ИПС "Әділет"

Сот шығындарын өндіру туралы заңдарды қолдану практикасын зерттеу бұл мәселеге республика соттарының тиісті көңіл бөлмейтіндігін көрсетті. Осының нәтижесінде соттардың, анықтау және тергеу органдардың іс жүргізгендегі едәуір шығындары өндірілмей қалады.

Кейбір соттар қолданылып отырған заңдарға және СССР Жоғарғы Соты Пленумының 1963-жылғы N 4 "Азаматтық істерде және қылмыстық істерде сот шығындарын өндіру практикасындағы кемшіліктерді жою туралы" қаулысына (Пленумның 1968-жылғы 21-наурыздағы N 3 және 1986-жылғы N 5 қаулыларымен енгізілген өзгерістеріне) қарамастан талап өтініштерді және кассациялық шағымдарды қабылдағанда мемлекеттік бажды өндірмейді немесе оның мөлшерін дұрыс айырмайды; тараптардың куәлар мен сарапшыларға төлеуге немесе орынды қарауға жұмсалатын шығындарды төлеуге қажет жарналарды алдын ала салуларына әрекеттер қолданбайды; жауапкерден істі қарауға байланысты шығындарды және талапкер төлеуден босатылған мемлекеттік бажды мемлекет кірісіне өндірмейді. Тараптарды сот шығындарын төлеуден негізсіз босату фактілері кездеседі. Көптеген шешімдерде осы шығындардың мөлшерін азайтудың себептері көрсетілмейді.

Қылмыстық істерді қарағанда соттар сотталғандардан сот шығындарын өндіруге заңда көрсетілген барлық шараларды қолданбайды және алдын ала тергеуден айыптау қорытындысына сол шығындардың түрі мен мөлшері жөнінде анықтамаларды қосуды талап етпейді.

ҚІЖК-нің 291 және 301-статьяларының талаптарын бұзып, соттар үкімде кімге және қаншама мөлшерде сот шығындарын жүктеуге жататынын көрсетпейді және бұл мәселені талқыламайды, кейде оны үлесті емес ортақ ретте өндіреді.

Облыстық және Алматы қалалық соттар істерді кассациялық және бақылау тәртібімен қарағанда халық соттарының сот шығындары жөніндегі мәселені қаншалық дұрыс шешкендігін тексермейді және жіберілген қателіктерді заңда көрсетілген жолмен түзетуді талап етпейді.

Соттар сот шығындарын өндіру жөніндегі шешімдер мен үкімдерге бақылауды жеткіліксіз жүзеге асырады.

Көрсетілген кемшіліктерді жою мақсатында Қазақ ССР Жоғарғы соты Пленумы

Қаулы етеді:

1. Соттардың назары сот шығындарын өндіру туралы заңдарды нақ және бұлжытпай орындау қажет екеніне аударылсын.

2. Соттар АІЖК-нің 79-статьясына сәйкес азаматтық істерде сот шығындары мемлекеттік баждан және істі қарауға байланысты шығындардан құралатынын ескерулері керек. Мемлекеттік бажбен алғашқы талап өтініші де, қарсы және үшінші адамның өз алдына тілектері мен өтініші де төленуге жатады.

АІЖК-нің 86-статьясында және ҚІЖК-нің 80-статьясында істі қараумен байланысты сот шығындарының саны толық көрсетілген, сондықтан ол кеңейтіп талқылауға жатпайды.

3. АІЖК-нің 194-статьясына және ҚІЖК-нің 291, 301-статьяларына сәйкес сот шешім, ұйғару немесе үкім қабылдағанда сот шығындары жөнінде мәселені шешіп, оны кімге және қанша мөлшерде жүктелетінін көрсетуі керек.

Азаматтық істерді қарағанда бұл жағынан жіберілген қателік жоғары тұрған соттың қосымша шешімімен немесе ұйғаруымен түзетілуі мүмкін. Ал жоғары тұрған сот тек АІЖК-нің 90-статьясының 3-тармағының және 304-статьясының 4-тармағының талаптарын сақтаса ғана сот шығындарын бөліп тарата алады.

