Халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттiк саясатының тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қаулысы 1996 жылғы 22 мамыр N 631. Күші жойылды - ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 9 ақпандағы N 124 қаулысымен

Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулы етедi:
1. Жұмыс комиссиясы әзiрлеген Халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттiк саясатының тұжырымдамасы (қоса берiлiп отыр) мақұлдансын.
2. Қазақстан Республикасының Еңбек министрлiгi мүдделi министрлiктермен, мемлекеттiк комитеттермен, облыстар, аудандар, қалалар әкiмдерiмен бiрлесiп жұмыспен қамту жөнiндегi бағдарламалық шараларды, халықты жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламаларын әзiрлеу кезiнде Халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттiк саясатының тұжырымдамасын басшылыққа алатын болсын.
3. Қазақстан Республикасының еңбек министрлiгi Экономика министрлiгiмен және Әдiлет министрлiгiмен бiрлесiп 1996-1998 жылдардың iшiнде Халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттiк саясатының тұжырымдамасында көзделген заң жобалары мен өзге де нормативтiк актiлердi әзiрлесiн және оларды Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарауына енгiзсiн.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрi

Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң
1996 жылғы 22 мамырдағы
N 631 қаулысымен
Бекiтiлген

Жұмыспен қамтудың мемлекеттiк саясатының
тұжырымдамасы

КIРIСПЕ

Қазақстан Республикасында әлеуметтiк-экономикалық жаңғыртулар ойдағыдай жүрiп жатқан жоқ. Экономикадағы дағдарысты жағдай жұмыс iстеуге қабiлеттi халықты жұмысқа орналастыру проблемасын айтарлықтай қиындатып жiбердi. Халықты жұмыспен қамтудың абсолюттiк көлемiнiң төмендеуi ресми түрде тiркелген жұмыссыздардың өсуiн бiрнеше есе өсiрдi.
Халықты жұмыспен қамтудың объективтi едәуiр төмендеуiне экономиканың реформалануы, оның нарықтық негiзге көшуi себепшi болады. Бiрақ халықты жұмыспен қамтудың қысқаруының орын алуы әзiрге экономикада озық құрылымдық өзгерiстердiң болуының, өндiрiстi модернизациялаудың, шаруашылық жүргiзудiң бiр ғана мемлекеттiк жүйеден көп салалы жүйеге ауысуының нәтижесi болып табылмайды. Жалпы сипат алған жұмыс күшiн толық пайдаланбау экономиканың барлық саласындағы өндiрiстiң тиiмдiлiгiн тоқтатушы факторға айналып отыр.
Жұмыссыздықтың өсу тенденциясы бар, халықты жұмыспен қамту саласындағы жағдайдың шиеленiсуi, экономикалық өсу мен халықтың тұрмыс жағдайының жақсаруының шарты ретiнде елде толық, нәтижелi жұмыспен қамтудың қалыптасу кезеңi негiзделген осы Тұжырымдаманы жасауға себепшi болды.
Жұмыспен қамтудың мемлекеттiк саясатының тұжырымдамалық ережелерiн айқындау, сондай-ақ жұмыс күшiнiң тауарлық сипатын және әлеуметтiк-еңбек қатынастарын қайта құруға себепшiл болған жұмыспен қамтуды ұйымдастырудың нарықтық үлгiсiне көшу қажеттiгiне байланысты болып отыр. Жаңа жағдайда монополиялық жұмыс берушi ретiнде мемлекеттiң рөлi едәуiр азаяды және еңбек нарығының басты қатысушылары - қызметкерлер мен жұмыс берушiлер арасындағы қарым-қатынасты реттеуде, жұмыссыздарды толық жұмыспен қамтуды және әлеуметтiк қорғауды қамтамасыз ету үшiн жағдай жасауда оның функциясы күшейедi. Мұның бәрi жұмыспен қамту саласында өзгерген жағдайларға, мақсаттарға, мiндеттерге және оны жүзеге асыру принциптерiне неғұрлым толық жауап беретiн жаңа ыңғайларды талап етедi.
Осы Тұжырымдаманың негiзгi мәнi бiрiншi кезеңде жұмыспен қамту деңгейiнiң құлдырау қарқынын төмендетуге, екiншiде - жұмыспен қамтуды тұрақтандыруға, үшiншiде - жалпы өсуiне және оны экономикалық мақсатқа сай деңгейде ұстап тұруға себепшi болатын принциптер мен бағыттарды негiздеуден тұрады.

1. Тұжырымдамада пайдаланылған ұғымдар
мен анықтамалар

Еңбек нарығы - құқықтық нормалармен реттелетiн және жұмыс күшiнiң сұранысы мен ұсыныстарын теңдестiретiн әдiс ретiнде көрiнетiн жұмыс күшiн, оның жалдануы мен төлемiн қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу барысында пайда болған әлеуметтiк-экономикалық қатынастардың жүйесi.
Жұмыспен қамту - адамдардың қоғамдық пайдалы қызметтерге өздерiнiң қажеттiлiгiн қанағаттандыру мақсатымен қатысуы себепшi болған әлеуметтiк-экономикалық құбылыс.
Нәтижелi жұмыспен қамту - тұрақты экономикалық өсу мен әлеуметтiк ықпалды қамтамасыз ететiн жұмыспен қамту.
Экономикалық белсендi халық (жұмыс күшi) - еңбек процесiне қатыса алатын, қатысып жүрген, қажеттi күш-қуат және ақыл-ой қабiлетi, бiлiмi мен практикалық жұмыс тәжiрибесi бар, жиынтығында ел халқының белсендi бөлiгiн құрайтын жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар.
Толық жұмыспен қамту - елдiң әлеуметтiк-экономикалық жағдайына байланысты тұрақсыздыққа ұшыраған, табиғи жұмыссыздық деңгейiндегi жұмыспен қамту.
Толық емес жұмыспен қамту - жұмыс күшiн тиiмсiз (нәтижелi емес) пайдалану. Оның екi нысаны былай ажыратылады:
жұмыс уақытының қысқаруы себепшi болған ашық толық емес жұмыспен қамту;
жұмыс iстейтiндердiң бiлiктiлiгiн тиiмсiз пайдалануды, еңбек өнiмдiлiгiнiң төмендiгiн көрсететiн жасырын толық емес жұмыспен қамту.
Жұмыссыздар - жұмыс iстеуге қабiлеттi жастағы, бiрақ оларға байланысты емес себептермен еңбек қатынасында тұрмаған және еңбек табысы жоқ, жұмыс iздестiрушi, жұмыс iстеуге дайын тұлғалар.
Ресми тiркелген жұмыссыздар - жұмыспен қамту қызметiнде жұмыс iздестiрушi ретiнде тiркелген және де жұмыспен қамту қызметi қолайлы жұмысқа ұсыныс жасамаған жұмыссыздар арасындағы тұлғалар.
Жұмыссыздық - еңбек нарығында жұмыс күшiнiң белгiлi бiр бөлiгiнiң талап етiлмеуi себепшi болған әлеуметтiк-экономикалық құбылыс.
Табиғи жұмыссыздық деңгейi - жұмыс күшiне деген сұраныста, сондай-ақ жұмыс iздестiруде немесе күтуде (фрикциялы жұмыссыздықта) құрылымдық өзгерiстер себепшi болған объективтi, экономикалық және әлеуметтiк тұрғыда қабылдауға болатын жұмыссыздық деңгейi.
Жасырын жұмыссыздық - сөз жүзiнде жұмыспен қамтылған, бiрақ шын мәнiнде өндiрiстiң тоқтап қалуына байланысты (толық iшiнара) жұмыссыз қалғандарды және толық емес жұмыс уақыты режимiндегi жұмыстарды қамтитын өтпелi экономиканың ерекше құбылысы.
Ұзақ жұмыссыздық - ұзақтығы 12 ай немесе одан да көп жұмыссыздық.
Жаппай жұмыстан босап қалу (шығып қалу):
саны 15 және одан да көп адам жұмыс iстейтiн, меншiктiң және шаруашылық жүргiзудiң кез келген нысанындағы кәсiпорындардың таратылуына;
30 күнтiзбелiк күн iшiнде 50 және одан да көп, 90 күнтiзбелiк күн iшiнде 200 және одан да көп мөлшерде кәсiпорындар (ұйымдар) қызметкерлерi санының қысқаруына;
аймақтарда жалпы саны кем дегенде 5 мың адам жұмыс iстейтiн кәсiпорындардың таратылуына немесе санының қысқаруына байланысты 30 күнтiзбелiк күн iшiнде жұмыс iстейтiндердiң жалпы санының 1% мөлшерiнде қызметкерлердiң шығып қалуына байланысты босап қалулар.

