"Қылмыспен келтірілген материалдық залалды өтеу жөнінде заңдарды соттардың қолдану тәжірибесі туралы" ССРО Жоғарғы Соты Пленумының 1979-жылғы 23-наурыздағы N 1 қаулысын (Пленумының 1984-жылғы 25-сәуірдегі N 7 қаулысымен енгізілген толықтыруларымен қоса) Республика соттарының орындау барысы туралы

Қаулы Қазақ КСР Жоғарғы Соты Пленумы 1990 жылғы 19 наурыз N 1 (Қазақстан Республикасы (Қазақ КСР) Жоғарғы Соты Пленумы қаулыларының жинағы, 1997 ж., 1 том, 179 бет). Күші жойылды - Қазақтан Республикасы Жоғарғы Сотының 2005 жылғы 20 маусымдағы N 1 нормативтік қаулысымен.

Күші жойылды - Қазақтан Республикасы Жоғарғы Сотының 2005 жылғы 20 маусымдағы N 1 нормативтік қаулысымен .

Қылмыспен келтiрiлген материалдық залалды өтеу туралы сот практикасын қорыту нәтижелерiн талқылай келiп, Пленум республика соттары заңдарды негiзiнен дұрыс қолданып, СССР Жоғарғы Соты Пленумының жоғарыда аталған қаулысының талаптарын орындайтынын атап көрсетедi. Сонымен бiрге олардың қызметiнде елеулi кемшiлiктер де бар.

Соттар әлi күнге дейiн алдын ала тергеу материалдарына қажеттi талап қоймайды, қылмыс бойынша материалдық залал келтiрiлген адамдардың праволарының бұзылу жағдайларына, айыпты адамдардың мүлкiне дер кезiнде тыйым салмау фактiлерiне және азаматтық талап қоюды қамтамасыз ету үшiн басқа шаралар қолданылмауына тиiсiнше назар аударып отырмайды, өздерi де мұндай шараларды әрдайым қолдана бермейдi. Кейде қылмыстық iстердi талапкер мен жауапкердi шақырмай қарайды, материалдық залалдың сипаты мен мөлшерi туралы дәлелдемелердi толық зерттемейдi. Жекелеген соттар залалды өтету туралы шешiмдердi тиiсiнше дәлелдемейдi, кейде азаматтық талаптарды қараусыз қалдырады. Кассациялық және қадағалау инстанцияларының соттары көбiнесе iстердi қарау кезiнде соттар жiберген қателiктердi жоюға шара қолданбайды.

Қазақ ССР Жоғарғы Сотының Пленумы қаулы етеді:

1. Республика соттарының назары қылмыстық iстегi азаматтық талаптарды шешуде орын алып отырған кемшiлiктерге аударылсын және олардан заң талаптарын, "Қылмыспен келтiрiлген материалдық залалды өтеу жөнiнде заңдарды соттардың қолдану практикасы туралы" CCPO Жоғарғы Соты Пленумының 1979-жылғы 23-наурыздағы N 1 қаулысының (Пленумның 1984-жылғы 25-сәуiрдегi N 7 қаулысымен енгiзiлген толықтыруларымен қоса) талаптарын сөзсiз орындау талап етiлсiн.

2. СССР Жоғарғы Соты Пленумының аталған қаулысының 4-тармағына сәйкес айыпкердi сотқа берген кезде азаматтық талап қойылған ба, оны қамтамасыз етуге шаралар қолданылған ба, тиiстi адамдар азаматтық талапкер болып танылған ба және жауапкер ретiнде тартылған ба деген мәселелердi соттың анықтауы қажет.

Талапты сот мәжiлiсiнде қарау үшiн жеткiлiктi негiздер бар деп танылғаннан кейiн сот (судья) айыпкердi сотқа беру туралы ұйғарудың (қаулының) баяндау бөлiгiнде мұны атап көрсетiп, ал қорытынды бөлiгiнде, азаматтық талапкер немесе олардың өкiлдерi ретiнде сотқа шақырылуға тиiс адамдарды көрсете отырып, қылмыстық iспен бiрге талаптың қарауға қабылданғанын, ал қажет болған ретте талапты өз ынтасымен қамтамасыз ету шараларын да көрсетуге мiндеттi.

Талап соттың қарауына жатпайтын кезде немесе талап бойынша іс жүргiзудi тоқтатуға әкеп соқтыратын өзге мән-жайлар болған жағдайда ұйғаруда (қаулыда) тиiстi шешiм атап көрсетуi тиiс.

3. Егер іс бойынша азаматтық талап қойылса, онда Қылмыстық iстер жүргiзу кодексінің 29, 30-статьяларының, Азаматтық iстер жүргiзу кодексінің 163-статьясының мағынасы бойынша талап жөніндегi арыз сот мәжiлiсiнде жариялануға, ал азаматтық талапкерден, жауапкерден немесе олардың өкiлдерiнен талап бойынша жауап алынуға тиiс екендігі соттарға түсіндірілсін.

