ИПС "Әділет"

      Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң 1994 жылғы 9 маусымда өткен сессиясының Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаевтың баяндамасында айтылған мiндеттердi жүзеге асыру жөнiндегi шараларды орындау үшiн Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетi қаулы етедi:
      1. Қазақстан Республикасының Еңбек министрлiгi әзiрлеген халықтың көшi-қоны Мемлекеттiк бағдарламасының тұжырымдамасы мақұлдансын (қоса берiлiп отыр).
      2. Халықтың көшi-қоны Мемлекеттiк бағдарламасын әзiрлеу үшiн мына құрамда жұмыс тобы құрылсын:
      Соболев В.В.             - Қазақстан Республикасы
                                Премьер-министрiнiң орынбасары
                                (төраға)

Тiлеубердин А.А. - Қазақстан Республикасының Экономика
министрi (төрағаның орынбасары)

Крепак П.И. - Қазақстан Республикасының Еңбек
министрi (төрағаның орынбасары)

Әткешев Ж.С. - Қазақстан Республикасы Ауыл
шаруашылығы министрiнiң орынбасары

Ауанов М.Қ. - Қазақстан Республикасы Қаржы
министрiнiң бiрiншi орынбасары

     Базылов К.Б.             - Қазақстан Республикасы Көлiк және
                                коммуникациялар министрiнiң
                                орынбасары

     Берешов С.Х.             - Қазақстан Республикасы Еңбек
                                министрлiгi еңбек және жұмыспен
                                қамту проблемалары жөнiндегi қазақ
                                ғылыми зерттеу институтының
                                директоры

Гизатов В.Х. - Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер
министрiнiң орынбасары

     Дәуренбеков А.К.         - Қазақстан Республикасының Статистика
                                және талдау жөнiндегi мемлекеттiк
                                комитетi төрағасының орынбасары

     Есмұқанов Ғ.Е.           - Қазақстан Республикасы Еңбек
                                министрiнiң орынбасары, Еңбек
                                министрлiгi жанындағы көшi-қон
                                департаментiнiң төрағасы

     Қошанов А.К.             - Қазақстан Республикасы ҰҒА-сы
                                қоғамдық ғылымдар бөлiмiнiң
                                академик-хатшысы

Нұрғалиева Е.Н. - Қазақстан Республикасы Әдiлет
министрiнiң орынбасары

Сәрсеков Б.С. - Қазақстан Республикасы Iшкi iстер
министрiнiң орынбасары

     Сизов А.П.               - Қазақстан Республикасының Жер
                                қатынастары және жерге орналастыру
                                жөнiндегi мемлекеттiк комитетi
                                төрағасының орынбасары

     Шкляр В.В.               - Қазақстан Республикасы Қаржы
                                министрлiгiнiң жанындағы Бас кеден
                                басқармасы бастығының орынбасары
      3. Жұмыс тобы тұжырымдаманың негiзiнде республиканың мүдделi министрлiктерiмен және ведомстволарымен келiсiлген халықтың көшi-қоны Мемлекеттiк бағдарламасының жобасын әзiрлеп, онда:
      көшi-қон процесiн реттеу және тұрақтандыруды қамтамасыз ету үшiн iшкi және сыртқы көшi-қонды, экономикалық және қаржы ресурстарын тәртiпке келтiру;
      көшi-қон процесiн реттейтiн Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қолданылып жүрген заңдары мен нормативтi актiлерiнiң жобаларын өзгерту, толықтыру жөнiнде ұсыныстар жасау шараларын қарастырып, оны 1995 жылдың 1 сәуiрiнде Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетiне ұсынсын.
     4. Жұмыстарды үйлестiру мен аталған қаулының орындалу барысында бақылау жасау Қазақстан Республикасының Еңбек министрлiгiне жүктелсiн (Крепак П.И.).

Қазақстан Республикасының
Премьер-министрi

Қазақстан Республикасы
Министрлер Кабинетiнiң
1995 жылғы 11 қаңтардағы
N 34 қаулысымен
Мақұлданған

Халық көшi-қоны Мемлекеттiк бағдарламасының
Тұжырымдамасы

      Халықтың көшi-қон саласындағы қазiргi жағдайы, елдiң аумағында және одан тыс жақта көшi-қон легiнiң үдей түсуi, олардың саяси және әлеуметтiк-экономикалық себептерi мен салдарына жан-жақты баға берудi, сондай-ақ болып жатқан процестердi тәртiпке келтiру мен реттеу жөнiндегi шаралар мен тетiктер жүйесiн жасауды талап етедi.
      Қазақстан Республикасы Президентiнiң Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң сессиясында (1994 ж., маусым) жасаған баяндамасында айтылған мiндеттердi негiзге алып, көшi-қон проблемасын шешудi халықтың көшi-қоны Мемлекеттiк бағдарламасының негiзiнде (бұдан әрi - Бағдарлама) қамтамасыз ету көзделiп отыр.
      Осы мақсатта Бағдарламаның тұжырымдамасы әзiрлендi. Ол мемлекеттiк көшi-қон саясатының жалпы нұсқасын, сондай-ақ мақсаттарын, мiндеттерiн, принциптi мазмұн-мәнi мен құрылымын айқындайды.