Егерде сот шығындары туралы мәселе үкім шығарылғанда шешілмеген болса, ол СССР Жоғарғы Соты Пленумының 1963 жылғы 18-наурыздағы қаулысының 11-тармағында берілген түсінікке сәйкес үкім шығарған сотпен ҚІЖК-нің 356-статьясының тәртібімен шешілуге тиіс.

4. Соттар АІЖК-нің 80-статьясының және ҚІЖК-нің 82-статьясының талаптарына сәйкес судья немесе сот, прокурор, істі жүргізіп отырған алдын ала тергеу немесе анықтама органдары, азаматтың мүліктік жағдайын ескере отырып, оны сот шығындарын мемлекет кірісіне төлеуден толық немесе жартылай босатуға, шығындарды бюджеттің есебіне апаруға праволы екенін ескерулері керек. Шығындарды мемлекет есебіне апару туралы қорытынды дәлелденуі керек.

5. Сот шығындарын төлеуден толық немесе жартылай босатуға негіздер болмаған жағдайларда сот АІЖК-нің 81-статьясына сәйкес тараптардың мүліктік жағдайларына қарап біреуіне немесе екеуіне шығындарды төлеуді кейінге қалдыру немесе бөліп-бөліп төлеу мәселесін шешуге праволы.

6. Соттарға, егер шешім қабылдарда босатылған адам өзінің мүліктік жағдайы туралы жалған мәліметтер беру арқылы сотты адастырғаны анықталса сот істі қарауға дайындағанда ол азаматты сот шығындарын төлеуден босату туралы қабылдаған ұйғаруын қайта қарай алатыны түсіндірілсін.

7. Соттарға азаматтық және қылмыстық істерге келген куәлердің, жәбірленушілердің, сарапшылардың, мамандардың тілмаштардың және айғақ адамдардың шығындарын төлеу реттері және мөлшері Қазақ ССР Министрлер Советінің 1963-жылғы 13-қазандағы N 813 қаулысымен бекітілген және оған 1979-жылғы 13-шілдедегі N 283 қаулымен енгізілген өзгерістермен: "куәларға, жәбірленушілерге, сарапшыларға, тілмаштарға және айғақ адамдарға олардың анықтама жүргізуші адамға, тергеушіге, прокурорға немесе сотқа шақыруға байланысты шығындарын төлеу тәртібі туралы" Нұсқауымен анықталғаны көрсетілсін.

8. Істі алдыңғы шешім бұзылғаннан кейін қарағанда талап қою мерзімінен бастап барлық сот шығындары жинақталып және тараптардың арасына АІЖК-нің 90-статьясына сәйкес орындалған шешімдер бойынша төленген жиынтығы есептеліп бөлінуге тиіс.

9. Соттардың назары АІЖК-нің 88-статьясына сәйкес куәларға және сарапшыларға төлеуге немесе орында қарауды жүргізуге керекті шығындарды төлеуге жұмсалатын сомаларды тиісті тілек өтінген талапкер алдын ала салатынына аударылсын.

10. Судья немесе сот айыпкерді сотқа беру мәселесін шешкенде әрбір қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеу органдарының КІЖК-нің 188-статьясының айыптау қорытындыға сот шығындарының түрі мен мөлшері жөнінде анықтаманы қосу туралы: талабының орындалғанын тексеруге міндетті. Егер ондай документтер жоқ болса олар істі қарауға дайындағанда анықтау немесе алдын ала тергеу органдарынан алдырылуға жатады.

11. Соттар ҚІЖК-нің 82-статьясының талабына байланысты анықтама, алдын ала тергеу жүргізгенде және сотта іс қарағанда шыққан сот шығындары мемлекет кірісіне айыптау үкім шығарылып жаза тағайындалып немесе жаза тағайындалмай сотталған адамдардан өндірілуге жататынын ескерулері қажет. Егер сотталушы ақталса немесе іс ақтау негізінде қысқартылса, сот шығындары мемлекет есебіне алынады.

Сотталушы тағылған айыптың статьяларының біреуінен ақталса, болмаса айыптан бір немесе бірнеше оқиғалар алынып тасталса осы айыпқа немесе оқиғаларға байланысты сот шығындары да мемлекеттің есебіне алынады.

