Жергілікті әдет-ғұрып сарқыншақтарын құрайтын қылмыстар туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы

Қаулы Қазақ КСР Жоғарғы Соты Пленумы 1987 жылғы 2 қазан N 9, Пленумның 1996-жылғы 20-желтоқсандағы N 11 қаулысымен енгізілген өзгерістерімен бірге. Күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 2008 жылғы 22 желтоқсандағы N 27 Нормативтік қаулысымен.

Ескерту. Қаулының күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 2008 жылғы 22 желтоқсандағы N 27 Нормативтік қаулысымен.

Жергілікті әдет-ғұрып сарқыншақтарын құрайтын қылмыстар туралы істер жөніндегі сот практикасы қорытындыларының нәтижелерін талқылай келіп, Пленум бұл категориядағы істерді республика соттары негізінен дұрыс шешетінін атап көрсетеді.

Сонымен бірге бұл істерді қараған кезде соттар материалдық және процессуалдық право нормаларын қолдануда қателіктер жібереді, Қазақ ССР Жоғарғы Соты Пленумының басшы түсініктемелерін толық көлемде орындап отырмайды.

Істің мән-жайын, сотталушы мен жәбірленушінің кім екені туралы мәліметтерді толық әрі жан-жақты зерттеу туралы заң талаптары әрдайым орындалып отырмайды.

Қылмыстарды квалификациялауда қателіктер жіберіледі.

Жекелеген соттар қылмысты тікелей орындаушыларды соттаумен шектеліп, қылмысқа қатысушыларды жауапқа тарту туралы мәселені шешпейді.

Кейде соттар жазаны даралап беру принципін бұзады.

Қылмыс жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларды анықтауға тиісті көңіл бөлінбейді. Жеке ұйғарымдар қажет болған жағдайлардың бәрінде бірдей шығарыла бермейді.

Қазақ ССР Жоғарғы Сотының Пленумы

Қаулы етеді:

1. Жергілікті әдет-ғұрып сарқыншақтарын құрайтын қылмыстар туралы істерді қараудағы кемшіліктерді жою қажеттігіне соттардың назарын аударуға.

2. Іс жүзінде некелі жағдайда тұру - бірге тұратын және ортақ шаруашылық жүргізетін еркек пен әйелдің заң жүзінде ресімделмеген неке ынтымағы екені соттарға түсіндірілген. Он алты жасқа толған қызбен бір ғана жыныс қатынасына түсу - қылмыстық жолмен жазаланатын іс-әрекет бола алмайды.

3. ҚК-тің 105-бабында көрсетілген қылмыс субъектісі болып тек қана іс жүзінде неке қию сәтінде некелік жасқа келген ер адам ғана бола алады. (Пленумның 1996 жылғы 20-желтоқсандағы N 11 қаулысының редакциясында).

4. Әйелді некелеуге, некелік жағдайда бірге тұра беруге зорлау және әйелдің өз қалауы бойынша некелесуіне кедергі жасау деп әйелдің некелік статусын еркін анықтауына кедергі жасау мақсатымен күш жұмсау немесе психикалық ықпал жасаудың кез келген түрін (жәбірленуші мен оның жақын адамдарын өлтіремін, денеге жарақат жасаймын, мүлкін құртамын деп қорқыту, семьядағы немесе қызметтегі тәуелділігін пайдалану және т.б.) түсіну керек.

Әйелді некелесуге зорлау - адам қылмыстық мақсатына жеткен-жетпегеніне қарамастан, бір ғана зорлау фактісі болғанның өзінде аяқталған қылмыс болып саналады.

5. Әйелді некелесуге зорлау мақсатымен ұрлау (алып қашу) - жәбірленушіге не оның жақын адамдарын күш жұмсап немесе психикалық ықпал ету, алдау арқылы немесе әйелдің дәрменсіздігін пайдалана отырып оны бас бостандығынан зорлап айыру екендігі түсіндірілсін. Мұндай жағдайда бас бостандығынан айыру әйелді тұрақты немесе уақытша тұратын жерінен зорлап алып кетуден де, сондай-ақ әйелді оның еркіне қарамастан белгілі бір жерде ұстаудан да (қамап қоюдан) көрінеді.

