Жаза тағайындағанда соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулысы 1993 жылғы 24 маусым N 2. Пленумның 1994-жылғы 23-желтоқсандағы N 4 қаулысымен енгізілген өзгерістерімен бірге. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1999.04.30. N 1 қаулысымен. ~P99001s.

Республика соттарының қылмыстық жаза шараларын тағайындау тәжірибесі туралы мәселені қарай келіп, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумы

ҚАУЛЫ ЕТТІ:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот алдында тең, адамды соттан басқа ешкім де қылмыстық жазаға тарта да алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала отырып, қылмыстың түрі мен ауырлығына айыптының қызметтегі және қоғамдағы орнына қарамастан, соттар әрбір қылмысты істі қарағанда, қылмыстық және іс жүргізу туралы талаптарының бұлжымай орындалуына жете назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ештеңе де ақтай алмайды. Жасалған қылмыстың түрі мен қоғамға қауіптілігінің дәрежесін, істің мән-жайын, кінәлінің жеке басын және оның жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларын ескере отырып, жаза тағайындау кезінде соттар оған жеке тұрғыдан қарау жөніндегі заң талаптарын бұлжытпай орындауға тиіс. Жаза заңды, негізді және әділ болу керек және жасалған қылмыс үшін жауаптылықтың болмай қоймайтындығын білдіру керек.

2. Заң талаптарына сәйкес соттар жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды анықтап, кінәліге жаза тағайындаған кезде үкімде оларды ескеруге және көрсетуге міндетті. Егер заңда көрсетілген жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын жағдай қылмыстың бір белгісі ретінде қылмыстық кодекстің айрықша бөлігіндегі заңның диспозициясында көрсетілген болса, онда ол сол қылмыс үшін жаза тағайындаған кезде жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын жағдай ретінде қосымша алынбайды.

Жасалған қылмыстың қауіптілігінің дәрежесін анықтағанда, нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі, тәсілі, жасаған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық, әрбір сыбайластың қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мен сипаты т.б.) жағдайының барлығы ескерілуі тиіс.

Соттардың назары ауыр қылмыс, әсіресе қылмысты топталып жасаған, бұрын сотталған, бірақ түзелгісі келмейтін адамдарға заңда көрсетілген жазалаудың қатаң шараларын қолданылуы керектігіне аударылады. Сонымен қатар ауыр емес қылмыс жасаған, қоғамнан оқшаулаусыз-ақ түзелуге қабілетті айыпты адамдарға жаза тағайындағанда бас бостандығынан айырмайтын заңда көрсетілген басқа жаза түрлерін қолданған да жөн.

3. Соттар сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті түрде тексеруі керек, себебі бұл мәліметтердің жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, еңбекке қабілеттілігі мен оған деген көзқарасын, білімі, сотталғандығы туралы мәліметтерді анықтау керек.

Қылмыстың сипатына қарай, заңға сәйкес сот мас күйінде істелген қылмысты ауырлататын жағдай деп танымауға қақылы болғандықтан, бұл мәселені шешкенде қылмыстық әрекеттің айыптының мастығына қатысы бар-жоғын, адамның бұл жағдайға тап болған жайын (кәмелетке толмағандарды ересек адамдардың мас күйге жеткізуі т.б.) анықтап, ескеруі керек.

4. Бұрын жасаған қылмысы сот үкімінде анықталғаны және сол қылмысы үшін сотталғандығы жойылмаған немесе одан арылмаған, болмаса бұрын жасалған қылмыстың кейінгі іс бойынша оған негізді түрде айып етіп тағайындалғандығын сот анықтаған жағдайда ғана, бұрын қылмыс жасаған адамның қылмыс жасағандығы заңға сәйкес қылмысқа тән белгі немесе жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде қаралуы мүмкін екендігін соттарға түсіндіру керек.

5. Үкімнің баяндайтын бөлігінде жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды, атап айтқанда: сотталушыны жазадан құтқарудың дәлелін, үкімнің кейінге қалдырылуы туралы мәселенің шешімдерін, шартты жазаны қолданудың заңда көрсетілгендегіден неғұрлым жеңіл жаза тағайындау, сондай-ақ жазаның қай түрі мен мөлшерін соттың таңдап алғандығының дәлелдерін көрсету керек екенін белгілейтін ҚІЖК-інің 300-бабының талаптарын соттар қатаң орындауға міндетті.

Егер адамды айыпты деп таныған санкциясында жазаның әр түрі (баламалары) көрсетілген болса, онда сот үкім шығарар кезде белгілі бір жазаның таңдалып алынғандығы жөнінде қабылдаған шешімнің дәлелдерін үкімде міндетті түрде келтіріп, жазаның қай түрі қолданылуы керек екендігі туралы мәселені талқылап алуға тиіс.

Егер жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілігінің дәрежесі, сондай-ақ айыптының жеке басының мәліметтері сотталушыға неғұрлым жеңілірек жазаны таңдап алуға мүмкіндік беретін болса, қылмыс жасаған маскүнемдер мен нашақорларға дәрігерлік сипаттағы күштеу шараларын қолдану қажеттігі, бас бостандығынан айыру жазасын тағайындауға өз-өзінен негіз бола алмайтындығын соттар ескеруі тиіс.

6. Жасаған әрекетінде қылмыстың белгілері бір, бірақ онысы қоғамға елеулі қауіп туғызбайтын адамдарға келсе, онда соттар қылмысты жаза қолданбай-ақ олардың түзелу және қайта тәрбиелеу мүмкіндігі жөніндегі мәселені қарап, ондай адамдарды ҚК-тің 45-бабының 3-бөлігіне сай қылмыстық жауаптылықтан босататын негіз бар болса, босатуы керек.

Соттар мынаны да ескеруге тиіс: формальдық жағынан қылмыстың белгілері бар болғанымен, маңызы шамалы болғандықтан, қоғамға онша қауіп келтірмейтін әрекет ҚК-тің 7-бабының 2-бөлігіне сәйкес қылмысты әрекет деп саналмайды.

7. Соттар бас бостандығынан айырмай-ақ түзеу жұмыстары жазасын тағайындаған кезде, жазаның бұл түрін дұрыс қолдану үшін елеулі мәні бар жағдайларды (еңбекке қабілеттілігін, отбасы жағдайын, қолындағы балаларын, еңбекке қатыстылығын, айыптының жұмыс істемеу себептерін, т.б) мұқият анықтап алуы керек. Сотталушының түзеу жұмыстарын өтеуге кедергі болатын мәліметтері анықталған жағдайда, сот мұндай адамға жазаның басқа түрін тағайындауы керек.

Жұмыс орнында өтейтін түзеу жұмыстары жазасын тағайындағанда, қызмет бабын немесе кәсіптік міндетін орындауға қатысты қылмыс жасаған адамдарға жазаның бұл түрін қолдану оның беделін түсіретіндігін соттардың ескеруі тиіс.

8. Түзеу жұмыстарынан жалтару деп мәселен, орынсыз себептермен жұмысты тастап кетуді, жұмысқа ішіп келуді тануға болатындығын түсіндіру керек.

ҚК-тің 25-бабының 4-бөлігінің мәні бойынша, егер бұндай әрекет түзеу жұмыстарының орындалуын басқаратын органдардың жазбаша ескертуінен кейін де жалғаса берсе немесе қайталанса, яғни ол қасақана істелсе, яки сотталған адамның жазаны өтеуден жалтару мақсатымен жасырынғаны анықталған болса, сотталушыны айыпты деп тапқан ҚК-тің баптарының санкцияларына қарамастан, жазаны өтеп жүрген жердегі сот сотталушының өтелмеген түзеу жұмыстары уақытын сондай мерзімдегі бас бостандығынан айыру жазасымен ауыстыра алады.

9. Шартты жазаның, әдетте, жеңіл қылмыс жасаған, бұрын сотталмаған адамдарға қолданылатындығын соттар ескеруге тиіс. Шартты жаза ауыр қылмыс жасауға қатысқандардың кейбіріне,егер олар негізгі қылмыскер болған, сонымен қатар қылмыс жасаған кездегі жайлар мен оның жеке басына берілген мәліметтер сотталушыны көпшіліктен оқшаулауға негіз бола алмайтын жағдайда ғана қолданылады.

10. Алғаш рет үш жылға дейін бас бостандығынан айыруға кесілген адамдарға жаза тағайындағанда, міндетті түрде еңбекке қатыстыра отырып, шартты түрде соттауға немесе үкімді орындауды кейінге қалдыруға, ҚК-тің баптарында көрсетілген негіз болған жағдайда, сот қылмыстық жазаның мұндай түрлерін тағайындай алады, бірақ көрсетілген баптарды бір мезгілде қолдануға қақысы жоқ.

Бұрын бас бостандығынан айырылған, соның ішінде бас бостандығынан шартты түрде айырылған немесе үкімнің орындалуы кейінге қалдырылған, және де заңда көрсетілген тәртіп бойынша сотталғандығы жойылмаған немесе одан арылмаған адамға соттың үкімінің орындалуын кейінге қалдыруға қақысы жоқ.