12. ҚІЖК-нің 80-статьясының 3-тармағына сәйкес сот шығындарына соттың немесе анықтама және алдын ала тергеу органдарының айғақты заттарды сақтауға, жөнелтуге және зерттеуге жұмсалған сомалар кіреді.

13. ҚІЖК-нің 81-статьясына сәйкес жәбірленушілердің, куәлардың, сарапшылардың, мамандардың, тілмаштардың және айғақтардың келулеріне байланысты олардың төлеуді талап етуге правосы бар шығындарға: осы адамдардың процессуалдық әрекеттер жүргізілген жерге бару және қайту жолақысы, тұрғын үйді жалдауға жұмсалған шығындар және сөткелік жатады.

14. ҚІЖК-нің 23-статьясының мағынасында анықтамаға, алдын ала тергеуге және сотқа тағайындаумен қатысқан қорғаушылардың еңбек ақысын төлеуге байланысты шығындар дағдыдағыдай, сотталғанға жүктелетінін соттар ескерулері керек.

Егерде қорғаушы іске тағайындаумен қатысқан болса, ал азамат заңда көрсетілген ретпен заң көмегінен босатылмаған болса сотталғаннан мемлекет кірісіне финанс органының заң консультациясының пайдасына төлеген сомасы өндірілуге тиісті.

Азаматты заң көмегімен төлеуден босатқанда заң консультациясының бастығы немесе адвокаттар коллегиясының президиумы қорғаушының еңбегін адвокаттар коллегиясының қаржысының есебінен төлейді. Егерде осындай босату анықтама, алдын ала тергеу органдарынан, прокурордан немесе соттан болса заң консультациясына сомалар финанс органымен тергеушінің, прокурордың қаулысы немесе соттың ұйғаруы бойынша мемлекет есебінен төленіледі.

15. Жасы толмағандардың ісінде сотталған он бес жасқа толмаған жағдайда сот шығындары оның ата-анасына, қамқоршыларына немесе қорғаншыларына жүктеледі.

Он бес пен он сегіз жастың арасындағы жасы толмағандарға сот шығындары жалпы негіздермен жүктеледі. Егерде ондай жасы толмағанның шығынды төлеуге жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаса, шығындар тиісті бөлшекпен ата-анасынан, қамқоршыларынан және қорғаншыларынан сотталғанның жасы толғанша немесе онда өз алдына еңбек ақы немесе мүлік пайда болғанша өндіріледі.

16. Облыстық және Алматы қалалық соттар істерді кассациялық және бақылау тәртібімен қарағанда соттардың сот шығындары туралы заңдарды дұрыс қолдануына назар аударсын, қажетті болған жағдайда жіберілген қателерді жөндеуге шара қолдансын.

Сноска. Постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 24 декабря 1990 г. N 8 утратило силу нормативным постановлением Верховного Суда РК от 25 декабря 2006 года N 9 (вводится в действие со дня официального опубликования).