1. Бағдарламаның мақсаты, мiндеттерi мен принциптерi

       Бағдарламаның басты мақсаты - мемлекеттiк көшi-қон саясатының басым бағыттарын негiздеу мен айқындау, халықтың iшкi және халықаралық (сыртқы) көшi-қонын тәртiпке келтiрудi қамтамасыз ету, көшi-қон легiн тұрақтандыру және реттеу үшiн құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру жағдайларын жасау жөнiндегi шаралар мен тетiктердi қалыптастыру.
      Бағдарлама мемлекеттiк-саяси және экономикалық жүйенi қайта құрудың өтпелi кезеңiнде республика мен оның экономикасына реформа жасау жалпы саясатының құрамдас бөлiгi болып табылады.
      Бағдарламаның негiзгi мiндеттерi мыналар болып саналады:
      а) iшкi-көш-қон бойынша:
      елдiң iшiндегi көшi-қон легiн (экономикалық және басқа да факторларды, еңбек нарығындағы аймақтық жағдайларды ескере отырып) халықтың аумақтарға тең бөлiнуiн қолдау мен ынталандыру арқылы реттеу, iшкi қоныс аударушыларға қоныстанған (келген) жерлерiнде қолайлы жағдайлар жасау;
      елдiң аумағында адамдардың амалсыз қоныс ауыстыру легiн күшейтетiн қолайсыз және терiс әлеуметтiк-экономикалық, экологиялық және басқа да факторлардың рөлiн төмендету;
      ә) көшiп келу бойынша:
      иммигрант репатрианттарды қабылдау мен орналастыруға қолайлы жағдайлар жасау, олардың елдiң әлеуметтiк-экономикалық жағдайына белсендi түрде бейiмделуiн қамтамасыз ету;
      б) көшiп кету бойынша:
      көшiп кетудiң дәлелсiз жоғары деңгейiн тудыратын себептердi анықтау, талдау және ескеру негiзiнде Қазақстан азаматтарының көшiп кету процесiн тәртiпке келтiру.
      Қойылған мақсат пен мiндеттерге сәйкес мемлекеттiк көшi-қон саясаты мына негiзгi принциптердiң сақталуын қамтамасыз етуi тиiс;
      әрбiр адамның өзi тұратын жерi мен айналысатын iсiн еркiн таңдау құқын, кету еркiндiгi құқын құрметтеу;
      Қазақстанды әлеуметтiк-экономикалық дамыту және оны реформалауды жүргiзудiң жалпы бағытының ауқымында жүзеге асыру iсiнде стратегиялық мақсаттарға сәйкес келу;
      қазiргi әлеуметтiк-экономикалық жағдайына қатысты, өткен тарихы мен дәстүрлерi, даму перспективасы ескерiлген, республикаға қолдануға болатын көшi-қон жөнiндегi халықаралық нормалар мен стандарттарға, Халықаралық ұйымдардың ұсыныстарына сәйкес келу;
      әлеуметтiк-экономикалық және қоғамдық-саяси өзгерiстерге байланысты мейлiнше басым көшi-қон мен көшi-қон легiнiң бағыттарына негiзделген орта мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi iс-қимыл бағдарламаларының негiзiнде елдiң iшiндегi, сондай-ақ сыртындағы бей-берекет және тәртiпке түспеген процестердiң алдын алу;
      көшi-қон iсiн тәртiпке келтiру мен реттеудi ұйымдастыруға өкiмет пен басқару органдарының барлығының қатысуы;
      мемлекеттiң қолдауымен өздерiнiң бастамасымен және iс-әрекетiмен жаңа тұратын орындарын жайластыруға көшiп келушiлердiң, бiрiншi кезекте экологиялық және табиғи зiлзала аймақтарынан көшiп келгендердiң, сондай-ақ отанына қайтып оралғандардың жеке қатысуы;
      заңсыз көшiп-қонуды төмендету, бiлiмiн көтеру, кәсiби даярлық және басқа да тұрғыдағы уақытша көшiп-қонуды ынталандыру саласында басқа, әсiресе көшiп барушыларды қабылдаушы елдермен ынтымақтастық.