4. Соттар айыпкердiң қандай әрекетiнен немесе әрекетсiздiгiнен залал келтiрiлгенiн, мұның қандай дәлелдемелермен расталатынын, залалдың мөлшерi қандай екендігін, оның неден құралатынын, заңға сәйкес материалдық жауапты болатынын және өндiру кiмнiң пайдасына шешiлетінін мұқият анықтауы қажет.

Басқа адамдардың иелiгiндегi мүлiк сотталушынiкi екенін, сондай-ақ жұбайлардың не колхозшы ауласы мүшелерінің бiрлескен меншiгi қылмыстық жолмен табылған қаржыға алынғанын анықтағаннан кейiн сот тиiстi дәлелдемелер келтiре отырып, бұл туралы үкiмде көрсетiп, сөйтiп залалды өтеу осы мүлiктерге де қойылуы мүмкiн екендiгiн көрсетуге тиiс.

Материалдық жауапкершіліктi жүктеген кезде СССР Жоғарғы Соты Пленумының жоғарыда аталған қаулысының 12-тармағының ортақ және үлесті жауаптылық жөнiндегi талаптары қатаң басшылыққа алынсын.

Қаулының аталған тармағында баяндалған, бiрлескен іс-әрекет арқылы залал келтiрген сотталушыға, егер өндiрiп алудың мұндай тәртiбi талапкердiң мүддесiне сай келсе және залалдың өтелуiн қамтамасыз етсе, сот ортақ жауапкершілік емес, үлестi жауапкершілік жүктеуге праволы екендiгi туралы түсiнiктемеге соттардың назары аударылсын.

5. СССР Жоғарғы Соты Пленумының 1979-жылғы 23-наурыздағы N 1 қаулысының 5-тармағына сәйкес қылмыстық iсте Қылмыстық іс жүргiзу кодексінің 14-статьясының 2-10-тармағында, 14-1, 14-2-статьяларында көзделген негіздер бойынша ісі қысқартылған адамдарға материалдық залалды өтеу мiндетiн жүктеуге болмайтындығы соттарға атап көрсетiлсiн.

6. Егер шешiм сотталушыны ауырырақ қылмыс үшiн айыпты деп тануға немесе басқа түрде оның жағдайын нашарлатуға, қорғану правосының бұзылуына әкеп соқтырмайтын жағдайда ғана сот сотталушыдан талап арызында көрсетiлген сомадан көп сома өндiре алады.

Қылмыстық iсте сотталушының қылмыстық iс-әрекетiне байланысты емес залалды өндiрiп алу туралы азаматтық талапты қарауға жол берiлмейдi.

7. Айыптау үкiмiн шығара отырып, сот Қылмыстық іс жүргiзу кодексінің 295-статьясына сәйкес азаматтық талапты Қылмыстық іс жүргiзу кодексінің 251-статьясында көзделген реттерде азаматтық талапкер немесе оның өкiлi келмеген жағдайда ғана қараусыз қалдыруға праволы.

8. 15 жастан 18 жасқа дейiнгi жасы толмағандардың келтiрген материалдық залалын ата-аналардың (бала ғып алушылардың) өтеу мiндетi Азаматтық кодекстің 446-статьясына сәйкес ол кәмелетке толғаннан кейiн немесе залалды өтеуге жеткiлiктi мүлкiне еңбек табысы пайда болған кезде тоқтатылатынына соттардың назары аударылсын.

9. СССР Жоғарғы Соты Пленумының 1979-жылғы 23-наурыздағы N 1

қаулысының 19-тармағына сәйкес соттар анықтама және алдын ала тергеу

жүргiзген кезде жiберiлген материалдық залалды өтеу туралы заңды бұзудың

әрбiр жағдайына назар аударуы керек.

10. Қазақ ССР Жоғарғы Сотының Қылмыстық iстер жөнiндегi сот

коллегиясы, облыстық және Алматы қалалық соты қылмыстық iсте соттардың

азаматтық талапты дұрыс қарауын қадағалауды күшейтсiн, бұл мәселе

жөнiндегi сот практикасын ұдайы қорытып, кемшiлiктердi жоятын болсын.

Мамандар:

(Қасымбеков Б.А.)

(Икебаева Ә.Ж.)

О ходе выполнения судами республики постановления Пленума Верховного Суда СССР от 23 марта 1979 г. N 1 "О практике применения судами законодательства о возмещении материального ущерба, причиненного преступлением" (с дополнениями, внесенными постановлением Пленума от 26 апреля 1984 года N 7)

Постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 19 марта 1990 года N 1. Утратило силу - постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 20 июня 2005 года N 1 (P05001s)