11. Егер айыптының ісінің мән-жайлары мен жеке басын ескере отырып бас бостандығынан айыруға қатысы жоқ жаза тағайындауға негіз бар болса және қылмыстық заң санкциясында мұндай жазаның түрлері бас бостандығынан айырудың шартты түрде еңбекке қатыстыруды міндеттеу түрін, үкімді орындауды кейінге қалдыруды қолдану түрін заңның санкциясында көрсетілген жазалау, әйтеуір бір негіздер бойынша бұл адамға қолдану мүмкін емес болғанда ғана тағайындай алады. Оның дәлелдері үкімде көрсетілуі тиіс.

12. Заңға сәйкес бас бостандығынан айырылған және бір мезгілде қосымша жаза берілген адам жөніндегі үкімнің орындалуы толығымен немесе негізгі жаза жағынан кейінге қалдырылуы мүмкін, бірақ үкімнің қорытынды бөлімінде бұл міндетті түрде көрсетіледі. Егер сот қосымша жазаны орындауды кейінге қалдырмаса, онда үкім заңды күшіне енісімен орындала бастайды.

Шартты түрде жазаны тағайындағанда, еңбекке міндетті түрде қатыстыра отырып шартты түрде сотталғанда, үкімнің орындалуын кейінге қалдырған жағдайларда, үкімде еңбекпен түзеу мекемесінің түрі көрсетілмейді.

13. Шартты жазаны қолданғанда немесе үкімді орындауды кейінге қалдырғанда төрағалық етуші сотталған адамға, оның заңды өкілдеріне жазаның мән-мағынасын түсіндіреді, сынау мерзімі кезеңінде, яки кейінге қалдырылған мерзімінде жүргенде заң талаптарын бұзудың соңы неге апарып соқтыратынын ескертеді.

Үкімді орындауды кейінге қалдыру мерзімі мен сынау мерзімі соттың қай сатысында қолданылатындығына қарамастан, үкім жарияланған күннен бастап есептеледі.

14. Кейінге қалдырылған мерзім біткеннен кейін сотталған адамның еңбекке немесе оқуға қатысына, кейінге қалдырылған мерзім ішіндегі оның тәртібіне, үкімнің жүктеген міндеттерін орындағанына қарап, сот сотталушыны жазадан босату жөнінде немесе оны үкім белгілеген бас бостандығынан айыру жазасын өтеуге жіберу жөнінде ұйғарым шығарады.

Егер үкімді орындауы кейінге қалдырылған адамға жазасын өтеуге босату туралы ұйғарым шығарылғаннан кейін оның кейінге қалдырылған мерзімі ішінде жаңадан қылмыс жасағаны анықтала қалса, ҚІЖК-нің 383-бабында көрсетілген мерзім өтпеген жағдайда, ол ұйғарым істің жаңадан ашылған мән-жайларына байланысты қайта қаралуы мүмкін.

15. Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес, өлім жазасы ерекше жағдайда тағайындалатыны ескеріліп, жазаның мұндай мөлшері оны тағайындаудың қажеттілігіне жауапты ауырлататын төтенше жағдайлар негіз болғанда және аса ауыр қылмыс жасаған адам айрықша қауіпті болғанда ғана қолданылады. Өлім жазасын қолдану барлық жағдайда жасалған қылмыстың анықталған мән-жайларына және сотталушыны мейлінше толық сипаттайтын мәліметтерге сүйене отырып, үкімде дәлелденген болуы керек.

16. Соттардың қосымша жаза тағайындау мәселелеріне баса назар аударғаны жөн, өйткені негізгі және қосымша жазаларды дұрыс үйлестіре білу, оны даралап көрсету принципін дәйекті түрде жүзеге асыруға, жазаның мақсатына жетуге көмектеседі.

17. Қылмыстық заңның баптарының санкцияларында қосымша шаралар қолдану немесе қолданбау мүмкіндігі айтылған болса, онда соттардың оны тағайындау туралы мәселені қарап, қабылданған шешімнің дәлелдерін үкімде міндетті түрде көрсетуге тиіс. Ал қосымша жаза қолданылмаған жағдайда үкімнің қорытынды бөлімінде ондай шешімнің қабылдануына сілтеме жасалмайды.

Айыптыны соттаған кезде қылмыстық заңның баптарында қосымша жаза қолдану міндетті деп табылса, сот оны ҚК-тің 39-бабында көрсетілген шарттар болған жағдайда ғана бапқа сілтеме жасай отырып қабылдаған шешімнің дәлелдерін үкімде міндетті түрде келтіре отырып, оны қолданбауы мүмкін.

18. Сотталушыны айыпты деп таныған қылмыстық заң баптарының жазалау шараларында жер аудару, жерінен қуу, мүлкін тәркілеу, айып салу секілді қосымша шаралар көрсетілген жағдайда ғана соттардың мұндай жазаны тағайындай алатындығына назар аударылсын.

Қылмыстық заңда көрсетілген қосымша жаза ретінде қолданылатын басқа да жаза түрлері санкцияларында көрсетілмесе немесе жазаның негізгі шараларының бірі ретінде аталған болса, бірақ сол түрде сотталушыға таңдалып алынбаса да, соттың мұндай жазаны тағайындауға қақысы бар. Мұндайда қосымша жазаның тағайындалғандығы туралы үкімнің қорытынды бөліміндегі шешімде ҚК-тің 26-бабына деген сілтеме болу керек. Қосымша жазалар сотталушыны айыпты деп таныған қылмыстық заң баптарында көрсетілген шекте тағайындалады.

Егер қосымша жаза ҚК-тің 26-бабы негізінде қолданылса, оның мерзімі заңның жазаның осы түріне белгілеген шегінде тағайындалады.

19. Мүліктің тәркілеген кезде оның мөлшерінің үкімде нақты көрсетілуін соттар есінен шығармауға тиіс, ал тәркілеу сотталған адамның жеке басына тиесілі мүлікке немесе үкім шығарылған кездегі жалпы ортақ меншіктегі оның үлесіне ғана жүргізілуі мүмкін.

Сотталушының үкім шығарған кезде мүлкінің жоқ болуы оның мүлкін тәркілемеуге негіз бола алмайды.

Бұл жерде Республика Жоғарғы Кеңесі Төрағасының 1962-жылғы 13-маусымдағы Жарлығы бекіткен тізбедегі мүліктердің тәркілеуге жатпайтынын ескере кеткен жөн.

20. Лауазымы бойынша міндетті жұмысын атқаруы немесе белгілі бір қызметпен айналысуына (қолы босамауына) байланысты қылмыс жасаған жағдайда ҚК-тің 26-бабына сәйкес сот жасаған қылмыстың сипатын ескеріп, сотталушының белгілі бір лауазымды орында отыруы немесе нақтылы қызметпен айналысуы құқығынан айыру жөнінде мәселені қарауға міндетті. Бұл жазаны тағайындағанда үкімнің қорытынды бөлімінде лауазым яки қызмет түрі нақты көрсетілуге тиіс. Бірақ болуға қақысы жоқ қызмет аясын анықтамай тұрып, сотталушыны халық шаруашылығының қандай да бір саласында жұмыс істеу құқығынан айыруға болмайды. Үкім шыққан кезде сотталушы адам лауазымды орында болмаса да, немесе жасаған қылмысқа қатысты қызметпен айналыспаса да, бұл жағдай аталған қосымша жазаны қолдануға кедергі бола алмайды.

Адамның көлік құралдарын жүргізу құқығы о бастан болмаса да, яки әкімшілік жаза ретінде ондай құқықтан айырылған болса да, қылмыстық заңның санкцияларына сәйкес сот оған қосымша жаза ретінде көлік құралдарын жүргізу құқығынан айыруды тағайындауы мүмкін.

21. ҚК-тің 39-бабында көрсетілген жағдайлардың жоқтығына қарамай, қосымша жазаның тағайындалуы міндетті бола тұра қолданылмауын, үкімде жер аудару, жерінен қуу яки белгілі бір лауазымды қызметте болу немесе нақтылы қызметпен айналысу құқығынан айыру сияқты қосымша жазалар тағайындау мерзімінің көрсетілмеуін, қосымша жазаның тек қана қылмыстардың жиынтығы бойынша тағайындалуын, сондай-ақ өтелмеген қосымша жазаның (немесе оның бөлігінің) заң бойынша тағайындалған жаңа жазаға қосылмауын қосымша жазаны дұрыс қолданбау деп ұғыну керек, ал бұл үкімді бұзуға негіз бола алады.

Кассация (қадағалау) сатысы үкімге тиісті нақтылаулар енгізе алады, егер бұл сотталушының жағдайын ауырлатып жібермесе (мысалы, сотталушының лауазымды болу немесе қызметпен айналысу және басқа да құқығынан айырылғанын көрсету керек).

