса да) сотталған адам ерекше рецидивист бола алмайды.

Негізінен адамды ерекше қауіпті рецидивист деп танымау негіздері бойынша үкім, тек қана осы негіздер бойынша прокурордың берген кассациялық наразылығы немесе жәбірленушінің шағымы бойынша кассациялық тәртіппен бұзылуы мүмкін.

6. Егер бірінші сатыдағы сот үкім шығарғанда бас бостандығынан айыруға сотталған адамға еңбек-түзеу мекемесінің түрін анықтамаған болса, онда сол сот ҚІЖК-нің 356 және 357-баптарын қолданып бұл мәселе бойынша қосымша ұйғарым шығарады.

7. Соттың сотталған адамға еңбек-түзеу мекемесінің түрін анықтайтын үкім бөлігі сотталғанның шағымы немесе прокурордың наразылығы, яки жалпы негізде сот қадағалауы тәртібі бойынша екінші сатыдағы сотта қайта қаралуы мүмкін. Кассациялық немесе қадағалау сатысындағы сот еңбек-түзеу мекемесінің түрін тек жұмсартуға ғана қақысы бар. Сотталған адамға еңбек- түзеу колониясының неғұрлым жұмсақ тәртібі негізсіз дәлелдермен тағайындалып, наразылық қанағаттандырылған жағдайда, сот үкімінің бұл бөлігі бұзылып, іс басқа құрамдағы сол сотқа жаңадан қайта қарауға беріледі, ал ол сол бойынша ұйғарым шығарады.

8. Қылмыстық істерді қараған кезде еңбек-түзеу мекемесінің түрін анықтауға мәні бар сотталған адамның бұрынғы сотты болуы және басқа да деректер туралы мәліметтерді соттың мұқият анықтап алуына олардың назары аударылсын.

9. Облыстық соттар еңбек-түзеу мекемесінің түрін дұрыс тағайындалуына қадағалауды күшейтіп, бұл жұмысты оқтын-оқтын қорытып, кездескен кемшіліктерді жоюға шаралар қолданатын болсын.

О СУДЕБНОЙ ПРАКТИКЕ ПО ОПРЕДЕЛЕНИЮ ВИДА ИСПРАВИТЕЛЬНО-ТРУДОВОГО УЧРЕЖДЕНИЯ ЛИЦАМ, ОСУЖДЕННЫМ К ЛИШЕНИЮ СВОБОДЫ (с изменениями, внесенными постановлениями Пленума от 22 сентября 1962 г., № 11, от 12 июня 1968 г., № 5, от 28 декабря 1971 г., № 11, от 8 июня 1973 г., № 3, от 29 июня 1984 г., № 7, от 18 декабря 1987 г., № 15)

Постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 7 декабря 1961 г. N 4. Утратило силу - нормативное постановление Верховного Суда РК от 23 июня 2006 года N 7 (вводится в действие со дня официального опубликования)

Сноска. Постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 7 декабря 1961 г. N 4 утратило силу - нормативное постановление Верховного Суда РК от 23 июня 2006 года N 7 (вводится в действие со дня официального опубликования).