Обсудив результаты обобщения судебной практики о возмещении материального ущерба, причиненного преступлением, Пленум отмечает, что суды республики в основном правильно применяют законодательство и выполняют требования вышеназванного постановления Пленума Верховного Суда ССР. Вместе с тем, в их деятельности имеются существенные недостатки.
Суды все еще не предъявляют необходимой требовательности к материалам предварительного следствия, не реагируют должным образом на случаи нарушения прав лиц, понесших материальный ущерб от преступлений, факт несвоевременного наложения ареста на имущество виновных и непринятие других мер к обеспечению гражданского иска и сами не всегда принимают такие меры. Нередко уголовные дела рассматривают без вызова гражданского истца и гражданского ответчика, неполно исследуют доказательства о характере и размере материального ущерба. Отдельные суды решения о возмещении ущерба надлежащим образом не мотивируют, иногда незаконно оставляют гражданские иски без рассмотрения.
Суды кассационной и надзорной инстанции зачастую не принимают мер к устранению ошибок, допущенных судами при разбирательстве дел.
Пленум Верховного Суда Казахской ССР
ПОСТАНОВЛЯЕТ:
1. Обратить внимание судов республики на имеющиеся недостатки в разрешении гражданских исков в уголовном деле и потребовать от них неуклонного выполнения требований закона и постановления Пленума Верховного Суда СССР от 23 марта 1979 г. № 1 "О практике применения судами законодательства о возмещении материального ущерба, причиненного преступлением" с дополнениями, внесенными постановлением Пленума от 26 апреля 1984 г. № 7.
2. В соответствии с п. 4 названного постановления Пленума Верховного Суда СССР при предании обвиняемого суду необходимо выяснять, предъявлен ли гражданский иск, приняты ли меры к его обеспечению, надлежащие ли лица признаны гражданскими истцами и привлечены в качестве гражданских ответчиков.
Признав, что имеются достаточные основания для рассмотрения иска в судебном заседании, суд (судья) в описательной части определения (постановления) о предании обвиняемого суду обязан отметить это, а в резолютивной - указать на принятие иска к рассмотрению совместно с уголовным делом с перечислением лиц, подлежащих вызову в суд в качестве гражданского истца, гражданского ответчика или их представителей, а при необходимости и мер обеспечения иска по собственной инициативе.
При неподведомственности иска суду или наличии иных обстоятельств, влекущих прекращение производства по иску, в определении (постановлении) указывается соответствующее решение.
3. Разъяснить судам, что, если по делу заявлен гражданский иск, то по смыслу ст. 29, 30 УПК, 163 ГПК исковое заявление должно быть оглашено в судебном заседании, а гражданский истец, ответчик или их представитель опрошены по существу иска.
4. Судам необходимо тщательно выяснять, каким действием или бездействием виновного причинен ущерб, какими доказательствами это подтверждается, какова сумма ущерба, из чего она складывается, кто в соответствии с законом должен нести материальную ответственность и в пользу кого следует произвести взыскание.
Установив, что имущество, находящееся во владении других лиц, принадлежит подсудимому, а также, что имущество, являющееся совместной собственностью супругов либо членов колхозного двора, приобретено на средства, добытые преступным путем, суд, приведя соответствующие доказательства, должен указать об этом в приговоре с тем, чтобы взыскание в возмещение ущерба могло быть обращено и на такое имущество.
При возложении материальной ответственности строго руководствоваться требованиями п. 12 названного выше постановления Пленума Верховного Суда СССР о солидарной и долевой ответственности.
Обратить внимание судов на содержащееся в указанном пункте постановления разъяснения о том, что суд вправе возложить на подсудимых, совместными действиями которых причинен ущерб, долевую, а не солидарную ответственность, если такой порядок взыскания соответствует интересам истца и обеспечит возмещение ущерба.
5. Указать судам на то, что в соответствии с п. 5 постановления Пленума Верховного Суда СССР от 23 марта 1979 г. № 1 недопустимо в уголовном деле возложение обязанности возмещения материального ущерба на лиц, в отношении которых дело прекращено по основаниям, предусмотренным п.п. 2-10 ст. 14, ст. 14-1, 14-2 УПК.
6. Суд может взыскать с подсудимого большую сумму, чем указано в исковом заявлении лишь при условии, если такое решение не будет влечь признания подсудимого виновным в более тяжком преступлении или иным образом ухудшать его положение и нарушать право на защиту.
Рассмотрение в уголовном деле гражданского иска о возмещении ущерба, не связанного с преступными действиями подсудимого, недопустимо.
7. Постановляя обвинительный приговор, суд согласно ст. 295 УПК вправе оставить гражданский иск без рассмотрения только при неявке гражданского истца или его представителя в случаях, предусмотренных ст. 251 УПК.
8. Обратить внимание судов на то, что обязанность родителей (усыновителей), попечителей по возмещению материального ущерба, причиненного несовершеннолетним обвиняемым в возрасте от 15 до 18 лет, в соответствии со ст. 446 ГК прекращается при достижении им совершеннолетия или появления у него имущества либо заработка.
9. Судам в соответствии с п. 19 постановления Пленума Верховного Суда СССР от 23 марта 1979 года № 1 следует реагировать на каждый случай нарушения закона о возмещении материального ущерба, допущенный при производстве дознания и предварительного следствия.
10. Судебной коллегии по уголовным делам Верховного Суда Казахской ССР, областным и Алма-Атинскому городскому судам усилить надзор за правильным рассмотрением судами гражданских исков в уголовном деле, периодически обобщать судебную практику по этому вопросу и устранять недостатки.

(специалист Р.Жантасова
02.12.98 г.)