      Изучение практики применения законодательства о взыскании судебных расходов и издержек показало, что суды республики этому вопросу не уделяют должного внимания. В результате значительные расходы, понесенные судом, органами дознания и следствия при производстве по гражданским и уголовным делам, остаются невозмещенными.Отдельные суды вопреки действующему законодательству и постановлению Пленума Верховного Суда СССР от 18 марта 1963 г. N 4 "Об устранении недостатков в практике взыскания судебных расходов по гражданским делам и судебных издержек по уголовным делам" с изменениями, внесенными постановлениями Пленума от 21 марта 1968 г. N 3 и от 16 января 1986 г. N 5, при приеме исковых заявлений и кассационных жалоб не взыскивают государственную пошлину либо неверно определяют ее размер, не принимают мер к предварительному внесению сторонами взносов, необходимых для выплаты свидетелям и экспертам или оплаты расходов по производству осмотра на месте, не взыскивают с ответчика в доход государства издержки, связанные с рассмотрением дела, и государственную пошлину, от уплаты которых истец был освобожден. Имеются факты необоснованного освобождения сторон от уплаты судебных расходов. Во многих решениях не приводятся мотивы уменьшения размера этих расходов. При рассмотрении уголовных дел суды не принимают всех предусмотренных законом мер к взысканию с осужденных судебных издержек и не требуют от органов предварительного следствия приложения к обвинительному заключению справок об их виде и размере. В нарушение ст. ст. 291 и 301 УПК суды не обсуждают и не указывают в приговоре, на кого и в каком размере должны быть возложены судебные издержки, иногда взыскивают их солидарно, а не в долевом порядке.
      Областные и Алма-Атинский городской суды при рассмотрении дел в кассационном и надзорном порядке не всегда проверяют правильность разрешения народными судами вопроса о судебных расходах и издержках и не требуют исправления допущенных ошибок в предусмотренном законом порядке.
      Судами недостаточно осуществляется контроль за исполнением решений и приговоров о взыскании судебных расходов и издержек.
      В целях устранения отмеченных недостатков Пленум Верховного Суда Казахской ССР ПОСТАНОВЛЯЕТ:
      1. Обратить внимание судов на необходимость точного и неуклонного выполнения законодательства о взыскании судебных расходов и издержек, а также постановления Пленума Верховного Суда СССР по этому вопросу.
      2. Судам следует иметь в виду, что согласно ст. 79 ГПК судебные расходы по гражданским делам состоят из государственной пошлины и издержек, связанных с рассмотрением дела. Государственной пошлиной должно быть оплачено как первоначальное исковое заявление, так и встречное, а также заявление третьего лица с самостоятельными требованиями.
      Перечень издержек, связанных с рассмотрением дела, перечисленный в ст. ст. 86 ГПК и 80 УПК, является исчерпывающим и расширительному толкованию не подлежит.
      3. В соответствии со ст.ст.194 ГПК и 291, 301 УПК суд при постановлении решения, определения или приговора должен разрешить вопрос о судебных расходах и издержках, указав на кого и в каком размере они должны быть возложены.
      Упущение суда в этой части при разрешении гражданского спора может быть исправлено дополнительным решением или определением вышестоящего суда. При этом суд вышестоящей инстанции вправе изменить распределение судебных расходов лишь при условии соблюдения требований, указанных в п.3 ст.90 и п.4 ст.304 ГПК.
      Если вопрос о судебных издержках не был решен при вынесении приговора, он согласно разъяснению, содержащемуся в п.11 Постановления Пленума Верховного Суда СССР от 18 марта 1963 г., должен быть разрешен судом, вынесшим приговор, в порядке ст.356 УПК.
      4. Судам следует учитывать, что в соответствии с требованиями ст.ст.80 ГПК и 82 УПК судья или суд, прокурор, орган предварительного следствия или дознания, в производстве которых находится дело, вправе, исходя из имущественного положения гражданина, освободить его полностью или частично от уплаты судебных расходов или издержек в доход государства и отнести их на счет бюджета. Вывод об отнесении расходов и издержек на счет государства должен быть мотивирован.
      5. При отсутствии обстоятельств, дающих основание для полного или частичного освобождения от уплаты судебных расходов, суд в соответствии со ст.81 ГПК с учетом материального положения сторон вправе решить вопрос об отсрочке или рассрочке оплаты этих расходов одной или обеим сторонам.
      6. Разъяснить судам, что определение об освобождении гражданина от уплаты судебных расходов, принятое судьей в ходе подготовки дела к судебному разбирательству, может быть пересмотрено судом при принятии решения в случае обнаружения обстоятельств, свидетельствующих о том, что лицо, освобожденное от уплаты, ввело суд в заблуждение, предоставив неверные сведения о своем имущественном положении.