2. Жұмыспен қамту: жай-күйi мен тенденциялары

Қазақстандағы еңбек нарығының қалыптасуы экономиканың мемлекеттiк секторындағы жұмыспен қамту үлесiнiң қысқаруымен және тиiсiнше оның мемлекеттiк емес секторда - акционерлiк қоғамдарда, бiрлескен кәсiпорындарда, шағын және орта бизнесте, шаруа (фермерлiк) қожалықтарында, жеке кәсiпкерлiкте өсуiмен сипатталады. Нарыққа көшу, өткенде ғана негiзгi жұмыс берушi ретiндегi мемлекет рөлiнiң тартылуы жалпы жұмыспен қамтудың төмендеуiне объективтi түрде себепшi болды. Орталықтандырылған жоспарлаудан нарықтық экономикаға көшудi жүзеге асырушы елдердiң тәжiрибесi көрсетiп отырғанындай, жұмыссыздық деңгейiнiң уақытша өсуi өтпелi кезеңде болмай қоймайтын құбылыс болып қалуда.
Тұтастай алғанда жұмыспен қамту экономиканың барлық саласында, әсiресе өнеркәсiпте, құрылыста және ауыл шаруашылығында төмендедi. Соңғы бес жыл iшiнде жұмыспен қамтудың жалпы санының жылдық орташа төмендеу қарқыны экономика саласында 3,7 процентке жеттi.
Еңбек нарығындағы өзгерiстер елдiң сандық және сапалық еңбек әлеуетiнiң төмендеуi, белгiлi бiр шамада бала туудың төмендеуi, жас ұзақтығының қысқаруы, халықтың, соның iшiнде жұмысқа қабiлеттi жастағылардың елден тысқары кетуi себепшi болған жалпы қолайсыз жағдайлар аясында өтуде.
Республиканың аграрлық секторында өндiрiс көлемiнiң құлдырауы, әсiресе осы саладағы еңбек етуге қабiлеттi халықты жұмыспен қамтуға әсерiн тигiздi. Село халқының арасында, әсiресе жастардың қалаға, экономикалық құрылымы неғұрлым дамыған аймақтарға көшiп-қону процесi байқалып отыр.
Жұмыспен қамту ахуалы, әсiресе түстi металлургия, химия, көмiр өнеркәсiбi кәсiпорындары, қорғаныс кешендерi қаланы құраушы болып табылатын моноэкономикалық құрылымдағы қалалар мен жұмысшы поселкелерде өткiр тұр.
Аймақтарда жұмыспен қамту мен жұмыссыздық процестерi бiр мәндi дамып жатқан жоқ. Жұмыспен қамтудың өте төмен деңгейi (65 процентке дейiн) Оңтүстiк Қазақстан және Қызылорда облыстарына тән. Айтарлықтай жоғары деңгейдегi топқа (78-83 процент) Көкшетау, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстары жатады. Қалған облыстар жұмыспен қамтудың орташа деңгейiмен (65-77 процент) сипатталады.
Кәсiби бiлiмнiң жеткiлiксiздiгi, қажеттi бiлiктiлiк пен еңбек дағдысының жоқтығы себепшi болған еңбек нарығындағы бәсекелестiктiң төмендiгiнен жастар арасында жұмыссыздық өстi. Әйелдер арасындағы жұмыссыздықтың өсуi тұрақты тенденцияға айналды.
Нарыққа көшу өндiрiс көлемiнiң құлдырауы аясында кәсiпорынның еңбек әлеуетiн сақтауға себепшi болатын жасырын жұмыссыздық сияқты өзiндiк бiр құбылыстың пайда болуына, сондай-ақ ресми емес жұмыспен қамтудың ("челноктар", патентсiз сауда жасау т.б.) және есепке алу мен реттеуге көнбейтiн көлеңкелi нарықтың кеңеюiне апарып отыр.
Жұмыспен қамтылғандардың жалпы санынан ресми тiркелген жұмыссыздар 3 процентке, ал жасырын жұмыссыздар 11 процентке асып түседi. Ресми және жасырын жұмыссыздардан басқа, жұмыспен қамту қызметiне өтiнiш жасамаған жұмыссыз қалғандарды да ескергенде, еңбек нарығының ерекше құбылыстарын есепке ала отырып есептелген жұмыссыздықтың жалпы әлеуетi 1,5 млн. адамды немесе жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 20 проценттен астамын құрайды.
Жұмыссыздық елеулi экономикалық және әлеуметтiк шығындарға әкелiп соғады. Жұмыс iстеуге қабiлеттi жасында жұмыссыз қалу, алдымен еңбекпен және материалдық игiлiкпен қамтамасыз ететiн әлеуметтiк жағдаймен, кәсiби өсу үшiн мүмкiндiкпен т.с.с. байланысты адам санасындағы бүгiнгi қоғамның дәстүрлi құндылықтардың бұзылуына алып келедi.
Жұмыспен қамту саласындағы жағдайдың дамуы көптеген факторларға, соның iшiнде шешушi дәрежеде елдiң жалпы даму жолына және экономикалық қайта құру барысына, жұмыс күшiне сұраныс пен ұсыныстың құрылымдық сандық және сапалық теңдестiру деңгейiне байланысты болады.
Еңбекке деген сұраныс негiзiнен экономиканың дағдарысты және құлдырау ахуалын жеңумен, құрылымдық қайта құрудың қарқынымен және ауқымымен, өндiрiстiң техникамен қайта жарақтануымен, рентабельдiгi төмен және шығынмен жұмыс iстейтiн кәсiпорындарға қатысты мемлекеттiк саясатпен, мемлекеттiк, жеке меншiктiң және шетелдiк инвестициялардың ауқымымен, кадрлар құрылымының кәсiби-бiлiктiлiк өзгерiстерiмен айқындалады.
Еңбекке деген ұсыныс жұмыс iстеуге қабiлеттi халықтың табиғи өсу қарқынына, мемлекеттiң демографиялық және әлеуметтiк саясатына, еңбек нарығының конъюнктурасына сәйкес кәсiби даярлықты жетiлдiруге, халықтың белгiлi бiр бөлiгiнде балама табыс көздерiнiң пайда болуы мен өзiн-өзi жұмыспен қамту саласының кеңеюiне, жеке iс ұйымдастыру мен кәсiпкерлiк қызметпен айналысуына, жұмыссыздық деңгейiне себепшi болады. Ресми еңбек нарығындағы шиелiнiстiң бәсеңдеуi перспективада экономиканың мемлекеттiк емес секторларының және олардың өндiрiстiк көлемiнiң өсуiне, жаңа техникалық негiзде жеке меншiк және бiрлескен кәсiпорындардың қосымша жұмыс орындарын құруына, нарықтық инфрақұрылымдық ұйымдарында жұмыспен қамтудың кеңеюiне барынша мол мүмкiндiк беретiн болады.