22. Соттар әкімшілік жаза шараларын қолданудың тәртібі мен қылмыстың белгілері бар әрекет жасаған адамдарды қылмыстық жауаптылықтан босатуға және әкімшілік жауапқа тартуға негіз беретін заң талаптарын сақтауға тиіс.

Қылмыстық белгілері бар әрекет жасаған, бірақ қоғамға елеулі қауіп келтірмейтін адамға қылмыстық жаза қолданбай-ақ оның түзелетіндігі мен қайта тәрбиелеуге келетіндігі туралы ұйғарым іс жағдайын жан-жақты, толық және объективті түрде қарағаннан кейін және заңды бұзушының жеке басы туралы мәліметтерге негізделуге тиіс.

Қылмыстық белгілері бар әрекет жасаған адам әкімшілік жолымен жауапқа тартыла отырып, оған қылмыстық жаза қолданылмай-ақ оның түзелетіндігі мен қайта тәрбиеленетіндігі көз жеткізерлік дәлелдер жеткілікті болғанда ғана, ол қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Ондай шешімді қабылдауға кедергі болатын жағдайларға істің мән-жайын ескере отырып, мәселен айыптының арылмаған және жойылмаған сотталғандығын немесе маскүнем яки нашақор деп танылуын т.б. жатқызуға болады.

23. Қылмыс жасалған кезге дейін 16-ға толмағандарды әкімшілік жолмен жауапқа тартуға болмайтындығын ескере отырып, қылмыстық белгілері бар әрекет жасаған, сол үшін заң бойынша бір жылға дейін бас бостандығынан айыру немесе одан да жеңіл жаза белгіленген кәмелетке толмағандар жөнінде әрбір нақты жағдайға байланысты істі және оның жеке басының мән-жайларын ескеріп, соттарға, қылмыстық істі қысқарту және заңда көрсетілгеніндей (ҚК-тің 49-6-бабы) тәрбиелік шара қолдану туралы мәселені қарау ұсынылсын.

24. Сотқа келіп түскен заң бойынша бір жылға дейін бас бостандығынан айыру немесе одан гөрі жеңілірек жаза белгіленген қылмыстық іс бойынша ҚК-тің 45-бабының 3-бөлігі бірінші тармағын қолдануға негіз болған жағдайда, іс соттың тәртіптеуші мәжілісіне енгізіледі. Адам қылмыстық жауаптылықтан босатылғанда, сот қылмыстық істі қысқарту туралы дәлелді ұйғарым шығарады, ал ұйғарым заңды күшіне енгенде, судья кінәлі адамға әкімшілік жаза белгілейді.

Әкімшілік жаза қолданылуына байланысты қылмыстық істі қысқарту туралы мәселе сот мәжілісінде шешілген жағдайда, әкімшілік жаза қылмыстық істі қысқарту туралы ұйғарым шығаруымен бір мезгілде қолданылады. Бұнымен қатар іске қатысты және қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған басқа адамдарға үкім шығарылады.

25. Соттардың мынаны есте тұтқаны жөн: белгілі бір қылмыс үшін заңда көрсетілген жазаның төменгі шегінен де төмен жаза немесе заңда көрсетілгендегіден (ҚК-тің 39-бабы) жеңіліректеу жаза тағайындау ерекше іс жағдайында және кінәлі адамның жеке басын сипаттайтын деректер анықталғанда ғана қолданылуы мүмкін.

Бұл жерде ерекше мән-жайлар деп жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін кемітетін жағдайлар да (оның ішінде заңда көрсетілген жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар да) танылуы мүмкін.

Қандай жағдайларды ерекше деп танитынын және мұндай жеңіл жазаны айыпкердің жеке басының қандай мәліметтерімен байланыстыруға болатынын сот үкімінің баяндайтын бөлімінде көрсетуі міндетті. Мұндай жағдайларда ауыр қылмыс жасағандығы айыпкерге жазаның ең төменгі шегінен де төмен жаза тағайындауға кедергі бола алмайды.

Заңда көрсетілген жазадан гөрі әлдеқайда жеңілдеу жазаны бірнеше қылмыс жасаған айыпкерге қолданғанда, сот ондай жазаны солардың біреуіне, ия болмаса әрқайсысына жеке-жеке тағайындай алады, содан кейін оны ҚК-тің 37-бабының ережелері бойынша түпкілікті түрде белгілейді.

26. Соттардың мынаны есте тұтқаны жөн: адамның бірнеше қылмыс жасауы - әсіресе қасақана жасауы, әдетте, қылмыстың және айыпкердің жеке басының да, әрекетінің де қоғам үшін аса қауіпті екендігін көрсетеді. Осыған байланысты ҚК-тің 37,38-баптарының талаптарын бұлжытпай орындау ондай адамдарға заңды, дәлелді және әділ жаза тағайындаудың маңызды шарттарының бірі болып табылады.

27. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындағанда, соттар заңда көрсетілген жеңілірек жазаны ауырырақ жазаға сіңіру немесе тағайындалған жазаларды түгелдей ия болмаса ішінара қосу принциптерін үкімде дәлелдеуі керек.

Үш және одан да көп қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындағанда, соттың жеке-жеке қылмысқа тағайындалған жазалардың біразын немесе ішінара қосып жіберуін, ал басқаларын сіңіртіп жіберуіне (мысалы, жазаларды бас бостандығынан айыру түрінде түгелдей немесе ішінара қосып жіберуге және түзеу жұмыстарын немесе айыпты сіңіртіп жіберуге) қақысы бар.

28. Заңның мәні бойынша, сот қылмыстың жиынтығына кіретін әр қылмыс үшін бір тектес және әр тектес жаза түрлерін тағайындағанда, жеңілірек жазаны ауырырақ жазаға сіңіру жолымен жинақтап бір-ақ тағайындауға қақылы. Ондай кезде жаза түрлерінің қатаңдық дәрежесі ҚК-тің 21-бабында қандай ретпен көрсетілсе, сондай рет бойынша анықталатынын ескеру керек. Егер жиынтыққа кіретін қылмыстар үшін түрі және мөлшері жағынан бірдей жаза тағайындалса, онда бір жазаны басқа бір жазаға сіңіру жолымен қорытынды жаза тағайындау заңның тиісті баптарының ең жоғарғы жазалау шаралары шегінде тағайындалса ғана рұқсат етіледі.

29. Соттар мынаны ескеруге міндетті: ҚК-тің 37-бабының 3-бөлігін қолданған жағдайда, қылмыс жиынтығы бойынша тағайындалған қорытынды жаза алғашқы үкім бойынша тағайындалған жазадан төмен болмау керек, өйткені мұндай жағдайда жазаларды сіңірткен немесе қосқан кезде сот алғашқы үкімнің өтелінбей қалған жағын емес, сол үкім бойынша тағайындалған барлық жазалардың мөлшерін басшылыққа алу керек.

30. Егер іс бойынша үкім шығарып қойғаннан кейін сотталған адамның тағы басқа да қылмыстар үшін айыпты екені, оның біреуі шығарғанға дейін, ал басқалары үкім шығарғаннан кейін жасалғаны анықталса, екінші үкім бойынша жаза ҚК-тің 37 және 38-баптарын қолдана отырып тағайындалады:

алдымен - алғашқы үкім шығарылғанға дейін жасалған қылмыстар жиынтығы бойынша, одан кейін ҚК-нің 37-бап 3-бөлігінің ережелері бойынша, сосын алғашқы үкім шығарылғаннан кейін жасалған қылмыстар жиынтығы бойынша, және үкімдердің жиынтығы бойынша тағайындалады.

31. Бірнеше үкім бойынша жаза тағайындалғанда, соттар бұрынғы үкім бойынша тағайындалған жазаның өтелмеген бөлігінің мөлшері мен түрін белгілеуге және көрсетуге тиіс, жазаның өтелмеген бөлігі ҚК-тің 38-бабының негізінде жаңа үкім бойынша тағайындалған жазаға түгелдей немесе ішінара қосылуы керек.

Бұрынғы үкім бойынша жазаның өтелмеген бөлігі болып мыналар саналады: шартты жазаға сотталған кездегі, сондай-ақ ҚК-тің 41-1-бабында үкімді орындауды кейінге қалдырған немесе ҚІЖК-нің 350-бабында көрсетілгендей кездегі (бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алыну немесе ұсталу уақытын есептемегенде) жазаның бүкіл мерзімі:

міндетті түрде еңбекке қатыстыру арқылы бас бостандығынан айырып шартты жазаға сотталған және міндетті түрде еңбекке қатыстыру арқылы бас бостандығынан айырған орыннан сотталушы шартты түрде босатылған кездегі жұмыстың міндетті мерзімінің өтелмеген бөлігі, сотталған кісінің жұмыстан қашқан уақыты:

Жазадан шын мәнінде шартты мерзімнен бұрын сотталған адамның жазасының бір бөлігі.