6. Әйелді некелесуге зорлау мақсатымен ұрлау - қылмыстық мақсаттың жүзеге асырылуына, күш көрсету тәсіліне және бас бостандығынан айыру кезеңінің ұзақтығына қарамай-ақ оны жүріп-тұру правосынан айырған сәттен бастап аяқталған қылмыс деп есептеледі. Сондықтан мұндай іс-әрекетті әйел ұрлаушылар ұстап алған әйелді ол қарсыласқандықтан қашып кеткендіктен, басқа адамдар араласқандықтан немесе айыптыларға қатысы жоқ өзге де мән-жайларға байланысты өздері уәделескен жерге жеткізе алмаған реттерде де аяқталған қылмыс деп есептеу керек.

7. Әйелді алып қашу жолымен онымен некелескісі келген адам да, алып қашуға тікелей қатысқан өзге адам да Қылмыстық кодекстің 106-статьясының 2-бөлігінде көрсетілген қылмысты орындаушы болуы мүмкін.

Қылмысқа қатысудың басқа түрлерінің бәрін Қылмыстық кодекстің 17-статьясы және 106-статьясының 2-бөлігі бойынша квалификациялау керек.

8. Соттар әйелді шын мәнінде алып қашу мен әйелдің келісімі бойынша алып қашқандай етіп көрсететін символдық алып қашуды ажырата білуге тиіс, символдық алып қашу - дәстүрді сақтау және ол үйлену тойын жоралау сипатын білдіреді, ал кейбір реттерде - әйелдің өз қалауымен некелесуіне кедергі жасайтын ата-аналарының немесе өзге адамдардың еркіне қарсы қолданатын құрал болып табылады, мұндай жағдайда, қылмыстық жолмен жазаланатын іс-әрекет бола алмайды.

9. Қылмыстық кодекстің 106-статьясының 2-бөлігінде және 116-статьясында көрсетілген қылмыстарды квалификациялаған кезде соттар Қылмыстық кодекстің 106-статьясының 2-бөлігінде көрсетілген қылмыстың объектісі тек қана әйел болатынын және оны некелесу мақсатымен алып қашатынын ескеруі керек. Егер әйелдің туысқандарын немесе жақын адамдарын оны босатқаны үшін ақы төлеуге көндіру мақсатымен, не басқа бір арам пиғылмен, сондай-ақ кек алу мақсатымен және басқа бір зұлымдық ниетпен ұрласа, мұндай іс-әрекет Қылмыстық кодекстің 116-статьясы бойынша квалификациялануға тиіс.

Әйелді некелесуге, некелі жағдайда тұра беруге көндіру мақсатымен, не әйелдің өз қалауы бойынша некелесуіне кедергі жасау мақсатымен басқа адамды (еркекті немесе әйелді) ұрлау, Қылмыстық кодекстің 106-статьясының 1-бөлігінде және 116-статьясында көрсетілген қылмыстар жиынтығы бойынша квалификациялануға тиіс.

10. Әйелді некелесуге, некелі жағдайда тұра беруге көндіру, әйелдің өз қалауы бойынша некелесуіне кедергі жасау, сондай-ақ зорлаумен, денені жарақаттаумен, азаптаумен және тағы сондайға ұштастырып әйелді алып қашу Қылмыстық кодекстің 106-статьясы бойынша және Қылмыстық кодекстің және адамға қарсы қылмыстар туралы тиісті статьялары бойынша квалификациялануға тиіс.

11. Соттар екі әйел және көп әйел алу заңға сәйкес некеге тіркелген- тіркелмегеніне қарамастан, шаруашылық бірге жүргізіп, еркектің бірнеше әйелмен бір мезгілде некелі жағдайда бірге тұруы екенін ескеруі керек.

Шаруашылықты бірге жүргізу - еркек пен әйел үшін ортақ шаруашылықта еңбек қызметін бірлесіп жүзеге асыру және осы шаруашылықтан түскен еңбек кірістерін бірлесіп пайдалану деп түсіну керек.

Мұндай жағдайда ортақ шаруашылық жүргізу еркек пен әйел бір үйде тұрған кезде ғана емес, әйелдер бөлек тұрса да, олардың шаруашылықтары айыпкердің шаруашылығымен біртұтас болуы да мүмкін.

Некеде тұрған адамның басқа әйелдермен жыныс қатынасында болғанын екі әйел немесе көп әйел алушылық деп қарауға болмайды.