3. Жұмыспен қамту саясатының мақсаты,
мiндеттерi мен принциптерi

Жұмыспен қамту саясатының негiзгi мақсаты жұмыспен қамтуды толық, нәтижелi және еркiн таңдап алуға қол жеткiзу, жұмыссыздықтың қысқаруы және оның әлеуметтiк жарамды деңгейде қолдау табуы, еңбек нарығының қызмет етуi мен реттелуiне құқықтық, экономикалық және ұйымдық шарттар құру болып табылады.
Көрсетiлген мақсаттарға жету мынадай негiзгi мiндеттердi шешумен қамтамасыз етiледi:
жұмыспен қамту саласындағы азаматтардың дербес белсендi көзқарасына және халықтың неғұрлым әлсiз санаттарын әлеуметтiк қорғау кепiлдiгiне бағытталған еңбек және әлеуметтiк заңдарын өзгерту және толықтыру жолымен жұмыспен қамту және еңбек қатынастарын құқықтық реттеу жүйесiн жаңарту.
жаңа өндiрiстер құру, жекешелендiру, қайта ұйымдастыру, қайта мамандандыруды қоса алғанда, перспективасы жоқ өндiрiстердi реформалау негiзiнде экономиканың салалық құрылымын жетiлдiру;
жұмыспен қамту саясатымен сәйкестендiрiлген, қосымша жұмыс орындарын құруды ынталандыруды қолдайтын қаржылық және салық саясатын жүргiзу;
қосымша жұмыс орындарын, соның iшiнде оны шетел капиталын тарту есебiнен құрушы шағын және орта жекеменшiк кәсiпкерлiктi дамытуды қолдау және белсендi ынталандыру;
экономикадағы құрылымдық өзгерiстердi ескере отырып еңбек нарығындағы пайда болған жағдайларға қатысты кәсiби бiлiм берудiң алдын алу;
жұмыспен қамту кепiлдiгiн қамтамасыз етуде, еңбек төлемi, шарттары мен режимдерi мәселелерiн шешуде еңбек нарығының басты қатысушыларының (мемлекеттiң, жұмыс берушiлер мен қызметкерлердiң) әлеуметтiк әрiптестiгi жүйесiн қалыптастыру;
шетелдiк жұмыс күшiн пайдалануды шектеу жолымен iшкi еңбек нарығын қорғау;
жұмыспен қамтудың аймақтық проблемаларын шешуде жергiлiктi атқарушы өкiмет органдарының рөлiн көтеру;
жұмыссыздықтың белгiленген параметрлер (өлшемдер) топтарда олардың республикалық орта деңгейден ауытқуы негiзiнде жұмыссыздықтың дағдарысты деңгейiндегi аймақтарды, салаларды таба бiлу;
халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесу жөнiндегi бағдарламалық шараларды, жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламаларын әзiрлеу және жүзеге асыру жолымен еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың неғұрлым өткiр тұрған сәйкессiздiктерiн жоюға бағытталған iрiктемелi шараларды жүзеге асыру;
жұмыссыздарды әлеуметтiк қорғау тетiгiн жетiлдiру;
жұмыспен қамту мен еңбек нарығын реттеу мәселелерiнде мемлекеттiк жұмыспен қамту қызметiнiң iс-әрекеттерiн жұмыс берушiлермен, қоғамдық және кәсiподақ органдарымен одан әрi шоғырландыра түсу.
Жұмыспен қамтудың саясаты мынадай негiзгi принциптердi қамтамасыз етудi талап етедi:
азаматтардың жұмыспен қамтудың нысандары мен түрлерiн еркiн және ерiктi түрде таңдауын;
жұмыс орыны мен кәсiби даярлыққа жетуге болатын баршаға бiрдей мүмкiндiктi бiлдiретiн теңдiктi;
экономиканың өсуiне жету мақсатында жұмыс күшiнен мейлiнше қайтарымды қамтамасыз етумен байланысты тиiмдiлiктi;
экономиканы реформалауға, институционалды және құрылымдық қайта құрудың тиiмдiлiгiне бағытталған экономикалық саясаттың жұмыс күшiне деген сұраныс пен ұсыныстың теңдестiрiлуiне қол жеткiзу негiзiнде еңбек нарығындағы икемдi, белсендi саясатпен үйлесiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн кешендiлiктi;
материалдық және әлеуметтiк кепiлдiктердi қамтамасыз ету, еңбек нарығындағы жұмыс күшiнiң, оның сапасын жақсартудың негiзiнде бәсекелестiк қабiлетiн көтеру жолымен жұмыссыздықтың салдарынан болатын шығындар мен жоғалтулардың ең аз ескертуi мен мәлiметiн бiлдiретiн әлеуметтiк әдiлеттiлiктi;
ықпалды реттеушi шаралардың нысаналылығы;
жұмыспен қамту саясатын әзiрлеу мен жүзеге асыру кезiнде үш жақты кең ауқымды ыңғайдың табылуын, жұмыс берушiлер мен қызметкерлердiң мүдделерiмен сай жұмыспен қамтуды реттестiру саласындағы iс-әрекеттiң келiсiлуiн қамтамасыз ететiн трипартизмдi;
жұмыспен қамту саясатын жүзеге асыруда негiзге алынатын бiрыңғай нормалар негiзiнде орталық және аймақтық органдардың өзара тиiмдi iс-қимыл жасауын қамтамасыз ететiн жұмыспен қамту саясатын жүргiзудегi аймақтық ерекшелiктердi есепке алып отыру.

4. Жұмыспен қамту саясатының негiзгi бағыттары
мен жүзеге асыру кезеңдерi

Жұмыспен қамту саясатының мақсаты, мiндеттерi мен принциптерi оны жүзеге асырудағы негiзгi бағыттарын алдын ала айқындайды:
экономиканың балама, мемлекеттiк емес секторларында жұмыспен қамтуды дамыту мен кеңейту үшiн жағдайлар жасау;
экономиканың дамуы мен оның құрылымдық қайта құрылуының факторлары мен мiндеттерiн ескере отырып мемлекеттiк сектордағы жұмыспен қамтуды қолдау;
босап қалғандарды әлеуметтiк жағынан қорғай отырып, кәсiпорындарды санациялау және оңалту жөнiндегi шараларды үйлесiмдi жүзеге асыру жолымен қызметкерлердi босатуды реттеу;
нарық қатынасына бағамды және қазiргi экономиканың ерекшелiктерiн ескеретiн кадрлардың кәсiби оқыту жүйесiн құру;
жұмыссыз азаматтар мен жұмыспен қамтылмаған халықты кәсiби оқытудың ауқымын кеңейту мен нәтижелiгiн арттыру, босап қалған қызметкерлердiң алдын ала оқуы мен қайта даярлығын ұйымдастыру және өткiзу жолымен жұмысқа қабiлеттi халықтың кәсiби ұтқырлығына жәрдемдесу;
еңбек нарығының нормативтiк-құқықтық инфрақұрылымдарын дамыту;
аумақтар тұрғысында, кәсiпорындар деңгейiнде және қызметкерлердiң әртүрлi құрамы бойынша ескеру шараларын әзiрлеу негiзiнде жұмыспен қамту саласындағы жергiлiктi дағдарыстардың алдын алу;
дамудың әрбiр кезеңiнде қабылданған кепiлдiктер мен нормативтер шеңберiнде жұмыссыздардың мемлекет тарапынан әлеуметтiк қорғалуын қамтамасыз ету;
еңбек нарығының жедел мониторингi жүйесiн құру.
Осы бағыттарды жүзеге асыру, бiр жағынан жұмыспен қамту саласындағы әлеуметтiк шиелiнiстi жұмсартуға, екiншi жағынан экономиканы оңалту мен дамыту жөнiндегi жалпы орта мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi перспективалар арнасында оны рационализациялау үшiн алғы шарттар жасауға мүмкiндiк бередi.
Жұмыспен қамтудың белсендi саясатының өзiне бағамды заңды нормативтiк-құқықтық және материалдық-қаржыландыру базасы болуы керек, оны құру да уақытты талап етедi. Бiрақ жұмыссыздыққа байланысты проблемалардың өткiр қойылуы мен еңбек нарығындағы тұрақсыздықтың үдей түсуi мемлекеттiк реттеудi қайта бағдарлауды барынша тығыз мерзiмге қойып отыр.
Бiрiншi кезеңде (1996-1997 жылдар) халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттiк саясаты жұмыссыздарды кешендi әлеуметтiк қолдауға бағытталады (жұмыссыздарға жәрдемақылар мен стипендиялар төлеу, оларға материалдық көмек көрсету, қажеттi мамандықтарға оқыту және қайта оқыту, қоғамдық жұмыстарға орналастыру т.б.). Жұмыссыздықтың өсуiн тоқтату мақсатымен қолда бар шектеулi ресурстар шегiнде экономиканың дамуы үшiн неғұрлым маңызы бар өндiрiстердi: отын-энергетикалық және агроөнеркәсiп кешендерiн, қорғаныс өнеркәсiбiн конверсиялауды iрiктеме қолдау қамтамасыз етiледi. Осы кезеңде қолданылып жүрген заңдарға, соның iшiнде "Халықты жұмыспен қамту туралы" Қазақ ССР-нiң Заңына өзгертулер енгiзiледi, қосымша жұмыс орындарының өсуiне, кадрларды қайта мамандандыруға және қайта даярлауға, экономиканы реформалаудың әлеуметтiк келеңсiз зардаптарын жұмсартуға мүмкiндiк беретiн ерiктi түрде қоныс аудару туралы, шағын және орта бизнес туралы және басқа да заң жобалары әзiрленетiн болады.
Екiншi кезең, бiрiншi кезеңде басталған құрылымдық-инвестициялық саясатты жүзеге асырумен бiрге, мемлекеттiң, кәсiпорынның және жұмыссыздық бойынша сақтандыратын, жұмыс орнын құру жөнiндегi қызметкердiң күш салуын үйлестiретiн үш деңгейлi қаржылық одақ құру негiзiнде жұмыспен қамту жүйесiнiң қызмет етуiн қаржылық тұрғыда қамтамасыз етуге реформа жүргiзудi көздейдi. Жұмыспен қамту процестерiн мақсатты қаржылық реттеу және жұмыссыздықтың алдын алу жұмыспен қамту саласының серпiмдiлiгiн және өркениеттi еңбек нарығын қалыптастыруды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi. Бұл жұмыс 1997 жылдан бастап, республика экономикасында макроэкономикалық iлгерiлеумен өзара тығыз байланыста жүргiзiледi.
Үшiншi кезең (1998 жыл және одан әрi) жұмыспен қамту жүйесiнiң нарыққа бейiмделуiне қарай оның дағдарыс салдарымен бұзылған жетекшi буындарын қалпына келтiру мен жетiлдiру және еңбек нарығының конъюнктурасына сәйкес кадрлардың серпiндi кәсiби құрылымын қамтамасыз ету бағыттарын жүзеге асыруға есептелiнген.
Жұмыспен қамту саясатының негiзгi мiндеттерiн кезең-кезеңмен шешуге жүйеге келтiрiлген стандарттарды жасауға, жұмыс күшiнiң қозғалысын, оның сапасы мен жұмыспен қамтудың сол немесе басқа саласына кiру ерекшелiгiн дәл бейнелеуге бағытталған жүйелi шараларды жүзеге асыру да жатады. Сондай-ақ еңбек нарығы статистикасының дүние жүзiлiк стандартқа мейлiнше жақын келуi қамтамасыз етiлуге тиiс.
Жұмыспен қамту саясаты кәсiпорынның бәсекелестiк қабiлетiн көтеру, икемдi еңбек режимдерiн пайдалану есебiнен жұмыссыздықтың жолын жабу бағытында олардың iс-әрекетiн мемлекетпен үйлестiру жолымен жұмыспен қамтуды сақтау және ұлғайту жөнiндегi меншiктiң барлық нысанындағы кәсiпорындардың белсендi көзқарасын көздейдi.