32. Бұрынғы үкім бойынша тағайындаған жазаның өтелмеген бөлігін ішінара қосып үкімдердің жиынтығын қолданғанда, егер жазаның осы түрі үшін белгіленген қорытынды жазаның ең жоғарғы шегінде белгіленбесе, сот үкімде осындай шешімнің қабылданғанын дәлелдеу керек. Жазаларды ішінара қосқанда, қорытынды жаза қалайда мөлшері жағынан әрбір үкім бойынша жеке тағайындалған жазалардың кез келгенінен жоғары болу керек.

33. ҚК-нің 38-бабының 2-бөліктерінің мәніне сай бұрынғы үкім бойынша тағайындалған өтелмеген қосымша жаза түгелдей немесе ішінара қорытынды негізгі жазаға қосылады, болмаса түгелдей ішінара жаңа үкім бойынша тағайындалған дәл сондай қосымша жазамен бірігеді, бұл қосымша жаза қосымша жазаның дәл осы түрі үшін белгіленген мерзім шегінде тағайындалады. Әр түрлі қосымша жазалар өз алдына бөлек орындалады.

34. Егер сотталған адам үкімді орындауды кейінге қалдырған кезде басқа қылмыс жасап қойса,сот жаңа қылмыс жасағаны үшін тағайындаған жазаға ҚК-тің 38-бабына сүйене отырып, бұрынғы үкім бойынша өтелмеген бас бостандығынан айыру жазасын қосып береді. Ондайда үкімді орындауды кейінге қалдыруды бұзу туралы шешім қабылдаудың керегі жоқ. Үкімді орындауды кейінге қалдыру мерзімі өткен соң жасалған жаңа қылмыс туралы іс тек сотталған адамды жазадан босату туралы немесе оның алғашқы үкімі бойынша тағайындалған бас бостандығынан айыру жазасын өтеу үшін жіберілгендігі туралы мәліметтер бар болғанда ғана шешімін таба алады. Мұндай мәліметтер жоқ болғанда және оларды сот мәжілісі кезінде сұратып алу мүмкін болмағанда, жаңа қылмыс туралы істі қосымша тергеуге жіберу керек.

Егер сотталған адамды орындалуы кейінге қалдырылған үкім бойынша бас бостандығынан айыру жазасын өтеу үшін жібергендігі туралы соттың заңды күшіне енген ұйғарымы бар болса, сот жаңа қылмыстың жазасын белгілеп алып, бірнеше үкім бойынша (ҚК-тің 38-бабы) жаза тағайындаудың ережелерін қолдануға міндетті.

35. Ауыр қылмыс жасап кінәлі деп танылған адам жөнінде үкім шығарғанда, сот әлгі адамды әскери немесе арнаулы лауазымынан айырудың, сонымен қатар сотталған адамды СССР Жоғарғы Кеңесінің Президиумы, Одақтық және автономиялық республикалардың Жоғарғы Кеңесінің Президиумы немесе СССР Министрлер Кеңесі берген орден, медаль болмаса құрметті, әскери немесе басқа атағынан айыру туралы ұсыныс жасаудың орындылығы туралы мәселені талқылап алу керек.

Сотталған адамды әскери лауазымынан айыру туралы мәселені мерзімді қызметте жүрген адамдар мен запаста немесе отставкада жүрген адамдар жөнінде де талқылап алу керек. Сотталған адамды әскери немесе арнаулы лауазымынан айыру немесе оны лауазымдары мен наградаларынан айыру жөнінде ұсыныс енгізу туралы соттың шешімі жөнінде үкімде айтылу керек.

36. Істі кассация және қадағалау ретінде қарағанда, соттар үкім шығарған кездегі жазаны тағайындаудың жалпы негіздерін сақтауын, таңдап алған жазаның қылмыстың ауырлығына және сотталған адамның жеке басына сәйкестігін, қылмысты іс жүргізу заңының үкімдегі жаза туралы шешімді және істің ескерілген нақты мән-жайларын жазу тәртібін реттейтін нормаларын ұстануды тексеруге тиіс. Жоғарғы тұрған соттар бірінші сатыдағы соттардың жаза тағайындаған кезде жіберген қателері мен заңды бұзған жерлерін дер кезінде анықтап, оларды болдырмаудың шараларын жасап отыру керек.

Бірінші сатыдағы айыбының көлемі, кінәнің түрі немесе сотталған адамның қылмыс жасауға қатысу түрі, жауаптылықты ауырлататын мән-жайларының бар екендігі жөніндегі қорытындысын дұрыс емес деп танығаннан кейін және осыған байланысты үкімге өзгеріс енгізе отырып (мысалы: айыпты ауырлататын бір немесе бірнеше мән-жайды алып тастап, адамды қылмысты бірге істеуші емес, қылмысқа көмектесуші деп танып, оның іс-әрекетінен қылмыс жасауға оқталу емес, қылмысқа дайындалу белгілерін көріп), кассация немесе қадағалау сатысындағы соттар сотталған адамның жаза мөлшерін кеміту мәселесін талқылау керек және жаза мөлшерін өзгеріссіз қалдыруға қақылы, бірақ мұндай шешімнің дәлелдері келтірілу керек.

37. Сотталған адамның немесе оның қорғаушысының арызы бойынша істі қарап отырғанда және анықтау, алдын ала тергеу немесе сот тергеуі толық емес және біржақты болғаны үшін үкімді бұза отырып, кассация сатысындағы соттың сотталған адамның жағдайын нашарлатып жіберетін нұсқауларды өзінің ұйғарымында көрсетуге қақысы жоқ.

Сот шешімін қадағалау ретінде қайта қарау тек қана наразылық бойынша рұқсат етілетіндіктен, сотталған адамның, ақталған адамның немесе ісі қысқартылған адамның жағдайын тек наразылықта көрсетілген негізге бола ауырлататын ұйғарым (қаулы) шығаруға соттың қақысы бар. Мұндай жағдайда сотталған адамдар жөнінде наразылық түсірілмесе соттың олардың жағдайын ауырлатып жіберетін шешім қабылдауға қақысы жоқ.

ҚІЖК-тің 362-бабына сәйкес үкім, ұйғарым, соттың қаулысы заңды күшіне кірген күннен бастап бір жыл өткенде сотталған адамның жағдайын ауырлатып жіберетін қандай негізге сүйенсе де қадағалау ретінде қайта қаралынбайды (сотталған адамды аса қауіпті рецидивист деп тану, еңбекпен түзеу мекемесінің қатаңдау түрін белгілеу, үкімді орындауды кейінге қалдыру, жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату, бас бостандығынан міндетті түрде еңбекке қатыстыру арқылы шартты түрде босату және т.б. шешімдерді бұзу). Мұндайда жылдық мерзімді тиісті үкім, ұйғарым, соттың қаулысы заңды күшіне енген күннен бастап қадағалау сатысындағы соттың шешімі қабылданған күнге дейін санау керек.

38. Егер бірінші сатыдағы сот қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындаған кезде жазаларды сіңірту принципін қолданса, кассация (қадағалау) сатысындағы соттың - тіпті бұл сатыдағы соттар жиынтыққа кіретін бір немесе бірнеше қылмыс үшін жазаны жеңілдеткенде де, жазаларды қосу ережелерін қолдануға қақысы жоқ.

Егер бірінші сатыдағы сот бірнеше үкім бойынша жаза тағайындағанда бір жазаны басқаларға сіңіруді заңға қайшы немесе жазаның өтелмеген мерзімін қосуға мүмкіндіктің жоқтығынан қолданса, кассация немесе қадағалау сатысындағы сот соңғы үкім бойынша берілген жазаны жеңілдеткен жағдайда бұрынғы үкім бойынша берілген жазаның өтелмеген бөлігін ішінара немесе түгелдей қосып жіберуге қақылы, бірақ қорытынды жаза оған кейінгі сатыдағы соттың енгізген өзгертулерден кейін де үкім бойынша тағайындалған жазаның мөлшерінен аспауы керек.

Қылмыстық істі қылмыстық заңның бір бабынан алып, аса ауыр емес қылмыстары үшін жауаптылық артатын бірнеше баптарына жатқызғанда, егер сотталған адамның жағдайын нашарлатпайтын және оның қорғану құқығын бұзбайтын болса, кассация немесе қадағалау сатысындағы сот жаза туралы мәселе қарап отырып, ҚК-тің 37-бабында көрсетілген ережелерді қолданады. Мұндайда қылмыс жиынтығы бойынша тағайындалатын қорытынды жаза бірінші сатыдағы сот белгілеген жазадан қатаңдау болмау керек.

39. Қылмыскер екі немесе одан көбірек қылмыс жасап, олары қылмыстық заңның бір бабына жатқызылса, бірақ бірінші сатыдағы сот қылмыстардың бірқатарына заң жүзінде дұрыс баға беріп, ал басқа қылмыстарға одан гөрі ауыр қылмыс туралы заңның бабын дұрыс қолданбай, оларды қателесіп екі бапқа жатқызып қойған жағдайда, кассация сатысындағы сот әлгі қылмыстық әрекеттерді бұл баптан алып, ауыр еместеу қылмыс туралы бапқа жатқызу арқылы өзінің өкілетті мөлшерінде үкім бойынша белгіленген жазаның мөлшерінен аспай, осы бап бойынша бірінші сатыдағы сот белгілеген жазадан қатаңдау жаза белгілеуге қақы бар.