2. Қазақстан Республикасындағы көшi-қон жағдайының
сипаттамасы

      Қазақстанның көшi-қон саласындағы ерекшелiгi адамдардың көп ұлтты қауымдастығына (мемлекет дамуының тарихи ерекшелiктерiне байланысты) және бұрынғы КСРО аумағындағы мемлекеттiк тәуелсiздiк алған елдердiң қазiргi кезеңiне байланысты.
      Соңғы уақытта Қазақстан көшi-қон салдарынан өз халқы тұрақты түрде азайып келе жатқан елдердiң қатарына жатады.
      90-жылдардан бастап көшi-қон қозғалысына республика халқы қосымша қуатты фактор ретiнде даму деңгейi әртүрлi елдермен халықаралық экономикалық, саяси және өзара мәдени байланыстардың кеңеюi мен жандануына ықпал ете бастады.
      Аталған құбылыстарға орай Қазақстанда, мұның iшiнде халықаралық ауқымда да соңғы жылдары көшi-қон процесi елеулi дәрежеде күшейiп, жандана түстi. Бүгiнгi күнi дүние жүзiндегi халықаралық көшiп қонушылардың (БҰҰ бағалауы бойынша олардың жалпы саны жылына 125 млн. адамнан асады) жалпы санының 0,4 процентке жуығы бiздiң мемлекетiмiздiң үлесiне тиедi. Қазақстан халқының саны шамамен бүкiл әлем халқының 0,003 процентiн құрайды.
      Көшi-қон салдарынан Қазақстан: 1990 жылы - республика халқы табиғи өсiмiнiң 55,87 процентiн, 1991 жылы- 22,2 процентiн, 1992 жылы - 89,3 процентiн жоғалтты. 1993 жылы халықтың көшi-қон шығындары халық санының табиғи өсiмiн толық жалмап қана қоймай, одан 1,4 есе асып түстi.
      Республиканың көшi-қон жағдайына жасалған талдау 1993 жылы сыртқы көшi-қон (халықтың өз елiнен басқа мемлекеттерге кетуi және керiсiнше басқа мемлекеттерден келу) жалпы көшi-қон айналымының 60 процентiн құрағанын көрсетiп отыр. Iшкi көшi-қон үлесi (халықтың Қазақстан шегiнде көшiп-қонуы) 40 процент болды.
      Сыртқы көшi-қонның ең үлкенi жақын шетелдерде болып отыр. Барлық қоныс аударушылардың 90 процентi оларға кетiп жатса, республикаға олардан келушiлердiң саны 70% болып отыр. Қазақстандағы негiзгi көшi-қон алмасуы жақын шет елдермен - Россия, Украина, Беларусь, Өзбекстан және Қырғыстанмен, алыс шет елден - Германиямен арада жүрiп жатыр.
      Елдер арасындағы адамдардың қозғалыс легiнiң соңғы жылдары Қазақстанда халықтың келуiне қарағанда, кету қарқының мейлiнше жоғары сипаты байқалады. Соңғы екi жылда республика халқының көшi-қон шығыны жарты миллион адамнан асты. Бұл шығындардың күшею қарқыны қолайсыз бағыт алып отыр. Мысалы, 1991 жылы кету себебiнен республикада әр мың кiсiден 3, 1992 жылы 10-нан астам, 1993 жылы 13 адам азайды. 1994 жылдың 6 айында мың тұрғыннан азайған адам саны 11-ге жеттi.
      Iшкi көшi-қонға қатысушы халықтардың ұлттық құрамында көбiне орыс, қазақ, немiс украиндар басым. 1993 жылы республикадан кеткен қоныс аударушылардың жартысынан астамы орыстар, 26,5% - немiстер, 7%- украиндар, 3,8% - қазақтар болды. Келгендердiң iшiнде орыстар басым 41,7 процентi, қазақтардың үлес салмағы - 32,4 процент, украиндар - 6 процент, немiстер - 3,7 процент. Негiзiнен, орыстардың, украиндардың келiп, кетуi жақын шет елдермен көшi-қон алмасуының шеңберiнде жүрiп жатыр. Алыс шет елге кетушiлердiң арасындағы негiзгi үлестi немiстер - 78,5 процентiн құрайды. Мұнда келген немiстерден гөрi, кеткендерi едәуiр басым. Осының нәтижесiнде, немiс халқының көшi-қон шығынының қарқыны республикадағы басқа ұлттармен салыстырғанда ең елеулiсi.
      Қазақстанға келушiлер санының жалпы төмендеуi тұрғысынан қарағанда жақын және алыс шетелден келген қазақтардың үлес салмағының өскенi байқалады. Қазақтардың өз отанына ерiктi түрде қайтып оралуына, олардың ар-ұжданын қауiпсiздендiру мен құрметтеуде мемлекеттiң рөлi айтарлықтай. Қазақстанда жүргiзiлген саясаттың нәтижесiнде осы этностың екi жарым жыл iшiнде көшi-қон өсiмi 76 мың адам болды.
      Қазiр халықтардың көшiп-қону процесiнiң шығындары барлық облыстарға тән, Маңғыстау, Қарағанды, Жамбыл, Ақмола облыстары мен Ленинск қаласынан кету мейлiнше қарқынды. Көшi-қондық орын ауыстырулардың нәтижесiнде бiлiмi мен кәсiби даярлығы мейлiнше жоғары деңгейдегi адамдардан айырылу елеулi орын алып отыр, мұны қайта қалпына келмейтiн шығын деп бағалауға болады. Мұндай шығындар республиканың еңбек әлеуметiнiң сапалық құрамының өзгерiске ұшырауын күшейтiп, нәтижесiнде экономикалық дағдарыстың тереңдеуiне апаратын терiс зардаптары болуы мүмкiн.
      Iшкi республикалық көшi-қон негiзiнен жекелеген аудандардың экологиялық құлдырауға ұшырап, халықтың iрi қалаларға шоғырлану процесi мен тұрғындардың тұрмыс деңгейiнiң облысаралық айырмашылықтарына байланысты жүрiп жатыр. Қазақстан бойынша iшкi республикалық көшi-қон айналымының төмендеуi тұрғысынан қарағанда, экологиялық апат аймақтарынан - Қызылорда мен Семей облыстарынан тұрғындардың кетуi өте көп болып отыр. Облысаралық ауысымды Атырау, Жамбыл, Жезқазған, Торғай, Оңтүстiк Қазақстан облыстары тұрғындарынан айрылып жатыр. Облысаралық көшi-қонда қала тұрғындары село тұрғындарына қарағанда белсендi. Дегенмен, әсiресе Жезқазған, Қызылорда, Қарағанды, Алматы, Семей және Жамбыл облыстарында село тұрғындарының көшi-қон шығындарының қарқыны мейлiнше жоғары күйде қалып отыр.