5. Жұмыспен қамту саясатын және жұмыссыздарды
әлеуметтiк қорғауды жүзеге асыру тетiктерi

5.1. Жұмыспен қамту саясатын жүзеге асырудың
негiзгi элементтерi мен тетiгінiң тұтқалары

Жұмыспен қамтудың мемлекеттiк саясаты тетiгiн жүзеге асырудың негiзгi элементтерi мыналар болып табылады:
институционалдық және құрылымдық жаңғыртуды, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1996-1998 жылдарға арналған тереңдетiлген реформалар жөнiндегi iс-қимыл бағдарламасын жүзеге асыру кезiнде халықты жұмыспен қамтуды және жұмысшы күшiнiң бәсекелестiк қабiлетi жоқ салалар мен өндiрiстерден бәсекелестiк қабiлетi барларға кетуiн жүзеге асыру;
нарықтық экономика талаптарын қанағаттандыратын кәсiптер мен мамандықтар бойынша кәсiби даярлау және қайта даярлау сияқты салаларда адамдық капиталды инвестициялау;
жаңа технологияны экономиканың еңбек ұсынысына жағымды ықпал жасауға қабiлеттi көп еңбек сiңiрудi қажет ететiн секторларына инвестициялау;
халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламалары жөнiндегi бағдарламалық шараларды жасау және жүзеге асыру;
жұмыссыздарды қайта бiлiктендiрудiң және кәсiби оқытудың оның iшiнде кадрларды iшкi фирмалық қайта дайындаудың икемдi жүйесiн ұйымдастыру;
қоғамдық жұмыссыздарды ұйымдастыруды жетiлдiру;
жұмыссыздарға ақпараттық және басқа да делдалдық қызметтер көрсету;
жұмыспен қамтудың және жұмыссыздықтың мониторингiн ұйымдастыру, кәсiпкерлiктi қолдаудың және дамытудың инфрақұрылымдарын құру.
Орта мерзiмдiк келешекте жұмыспен қамту саясатын жүзеге асырудың негiзгi тұтқалары;
кәсiпорындарды реформалаудың, оның iшiнде кәсiби бағдар қызметiн көрудiң, босаған қызметкерлердi кәсiби оқыту және қайта даярлаудың нәтижесiнде жұмыссыздықтың өсуiне ықпал ететiн факторларды бейтараптандыру;
макроэкономикалық стратегия шеңберiнде мемлекеттiк әлеуметтiк саясат жүргiзу;
кәсiпкерлiктiң және өзiн-өзi қамтудың, шағын және орта бизнестiң бизнес-орталықтарда шағын бизнес инкубаторларын құру, шағын бизнес орталықтарын қолдау, кәсiпкерлiк дағдыға оқыту ресурстарын кеңейту жолымен еңбектiң келешектi саласы ретiнде дамуына жәрдем көрсету;
халықты, әсiресе селолық жерлерде жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң арнаулы бағдарламасын жасау және жүзеге асыру;
iшкi еңбек рыногын қорғау және шетел жұмысшылары мен мамандарының еңбегiн пайдалануды шектеу, экономикалық даму бағдарламалары мен шетелдiк фирмалардың қатысуымен жасалған контрактiлердi жергiлiктi халықты жұмыспен қамтамасыз ету және оны қаржыландыру тұрғысында сараптамалау;
бiрыңғай тарифтiк кесте параметрлерiн диапазондарды жоғары маман қызметкерлер санатының пайдасына арттыру жолымен одан әрi жетiлдiру және "ақыл-ойлардың кетуi" процесiн тежеу мақсатында өзектi ғылыми-зерттеу жұмыстарына iрiктелген қолдау көрсету;
алыс және таяу шетелге жұмысшы күшiн экспорттаудың контрактiлiк жүйесiн республикалық еңбек нарығындағы жоғары маман кадрларға деген қажеттiлiктi ескере отырып дамытуға жәрдемдесу;
орналастыру аймақтарының экономикалық мүмкiндiктерi мен жағдайларының негiзiнде иммигранттардың санын квоталау;
ұжымдық шарттар мен келiсiмдердiң шеңберiнде пәрмендi әлеуметтiк әрiптестiктi заңдық қамтамасыз ету болуы керек.
Орта мерзiмдiк келешектен сыртқарыда орынды құрылымдық алға басушылық себепшi болған жұмысшы күшiнiң экономиканың бiр саласынан екiншiсiне ауысуының негiзiнде жұмыспен қамту құрылымын сапалық өзгертуге жәрдемдесетiн шаралар басым болады.
Жұмыспен қамту саясаты аймақтық, жергiлiктi ерекшелiктерге сай ескерiлiп жүзеге асырылуы қажет.
Жұмыспен аз қамтылған облыстар тобында қосымша жұмыс орындарын құруды, көп еңбектi керек қылатын өндiрiстердi және ауыл шаруашылығынiкiн қоса есептегенде шикiзатты терең өңдеудi орналастыруды қолдайтын саясат басымдықта болады. Еңбек қорларын олардың тұрғылықты жерi бойынша пайдалану, бұл аймақтарда олардың жұмысшы күшiне сұранысы жоғары аудандарға қайта топтасуымен сай келуi керек, ол үшiн жұмысшы күшiн қайта бөлудiң ұйымдасқан аймақтық нысанын жаңғыртқан жөн.
Жұмыспен орташа және жоғары қамтылған облыстар тобында қол жеткен жұмыспен қамту деңгейiн сақтауға, оның тиiмдiлiгiн көтеруге, жұмысшы күшiнiң көзiн iздестiруге, оны басқа жақтардан тартуға, көп еңбектiлiктi төмендетуге бағытталған саясат орынды.
Селолық жерлерде адам ресурстарын бүтiндей алғандағы жұмысшы күшi басым аграрлық секторлардан агроөнеркәсiптiк кешеннiң шеңберiнде құрылмақ экономиканың ауыл шаруашылық емес жаңа секторларына босату саясаты өзектi.
Қалалық жерлерде жұмыспен қамту саясаты үлкен қалаларда бiршама жоғары деңгейдегi жұмыспен қамтуға қолдау көрсетуге, шағын, орташа қалаларда және болашағы бар жұмысшы поселкелерде жұмыспен қамтудың төмендеуi тенденцияларын жеңiп шығуға бағытталуы керек. Көп өндiрiстi қалаларда жұмыссыздықтың өсуiнiң алдын алу инвестициялық белсендiлiктi ынталандырудың, қала құрушы кәсiпорындар өндiрiсiн жаңартудың, жетiлдiрудiң және қайта бейiмдеудiң шағын, орта бизнестi дамыту жолымен бұл аймақтарды көп салалы кешендi дамыту мүдделерiн ескерiп қызмет саласын кеңейтудiң, халықтың өзiн-өзi жұмыспен қамтуы үшiн жағдай туғызудың, сондай-ақ бос еңбек ресурстарын дамушы қалалар, жаңа аймақтар бағытына қайта бөлудiң негiзiнде жұмыспен қамту құрылымын орнықтырумен байланысты болады.