40. Егер қылмыстың сипатын заңның қосымша жазаны міндетті түрде қолдану керек дейтін бабына өзгерткенде де, қосымша жаза бойынша белгіленбесе, кассация (қадағалау) сатысындағы соттың ондай жазаны белгілеуге қатысы жоқ.

41. Кассация немесе қадағалау сатысындағы соттың міндетті түрде еңбекке қатыстыру арқылы шартты түрде бас бостандығынан айыру жазасының орнына үкімнің орындалуын кейінге қалдыруға және сондай-ақ үкімнің орындалуын кейінге қалдыру арқылы бас бостандығынан айыру жазасын шартты жазаға ауыстыруға қақысы бар. Үкімнің орындалуын кейінге қалдыру арқылы бас бостандығынан айыру жазасын шартты жазаға ауыстырған жағдайда сот белгілеген сынау мерзімі үкімде көрсетілген үкімнің орындалуын кейінге қалдырған мерзімнен аспау керек.

42. Соттар мынаны есте тұту керек: үкім шығарғанда сотталған адамға ерекше қатаң жаза тағайындалғанын білдіретін, іс бойынша анықталған мән-жайлар ғана жазаны жеңілдетуге немесе сотталған адамды жазаны ары қарай өтей беруден босатуға негіз бола алады. Ал үкім шығарылғаннан кейін пайда болған мән-жайлар, сонымен қатар жазаны өтеп жүрген кездегі сотталған адамның мінезі істі қадағалау ретінде қарау үшін басқа негіздер бар болғанда ғана ескеріледі, олар өзгертуге негіз бола алмайды.

43. Кассация сатысындағы соттар бірінші сатыдағы соттардың жаза тағайындауға байланысты жіберген қателерін істі кассация ретінде қарағанда жойып жіберу үшін, заңда көрсетілген барлық шараларды қолдануға тиіс.

44. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы және Әскери алқасы, облыстық және Алматы қалалық соты, Қазақстан Республикасының территориясына орналасқан әскерлер соты бірінші сатыдағы соттардың қылмыстық жаза мөлшерін тағайындау практикасын үнемі зерттеп, қорытып, жіберген қателерді жоюдың шараларын дер кезінде қолданып отыру керек.

45. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1979-жылғы 12-қазандағы

Пленумының "Республика соттарының қылмыстық жазалау шараларын тағайындау

тәжірибесі туралы" N 2 және 1989-жылғы 29-қыркүйектегі Пленумның "Қазақ

ССР Соттарының бас бостандығынан айыру түрінде жаза тағайындау тәжірибесі

туралы" N 8 қаулылары күшін жойды деп танылсын.

СССР Жоғарғы Сотының төмендегі:

1953-жылғы 29-қыркүйектегі Пленумның "Мүлік тәркілеуді қолдану

жөніндегі сот тәжірибесі туралы" N 7, 1980-жылғы 29-тамыздағы Пленумның

N 7 қаулылары енгізген өзгертулерімен қоса;

1961-жылғы 4-наурыздағы Пленумның "Шартты түрде соттау жөніндегі сот

тәжірибесі туралы" N 1 қаулысы, 1962-жылғы 3-желтоқсандағы Пленумның N 12,

1984-жылғы 26-сәуірдегі Пленумның N 7 қаулылары енгізген өзгертулерімен

қоса;

1967-жылғы 25-ақпандағы Пленумның "СССР мен одақтас республикалардың

Қылмыстық заң негіздерінің 31-бабын соттардың қолдану тәжірибесі туралы"

N 2 қаулысы, 1976-жылғы 25-маусымдағы N 10, 1984-жылғы 26-сәуірдегі

Пленумның N 7 қаулылары енгізген өзгертулерімен қоса;

1972-жылғы 11-шілдедегі Пленумның "Бас бостандығынан айырмай түзеу

жұмыстарын соттардың қолдану тәжірибесі туралы" N 5 қаулысы, 1986-жылғы

18-сәуірдегі Пленумның N 10 қаулысы енгізген өзгертулерімен қоса;

1979-жылғы 29-маусымдағы Пленумның "Жаза тағайындаудың жалпы

негіздерін соттардың қолдану тәжірибесі туралы" N 3 қаулысы, 1984-жылғы

26-сәуірдегі Пленумның N 7 қаулысы енгізген өзгертулерімен қоса;

1980-жылғы 29-тамыздағы Пленумның "Соттардың қосымша жаза тағайындау

тәжірибесі туралы" N 6 қаулысы, 1984-жылғы 26-сәуірдегі Пленумның N 7

қаулысы енгізген өзгертулерімен қоса;

1981-жылғы 31-шілдедегі Пленумның "Бірнеше қылмыс жасаған кезде және

бірнеше үкім бойынша жаза қолдану тәжірибесі туралы" N 3 қаулысы,

1984-жылғы 15-қарашадағы Пленумның N 26, 1986-жылғы 16-қаңтардағы N 5

қаулылары енгізген өзгертулерімен қоса қолданылмасын деп есептелсін.

Оқыған:

(Қасымбеков Б.А.)

О соблюдении судами законности при назначении наказания (С изменениями, внесенными постановлением Пленума от 23 декабря 1994 г. № 9)

Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 24 июня 1993 г. N 2. Утратило силу - постановлением Пленума Верховного Суда РК от 30 апреля 1999 г. N 1 ~P99001s.