12. Соттар жергілікті әдет-ғұрып сарқыншақтарын құрайтын қылмыстар жасаған адамдарға жазаның түрі мен мөлшерін тағайындаудың қатаң дербес қаралуын қамтамасыз етуге, жазаны істің нақты мән-жайын, іс-әрекеттің сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін айыпкердің кім екені туралы мәліметтерді, айыпты ауырлататын және жеңілдететін барлық мән-жайды ескере отырып жаза тағайындауға міндетті.

13. Осы категориядағы істерді қараған кезде соттар іс материалдарын мұқият зерттеу негізінде қылмыс жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларды анықтауға және жеке ұйғарымдар шығару арқылы оларды жою үшін шаралар қолдануға міндетті.

14. Жергілікті әдет-ғұрып сарқыншақтарын құрайтын қылмысқа қарсы күресте жұртшылықтың ролін арттыру мақсатында сот органдарының қызметкерлері халыққа қолданылып жүрген заңдардың нормаларын түсіндіру ісіне белсене қатысуға тиіс.

15. Облыстық, Алматы қалалық соттары осы категориядағы істерді соттардың дұрыс қарауын қадағалауды күшейтіп, анықталған кемшіліктерді жою үшін шаралар қолданылсын. 16. Осы қаулының қабылдануына байланысты Қазақ ССР Жоғарғы Соты Пленумының "Жергілікті әдет-ғұрып сарқыншақтарын құрайтын қылмыстар туралы істер жөніндегі сот практикасы туралы" 1963 жылғы 19 июньдегі N 4 қаулысының күші жойылды деп танылсын.

О судебной практике по делам о преступлениях, составляющих пережитки местных обычаев (с изменениями, внесенными постановлением Пленума от 20 декабря 1996 г. № 11)

Постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 2 октября 1987 г. N 9. Утратило силу нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 2008 года № 27.