5.2. Жұмыспен қамтылмаған тұрғындарды және
жұмыссыздарды әлеуметтiк қорғау

Нарықтық экономиканың жұмыс iстеуi қоғамдық өндiрiстiң барлық қатысушылары үшiн жұмысты жоғалту қаупi - жұмыссыздықпен тығыз байланысты. Жұмыспен қамтылмаған тұрғындар мен жұмыссыздарды әлеуметтiк қорғау мемлекет тарапынан профилактикалық та, реттеушi де сипаты бар белсендi және баяу шаралар жүргiзу жолымен жүзеге асырылады. Оларға: еңбекке орналасуға жәрдемдесу, қайта даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру, қоғамдық жұмыстарға тарту, жұмыссыздық жөнiнде жәрдемақы беру және басқа да әлеуметтiк кепiлдiктермен қамтамасыз ету жатады.
Еңбекке орналастыруға жәрдемдесу қосымша жұмыс орындарын құруды, толық емес қамтылатын уақытша және маусымдық жұмыстарда қаржылық мүмкiндiктердi ескерiп жұмыс орнын кеңейтудi мемлекет тарапынан қаржыландыруды және ынталандыруды көздейдi.
Кадрларды кәсiби оқыту және қайта даярлау елдi әлеуметтiк-экономикалық дамытудың, экономика мен аймақтардың маңызды секторларының басымдылығына сүйенiп, бiлiм берудiң түрлi жүйелерiнiң (мемлекеттiк, мемлекеттiк емес) және мемлекеттiк жұмыспен қамту қызметi бөлiмшелерiнiң, сондай-ақ әлеуметтiк әрiптестiктiң дамыған жүйесiнiң үйлестiрiлген қызметтерiнiң негiзiнде жүзеге асырылады.
Құрылымдық-инвестициялық саясаттың белсендiлiгiн арттыру жастарды кәсiби даярлау мен ересек халықты қайта оқытуды ұйымдастыруға тиiстi тәсiлдi талап етедi. Алдын ала оқыту және қайта оқыту жұмыссыздық ауқымының артуын тежеуге ықпал етедi. Осы мақсатта кәсiптiк-техникалық бiлiм беру жүйесiн сақтау және қолдау көрсету, сондай-ақ арнаулы орта және жоғары оқу орындарының мүмкiндiктерiн жұмылдыру өзiн-өзi ақтайды.
Өндiрiсте кәсiби даярлықты ынталандыру басты бағыт болуы қажет. Бұл мақсаттарда өндiрiсте қалыптасқан кадрларды кәсiби оқыту жүйесiн қоюға жол берiлмеу керек. Оны қолдау жұмыс берушiлердiң кадрларды даярлау және қайта даярлау жөнiндегi қызметiн қаржыландыратын арнаулы мақсаттық қорлар құру жолымен жүзеге асырылады.
Қоғамдық жұмыстар жұмыссыздарды уақытша жұмыспен қамту мақсатында ұйымдастырылады. Қоғамдық жұмыстарды тiкелей ұйымдастырушылар атқарушы өкiметтiң жергiлiктi органдары болуы керек. Экономикалық құлдырау аймақтарында қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру үлкен маңызға ие болады. Мұнда қоғамдық жұмыстарды көп еңбектi қажет ететiн жобалары жасалуы керек. Қоғамдық жұмыстарды қаржыландыру Мемлекеттiк жұмыспен қамтуға жәрдемдесу қорының (бұдан әрi - Қор) және жергiлiктi бюджеттердiң қаражатынан, сондай-ақ коммерциялық құрылымдар мен қайырымдылық ұйымдарының жұмыссыздардың қоғамдық жұмыстарға қатысуын ынталандыруға да, оларға материалдық қолдау көрсетуге де бағытталған қаражаттарын тарту жолымен жүзеге асырылуы қажет.
Тұжырымдама мөлшерi басқа әлеуметтiк нормативтер мен кепiлдiктердiң белгiлi арақатынасында белгiленетiн және өзгеретiн жұмыссыздық жөнiндегi жәрдемақыны төлеудiң қолданылып жүрген принципiн белгiлi бiр уақытқа сақтаудың ақылға қонымдылығы негiзiнде жасалды. Бұл жағдайда жұмыссыздардың жұмыс iздеудегi белсендiлiгiн, оның кәсiби және аумақтық ұтқырлығын арттыру мақсатында жұмыссыздық жөнiнде жәрдемақы төлеудiң мөлшерi саралануы қажет. Жас адамдарға, олардың жаңа мамандықтар алуға бағдарлануын және әзiрлiгiн ескерiп жұмыссыздық жөнiнде жәрдемақы алу құқығына өлшем белгiлеу тетiгi айрықша өзектiлiкке ие болады.
Алдағы уақытта экономикалық өсу және өмiр сүру деңгейiнiң арту мөлшерi бойынша жәрдемақы мөлшерi қызметкерлердiң жұмыссыздық жөнiндегi сақтандыру қорына төлейтiн жарнасына тiкелей байланысты болуына сәйкес ыңғай жүзеге асырылуы мүмкiн.
Жұмыспен қамту саясаты халықтың әлеуметтiк-әлсiз топтарына қатысты алғашқы кезеңде қолданылып жүрген нормативтердi (жұмысқа қабылдау бойынша квота) олардың төмендету жағына қайта қарауды, сонан соң экономикалық өсу мөлшерi бойынша - оларды арттыруды көздейдi. Мүгедектердiң қоғамдық ұйымдарына және олардың кәсiпорындарына, олардың көмегiмен қосымша жұмыс орындарын құру, мүгедектерге әлеуметтiк және еңбектiк оңалту жүргiзу мақсатында мемлекеттiк қолдау жүзеге асырылады, жұмыс орындарын квоттау жөнiнде нормативтер белгiлеу жөнiнде тетiк жетiлдiрiлетiн болады.

5.3. Мемлекеттiк институттар және олардың жұмыспен
қамту саласындағы өзара iс-қимылы

Жұмыспен қамту саясаты кәсiподақтардың қатысуымен өкiметтiң заң шығарушы, атқарушы органдарының, жұмыс берушiлердiң бiрлескен күш-жiгерiмен қалыптастырылады және жүзеге асырылады.
Үкiмет, оның экономикалық, қаржы, бiлiм беру органдары және салалық министрлiктер жұмыспен қамту саласында ортақ экономикалық саясатты жүргiзедi және жүзеге асырады. Еңбек рыногында өзара әрекет етушi тараптар мүдделерiнiң келiсiлуi тәртiбiн белгiлейдi, оны реттеудiң тетiгiн нормативтiк актiлермен айқындау арқылы сұраным және ұсыныс балансын ұстап тұруға жәрдемдеседi.
Қазақстан Республикасының Еңбек министрлiгi мен Мемлекеттiк жұмыспен қамту қызметi басқа да мемлекеттiк өкiмет органдарымен, жұмыс берушiлермен және қоғамдық ұйымдармен өзара iс-қимылда жұмыссыздарды жұмыспен қамту және әлеуметтiк қолдау мемлекеттiк саясатын жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Еңбек министрлiгiнде осы мақсатта аймақтарды әлеуметтiк-экономикалық және демографиялық дамытудағы аймақтық ерекшелiктердi, жұмыспен қамту мен жұмыссыздық деңгейiнiң саралануын ескеретiн және аймақтық және жеке еңбек нарығындағы шиеленiскен жағдайлар кезiнде қордың қаражаттарын қайта бөлудiң қажеттiлiгiн көздейтiн, республика халқын жұмыспен қамтуға көмектесетiн бағдарламалық шаралар жасалуда.
Мемлекеттiк жұмыспен қамту қызметiн, оның аймақтық және жергiлiктi органдарын онан әрi дамыту бұл мiндеттердi жүзеге асыруға қажеттi шарт болып табылады. Еңбек нарығындағы жағдайлардың өзгеруiн ұқсас және жедел реттеу оның материалдық базасын нығайту, компьютерлендiру және технологиялық жарақтандыру, статистикалық және ақпараттық-анықтамалық жүйелердiң қалыптасуы, еңбек нарығының мониторингi негiзiндегi жұмыспен қамту қызметiнiң белсендi қызметiмен қамтамасыз етiледi. Жұмыс күшiне сұраныс (бос орындар) туралы ақпараттар және халықты хабарландыру және жұмыс берушiлердiң бұқаралық ақпарат құралдары арқылы ұсыныстары жөнiндегi жұмыстар күшейтiлуде. Үкiметке, оның экономикалық, қаржы, бiлiм беру органдарына жұмыспен қамту саласы мен республиканың еңбек нарығындағы жағдайлар және оларды реттеу жөнiндегi қолданылған шаралар туралы үнемi ақпарат ұсынылады.
Жұмыспен қамту қызметi жұмысының тиiмдiлiгiнiң өлшемi оның еңбек нарығын қалыптастырудағы және реттеудегi ролiнiң артуы, жұмыспен қамтылудың өсуiне және жұмыссыздықты қысқартуға жәрдемдесу дәрежесiнiң жоғарылауы болып табылады. Аймақтық жұмыспен қамту қызметiнiң тиiмдiлiгiн бағалаудың еңбекпен қамтылмаған тұрғындарды еңбекпен қамту қызметi арқылы еңбекке орналастыру коэффициентi, жұмыссыздықтың орташа ұзақтығы, ұзақ мерзiмдiк жұмыссыздықтың деңгейi, еңбекпен қамту саясатын жүзеге асыру кезiндегi белсендi және баяу шаралардың арақатынасы, бiр жұмыссызға жұмсалатын қаржы шығыны, жұмыспен қамту қызметi қызметкерiне жүктелетiн ауқымы және басқалар сияқты қызмет индикаторларына негiзделген жүйесi енгiзiлетiн болады.
Республиканың барлық облыстарының аумақтарында халықты жұмыспен қамтудың үлгiлiк орталықтарын құрған жөн.
Мемлекеттiк жұмыспен қамту қызметi кезең-кезеңмен мемлекеттiк бюджеттiң есебiнен қаржыландыруға көшiрiледi.
Жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жұмыспен қамтылу факторын ескерiп әлеуметтiк-экономикалық қайта өзгерту жүргiзiледi, жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламаларын жасайды және жүзеге асырады, нашар қорғалған санаттарды жұмысқа қабылдаудың квоталарын белгiлейдi, қоғамдық жұмыстарды ұйымдастырады.
Кәсiпорын меншiк нысанына қарамастан жұмыс орындарын құру негiзiнде жұмыспен қамту саясатының жүргiзiлуiн қамтамасыз етедi, еңбекпен қамту қорын құруға қатысады, кадрларға деген сұранысты жарнамалайды.