Обсудив вопрос о практике назначения судами республики мер уголовного наказания, Пленум Верховного Суда Республики Казахстан
ПОСТАНОВЛЯЕТ:
1. Исходя из положений Конституции Республики Казахстан о том, что все равны перед законом и судом и что никто не может признать лицо виновным в совершении преступления и подвергнуть уголовному наказанию, кроме суда, обратить внимание судов на то, что каждое уголовное дело, независимо от характера и тяжести совершенного преступления, служебного и общественного положения обвиняемого, должно разрешаться в точном соответствии с требованиями норм уголовного и процессуального права.Ничто не может быть признано оправдывающим нарушения законности. Судам следует неукоснительно соблюдать требования закона о строго индивидуальном подходе при назначении наказания с учетом характера и степени общественной опасности совершенного преступления, личности виновного и обстоятельств дела, смягчающих и отягчающих ответственность. Наказание должно быть законным, обоснованным и справедливым и свидетельствовать о неотвратимости ответственности за совершенное преступление.
2. Согласно требованиям закона суды обязаны устанавливать обстоятельства, смягчающие и отягчающие ответственность, учитывать и отражать их в приговоре при назначении наказания виновному. В тех случаях, когда то или иное обстоятельство, предусмотренное законом в качестве смягчающего или отягчающего ответственность, указано в диспозиции статьи Особенной части уголовного кодекса в качестве одного из признаков преступления, оно дополнительно не должно учитываться как смягчающее или отягчающее ответственность при назначении наказания за это преступление.
При определении степени общественной опасности совершенного преступления следует исходить из совокупности всех обстоятельств,при которых было совершено конкретное преступное деяние (форма вины, мотивы, способ,обстоятельства и стадия совершения преступления,тяжесть наступивших последствий,степень и характер участия в преступлении каждого из соучастников и другие).
Обратить внимание судов на необходимость применения предусмотренных законом строгих мер наказания к лицам,совершившим тяжкие преступления, в особенности в составе организованных групп, ранее судимым, не желающим становиться на путь исправления. Наряду с этим следует использовать предоставленные законом возможности для назначения наказаний, не связанных с лишением свободы, в отношении лиц,виновных в совершении менее тяжких преступлений и способных исправиться без изоляции от общества.
3. Суды должны всесторонне, полно и объективно исследовать данные о личности подсудимого, имея в виду их существенное значение для определения вида и размера наказания. В частности,необходимо выяснять состояние здоровья, семейное положение подсудимого, его трудоспособность, отношение к труду, обучению,сведения о судимости.
Поскольку в соответствии с законом суд, в зависимости от характера преступления, вправе не признавать состояние опьянения отягчающим ответственность обстоятельством, при решении этого вопроса необходимо выяснять и учитывать, было ли преступное деяние по своему характеру связано с опьянением виновного, а также условия, при которых лицо оказалось в таком состоянии (доведение взрослым до состояния опьянения несовершеннолетнего и т.п.).
4. Разъяснить судам, что совершение преступления лицом, ранее совершившим какое-либо преступление, может в соответствии с законом рассматриваться в качестве квалифицирующего признака преступления или отягчающего ответственность обстоятельства лишь при условии, когда виновность за него не снята или не погашена, либо судом установлено, что ранее совершенное преступление обоснованно вменено лицу в вину по данному делу.
5. Суды обязаны строго выполнять требования ст. 300 УПК, установившей, что описательная (описательно-мотивировочная, мотивировочная) часть приговора должна содержать указания, в частности, на обстоятельства как смягчающие, так и отягчающие ответственность, мотивировку освобождения подсудимого от наказания, решения вопроса, связанного с отсрочкой исполнения приговора, применения условного осуждения, назначения более мягкого наказания, чем предусмотрено законом, а также мотивы, по которым суд избрал тот или иной вид и размер наказания.
Если санкция закона, по которому лицо признается виновным, предусматривает различные (альтернативные) виды наказания, судом при постановлении приговора должен быть обсужден вопрос о применении того или иного вида наказания с обязательным приведением в приговоре мотивов принятого решения об избрании определенного наказания.
Судам следует иметь в виду, что необходимость применения принудительных мер медицинского характера к совершившим преступления алкоголикам и наркоманам сама по себе не может служить основанием к назначению наказания в виде лишения свободы, если характер и степень общественной опасности совершенного преступления, а также данные о личности виновного позволяют избрать подсудимому иное более мягкое наказание.
6. В отношении лиц, совершивших деяния, содержащие признаки преступлений, не представляющих большой общественной опасности, судам надлежит обсуждать вопрос о возможности их исправления и перевоспитания без применения уголовного наказания и при наличии оснований освобождать таких лиц от уголовной ответственности в порядке ч. 3 ст. 45 УК.
Судам следует иметь в виду, что в соответствии с ч. 2 ст. 7 не является преступлением деяние,хотя формально и содержащее его признаки, но в силу малозначительности не представляющее общественной опасности.
7. При назначении наказания в виде исправительных работ без лишения свободы судам необходимо тщательно выяснять обстоятельства, имеющие существенное значение для правильного применения данного вида наказания (трудоспособность, семейное положение, наличие детей, отношение к труду, причины, по которым виновный не работал и другие). Установив данные,которые могут препятствовать отбыванию подсудимым исправительных работ, суд должен решить вопрос о назначении такому лицу иного наказания.
При назначении исправительных работ по месту работы суды должны учитывать, что применение данного вида наказания лицам, совершившим преступления, связанные с выполнением ими служебных или профессиональных обязанностей, дискредитирует такое наказание.
8. Разъяснить судам, под уклонением от отбывания исправительных работ могут быть признаны, например, непоступление без уважительных причин на работу, неявка без уважительных причин после переезда на новое место жительства в орган, ведающий исполнением исправительных работ,прогул без уважительных причин, появление на работе в состоянии опьянения.
По смыслу ч. 4 ст. 25 УК, если такие действия продолжались или повторялись после письменного предупреждения, сделанного органом, ведающим исполнением исправительных работ, т.е. носили злостный характер, либо если установлено, что осужденный скрылся с целью уклонения от отбывания наказания, суд по месту отбывания наказания может заменить неотбытый срок исправительных работ наказанием в виде лишения свободы на тот же срок независимо от санкции ст. УК, по которой осужденный признан виновным.
9. Судам необходимо учитывать, что условное осуждение применяется, как правило, к лицам, совершившим не тяжкие преступления, в прошлом не судимым. Применение условного осуждения к отдельным участникам тяжких преступлений допускается лишь в тех случаях, когда установлена второстепенная роль этих лиц, а также если данные, характеризующие личность виновного, и обстоятельства при которых совершено преступление, дают основание считать возможным не изолировать осужденного от общества.
10. При назначении наказания лицу,впервые осуждаемому к лишению свободы на срок до трех лет, суд при наличии оснований, указанных в статьях УК, предусматривающих условное осуждение с обязательным привлечением к труду, отсрочку исполнения приговора, может соответственно постановить о применении таких мер уголовного принуждения, но не вправе применять указанные статьи закона одновременно.
Суд не вправе отсрочить исполнение приговора лицу, ранее осуждавшемуся к лишению свободы, в том числе к лишению свободы условно либо, с отсрочкой исполнения приговора, если судимость не снята и не погашена в установленном законом порядке.
11. Если с учетом обстоятельств дела и личности виновного имеются основания для применения наказания,не связанного с лишением свободы и санкция уголовного закона предусматривает такие виды наказания (исправительные работы, штраф и др.) суд может назначить лишение свободы условно, условно с обязательным привлечением к труду, с применением отсрочки исполнения приговора лишь в тех случаях, когда указанные в санкции закона меры наказания по каким-либо основаниям не могут быть применены к данному лицу. Мотивы должны быть приведены в приговоре.
12. В соответствии с законом приговор в отношении лица, осужденного к лишению свободы и одновременно к дополнительному наказанию, может быть отсрочен исполнением как в целом, так и в части лишь основного наказания с обязательным указанием на это в резолютивной части приговора. Если суд не отсрочил исполнение дополнительного наказания, оно исполняется по вступлении приговора в законную силу.
При назначении условного наказания, условного с обязательным привлечением к труду, с отсрочкой исполнения приговора вид исправительно-трудового учреждения в приговоре не указывается.
13. При применении условного осуждения или отсрочки исполнения приговора председательствующий разъясняет осужденному, его законным представителям существо наказания и предупреждает о последствиях нарушений требований закона в период испытательного срока либо срока отсрочки.
Срок отсрочки исполнения приговора и испытательный срок исчисляются со дня провозглашения приговора независимо от того,судом какой инстанции они применены.
14. По истечении срока отсрочки суд в зависимости от отношения осужденного к труду или обучению, его поведения в течение срока отсрочки, выполнения возложенных на него приговором обязанностей выносит определение об освобождении от наказания либо о направлении осужденного для отбывания лишения свободы, назначенного приговором.
Если после вынесения определения об освобождении от отбывания наказания лица,осужденного с отсрочкой исполнения приговора, будут выявлены обстоятельства, свидетельствующие о совершении им в период отсрочки нового преступления, то определение может быть пересмотрено по вновь открывшимся обстоятельствам, если не истекли сроки, указанные в ст. 383 УПК.
15. Учитывая, что в соответствии с Конституцией Республики Казахстан смертная казнь может быть назначена только в исключительных случаях по приговору суда, данная мера наказания может применяться лишь тогда, когда необходимость ее назначения обусловлена особыми обстоятельствами, отягчающим ответственность, и наряду с этим исключительной опасностью лица, совершившего особо тяжкое преступление. Применение смертной казни во всех случаях должно быть мотивировано в приговоре на основе установленных обстоятельств совершенного преступления и данных, с исчерпывающей полнотой характеризующих подсудимого.
16. Судам необходимо усилить внимание к вопросам назначения дополнительных наказаний, имея в виду, что правильное сочетание основного и дополнительного наказания способствует последовательному осуществлению принципа его индивидуализации, более успешному достижению цели наказания.