3. Халықтың көшi-қон факторлары

      Қазақстанның қазiргi жағдайының ерекшелiгi көшi-қон легi тұрғысында тек бiр ғана топтағы факторлармен байланысты емес. Тұрғындардың көшi-қон көңiл-күйiне факторлардың бiрнеше тобының бiр-бiрiмен сабақтас келуi мейлiнше күштi ықпал етiп отыр. Сыртқы көшi-қонда әлеуметтiк-экономикалық және саяси факторлардың, iшкi республикалық көшi-қонда әлеуметтiк-экономикалық және экологиялық факторлардың үндесуi басым болып тұр.
      Халықтың көшi-қон көңiл-күйiне ықпал етуде ең елеулiсi - әлеуметтiк-экономикалық факторлар болып табылады. Өндiрiстiң құлдырауы, инфляцияның күшеюi, жұмыссыздықтың өсуiмен (әсiресе жасырын түрi) сипатталатын экономикадағы дағдарыстық құбылыстардың дамуы өз кезегiнде әлеуметтiк салада дағдарыстық құбылыстардың дамуына әкелiп, бұл бiрiншi кезекте халықтың тұрмыс деңгейiнiң төмендеуiнен көрiнедi. Республикада төменгi азық-түлiк кәрзеңкесiнiң мөлшерi мен жан басына шаққандағы орташа ақшалай табысының арасындағы айырмашылық алшақтай түсуде, тамақтану құрылымы едәуiр нашарлады; халықтың төлем қабiлетiнiң аясы тартылып, мейлiнше арзан тамақ өнiмдерi мен ең қарапайым тiршiлiкке қажеттi тауарлардың төңiрегiнде қалды: тұрғын үй, денсаулық сақтау, әлеуметтiк-тұрмыстық мақсат, мәдени объектiлерi құрылысының көлемi азайды.
      Тұрғындардың тұрмыс-тiршiлiк деңгейiнiң төмендеуi ТМД-дағы басқа мемлекеттердiң кейбiр негiзгi өлшемдерiнiң деңгейiнен артта қалуынан да болып отыр, бұл тұрғындардың республикадан кетуiне жол бередi. Бұл процесс бұрынғы Одақтық республикалармен байланыстардың күрделенiп: көлiктiң барлық түрiмен жол жүру, байланыс кәсiпорындары қызметi бағасының күрт өсуi олардың Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын туыстарымен қарым-қатынас жасауды қиындатуда.
      Соңғы жылдары ақылы бiлiм беру жүйесiн дамытуға байланысты бiлiм алудағы, кәсiби даярлықтағы қиыншылықтардың, шетте тұратын көптеген отбасыларының өз балаларының орталық оқу орындарында қалаған мамандықтары бойынша бiлiм алуына жағдай жасай алмауы салдарынан республикадан кету тенденциясы байқалады. Дәрiгерлiк қызмет көрсету сапасы, дәрiмен қамтамасыз ету едәуiр нашарлап, тегiн дәрiгерлiк қызмет көрсету аясы тарылды.
      Өндiрiс көлемi күрт төмен түсiп, жұмыс орындары қысқарып, жасырын жұмыссыздық өсiп, халықтың табысы азайған конверсиялық кәсiпорындар шоғырланған аймақтарда ауыр жағдай қалыптасты, нәтижесiнде халықтың кетуiнен жоғары бiлiктi жұмыс күшiнен айрылып жатырмыз. Бұл аймақтарды әлеуметтiк апат аймақтары деп санауға болады (мысалы, Маңғыстау облысы, Ленинск қаласы).
      Халықтың республика iшiндегi көшi-қон қозғалысы аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық дамуының бiртектi еместiгiнiң, тұрғындардың тұрмыс деңгейiнiң елеулi айырмашылықтарының әсерiнен күшейе түсуде. Мәселен, облыстар арасында орташа еңбекақыны саралау көрсеткiшi 2,7 есе болып отыр. Республиканың аймақтарында экономиканы және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамытуда үлкен айырмашылықтар бар. Әсiресе өндiрiстiң күрт құлдырауы, материалдық-техникалық жабдықтау жүйесiнiң күйреуi, өндiрiлген өнiмдердi өткiзудiң елеулi қиыншылығы, селолық аудандардың әлеуметтiк инфрақұрылымының күрт артта қалуы байқалып отырған ауыл шаруашылығында қауiптi жағдай қалыптасты. Мұның нәтижесiнде село тұрғындарының көшi-қон шығыны ұлғаюда.
      Республиканың экологиялық жағдайының нашарлауы халықтың көшi-қон легiнiң жандануының елеулi факторы болып саналады. Соңғы жылдары Семей полигоны мен Арал өңiрi секiлдi белгiлi экологиялық апат аймақтарынан басқа, мейлiнше қолайсыз экологиялық өлшемдердегi жаңа аудандар пайда болуда. Бұл бiрiншi кезекте жекелеген аудандарда өнеркәсiп қуаттарының шамадан тыс орын тебуi мен халықтың өте тығыз тұруына байланысты, бұл қоршаған ортаның қолайсыз факторларының әсерiн күшейте түседi. Бұл адам денсаулығының нашарлауынан, орташа өмiр сүру жасының төмендеуiнен, еңбекке уақытша жарамсыздығына байланысты жұмыс уақытының жоғалуынан байқалады.
      Бұрынғы кездерi бұл секiлдi ластанған қоршаған орта мен ауыр табиғи-климаттық аймақтарда жұмыс iстейтiндерге жағдайларын түзеу үшiн әлеуметтiк тәртiпке өтемдер берiлдi (жалақыға коэффициенттер мен үстеме қосу, тұрғын үй жағдайларын жақсарту, балалар мекемелерi мен санаторий-курорттық емдеумен қамтамасыз ету, азық-түлiк және өнеркәсiп тауарларымен жабдықтау). Экономикалық дағдарыс жағдайында бұл төлем шаралары жүзеге асудан қалды. Экономикалық жағдайдың нашарлау бағытының сақталуы мен бұл жөнiндегi халықтың хабардар болуының күшеюi барысында өзiнiң және балаларының денсаулығын ойлаудан туған үрейден экологиялық жағдайға байланысты көшi-қонның өсуiн күтуге болады.
      Қазақстанның егемендi ел болып қалыптасуында жалпыға мәлiм оң фактор саяси тұрғылық болып табылады. Қазiр iс жүзiнде тек қана саяси себептерге байланысты қоныс аударушылардың елдi тастап кету жәйттерi жоқ.
      Алайда заң органдарының, үкiметтiң, жергiлiктi басқару органдары деңгейiнде қабылданған бiрқатар шешiмдер республика азаматтарының әлеуметтiк мазасыздығын, саяси тұрғылықтың сақталуына деген сенiмсiздiгi мен осының салдарынан көшi-қон көңiл күйiнiң күшеюiн тудыруда. Азаматтардың бiлiм алуы, ана тiлi мен мәдениетiн дамытуы, кәсiби өсуi үшiн тең құқықтары мен мүмкiншiлiктердiң жасалуы мен сақталуына деген сенiмсiздiгi пайда болуда. Бұған тұрмыс деңгейiнiң төмендеуi қосылып, елдi тастап кету ниетi тууда.
      Бiрқатар жағдайларда халықтарды бұрынғы жылдардағы зорлықпен жер аудару зардаптарына қатысты факторлар да әсер етiп отыр. Жоғарыда аталған факторлардың әсерiнен тарихи отанына оралу тiлегi күшейе түсуде, бұл республикадан сыртқа қоныс аударуды жандандырады.