      7. Указать судам, что порядок и размер возмещения расходов по явке, подлежащих выплате свидетелям, потерпевшим, экспертам, специалистам, переводчикам и понятым, как по гражданским, так и уголовным делам определен Инструкцией "О порядке оплаты свидетелям, потерпевшим, экспертам, переводчикам и понятым расходов, связанных с их вызовом к лицу, производившему дознание,к следователю, прокурору или в суд", утвержденной постановлением Совета Министров Казахской ССР от 12 октября 1963 г. № 813, с изменениями, внесенными постановлением от 13 июля 1978 г. № 283.
      8. При рассмотрении дела после отмены предыдущего решения все судебные расходы, начиная с момента предъявления иска, суммируются и должны быть распределены между сторонами в соответствии со ст.90 ГПК с зачетом выплаченных сумм по исполненным решениям.
      9. Обратить внимание судов на то, что в соответствии со ст.88 ГПК суммы, подлежащие выплате свидетелям и экспертам или необходимые для оплаты расходов по производству осмотра на месте, предварительно вносятся стороной, заявившей соответствующую просьбу.
      10. Судья или суд при решении вопроса о придании обвиняемого суду по каждому уголовному делу обязаны проверить выполнение органами предварительного следствия требований ст.188 УПК о приложении к обвинительному заключению справки о виде и размере судебных издержек. В случае отсутствия такой справки она подлежит истребованию от органов дознания или предварительного следствия при подготовке дела к рассмотрению.
      11. Судам необходимо иметь в виду, что в силу ст.82 УПК судебные издержки, понесенные при производстве дознания, предварительного следствия и судебного разбирательства, подлежат взысканию в доход государства с лиц, в отношении которых вынесен обвинительный приговор с назначением либо без назначения наказания. В случае оправдания подсудимого или прекращения дела по реабилитирующим основаниям судебные издержки относятся на счет государства.
      При оправдании подсудимого по одной из статей предъявленного обвинения либо исключении одного или нескольких эпизодов, судебные издержки, связанные с этим обвинением или эпизодами, также принимаются на счет государства.
      12. Согласно п.3 ст.80 УПК в судебные издержки включаются и суммы, израсходованные судом или органами дознания и предварительного следствия на хранение, пересылку и исследование вещественных доказательств в экспертном учреждении.
      13. К расходам по явке, на возмещение которых в соответствии со ст. 81 УПК имеют право потерпевшие, свидетели, эксперты, специалисты, переводчики и понятые, относятся: оплата проезда указанных лиц к месту проведения процессуального действия и обратно, наем жилого помещения и суточные.
      14. Судам следует иметь в виду, что по смыслу ст.23 УПК расходы по оплате труда защитников, участвовавших в дознании, предварительном следствии и в суде по назначению, как правило, возлагаются на осужденного.
      Если защитник участвовал в деле по назначению, а гражданин в установленном законом порядке не был освобожден от оплаты юридической помощи, с осужденного в доход государства должна быть взыскана сумма, присужденная с финансового органа в пользу юридической консультации.
      При освобождении гражданина от оплаты юридической помощи заведующим юридической консультацией или президиумом коллегии адвокатов оплата труда защитника производится за счет средств коллегии адвокатов. В случае такого освобождения органом дознания, предварительного следствия, прокурором или судом выплата сумм юридической консультации производится за счет государства финансовым органом по постановлению следователя, прокурора или определению суда.
      15. По делам несовершеннолетних в случаях, когда осужденный не достиг пятнадцати лет, судебные издержки возлагаются на его родителей, опекунов или попечителей.
      На несовершеннолетних в возрасте от пятнадцати до восемнадцати лет судебные издержки возлагаются на общих основаниях. Если у такого несовершеннолетнего нет имущества или заработной платы, достаточных для оплаты издержек, они в соответствующей части взыскиваются с родителей,

опекунов или попечителей до тех пор, пока осужденный не достигнет

совершеннолетия либо у него не появится самостоятельной заработной платы

или имущества.

16. Областным и Алма-Атинскому городскому судам при рассмотрении дел в

кассационном порядке и в порядке надзора обращать внимание на правильность

применения судами законодательства о судебных расходах и издержках, в

случае необходимости принимать меры к исправлению допущенных ошибок.

(специалист Р.Жантасова

17.11.98 г.)

Соттардың азаматтық істерде және қылмыстық істерде сот шығындарын өндіру жөніндегі заңдарды қолдану тәжірибесі туралы

О практике применения судами законодательства о взыскании судебных расходов по гражданским и судебных издержек по уголовным делам