17.Когда санкция статьи уголовного закона предусматривает возможность применения или неприменения дополнительного наказания, суды обязаны обсуждать вопрос о его назначении и указать в приговоре мотивы принятого решения. В случае неприменения дополнительного наказания ссылка на принятие такого решения в резолютивной части приговора не приводится.
При осуждении виновного по статьям уголовного закона, согласно которым дополнительное наказание является обязательным, суд может не применять его лишь при наличии условий, предусмотренных статьей 39 УК с обязательным приведением в приговоре мотивов принятого решения и со ссылкой на указанную статью.
18. Обратить внимание судов на то, что ссылка, высылка, конфискация имущества и штраф могут быть назначены в качестве дополнительного наказания только в случаях, когда такая дополнительная мера предусмотрена санкцией статьи уголовного закона, по которой подсудимый признан виновным. Иные установленные уголовным законодательством виды наказания, которые могут применяться в качестве дополнительных, суд вправе назначить и тогда, когда такая мера не указана в санкции закона, либо названа в ней как одна из основных мер наказания, но не избрана подсудимому в этом качестве. При этом решение о назначении дополнительного наказания в резолютивной части приговора должно содержать ссылку на статью 26 УК.
Дополнительные наказания назначаются в пределах, установленных статьей уголовного закона,по которой подсудимый признан виновным. Если дополнительное наказание применяется на основе статьи 26 УК, его срок назначается в пределах, установленных законом для данного вида наказания.
19. Судам надлежит иметь в виду, что при применении конфискации имущества размер ее должен быть четко оговорен в приговоре, а сама конфискация может быть обращена лишь на то имущество, которое принадлежало лично подсудимому или его долей в общей совместной собственности к моменту постановления приговора. Отсутствие у подсудимого имущества к данному моменту не может служить основанием к неприменению конфискации имущества.
При этом следует учитывать, что конфискации не подлежит имущество, указанное в перечне, утвержденном Указом Президиума Верховного Совета Республики от 13 июня 1962 г.
20. В соответствии со ст. 26 УК в каждом случае совершения лицом преступления,связанного с исполнением обязанностей по должности или занятием определенной деятельностью, суд обязан, учитывая характер совершенного преступления, обсудить вопрос о лишении подсудимого права занимать определенные должности или заниматься определенной деятельностью. При назначении этого наказания в резолютивной части приговора должность либо вид деятельности должны быть обозначены конкретно. Недопустимо, в частности, лишать подсудимого права работать в той или иной отрасли народного хозяйства без определения круга должностей, занимать которые он не вправе. То обстоятельство, что к моменту постановления приговора подсудимый уже не занимал должности или не занимался деятельностью, с которыми было связано совершенное преступление,не являются препятствием для применения названного дополнительного наказания.
Лишение права управлять транспортными средствами может быть назначено судом в качестве дополнительного наказания в соответствии с санкцией уголовного закона независимо от того, что это лицо вообще не имело этого права либо уже было лишено такого права в порядке административного взыскания.
21. Неприменение дополнительного наказания при отсутствии условий, предусмотренных ст. 39 УК,когда по закону его назначение обязательно, отсутствие в приговоре указания о сроке, на который назначены дополнительные наказания в виде ссылки, высылки либо лишения права занимать определенные должности или заниматься определенной деятельностью, назначение дополнительного наказания только по совокупности преступлений, а также неприсоединение неотбытого дополнительного наказания (или его части) к наказанию, назначенному за новое преступление уголовного закона, следует рассматривать как неправильное применение, которое может служить основанием для отмены приговора. Кассационная (надзорная) инстанция может внести в приговор соответствующие уточнения, если это не ухудшит положение осужденного (указать, например, должности или вид деятельности, которые осужденный лишен права занимать и др).
22. Судам необходимо соблюдать требования закона, устанавливающего основания освобождения от уголовной ответственности с привлечением лица, совершившего деяние, содержащее признаки преступления, к административной ответственности и порядок применения мер административного взыскания.
Вывод о возможности исправления и перевоспитания без применения уголовного наказания лица, совершившего деяние, содержащее признаки преступления, не представляющего большой общественной опасности, должен быть основан на всестороннем, полном и объективном исследовании обстоятельств дела и данных о личности правонарушителя.
Лицо, совершившее деяние, содержащее признаки преступления, может быть освобождено от уголовной ответственности с привлечением к административной ответственности лишь при наличии достаточных данных, позволяющих признать, что его исправление и перевоспитание возможно без применения уголовного наказания. При этом к условиям, препятствующим принятию такого решения, могут быть, с учетом обстоятельств дела, отнесены, например, не погашенная и не снятая судимость, признание его алкоголиком или наркоманом и др.
23. Учитывая, что к административной ответственности не может быть привлечено лицо, не достигшее к моменту совершения правонарушения 16-летнего возраста, рекомендовать судам в отношении такого несовершеннолетнего, совершившего деяние,содержащее признаки преступления,за которое законом предусмотрено наказание в виде лишения свободы на срок не свыше одного года либо более мягкое наказание, в каждом конкретном случае с учетом обстоятельств дела и данных о личности, обсуждать вопрос о прекращении уголовного дела и применении одной из принудительных мер воспитательного характера, предусмотренных законом (ст.49-6 УК).
24. В случае, когда по поступившему в суд делу о преступлении,за которое законом предусматривается наказание в виде лишения свободы на срок не свыше одного года либо другое более мягкое наказание, имеются основания для применения пункта первого части третьей статьи 45 УК, дело вносится в распорядительное заседание. При освобождении лица от уголовной ответственности суд выносит мотивированное определение о прекращении уголовного дела, а по вступлении определения в законную силу судья единолично определяет административное взыскание виновному.
В случае, когда вопрос о прекращении уголовного дела в связи с применением мер административного взыскания решен в судебном заседании, административное взыскание применяется одновременно с вынесением определения о прекращении уголовного дела. Наряду с этим в отношении других лиц, проходящих по делу и не освобожденных от уголовной ответственности, выносится приговор.
25. Судам следует иметь в виду, что назначение наказания ниже низшего предела, предусмотренного законом за данное преступление, или назначение более мягкого наказания, чем предусмотрено законом (статья 39 УК), допускается лишь в тех случаях, когда установлены исключительные обстоятельства дела и данные, характеризующие личность виновного.
При этом исключительными могут признаваться обстоятельства (в том числе и предусмотренные законом в качестве смягчающих ответственность), которые существенно уменьшают степень общественной опасности совершенного преступления. Суд обязан в описательной части приговора отразить, какие именно обстоятельства он признает исключительными и в сочетании с какими данными о личности виновного он допускает такое смягчение наказания. При наличии таких обстоятельств (само по себе) совершение тяжкого преступления не является препятствием для назначения виновному наказания ниже низшего предела.
При применении более мягкого наказания, чем предусмотрено законом, лицу, виновному в совершении нескольких преступлений, суд может назначить такое наказание за одно из них либо отдельно за каждое, а затем окончательно определить его по правилам ст.37 УК.
26. Судам следует иметь в виду, что совершение лицом нескольких преступлений, особенно умышленных, свидетельствует, как правило, о повышенной общественной опасности содеянного и личности виновного. В связи с этим точное выполнение требований статей 37 и 38 УК является одним из важных условий определения законного, обоснованного и справедливого наказания таким лицам.
27. Назначая наказание по совокупности преступлений, судам надлежит учитывать, что предусмотренные законом принципы поглощения менее строгого более строгим наказанием, либо полного или частичного сложения назначенных наказаний должны быть мотивированы в приговоре. При определении наказания по совокупности трех или более преступлений суд вправе одновременно полностью или частично сложить одни и поглотить другие наказания,назначенные за отдельные преступления (например, сложить полностью или частично наказания в виде лишения свободы и поглотить исправительные работы или штраф).
28. По смыслу закона суд вправе определить окончательное наказание путем поглощения менее строгого наказания более строгим при назначении как однородных, так и различных видов наказаний за отдельные преступления, входящие в совокупность. При этом надлежит учитывать,что степень строгости видов наказания определяется той последовательностью, какой они указаны в ст. 21 УК. Если за преступления, входящие в совокупность, назначены одинаковые по виду и размеру наказания, определение окончательного наказания путем поглощения одного наказания другим допустимо лишь в случаях,когда они назначены в максимальных пределах санкций соответствующих статей закона.
29. Суды должны учитывать, что в случаях применения ч. 3 ст. 37 УК окончательное наказание по совокупности преступлений не может быть ниже наказания, назначенного по первому приговору, поскольку в таких случаях при поглощении или сложении наказаний суд должен исходить из размера всего наказания по первому приговору, а не из его неотбытой части.
30.Если после вынесения приговора по делу будет установлено, что осужденный виновен еще и в других преступлениях, одни из которых совершены до, а другие - после вынесения первого приговора, наказание по второму приговору определяется с применением как ст. 37, так и ст. 38 УК: вначале - по совокупности преступлений, совершенных до вынесения первого приговора, после этого - по правилам ч. 3 ст. 37 УК, затем по совокупности преступлений, совершенных после вынесения первого приговора, и - по совокупности приговоров.
31. При назначении наказания по нескольким приговорам судам необходимо устанавливать и указывать в приговоре вид и размер неотбытой части наказания по предыдущему приговору, которая на основании ст. 38 УК подлежит полному или частичному присоединению к наказанию, назначенному по новому приговору. Неотбытой частью наказания по предыдущему приговору считается:
при условном осуждении, а также при отсрочке исполнения приговора в порядке, предусмотренном ст. 41-1 УК, или в порядке, предусмотренном ст. 350 УПК, весь срок наказания - за исключением времени содержания под стражей в порядке меры пересечения или задержания;
при условном осуждении к лишению свободы с обязательным привлечением к труду и при условном освобождении из мест лишения свободы с обязательным привлечением осужденного к труду - неотбытая часть обязательного срока работы и время, в течение которого осужденный уклоняется от работы;