5.4. Заңдық, әдiстемелiк қамтамасыз ету

Тұжырымдаманың ережелерi Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясының ережелерiнiң негiзiнде жұмыспен қамту және жұмыссыздық салаларында заңдылықты жетiлдiрудiң қажеттiлiгiне және мақсаттылығына сүйенiп жасалды. Бұл бiрiншi кезекте еңбек туралы заңдар кодексiне, "Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы" Қазақ ССР-iнiң Заңына қатысты.
"Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы" Қазақ КСР-i Заңын жетiлдiрудiң мүмкiн болатын бағыттары:
жұмыссызды анықтаудың "еңбекке қабiлеттi жас" өлшемi ескерiлген неғұрлым нақты тәсiлi;
жұмыс iздеудегi белсендi позиция тұрғысында жұмыссызға қатаң талап;
жұмыссыздарды тiркеудiң және жұмыссыздық жөнiнде жәрдемақы есептеудiң жүйесiн жеңiлдету;
еңбек тәртiбiн бұзғаны үшiн, өз еркi бойынша бұрын жұмыстан шығарылған жұмыссыздар үшiн жұмыссыздық жөнiндегi жәрдемақыны төлеу мерзiмiне шектеудi бәсеңдету;
жұмыссыздарды әлеуметтiк қолдау жүйесiн жасау өлшемдерiн анықтау;
жұмыссыздарға жәрдемақы мен стипендиялар есептеу базасын өзгерту;
жұмыссыздарды әлеуметтiк қолдауға сараланған қадам жасауды (еңбек стажының өлшемдерiн ескерiп жәрдемақы және стипендия есептеу) қамтамасыз ету;
жұмыс берушiлерге олардың мемлекеттiк жұмыспен қамтамасыз ету қызметiне бос жұмыс орындары (бос орындар) туралы ақпараттар беру тұрғысында талапты қатайту.
Мынадай жаңа заң жобаларын әзiрлеу қажет:
ерiктi қоныс аудару туралы, қоғамдық жұмыстар туралы, шағын және орта бизнес туралы, жұмыс орындарын квоталау туралы, кәсiптiк оқу туралы, шетел жұмысшы күшiн пайдалану туралы.
Мынадай жаңа әдiстемелер әзiрлегенi орынды:
еңбек нарқындағы жағдайға баға беру және болжамдау жөнiнде;
жұмыссыздықтың табиғи деңгейiн айқындау жөнiнде;
халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесу мен мемлекеттiк жұмыспен қамту қызметiнiң тиiмдiлiгiн айқындаудың аймақтық бағдарламаларын жасау жөнiнде;
болашақта мамандарды кәсiптiк даярлау қажеттiлiгiн айқындау тетiгi жөнiнде.
Реформалау мен экономикалық өсу мiндеттерiн шешудiң негiзгi iс-қимылын шаруашылық жүргiзудiң аймақтық деңгейiне көшiру жұмыспен қамту қорының қаражатын белгiлi бiр (нормативтiк) арақатынаста республикалық және аймақтық (облыстық) қорларға бөлудiң объективтi қажеттiлiгiн тудырады. Бұл жұмыспен қамту саясаты мен жұмыссыздарды әлеуметтiк қолдауды жүзеге асыру жергiлiктi өкiмет органдарының жауапкершiлiгiн арттыруға мүмкiншiлiк бередi. Сондай-ақ мұнда халықты жұмыспен қамту мен жұмыссыздық деңгейiндегi аймақтық айырмашылықтардың тiгiсiн жатқызу мақсатында жұмыспен қамту қорының қаражатын белгiлi бiр қайта бөлу мүмкiншiлiгi сақталады.

6. Халықаралық еңбек ұйымының стандарттарына
көшу

Жұмыспен қамту мен жұмыссыздарды әлеуметтiк қорғаудың мемлекеттiк жүйесiн Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) белгiлi Конвенциясынан туындайтын халықаралық стандарттар мен өлшемдерге көшiру қажет. Дегенмен мұндай көшiру бiр-ақ сәтте жүзеге асырылуы мүмкiн емес, өйткенi елде тиiстi статистикалық байқау ұйымдастыру, зерттеулердiң нәтижелерiн жедел өңдеп, олардың ай сайындық және тоқсан сайындық жүйесiн жолға қою үшiн белгiлi бiр уақыт талап етiледi.
Тұжырымдама халықаралық стандарттарға кезең-кезеңмен көшуге негiзделедi. Бiрiншi кезеңде, тұжырымдаманы қабылданғаннан бастап ХЕҰ қабылдаған санаттар мен ұғымдарға тез көшкен орынды, оларды айқындау мен есептеуге қол жеткiзу, заңдар мен әдiстемелерге тиiстi өзгерiстер енгiзу қолданылып жүрген статистиканың негiзiнде мүмкiн. Атап айтқанда, қолданылып жүрген "Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы" Қазақ ССР-iнiң Заңына жұмыспен қамту саясатының айналысы мен тетiгiне экономикалық белсендi халық (жұмыс күшi), жұмыспен толық қамтылу, жұмыспен толық емес қамтылу, жұмыссыздар, жұмыссыздықтың табиғи деңгейi, еңбек нарқындағы шиеленiс коэффициентi және жаңа жағдайларда халықты жұмыспен тұрақты қамтуға қатысты қамтамасыз етудiң проблемаларын зерттеу мен шешудiң ыңғайларын жүзеге асыру мүмкiн емес басқа да санаттарды, ұғымдар мен терминдердi енгiзiп азаматтар мен жұмыссыздықтардың жұмыспен қамтылуын айқындауды нақтылайтын өзгертулер енгiзу қажет. Кейiн екiншi кезеңде еңбек нарқындағы үнемi өзгерiп тұратын жағдайда тиiсiнше көрсетуге қабiлеттi жаңа статистикалық инфрақұрылым құру шамасына қарай деректердi ХЕҰ стандарттарына сәйкес келтiре отырып оларды жинау, өңдеу және есептеудiң әдiстемесi мен практикасын нақтылау мүмкiн болады.
Жұмыспен қамту саясатын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi тиiстi заңдар мен басқа да нормативтiк-құқықтық актiлердi әзiрлеудi көздейдi. Оларды қабылдау мен жүзеге асыру өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруға, республиканы әлеуметтiк-экономикалық дамыту мен реформаларды жүргiзудiң жалпы бағытын жүзеге асыру саласында стратегиялық мақсаттарға сәйкес халықты жұмыспен қамту проблемаларын мақсатты, жүйелi және кешендi жүзеге асыруға мүмкiншiлiк бередi.

О Концепции государственной политики занятости населения

Постановление Правительства Республики Казахстан от 22 мая 1996 г. N 631. Утратило силу - постановлением Правительства РК от 9 февраля 2005 г. N 124 (P050124)

Правительство Республики Казахстан постановляет.
1. Одобрить разработанную рабочей комиссией Концепцию государственной политики занятости населения (прилагается).
2. Министерству труда Республики Казахстан совместно с заинтересованными министерствами, государственными комитетами, акимами областей, районов, городов при разработке программных мероприятий по содействию занятости, региональных программ занятости населения руководствоваться Концепцией государственной политики занятости населения.
3. Министерству труда совместно с Министерством экономики и Министерством юстиции Республики Казахстан в течение 1996-1998 годов разработать и внести на рассмотрение Правительства Республики Казахстан законопроекты и иные нормативные акты, предусмотренные Концепцией государственной политики занятости населения.