4. Қазақстанда халықтың көшi-қонын ретке
келтiрудiң негiзгi бағыттары

       Халықтың көшi-қон iсiнде мемлекеттiң ұтымды саясаты саяси тұрғылыққа жағдай жасауға негiзделген және елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуына көшi-қонның оң ықпал етуiне және керiсiнше елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуы көшi-қонға оң ықпал етуiне жетудi көздейдi.
      Қазақстан Республикасындағы көшi-қон саясатын жүзеге асыру тетiгi мынадай басымдықтарға негiзделген:
    халықтың көшi-қонының негiзгi себептерiн ашу мен әлеуметтiк экономикалық зардаптарын айқындау;
      Қазақстан халқының бiрлiгiн нығайту, көшi-қон процестерiн реттеудiң демократиялық принциптерiн қалыптастыру және енгiзу;
      көшi-қонның барлық түрлерi мен нысандарының құқықтық негiзiн қалыптастыру, құқықтық және демократиялық институттарды дамыту;
      барлық аймақтарды кешендi дамыту жолымен халықты iшкi республикалық тепе-тең бөлуде барлық жұртты экономикалық, құқықтық және әлеуметтiк әдiлдiкпен қамтамасыз ету;
      көшi-қон саласында өзара тиiмдi негiзде еларалық ынтымақтастық пен диалогтың кеңеюiне жәрдем көрсету;
      Халықтың мемлекеттiк көшi-қон бағдарламасын жүзеге асыру мемлекеттiк, қоғамдық ұйымдар мен басқа да мүдделi адамдардың қызметiн мынадай негiзгi бағыттар бойынша ойластырады:
      демократияны нығайту, тұрақты дамуға, барлық халықтың өз елiнде лайықты өмiр сүруiн қамтамасыз ету мақсатында әр отбасында әлеуметтiк және азық-түлiк қауiпсiздiгiне қол жеткiзу;
     халықаралық құқық нормаларына сәйкес көшiп келушiлердiң әлеуметтiк қорғалуын қамтамасыз етудi;
      республика аумағында көшiп-қонушылардың әлеуметтiк-экономикалық, тiлдiк және мәдени бейiмделуiне жәрдем берудi;
      көшiп-қонудың тиiмдiлiгiне қол жеткiзу, мұның iшiнде еңбек көшi-қонына негiз жасауды қарастыратын халықтың көшi-қон саласындағы заңдарды жетiлдiрудi, көшi-қон процестерiн реттеудi құқықтық жағынан қамтамасыз етудi;
      республика азаматтарының құқын мүлтiксiз сақтау жолымен Қазақстан халқының белсендi топтасу саясатын жүргiзу, жұмыспен қамту, кәсiби және қызметтiк өсуде, бiлiм алу, әлеуметтiк қорғау, дiни нанымын бостандығы, мәдени қажеттерiн қанағаттандыру, ұлттық дәстүрлердi сақтау iстерiнде ұлтына қарамастан, тең мүмкiндiктер беру;
      қоныс аударушылардың, сондай-ақ босқындардың ерiктi негiзiнде республикаға оралуына әлеуметтiк қорғалуды қамтамасыз ететiн (зейнетақымен қамтамасыз ету, жәрдемақылар және басқа) қажеттi мемлекетаралық келiсiмдер негiзiнде олардың республика өмiрiне сiңiсуiне жәрдем беру, сондай-ақ мамандықтардың бiрыңғай жiктемелерiн жасау мен енгiзудi жеделдету; қажет болған жағдайда қайта оралған қоныс аударушыларға азаматтық және саяси құқықтар беру; олардың бейiмделуiне жәрдем көрсету;
      көшiп келушiлердiң ауқымын өз мүмкiншiлiгiнiң, әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiнiң, саяси жағдайының негiзiнде мемлекет реттейдi.
      босқындарды қорғаудың құқықтық және ұйымдық негiздерiн жетiлдiру, мемлекет мүмкiншiлiгiнiң негiзiнде оларды ақтау мен экономикалық дербестiкке қол жеткiзуге көмектесу;
      еңбек әлеуетiнiң сапасын көтеру құралы және республиканың валюта балансын жақсарту көзi ретiнде нарықтық экономика дамыған елдерге уақытша еңбек ету үшiн көшiп баруды дамыту. Бiрiншiден, уақытша көшiп-қонуды мамандарды оқыту және даярлау, кәсiби тәжiрибе алу немесе, екiншiден, ақшалай түсiм алу мақсатында қолдау;
      аймақтардың экономикасын дамыту үшiн және халықтың тепе-теңдiктегi iшкi республикалық бөлiнiсiне қол жеткiзу мақсатында онда халықтың өмiр сүру жағдайының тиiмдi болуы үшiн қолайлы алғышарттар жасау. Селолық жерлерден халықтың қоныс аударуын қысқартуға ерекше назар аудару талап етiледi, бұл экономиканың аграрлық секторында нарықтық жаңғыртуларды жылдамдатуды, инвестицияларды көтермелеудi, село инфрақұрылымын жетiлдiрудi қажет етедi;
      көшi-қон процестерiн ұйымдастырылған түрде жоспарлау, мемлекеттiң көшi-қон саясатын әзiрлеу және оны дәйектi түрде iс жүзiне асыру мақсатында көшi-қон қызметiн, оны техникалық жабдықтауды және қаржылық қамтамасыз етудi нығайту, Қазақстан Республикасының көшi-қон қызметiн кеңейту, халықтың көшi-қон проблемаларын кешендi шешу. Осыған байланысты бағдарламаны ұйымдық жағынан қамтамасыз ету жөнiнде ұсыныстарды әзiрлеу қажеттiлiгi туады;
      көшi-қон легiн оңтайландыру мақсатында Қазақстан Республикасының халқы үшiн тиiмдi ақпараттық және жарнамалық бағдарламалар әзiрлеу; жеке басының қауiпсiздiгiнен, үрейлi көңiл-күйден және қауiптенуден туған ойластырылмаған, күтпеген қоныс аударуларды болдырмау;
      мемлекеттердiң арасындағы байланыстардың үзiлуiне қарай халықтың көшi-қонын қысқарту мақсатында көлiк, почта, ақпарат қызметтерiн ретке келтiру, ақша қаражатының, зейнетақылардың, жәрдемақылардың, мерзiмдiк басылымдардың, хат-хабарлардың дер уақытында аударылуын қамтамасыз ету негiзiнде республика тұрғындарының ТМД елдерiмен тұрақты кепiлдi байланыстарына қол жеткiзу.
      Халықтық көшi-қоны реттеу бағыттары мемлекеттiң, қоғамдық ұйымдардың, барлық мүдделi адамдардың күш-жiгерiн бiрiктiру негiзiнде ғана жүзеге асады. Көшi-қон бағдарламасын қаржыландыру бюджет, қоғамдық ұйымдар қаражаттарынан көзделген.

      Во исполнение мероприятий по реализации задач, изложенных в докладе Президента Республики Казахстан на сессии Верховного Совета Республики Казахстан 9 июня 1994 года, Кабинет Министров Республики Казахстан постановляет:
     1. Одобрить концепцию Государственной программы миграции населения, разработанную Министерством труда Республики Казахстан (прилагается).
     2. Для разработки Государственной программы миграции населения создать рабочую группу в составе:

Соболев В.В. - Заместитель Премьер-министра Республики
Казахстан (руководитель)

Тлеубердин А.А. - Министр экономики Республики Казахстан
(заместитель руководителя)

Крепак П.И. - Министр труда Республики Казахстан
(заместитель руководителя)

Аткешев Ж.С. - заместитель Министра сельского хозяйства
Республики Казахстан

Ауанов М.К. - первый заместитель Министра финансов
Республики Казахстан

Базылов К.Б. - заместитель Министра транспорта и
коммуникаций Республики Казахстан

     Берешев С.Х.        - директор Казахского
                           научно-исследовательского института
                           проблем труда и занятости Министерства
                           труда Республики Казахстан