при условно-досрочном освобождении от наказания - часть наказания, от которого осужденный был фактически условно-досрочно освобожден.
32. При назначении наказания по совокупности приговоров в случаях частичного присоединения неотбытой части наказания по предыдущему приговору, если окончательное наказание не назначено в пределах максимального срока, установленного для данного вида наказания, суд должен в приговоре мотивировать принятие такого решения. При частичном сложении окончательное наказание во всяком случае должно быть по размеру больше как наказания, назначенного за вновь совершенное преступление, так и неотбытой части наказания по предыдущему приговору.
(В редакции постановления Пленума от от 23 декабря 1994 г. N 9).
33. По смыслу частей 1 и 2 ст. 38 УК неотбытое по предыдущему приговору дополнительное наказание полностью или частично присоединяется к окончательному основному наказанию либо полностью или частично складывается с назначенным по новому приговору дополнительным наказанием того же вида в пределах срока, установленного для данного вида дополнительного наказания.Дополнительные наказания разных видов исполняются самостоятельно.
34. В случае совершения осужденным в период отсрочки исполнения приговора нового преступления суд к наказанию, назначенному за новое преступление, присоединяет лишение свободы, неотбытое по предыдущему приговору, руководствуясь ст.38 УК. Выносить определение об отмене отсрочки исполнения приговора при этом не требуется. Дело о новом преступлении, совершенном после истечения срока отсрочки исполнения приговора, может быть разрешено лишь при наличии данных об освобождении осужденного от наказания либо о направлении его для отбывания лишения свободы, назначенного по первому приговору.При отсутствии таких данных и невозможности получения их в судебном заседании дело о новом преступлении подлежит направлению на дополнительное расследование.
Если имеется вступившее в законную силу определение суда о направлении осужденного для отбывания лишения свободы по приговору, исполнение которого было отсрочено,суд, определив наказание за новое преступление, обязан применить правила назначения наказания по нескольким приговорам (ст.38 УК).
35. При постановлении приговора в отношении лица, признанного виновным в совершении тяжкого преступления, суду надлежит обсуждать вопрос о целесообразности лишения его воинского или специального звания, а также о внесении представления о лишении осужденного ордена, медали либо почетного воинского или другого звания, присвоенных Президиумом Верховного Совета СССР, Президиумами Верховного Совета союзных и автономных республик или Советом Министров СССР.
Вопрос о лишении осужденного воинского звания следует обсуждать как в отношении лиц, состоящих на действительной службе, так и в отношении лиц, находящихся в запасе или отставке. Решение суда о лишении осужденного воинского или специального звания или о внесении представления о лишении его званий и наград должно быть изложено в приговоре.
36. При рассмотрении дел в кассационном и надзорном порядке судам надлежит проверять соблюдение общих начал назначения наказания при постановлении приговора, соответствие избранного наказания тяжести преступления и личности осужденного, соблюдение норм уголовно-процессуального закона, регламентирующих порядок изложения в приговоре решения о мере наказания и конкретных обстоятельств дела, которые при этом учитывались. Вышестоящие суды должны своевременно выявлять и устранять ошибки и нарушения закона, допущенные судами первой инстанции при назначении наказания, и принимать меры к их устранению.
Признав неправильным вывод суда первой инстанции об объеме обвинения, форме вины или формы соучастия осужденного в совершении преступления, наличии отягчающих ответственность обстоятельств и внося в связи с этим в приговор изменение (например, исключая эпизод обвинения либо одно или несколько отягчающих обстоятельств, признавая лицо пособником, а не соисполнителем преступления, усматривая в его действиях признаки приготовления к преступлению, а не покушения), суд кассационной или надзорной инстанции должен обсудить вопрос о снижении меры наказания осужденному и вправе оставить ее без изменения, но с приведением мотивов такого решения.
37.Рассматривая дело по жалобе осужденного или его защитника и отменяя приговор за неполнотой или односторонностью дознания, предварительного либо судебного следствия, кассационная инстанция не вправе включать в свое определение такие указания, которые ухудшают положение осужденного.
Поскольку пересмотр судебного решения в порядке надзора допускается только по протесту, суд вправе вынести определение (постановление), ухудщающее положение осужденного, оправданного или лица, дело о котором прекращено, лишь по тому основанию, которое указано в протесте. При этом суд не вправе принять решение, ухудшающее положение осужденных, в отношении которых протест не был принесен.
В соответствии со ст. 362 УПК приговор, определение, постановление суда по истечении года со дня вступления в законную силу не могут быть пересмотрены в порядке надзора по любым основаниям, ухудшающим положение осужденного (признание осужденного особо-опасным рецидивистом, определением более строгого вида исправительно-трудового учреждения, отмена отсрочки исполнения приговора, условно-досрочного освобождения от отбывания наказания, условного освобождения из мест лишения свободы с обязательным привлечением к труду и др.). При этом годичный срок надлежит исчислять со дня вступления соответствующего приговора, определения, постановления суда в законную силу по день принятия решения судом надзорной инстанции.
38. Если судом первой инстанции при определении наказания по совокупности преступлений применен принцип поглощения наказаний, суд кассационной (надзорной) инстанции не вправе применить правила их сложения даже и в тех случаях, когда этими судебными инстанциями смягчается наказание за одно или несколько преступлений, входящих в совокупность.
Если судом первой инстанции при определении наказания по нескольким приговорам поглощение одного наказания другим применено вопреки закону или из-за невозможности присоединения неотбытого срока наказания, суд кассационной или надзорной инстанции в случае смягчения наказания по последнему приговору вправе частично или полностью присоединить неотбытую часть наказания по предыдущему приговору при условии, что окончательное наказание не будет превышать размера наказания, назначенного по приговору, с учетом изменений,внесенных в него последующими судебными инстанциями.
При переквалификации преступного деяния с одной статьи на несколько статей уголовного закона, предусматривающих ответственность за менее тяжкие преступления, когда это не ухудшает положения осужденного и не нарушает его права на защиту, суд кассационной или надзорной инстанции, решая вопрос о наказании, применяет правила, предусмотренные ст. 37 УК. При этом окончательное наказание по совокупности преступлений не должно быть более строгим, чем наказание, назначенное судом первой инстанции.
39. В случае, если виновным совершено два или более преступления,которые должны квалифицироваться по одной статье уголовного закона, но суд первой инстанции ошибочно квалифицировал их по двум статьям, дав одним преступлениям правильную юридическую оценку, а к другим неправильно применив статью закона о более тяжком преступлении, суд кассационной инстанции, переквалифицируя соответствующие преступные действия с этой статьи на статью о менее тяжком преступлении, вправе в пределах ее санкции определить более строгое наказание, чем то, которое назначалось по ней судом первой инстанции, не превышая, однако, размера наказания, назначавшегося по приговору.
40. Суд кассационной (надзорной) инстанции не вправе назначить дополнительное наказание, если оно не было назначено приговором, в том числе и при изменении квалификации преступления на статью закона, предусматривающую обязательное его применение.
41. Суд кассационной или надзорной инстанции вправе применить отсрочку исполнения приговора вместо условного осуждения к лишению свободы с обязательным привлечением к труду, а также заменить лишение свободы с отсрочкой исполнения приговора на условное осуждение. В случае замены лишения свободы с отсрочкой исполнения приговора на условное осуждение назначенный судом испытательный срок не может превышать определенного по приговору срока отсрочки.
42. Судам следует иметь в виду, что основанием для смягчения наказания или освобождения осужденного от дальнейшего его отбывания являются лишь те установленные по делу обстоятельства, которые свидетельствуют о том, что при вынесении приговора осужденному было назначено чрезмерно строгое наказание. Обстоятельства же, возникшие после вынесения приговора, а также характер поведения осужденного во время отбывания наказания могут учитываться только при наличии других оснований для рассмотрения дела в порядке надзора, сами по себе они не должны влечь изменения приговора.
43. Судам кассационной инстанции надлежит принимать все предусмотренные законом меры с тем, чтобы допущенные судами первой инстанции ошибки, связанные с назначением наказаний, устранялись при рассмотрении дел в кассационном порядке.
44. Судебной коллегии по уголовным делам и Военной коллегии Верховного Суда Республики Казахстан, областным и Алматинскому городскому суду, суду войск, расположенных на территории Республики Казахстан, необходимо регулярно изучать и обобщать практику назначения мер уголовного наказания судами первой инстанции, своевременно принимать меры к устранению допущенных ошибок.
45. Признать утратившими силу постановления Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 12 октября 1979 года N 2 "О практике назначения судами республики мер уголовного наказания" и от 29 сентября 1989 г. N 8 "О практике назначения судами Казахской ССР наказания в виде лишения свободы".
Считать недействующими следующие постановления Пленума Верховного Суда СССР:
от 29 сентября 1953 г. N 7 "О судебной практике по применению конфискации имущества", с изменениями, внесенными постановлениями Пленума от 14 марта 1963 г. N 1, от 24 июня 1968 г. N 17 и от 29 августа 1980 г. N 7;
от 4 марта 1961 г. N 1 "О судебной практике по применению условного осуждения" с изменениями,внесенными постановлениями Пленума от 3 декабря 1962 г.N 17, от 4 декабря 1969 г. N 12 и от 26 апреля 1984 г.N 7;
от 25 февраля 1967 г. N 2 "О практике применения судами ст. 31 Основ уголовного законодательства Союза ССР и союзных республик" с изменениями, внесенными постановлениями Пленума от 25 июня 1976 г. N 10 и от 26 апреля 1984 г.N 7;
от 11 июля 1972 г. "О практике применения судами исправительных

работ без лишения свободы" N 5 с изменениями, внесенными постановлением 
Пленума от 18 апреля 1986 г. N 10;
       от 29 июня 1979 г. "О практике применения судами общих начал
назначения наказания" N 3 с изменениями,внесенными постановлением
Пленума от 26 апреля 1984 г. N 7;
       от 29 августа 1980 г."О практике назначения судами дополнительных 
наказаний" N 6 с изменениями, внесенными постановлением Пленума от 26 
апреля 1984 г.N 7;
       от 31 июля 1981 г." О практике назначения наказания при
совершении нескольких преступлений и по нескольким приговорам" N 3 с
изменениями, внесенными постановлениями Пленума от 15 ноября 1984 г.
N 26 и от 16 января 1986 г. N 5.
     
     
     
(специалист Р.Жантасова
      19.11.98 г.)