Премьер-Министр
Республики Казахстан

Одобрена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 22 мая 1996 г. N 631

Концепция государственной политики
занятости населения

Алматы -1996

ВВЕДЕНИЕ

Социально-экономические преобразования в Республике Казахстан не проходят гладко. Кризисные явления в экономике значительно осложнили проблему занятости трудоспособного населения. Абсолютные размеры снижения занятости в несколько раз превысили рост официально зарегистрированных безработных.
Объективно снижение занятости в значительной мере обусловлено реформированием экономики, переводом ее на рыночные основы. Однако имеющее место сокращение занятости пока не является результатом прогрессивных структурных изменений в экономике, модернизации производства, смены моногосударственной системы хозяйствования на многоукладную. Принявшее массовый характер недоиспользование рабочей силы становится фактором, сдерживающим эффективность производства во всех отраслях экономики.
Обострение ситуации в сфере занятости, имеющей тенденцию к нарастанию безработицы, обуславливает разработку настоящей Концепции, в которой обосновывается поэтапное становление в стране полной, продуктивной занятости как условия экономического роста и повышения жизненного уровня народа.
Определение концептуальных положений государственной политики занятости вызывается также необходимостью перехода к рыночной модели организации занятости, обуславливающей товарный характер рабочей силы и преобразование социально-трудовых отношений. В новых условиях существенно сокращается роль государства как монопольного работодателя и усиливаются его функции в регулировании отношений между главными участниками рынка труда - работниками и работодателями, в создании условий для обеспечения полной занятости и социальной защиты безработных. Все это требует новых подходов в сфере занятости, более полно отвечающих изменившимся условиям, целям, задачам и принципам ее осуществления.
Основной замысел настоящей Концепции состоит в обосновании принципов и направлений, которые бы на первом этапе способствовали снижению темпов падения уровня занятости, на втором - стабилизировали занятость, на третьем - обусловили общий рост и поддержание ее на уровне экономической целесообразности.

I. ПОНЯТИЯ И ОПРЕДЕЛЕНИЯ,
ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ В КОНЦЕПЦИИ

Рынок труда - система социально-экономических отношений, складывающихся в ходе формирования, распределения и перераспределения рабочей силы, ее найма и оплаты, регулируемых правовыми нормами и проявляющихся как метод сбалансирования спроса и предложения рабочей силы.
Занятость - социально-экономическое явление, обусловленное участием людей в общественно полезной деятельности с целью удовлетворения своих потребностей.
Продуктивная занятость - занятость, обеспечивающая устойчивый экономический рост и социальный эффект.
Экономически активное население (рабочая сила) - занятые и безработные, в совокупности составляющие активную часть населения страны, располагающую необходимыми физическими и умственными способностями, знаниями и практическим опытом работы, которая может принять, принимает участие в процессе труда.
Полная занятость - занятость при наличии естественного уровня безработицы, подверженного колебанию в зависимости от социально-экономического положения страны.
Неполная занятость - неэффективное (непродуктивное) использование рабочей силы. Различают две ее формы:
видимую неполную занятость, обусловленную сокращением рабочего времени,
скрытую неполную занятость, отражающую неэффективное использование квалификации работающих, низкую производительность труда.
Безработные - лица в трудоспособном возрасте, по не зависящим от них причинам не состоящие в трудовых отношениях и не имеющие трудового дохода, ищущие работу, готовые трудиться.
Официально зарегистрированные безработные - лица из числа безработных, зарегистрированные в службе занятости в качестве ищущих работу и которым служба занятости не сделала предложений подходящей работы.
Безработица - социально-экономическое явление, обусловленное невостребованностью на рынке труда определенной части рабочей силы.
Естественный уровень безработицы - объективный, экономически и социально приемлемый уровень безработицы, обусловленный структурными изменениями в спросе на рабочую силу (структурной безработицей), а также поисками или ожиданием работы (фрикционной безработицей).
Скрытая безработица - специфическое явление переходной экономики, охватывающее формально занятых, но фактически находящихся без работы из-за простоев производства (полных, частичных) и работы в режиме неполного рабочего времени.
Длительная безработица - безработица длительностью 12 и более месяцев.
Массовые высвобождения (увольнения) - высвобождения, вызванные:
ликвидацией предприятия любой формы собственности и хозяйствования с численностью работающих 15 и более человек;
сокращением численности работников предприятия (организации) в количестве: 50 и более человек в течение 30 календарных дней, 200 и более человек в течение 90 календарных дней;
увольнением работников в количестве 1 процента от общего числа работающих в связи с ликвидацией предприятий либо сокращением численности в течение 30 календарных дней в регионах с общей численностью занятых менее 5 тыс. человек.

2. ЗАНЯТОСТЬ: СОСТОЯНИЕ И ТЕНДЕНЦИИ

Формирующийся в Казахстане рынок труда характеризуется сокращением доли занятых в государственном секторе экономики и, соответственно, увеличением ее в негосударственном - в акционерных обществах, на совместных предприятиях, в малом и среднем бизнесе, крестьянских (фермерских) хозяйствах, частном предпринимательстве. Переход к рынку, сужение роли государства как основного работодателя в недавнем прошлом объективно обусловили общее снижение занятости. Как показывает опыт стран, осуществляющих переход от централизованно планируемой к рыночной экономике, временный рост уровня безработицы становится неизбежным явлением переходного периода.
В целом занятость снизилась во всех отраслях экономики, особенно в промышленности, строительстве и сельском хозяйстве. За последнее пятилетие среднегодовые темпы снижения общей численности занятых в отраслях экономики составили 3,7 процента.
Изменения на рынке труда происходят на общем неблагоприятном фоне количественного и качественного снижения трудового потенциала страны, обусловленного некоторым падением рождаемости, сокращением продолжительности жизни, продолжающимся оттоком населения за пределы страны, в том числе в трудоспособном возрасте.
Спад объемов производства в аграрном секторе республики особо отразился на занятости трудоспособного населения в этой отрасли. Наблюдаются миграционные процессы среди жителей села, особенно молодежи, в города, регионы с более развитой экономической структурой.
Ситуация с занятостью особенно остро стоит в городах и рабочих поселках с моноэкономической структурой, где предприятия цветной металлургии, химической, угольной промышленности, оборонного комплекса являются градообразующими.
Неоднозначно развиваются процессы занятости и безработицы в регионах. Низкий уровень занятости (до 65 процентов) характерен для Южно-Казахстанской и Кзыл-Ординской областей. В группу с достаточно высоким уровнем (78-83 процента) входят Кокшетауская, Восточно-Казахстанская, Акмолинская области. Остальные области характеризуются средним уровнем занятости (65-77 процентов).
Низкая конкурентоспособность на рынке труда, обусловленная недостатком профессиональных знаний, отсутствием необходимой квалификации и трудовых навыков, привели к росту безработицы среди молодежи. Устойчивую тенденцию к росту имеет безработица среди женщин.
Переход к рынку сопровождается появлением такого специфического явления как скрытая безработица, обусловленная сохранением трудового потенциала предприятий на фоне падения объемов производства, а также расширением неформальной занятости ("челноки", торговля без патента и др.) и теневого рынка, не поддающихся учету и регулированию.
Уровень официально зарегистрированной безработицы превышает 3 процента, а скрытой - 11 процентов от общего числа занятых. Общий же потенциал безработицы, рассчитанный с учетом специфических явлений на рынке труда, учитывающий, кроме официальной и скрытой безработицы, и лиц без работы, не обращающихся в службу занятости, составляет 1,5 млн. человек, или более 20 процентов от общего числа занятых.
Безработица влечет за собой существенные экономические и социальные издержки. Потеря работы в трудоспособном возрасте ведет к разрушению в сознании человека традиционных ценностей современного общества, связанных в первую очередь с трудом и обеспечивающих материальное благополучие, социальный статус, возможность для профессионального роста и т. п.
Развитие ситуации в области занятости в перспективе будет зависеть от многих факторов, в том числе в решающей степени от общей направленности и хода экономических преобразований в стране, уровня структурной количественной и качественной сбалансированности спроса и предложения рабочей силы.
Спрос на труд в основном будет определяться преодолением кризисного и депрессивного состояния экономики, темпами и масштабами структурной перестройки, технического переоснащения производства, государственной политикой по отношению к низко рентабельным и убыточным предприятиям, масштабами государственных, частных и иностранных инвестиций, изменениями в профессионально-квалификационной структуре кадров.
Предложение труда будет обуславливаться естественными темпами прироста трудоспособного населения, демографической и социальной политикой государства, совершенствованием профессиональной подготовки в соответствии с конъюнктурой рынка труда, появлением альтернативных источников дохода у определенной части населения и расширением сферы самозанятости, организацией собственного дела и занятием предпринимательской деятельностью, уровнем безработицы. Ослаблению напряженности на официальном рынке труда все более будут способствовать в перспективе рост негосударственного сектора экономики и объемов его производства, создание частными и совместными предприятиями дополнительных рабочих мест на новой технической основе, расширение занятости в организациях рыночной инфраструктуры.