Гизатов В.Х. - заместитель Министра иностранных дел
Республики Казахстан

     Дауренбеков А.К.    - заместитель Председателя Государственного
                           комитета Республики Казахстан по
                           статистике и анализу

     Есмуканов Г.Е.      - председатель Департамента по миграции
                           населения при Министерстве труда
                           Республики Казахстан

     Кошанов А.К.        - академик-секретарь отделения общественных
                           наук Национальной академии наук
                           Республики Казахстан

Нургалиева Е.Н. - заместитель Министра юстиции Республики
Казахстан

Сарсеков Б.С. - заместитель Министра внутренних дел
Республики Казахстан

     Сизов А.П.          - заместитель Председателя Государственного
                           комитета Республики Казахстан по
                           земельным отношениям и землеустройству

     Шкляр В.В.          - заместитель начальника Главного
                           таможенного управления Министерства
                           финансов Республики Казахстан

      3. Рабочей группе разработать на основе концепции и внести в Кабинет Министров Республики Казахстан к 1 апреля 1995 г. проект Государственной программы миграции населения, согласованный с заинтересованными министерствами и ведомствами республики, предусмотрев в нем:
      меры по упорядочению внутренней и внешней миграции, экономические и финансовые ресурсы для обеспечения регулирования и стабилизации миграционных процессов;
      предложения по изменению, дополнению действующего законодательства и проекты нормативных актов Правительства Республики Казахстан, регулирующие миграционные процессы.
      4. Возложить координацию работ и контроль за ходом выполнения данного постановления на Министерство труда Республики Казахстан (Крепак П.И.).

Премьер-министр
Республики Казахстан

                                          Одобрена
                                    постановлением Кабинета
                                 Министров Республики Казахстан
                                    от 11 января 1995 г. N 34

                              Концепция
                           Государственной
                     программы миграции населения

      Современная ситуация в области миграции населения, нарастание миграционных потоков на территории страны и за ее пределами требуют оценки их политических и социально-экономических причин и последствий, а также выработки системы мер и механизмов по упорядочению и регулированию происходящих процессов.
      Исходя из задач, изложенных в докладе Президента Республики Казахстан на сессии Верховного Совета Республики Казахстан (июнь 1994 г.), решение проблем миграции предусматривается обеспечить на основе Государственной программы миграции населения (в дальнейшем - Программа).
      В этих целях разработана концепция Программы. Она определяет общие контуры государственной миграционной политики, а также цели, задачи, принципиальное содержание и структуру.

1. Цели, задачи и принципы

      Главная цель Программы - обоснование и определение приоритетных направлений государственной миграционной политики, упорядочение внутренней и международной (внешней) миграции населения, формирование мер и механизмов по созданию правовых, экономических и организационных условий для стабилизации и регулирования миграционных потоков.
      Программа является составной частью общей политики реформирования республики и ее экономики на переходном этапе преобразования государственно-политической и экономической системы.
      Основными задачами программы являются:
      а) в сфере внутренней миграции:
      регулирование миграционных потоков внутри страны путем поддержки и стимулирования сбалансированного территориального распределения населения (с учетом экономических и иных факторов, ситуации на региональных рынках труда), создание благоприятных условий для мигрантов в местах их вселения (приезда);
      снижение роли неблагоприятных и негативных социально-экономических, экологических и других факторов, вызывающих усиление потоков вынужденных перемещений людей на территории страны;
      б) в сфере иммиграции:
      создание благоприятных условий приема и размещения иммигрантов, в том числе репатриантов, обеспечение их активной адаптации к существующему социально-экономическому положению страны;
      в) в сфере эмиграции:
      упорядочение процесса эмиграции граждан Казахстана на основе выявления, анализа и упреждения причин, вызывающих неоправданно высокий уровень их выезда.
      В соответствии с поставленной целью и задачами государственная миграционная политика должна обеспечивать соблюдение следующих основных принципов:
      уважение права каждого человека на свободный выбор места проживания и вида занятий, права на свободу выезда;
      соответствие стратегическим целям в области социально-экономического развития Казахстана и реализация общего курса проведения реформ;
      соответствие международным нормам и стандартам, рекомендациям Международной организации по миграции - применительно к республике в увязке с ее современным социально-экономическим положением, с учетом ее исторического прошлого и традиций, перспектив развития;
      упреждение стихийных и неупорядоченных процессов как внутри страны, так и за ее пределами на основе выработки среднесрочных и долгосрочных программ действий, базирующихся на прогнозе потенциальной миграции и направлений миграционных потоков в связи с изменениями социально-экономической и общественно-политической ситуации;
      участие всех органов власти и управления в организации упорядочения и регулирования процессов миграции;
      личное участие иммигрантов в обустройстве на новом месте проживания при государственной поддержке их инициативы и самодеятельности, в первую очередь переселенцев из зон экологического и стихийного бедствий;
      сотрудничество с другими странами, особенно принимающими иммигрантов, в области снижения нелегальной миграции, поощрения временной миграции для повышения образования, профессиональной подготовки и других сферах.