Изучение судебной практики по определению вида исправительно-трудового учреждения лицам, осужденным к лишению свободы, показывает, что при рассмотрении уголовных дел суды допускают серьезные ошибки и нарушения требований закона.
В судебной практике нет единообразия в решении вопроса, признавать ли прежнее условное осуждение к лишению свободы основанием для определения осужденным исправительно-трудовой колонии строгого режима.
В отдельных случаях суды ошибочно считают, что для назначения осужденному исправительно-трудовой колонии строгого режима необходима прежняя двукратная судимость к лишению свободы.
Встречаются факты, когда при наличии данных, предусмотренных ст. 23-1 УК, суды не входят в обсуждение вопроса о признании осужденного особо опасным рецидивистом и в связи с этим неправильно определяют вид исправительно-трудовой колонии.
В других случаях суды назначали осужденным исправительно-трудовую колонию особого режима, хотя не признавали их особо опасными рецидивистами.
Некоторые суды вообще не назначают осужденным к лишению свободы вид исправительно-трудового учреждения.
Нет единообразия в судебной практике о порядке исправления ошибок, допущенных при назначении вида исправительно-трудового учреждения. В одних случаях областные суды при рассмотрении дел в кассационном порядке отменяли приговоры народных судов с передачей дела на новое судебное рассмотрение, в других случаях сами определяли вид исправительно-трудовой колонии, в то время как решение этого вопроса законом отнесено к компетенции суда первой инстанции.
При назначении осужденным менее или более строгого вида исправительно- трудового учреждения суды не приводят в приговорах мотивы такого решения.
Некоторые областные суды при рассмотрении дел в кассационном порядке по жалобам осужденных в нарушение требований закона назначали им более строгий вид исправительно-трудовой колонии, нежели тот, который был определен судом первой инстанции.
Семипалатинский областной суд при рассмотрении протестов прокурора, принесенных по мотивам назначения осужденному менее строгого вида исправительно-трудовой колонии, в нарушение закона сам определял более строгий вид колонии.
Зачастую в приговорах неполно приводятся сведения о прежних судимостях, возрасте осужденного и другие данные, имеющие важное значение для правильного определения вида исправительно-трудового учреждения.
В целях устранения отмеченных недостатков, а также правильного и единообразного применения закона, регламентирующего порядок определения осужденным к лишению свободы исправительно-трудового учреждения, пленум Верховного Суда Казахской ССР постановляет:
1. Обратить внимание судов,что правильное определение вида исправительно-трудового учреждения лицам, осужденным к лишению свободы, имеет важное значение для осуществления предупредительных и воспитательных целей наказания.
Назначение осужденным к лишению свободы вида исправительно-трудового учреждения должно производиться в строгом соответствии со ст. 23 УК и постановлением Пленума Верховного Суда СССР от 19 октября 1971 г. N 8 "О практике назначения судами видов исправительно-трудовых учреждений лицам, осужденным к лишению свободы" с изменениями, внесенными постановлениями Пленума от 30 марта 1973 года N 8, от 25 июня 1976 года N 5, от 21 сентября 1977 года N 12 и от 6 сентября 1979 года N 6.
(В редакции постановления Пленума от 29 июня 1984 г. N 7).
П.2 утратил силу согласно постановлению Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 28 декабря 1971 года N 10.
3. Разъяснить судам, что отбывание наказания в исправительно-трудовой колонии строгого режима, как правило, назначается осужденным к лишению свободы, ранее отбывавшим этот вид наказания, независимо от снятия или погашения судимости к моменту вынесения приговора за вновь совершенное преступление. (В редакции постановления Пленума от 28 декабря 1971 года N 10).
3"а". В случае назначения осужденному в соответствии с частью 7 ст. 23 УК вида колонии с менее строгим или более строгим режимом суд обязан указать в приговоре мотивы принятого решения.
При этом суды вправе назначать отбывание лишения свободы осужденным впервые за преступления, совершенные по неосторожности, а также за умышленные преступления, указанные в абзаце третьем ч. 4 ст. 23 УК, - в исправительно-трудовых колониях общего режима,другим осужденным к лишению свободы, но не признанным особо опасными рецидивистами, - в исправительно-трудовых колониях любого вида (кроме колоний особого режима и колоний-поселений), а осужденным несовершеннолетним мужского пола, - в воспитательно-трудовых колониях общего режима вместо колоний усиленного режима.
При этом надлежит учитывать, что несовершеннолетним мужского пола, осужденным впервые к лишению свободы, суды не вправе назначить отбывание лишения свободы в воспитательно-трудовой колонии усиленного режима вместо колонии общего режима.
(В редакции постановления Пленума от 18 декабря 1987 г. N 15).
4. Не может само по себе служить основанием для назначения исправительно-трудовой колонии строгого режима:
а) осуждение в прошлом к исправительным работам, если в соответствии с ч. 3 ст. 25 УК исправительные работы заменены лишением свободы;
б) прежнее условное осуждение к лишению свободы, а также лишение свободы, замененное в соответствии со ст. 30 УК направлением в дисциплинарный батальон;
в) нахождение в местах лишения свободы по приговору суда до рассмотрения дела в кассационном или надзорном порядке, если этими судебными инстанциями приговор отменен с прекращением дела, либо изменено и назначено наказание, не связанное с лишением свободы, или применено условное осуждение;
г) осуждение к лишению свободы, если это наказание фактически не отбывалось в связи с амнистией, помилованием, а также в связи с неприведением в исполнение приговора, в случаях истечения сроков давности;
д) условное осуждение к лишению свободы с обязательным привлечением к труду,если назначенный срок наказания отбыт полностью по месту работы или было применено условно-досрочное освобождение от этого наказания;
е) осуждение к лишению свободы в пределах срока нахождения под стражей в качестве меры пресечения.(В редакции постановления Пленума от 18 декабря 1971 года N 10).
5. При наличии данных, предусмотренных в ст.23-1 УК, суд обязан при вынесении приговора обсудить и решить вопрос о признании осужденного особо опасным рецидивистом и об определении ему в связи с этим соответствующего вида исправительно-трудовой колонии.
Решение о признании лица особо опасным рецидивистом должно быть записано в резолютивной части приговора.
Разъяснить, что при отсутствии данных, предусмотренных ст. 23-1 УК (меньшее количество судимостей за соответствующие преступления либо необходимое и даже большее количество судимостей, но за преступления, не перечисленные в п.п. 1, 2, 3 указанной статьи), осужденный не может быть признан особо опасным рецидивистом.
Отмена приговора в кассационном порядке по мотиву необоснованного непризнания лица особо опасным рецидивистом может иметь место не иначе, как по кассационному протесту прокурора или кассационной жалобе потерпевшего, принесенным по этим основаниям.
6. Если суд первой инстанции при вынесении приговора не определил осужденному к лишению свободы вид исправительно-трудового учреждения, этот же суд должен вынести по этому вопросу дополнительное определение применительно к ст. ст. 356 и 357 УПК.
7. Приговор суда в части назначения осужденному вида исправительно-трудового учреждения может быть пересмотрен судом второй инстанции по жалобе осужденного или протесту прокурора, либо в порядке судебного надзора на общих основаниях. Суд кассационной или надзорной инстанции вправе лишь смягчить вид исправительно-трудового учреждения. В случае удовлетворения протеста, принесенного по мотиву необоснованного назначения осужденному исправительно-трудовой колонии более мягкого режима, приговор суда в этой части подлежит отмене с передачей дела на новое рассмотрение в тот же суд в ином составе, который выносит по этому поводу определение.
8. Обратить внимание судов на необходимость тщательного выяснения при рассмотрении уголовных дел сведений о прежних судимостях осужденного и других данных, имеющих значение для правильного определения вида исправительно-трудового учреждения.
9. Областным судам усилить надзор за правильным назначением судами вида исправительно-трудового учреждения, периодически обобщать эту работу и принимать меры к устранению выявленных недостатков.