Сноска. Утратило силу нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 27 (порядок введения в действие см. п. 2 ).
Обсудив результаты обобщения судебной практики по делам о преступлениях, составляющих пережитки местных обычаев, Пленум отмечает, что дела данной категории судами республики в основном разрешаются правильно.
Вместе с тем, при рассмотрении этих дел суды допускают ошибки в применении норм материального и процессуального права, не в полной мере выполняют руководящие разъяснения Пленума Верховного Суда Казахской ССР.
Не всегда выполняются требования закона о полном и всестороннем исследовании обстоятельств дела, данных о личности подсудимого и потерпевшего.
Допускаются ошибки в квалификации преступлений.
Отдельные суды ограничиваются осуждением непосредственных исполнителей преступлений, не решают вопрос о привлечении к уголовной ответственности соучастников.
Иногда судами нарушается принцип индивидуализации наказания.
Не уделяется должного внимания выявлению причин и условий, способствовавших совершению преступлений. Частные определения выносятся не во всех необходимых случаях.
Пленум Верховного Суда Казахской ССР
ПОСТАНОВЛЯЕТ:
1. Обратить внимание судов на необходимость устранения недостатков в рассмотрении дел о преступлениях,составляющих пережитки местных обычаев.
2. Разъяснить судам,что под фактическими брачными отношениями следует понимать неоформленный юридически брачный союз мужчины и женщины, проживающих совместно и ведущих общее хозяйство. Один лишь факт половой связи с лицом,достигшим шестнадцатилетнего возраста, не образует состава уголовно-наказуемого деяния.
3. Субъектом преступления, предусмотренного ст. 105 УК, могут быть лишь лица мужского пола, достигшие к моменту вступления в фактические брачные отношения брачного возраста. (В редакции постановления Пленума от 20 декабря 1996 г. N 11).
4. Под принуждением женщины к вступлению в брак, продолжению брачного сожительства и воспрепятствованием вступлению женщины в брак по своему выбору следует понимать любую форму физического или психического воздействия (угроза убийством, нанесением телесных повреждений, истреблением имущества потерпевшей и ее близких, использование семейной или служебной зависимости и т.п.), с целью противодействовать свободному определению женщиной своего брачного статуса.
Принуждение женщины к вступлению в брак образует состав оконченного преступления в силу лишь одного факта принуждения, вне зависимости от того, достиг ли виновный преступной цели.
5. Разъяснить, что похищение женщины с целью принудить ее к вступлению в брак (умыкание) заключается в насильственном лишении ее свободы посредством применения физического или психического воздействия к потерпевшей либо близким ей лицам, обмана или с использованием беспомощного состояния женщины. Лишение свободы при этом может выразиться как в насильственном удалении женщины из места ее постоянного или временного пребывания, так и в удержании (заточении) женщины вопреки ее воле в определенном месте.
6. Похищение женщины с целью принудить к вступлению в брак считается оконченным с момента фактического лишения ее свободы передвижения безотносительно к осуществлению преступной цели,способу насилия и длительности периода лишения свободы. Поэтому деяние следует расценивать как оконченное преступление и в тех случаях,когда похитителям не удалось доставить захваченную женщину в определенное ими место ввиду ее сопротивления, бегства, вмешательства других лиц или по иным не зависящим от виновных обстоятельствам.
7. Исполнителем преступления, предусмотренного ч. 2 ст. 106 УК, может быть как лицо, намеревающееся путем похищения женщины вступить с ней в брак, так и иное лицо, принявшее непосредственное участие в похищении.
Все другие формы соучастия следует квалифицировать по ст. 17 и ч. 2 ст. 106 УК.
8. Судам надлежит различать действительное похищение женщины и символическое, инсценированное с согласия женщины похищение, являющееся данью традиции и носящее характер свадебного ритуала, а в некоторых случаях и средства противодействия женщины воле родителей или иных лиц, препятствующих ее вступлению в брак по своему выбору, которое не является уголовно-наказуемым деянием.
9. При разграничении преступлений, предусмотренных ч. 2 ст. 106 УК и ст.116 УК, судам следует иметь в виду, что объектом преступления, предусмотренного ч. 2 ст. 106 УК, является только женщина и похищается она с целью вступления с нею в брак. Если женщина похищается с целью понудить ее родственников или близких уплатить выкуп за ее освобождение, либо с иной корыстной целью, а также из мести и других низменных побуждений, деяние подлежит квалификации по ст. 116 УК.
Похищение другого человека (мужчины или женщины), с целью принудить женщину к вступлению в брак, продолжению брачного сожительства, либо с целью воспрепятствования ей вступить в брак по своему выбору надлежит квалифицировать по совокупности преступлений, предусмотренных ч. 1 ст. 106 и ст. 116 УК.
10. Принуждение женщины к вступлению в брак, продолжению брачного сожительства, воспрепятствование женщине вступлению в брак по своему выбору, а равно похищение женщины, сопряженные с изнасилованием, причинением телесных повреждений, истязаниями и т.п. должны быть квалифицированы по ст.106 УК и соответствующим статьям УК о преступлениях против личности.
11. Судам следует иметь в виду, что двоеженство и многоженство согласно закону заключается в одновременном сожительстве мужчины с двумя или несколькими женщинами при совместном ведении хозяйства, независимо от регистрации брака. Под совместным ведением хозяйства следует понимать совместное осуществление трудовых функций в общем для мужчины и женщины хозяйстве и совместное пользование полученными от ведения этого хозяйства трудовыми доходами.
При этом ведение общего хозяйства может иметь место не только в случае проживания мужчины и женщины в одном домостроении, но и когда женщины проживают раздельно, но их хозяйства представляют собой единое целое с хозяйством виновного.
Один лишь факт осуществления половой связи с другими женщинами лицом, состоящим в браке, не может рассматриваться как двоеженство или многоженство.
12. Суды обязаны обеспечить строго индивидуальный подход к назначению вида и размера наказания лицам, совершившим преступления, составляющие пережитки местных обычаев, назначать наказание с учетом конкретных обстоятельств дела, характера и степени общественной опасности содеянного, данных о личности виновного,всех отягчающих и смягчающих вину обстоятельств.
13. При рассмотрении дел этой категории суды должны на основе тщательного исследования материалов дела выяснить причины и условия, способствующие совершению преступлений,и путем вынесения частных определений принимать меры к их устранению.
14. В целях повышения роли общественности в борьбе с преступлениями, составляющими пережитки местных обычаев, работники судебных органов должны активно участвовать в разъяснении населению норм действующего законодательства.
15. Областным, Алма-Атинскому городскому судам усилить надзор за правильностью рассмотрения судами дел этой категории, принимать меры к устранению выявленных недостатков. 16. В связи с принятием настоящего постановления признать утратившим силу постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 19 июня 1963 года N 4 "О судебной практике по делам о преступлениях, составляющих пережитки местных обычаев". (специалист Р.Жантасова 23.11.98 г.)