2. Характеристика
миграционной ситуации в Казахстане

      Специфика Казахстана в области миграции связана с существованием многонациональной общности людей (обусловленной историческими особенностями развития государства) и современным этапом приобретения государственной независимости странами на территории бывшего СССР.
      В последнее время Казахстан принадлежит к числу стран, стабильно теряющих свое население в результате его миграции.
      С начала 90-х годов на миграционную подвижность населения республики в качестве мощного дополнительного фактора стало оказывать влияние расширение и активизация международных экономических, политических и культурных взаимосвязей разных по уровню развития стран.
      С учетом этого в Казахстане процессы миграции заметно усилились и активизировались, в том числе и в международном масштабе. Сегодня на долю нашего государства приходится около 0,4 процента общего числа международных мигрантов (по оценкам ООН их общее количество превышает 125 миллионов человек в год). В то же время численность населения Казахстана составляет примерно 0,003 процента всего мирового населения.
      В результате миграции Казахстаном было потеряно: в 1990 году - 55,8 процента естественного прироста населения в данном году, в 1991 году - 22,2 процента, в 1992 году - 89,3 процента. В 1993 году миграционные потери не только полностью поглотили естественный прирост населения, но и превысили его в 1,4 раза.
      Анализ миграционной ситуации показывает, что в 1993 году внешняя миграция (выезд населения из страны в другие государства и наоборот) составила 60 процентов общего миграционного оборота. На долю внутренней миграции (перемещения населения в пределах Казахстана) приходилось 40 процентов.
      Наибольший объем внешней миграции приходится на страны ближнего зарубежья. В них выезжают 90 процентов всех выбывших и оттуда в республику прибывают 70 процентов всех прибывших. Основной миграционный обмен Казахстана происходит по странам ближнего зарубежья - с Россией, Украиной, Беларусью, Узбекистаном и Кыргызстаном, по дальнему зарубежью - с Германией.
      В потоках передвижения людей между странами Казахстан в последние годы характеризуется более высокой интенсивностью по выбытию населения, чем по прибытию. Миграционные потери за два последних года составили свыше полумиллиона человек. Складывается неблагоприятная тенденция усиления интенсивности этих потерь. К примеру, в 1991 году из каждой тысячи населения по причине оттока было потеряно 3 человека, в 1992 году - уже более 10 человек, в 1993 году - 13 человек. За 6 месяцев 1994 г. потери составили около 11 человек.
      Национальный состав населения, участвующего во внешней миграции, представлен преимущественно русскими, казахами, немцами и украинцами. В 1993 году в числе выбывших более половины всех мигрантов составили русские, 26,5 процента - немцы, 7 процентов - украинцы и 3,8 процента - казахи. Среди прибывших преобладали русские (41,7 процента, удельный вес казахов составил 32,4 процента, украинцев - 6 процентов, немцев - 3,7 процента). Выбытие и прибытие русских, украинцев происходит, главным образом, в рамках миграционного обмена со странами ближнего зарубежья. Среди выбывших в дальнее зарубежье основную долю составляют немцы - 78,5 процента. Причем число выбывших немцев значительно превышает их прибытие. В результате интенсивность миграционных потерь немецкого населения по сравнению с другими национальностями в республике самая значительная.
      На фоне общего снижения количества прибывающих в Казахстан среди них наблюдается увеличение удельного веса казахов из ближнего и дальнего зарубежья. Положительная роль государства и в обеспечении добровольной репатриации на родину казахов в рамках обеспечения их безопасности и уважения достоинства. В результате проводимой политики за два с половиной года сложился миграционный прирост данного этноса порядка 76 тысяч человек.
      Миграционные потери населения несут все без исключения области. Наиболее интенсивное выбытие происходит из Мангистауской, Карагандинской, Жамбылской, Акмолинской областей и г.Ленинска. В результате имеют место значительные потери населения с достаточно высоким уровнем образования и профессиональной подготовленности, которые можно оценивать как безвозвратные потери. Отрицательным последствием таких потерь может явиться усиление деформации качественного состава трудового потенциала республики и, как следствие, углубление экономического кризиса.
      Внутриреспубликанская миграция населения происходит главным образом по причинам экологической деградации отдельных регионов, урбанизации и в результате межобластных различий в уровне жизни населения. При общем снижении внутриреспубликанского миграционного оборота в целом остается высоким отток населения из регионов экологического кризиса - Кзыл-Ординской и Семипалатинской областей. В межобластном обмене несут потери населения Атырауская, Жамбылская, Жезказганская, Тургайская и Южно-Казахстанская области. Более активно в межобластной миграции городское население. В то же время интенсивность миграционных потерь сельского населения остается весьма высокой, особенно в Жезказганской, Кзыл-Ординской, Карагандинской, Алматинской, Семипалатинской и Жамбылской областях.

3. Факторы миграции

      Особенностью современной ситуации в Казахстане является то, что миграционные потоки не связаны только с одной группой факторов. Наиболее сильное влияние на миграционные настроения оказывает сочетание и взаимодействие нескольких групп факторов. Для внешней миграции доминирующим является сочетание социально-экономических и политических факторов, для внутриреспубликанской - социально-экономических и экологических.
      Наиболее значимым по воздействию на миграционные настроения являются социально-экономические факторы. Развитие кризисных явлений в экономике, характеризующихся спадом производства, нарастанием инфляции, ростом безработицы (особенно скрытой), привели в свою очередь к развитию кризисных явлений в социальной сфере, которые в первую очередь выражаются в снижении жизненного уровня населения. Происходит увеличение разрыва между стоимостью минимальной продовольственной корзины и среднедушевым денежным доходом, значительно ухудшилась структура питания; платежеспособный спрос населения сужается и концентрируется на наиболее дешевых продуктах питания и простейших жизненно необходимых товарах; уменьшаются объемы строительства жилья, объектов здравоохранения, социально-бытового назначения, культуры.
      Снижение жизненного уровня сопровождается его отставанием по некоторым основным параметрам от уровня других стран СНГ, что стимулирует отток населения из республики. Процесс усугубляется усложнением связей с бывшими республиками Союза: резким ростом стоимости проезда на всех видах транспорта, на услуги предприятий связи, что значительно усложняет контакты с родственниками, проживающими за пределами Казахстана.
      В последние годы наметилась тенденция к выезду из республики и в результате трудностей в получении образования, профессиональной подготовки, связанных с развитием системы платного образования, невозможностью для многих семей, проживающих на периферии, материально обеспечить обучение своих детей по избранным специальностям в центральных учебных заведениях. Значительно ухудшилось качество медицинского обслуживания, снабжение медикаментами, сузилась сфера бесплатного медицинского обслуживания.
      Сложная ситуация сложилась в регионах сосредоточения конверсионных предприятий, где резко падают объемы производства, сокращаются рабочие места, растет скрытая безработица, падают доходы населения, а в результате оттока населения теряется высококвалифицированная рабочая сила. Эти регионы можно считать своеобразными зонами социального бедствия (например, Мангистауская область, г.Ленинск).
      Миграционное движение внутри республики усиливается под воздействием неравномерности социально-экономического развития регионов, значительных различий в уровне жизни населения. Так, дифференциация средней заработной платы между областями достигает 2,7 раза. Регионы республики имеют резкие различия в развитии экономики и социальной инфраструктуры. Особенно тревожное положение сложилось в сельском хозяйстве, где отмечается резкий спад производства, развал системы материально-технического снабжения, значительные трудности со сбытом производимой продукции, резкое отставание социальной инфраструктуры сельских районов, в результате чего увеличиваются миграционные потери сельского населения.
      Существенным фактором активизации миграционных потоков населения является ухудшение экологической обстановки республики. В последние годы кроме известных регионов экологического бедствия, таких как зона Семипалатинского полигона и Приаралья, возникают новые районы с крайне неблагоприятными экологическими параметрами. Это связано, в первую очередь, с чрезмерным насыщением отдельных регионов промышленными мощностями и большой плотностью населения, что усугубляет воздействие неблагоприятных факторов окружающей среды. Это проявляется в ухудшении здоровья человека, падении средней продолжительности жизни, росте потерь рабочего времени, связанных с временной нетрудоспособностью.
      В предыдущие годы в подобного рода регионах стабилизирующими условиями для работающих являлись компенсации социального порядка (коэффициенты и надбавки к заработной плате, улучшение жилищных условий, обеспеченность детскими учреждениями, санаторно-курортным лечением, хорошее снабжение продовольственными и промышленными товарами). В условиях экономического кризиса эти компенсационные меры практически перестали действовать. При сохранении тенденций ухудшения экономической обстановки и усилении информированности населения можно ожидать, что тревога за свое здоровье и здоровье детей приведет к росту миграции, связанной с экологической обстановкой.
      Общеизвестным позитивным фактором в становлении суверенного Казахстана является политическая стабильность. В настоящее время практически отсутствуют случаи, когда мигранты покидают страну исключительно по политическим мотивам.
      Однако ряд решений, принимаемых на уровне законодательных органов, местных органов управления вызывают у граждан социальное беспокойство, неуверенность в сохранении политической стабильности и вследствие этого усиление миграционных настроений. Возникает неуверенность в создании и сохранении равных прав и возможностей граждан для получения образования, развития родного языка и культуры, профессионального роста, что в сочетании со снижением жизненного уровня вызывает желание покинуть страну.
      В ряде случаев действуют факторы, связанные с последствиями насильственной депортации народов в прежние годы. Желание вернуться на историческую родину усиливается действием вышеперечисленных факторов, что активизирует миграцию за пределы республики.

4. Основные направления
регулирования миграции

      Эффективная политика государства в области миграции населения призвана способствовать политической стабильности и предполагает достижение позитивного воздействия миграции на социально-экономическое развитие страны и наоборот.
      Механизм реализации миграционной политики республики основан на следующих приоритетах:
      выявление коренных причин и определение социально-экономических последствий миграции населения;
      укрепление общности казахстанского народа, формирование и внедрение демократических принципов регулирования миграционных процессов;
      формирование правовой основы всех видов и форм миграции, развитие правовых и демократических институтов;
      стимулирование сбалансированности внутриреспубликанского распределения населения путем комплексного развития всех регионов, обеспечение всему населению экономической, правовой и социальной справедливости;
      содействие расширению сотрудничества и диалога между странами в области миграции на взаимовыгодной основе.
      Реализация программы предполагает деятельность государственных, общественных организаций и заинтересованных лиц по следующим основным направлениям:
      укрепление демократии, достижение устойчивого экономического развития, социальной и продовольственной безопасности каждой семьи в целях обеспечения всему населению возможности достойного проживания в своей стране;
      совершенствование законодательства в области миграции, населения, правовое обеспечение регулирования миграционных процессов, предусматривающие:
      - обеспечение социальной защиты иммигрантов в соответствии с нормами международного права;
      - содействие в социально-экономической, языковой и культурной адаптации мигрантов на территории республики;
      - создание основ для достижения эффективности миграции, в том числе трудовой;
      проведение политики активной интеграции казахстанского народа путем неукоснительного соблюдения прав граждан, предоставления, независимо от национальности, равных возможностей в области занятости, профессионального и служебного роста, образования, социальной защиты, свободы вероисповедания, удовлетворения культурных потребностей, соблюдения национальных традиций;
      содействие возвращению в республику на добровольной основе мигрантов, а также репатриантов и их реинтеграции в жизнь на основе проработки необходимых межгосударственных соглашений, обеспечивающих социальную защиту (пенсионное обеспечение, пособия и др.), а также ускорения разработки и внедрения единого классификатора профессий, оказания помощи мигрантам в адаптации.
      Масштабы иммиграции регулируются государством, исходя из собственных возможностей, уровня социально-экономического развития, политической обстановки;
      совершенствование правовой и организационной основы защиты беженцев, помощи в их реабилитации и достижении экономической самостоятельности, исходя из возможностей государства;
      развитие временной трудовой эммиграции в страны с развитой рыночной экономикой, рассматривая ее как средство повышения качества трудового потенциала и средство улучшения валютного баланса республики. Поощрение временной миграции в целях, с одной стороны, обучения и подготовки специалистов, получения профессионального опыта или получения денежных поступлений - с другой;
      создание благоприятных предпосылок для развития экономики регионов и выгодных для населения условий проживания в них в целях достижения сбалансированного внутриреспубликанского распределения населения. Особое внимание требуется уделить сокращению миграции из сельской местности, что требует ускорения рыночных преобразований в аграрном секторе экономики, стимулирование инвестиций, совершенствование сельской инфраструктуры;
      укрепление миграционной службы, ее техническое оснащение и финансовое обеспечение в целях организованного планирования миграционных процессов, разработки и последовательного проведения в жизнь миграционной политики. Расширение деятельности миграционной службы, комплексное решение проблем миграции. В этой связи встает необходимость разработки предложений по организационному обеспечению Программы;
      разработка эффективных информационных и рекламных программ для населения в целях оптимизации миграционных потоков, предотвращения непродуманных, импульсивных переездов, порожденных необоснованными опасениями угрозы личной безопасности, паническими настроениями и неуверенностью в благополучии;
      достижение стабильных гарантированных связей жителей республики со странами СНГ на основе урегулирования деятельности транспортных, почтовых, информационных служб, обеспечения своевременного перевода денежных средств, пенсий, пособий, периодических изданий, корреспонденции в целях сокращения миграции населения из-за разрыва связей между государствами.
     Реализация направлений регулирования миграции населения будет возможна на основе консолидации усилий государства, общественных организаций, всех заинтересованных лиц. Финансовое обеспечение Программы предусматривается из средств бюджета, общественных фондов.

Халықтың көшi-қоны мемлекеттiк бағдарламасын әзiрлеу туралы

О разработке Государственной программы миграции населения