3. ЦЕЛЬ, ЗАДАЧИ И ПРИНЦИПЫ
ПОЛИТИКИ ЗАНЯТОСТИ

Основной целью политики занятости является достижение полной, продуктивной и свободно избранной занятости, сокращение безработицы и ее поддержание на социально приемлемом уровне, создание правовых, экономических и организационных условий функционирования и регулирования рынка труда.
Достижение указанной цели обеспечивается решением следующих основных задач:
обновления системы правового регулирования занятости и трудовых отношений путем изменения и дополнения трудового и социального законодательства, ориентированного на самостоятельную активную позицию граждан в сфере занятости и гарантии социальной защиты наиболее уязвимых категорий населения;
совершенствования отраслевой структуры экономики на основе создания новых, реформирования неперспективных производств, включая приватизацию, реорганизацию, перепрофилирование;
проведения финансовой и налоговой политики, согласованных с политикой занятости, поддерживающей стимулирование создания дополнительных рабочих мест;
поддержки и активного стимулирования развития малого и среднего частного предпринимательства, создающего дополнительные рабочие места, в т.ч. и за счет привлечения иностранного капитала;
опережения профессионального образования по отношению к складывающейся ситуации на рынке труда с учетом структурных изменений в экономике;
формирования системы социального партнерства главных участников рынка труда (государства, работодателей и работников) в обеспечении гарантии занятости, решении вопросов оплаты, условий и режимов труда;
защиты внутреннего рынка труда путем ограничения использования иностранной рабочей силы;
повышения роли местных исполнительных органов власти в решении региональных проблем занятости;
выявления регионов, отраслей с кризисным уровнем безработицы на основе оценки отклонения группы установленных параметров (критериев) от их среднереспубликанского уровня;
осуществления селективных мер, направленных на устранение наиболее острых диспропорций спроса и предложения на рынке труда, путем разработки и реализации программных мероприятий по содействию занятости населения, региональных программ занятости;
совершенствования механизма социальной защиты безработных;
дальнейшей интеграции деятельности государственной службы занятости с работодателями, общественными и профсоюзными органами в вопросах регулирования занятости и рынка труда.
Политика занятости призвана обеспечить соблюдение следующих основных принципов:
свободного и добровольного выбора гражданами форм и видов занятости;
равенства, означающего равные для всех возможности доступа к рабочим местам и профессиональной подготовке;
эффективности, связанной с обеспечением максимальной отдачи от рабочей силы в целях достижения экономического роста;
комплексности, обеспечивающей сочетание экономической политики, направленной на реформирование экономики, эффективную институциональную и структурную перестройку с гибкой, активной политикой на рынке труда на основе достижения сбалансированности спроса и предложения рабочей силы;
социальной справедливости, означающей предупреждение и сведение к минимуму издержек и потерь от безработицы путем обеспечения материальных и социальных гарантий, повышения конкурентоспособности рабочей силы на рынке труда на основе улучшения ее качества;
адресности мер регулирующего воздействия;
трипартизма, обеспечивающего широкий трехсторонний подход при разработке и реализации политики занятости, согласование действий в области регулирования занятости с интересами работодателей и работников;
учета региональных особенностей в проведении политики занятости, обеспечивающего эффективное взаимодействие центральных и региональных органов на основе единых основополагающих норм в реализации политики занятости.

4. ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ И ЭТАПЫ
РЕАЛИЗАЦИИ ПОЛИТИКИ ЗАНЯТОСТИ

Цель, задачи и принципы политики занятости предопределяют главные направления ее реализации:
создание условий для развития и расширения занятости в альтернативных, негосударственных секторах экономики;
поддержание занятости в государственном секторе с учетом факторов и задач развития экономики и структурной ее перестройки;
регулирование высвобождения работников путем сочетания реализации мер по санации и реабилитации предприятий с социальной защитой высвобождаемых;
создание адекватной рыночным отношениям и учитывающей особенности современной экономики системы профессионального обучения кадров;
содействие профессиональной мобильности трудоспособного населения путем расширения масштабов и повышения эффективности профессионального обучения безработных граждан и незанятого населения, организации и проведения опережающего обучения и переподготовки высвобождаемых работников;
развитие нормативно-правовой инфраструктуры рынка труда;
профилактика локальных кризисов в сфере занятости на основе разработки упреждающих мер в разрезе территорий, на уровне предприятий и по различным контингентам работников;
обеспечение социальной защиты безработных в рамках принятой на каждом этапе развития государства системы гарантий и нормативов;
создание системы оперативного мониторинга рынка труда.
Реализация данных направлений позволяет, с одной стороны, смягчить социальную напряженность в сфере занятости, а с другой - создать предпосылки для ее рационализации в русле общих среднесрочных и долгосрочных перспектив по оздоровлению и развитию экономики.
Активная политика занятости должна иметь адекватную законодательную, нормативно-правовую и материально-финансовую базу, что требует времени для ее создания. Однако острота проблем, связанных с безработицей и нарастающей дестабилизацией на рынке труда, ставит переориентацию государственного регулирования в довольно жесткие сроки.
На первом этапе (1996-1997 годы) политика занятости будет ориентирована на комплексную социальную поддержку безработных (выплата пособий и стипендий безработным, оказание им материальной помощи, обучение и переобучение необходимым профессиям, трудоустройство на общественных работах и т. д.). В целях сдерживания роста безработицы в пределах имеющихся ограниченных ресурсов будет обеспечиваться селективная поддержка наиболее важных для развития экономики производств: топливно-энергетического и агропромышленного комплексов, конверсии оборонной промышленности. На данном этапе будут внесены изменения в действующее законодательство, в том числе в Закон Казахской ССР "О занятости населения", разработаны законопроекты о добровольном переселении, об общественных работах, о малом и среднем бизнесе и другие, способствующие росту дополнительных рабочих мест, переквалификации и переподготовке кадров, смягчению негативных социальных последствий экономической реформы.
Второй этап наряду с реализацией структурно-инвестиционной политики, начатой на первом этапе, предполагает проведение реформы в финансовом обеспечении функционирования системы занятости на основе создания трехуровневого финансового блока, сочетающего усилия государства, предприятия и работника по созданию рабочих мест, страхованию по безработице. Целенаправленное финансовое регулирование процессов занятости и профилактика безработицы позволят обеспечить динамизм сферы занятости и сформировать цивилизованный рынок труда. Эта работа начнется с 1997 года в тесной взаимосвязи с макроэкономическими сдвигами в экономике республики.
Третий этап (1998 год и далее) рассчитан на реализацию тех направлений, которые позволят по мере адаптации системы занятости к рынку восстановить и развить ведущие ее звенья, которые были разрушены кризисом, и обеспечить динамичную профессиональную структуру кадров, соответствующую конъюнктуре рынка труда.
Поэтапное решение основных задач политики занятости включает в себя и реализацию системных мер, направленных на создание унифицированных стандартов, достоверно отражающих движение рабочей силы, ее качество и специфику включения в ту или иную сферу занятости. Должно быть обеспечено также максимальное приближение статистики рынка труда к мировым стандартам.
Политика занятости предполагает активную позицию предприятий всех форм собственности по сохранению и увеличению занятости путем координации их действий с государством в направлении блокирования безработицы за счет повышения конкурентоспособности предприятий, использования гибких режимов труда.

5. МЕХАНИЗМ РЕАЛИЗАЦИИ ПОЛИТИКИ
ЗАНЯТОСТИ И СОЦИАЛЬНОЙ
ЗАЩИТЫ БЕЗРАБОТНЫХ

5.1. Основные элементы и рычаги механизма
реализации политики занятости

Основными элементами механизма реализации политики занятости являются:
совершенствование занятости населения и перетока рабочей силы из неконкурентоспособных отраслей и производств в конкурентоспособные при осуществлении институциональных и структурных преобразований, реализации Программы действий Правительства Республики Казахстан по углублению реформ на 1996-1998 годы;
инвестирование в человеческий капитал в таких областях, как профессиональная подготовка и переподготовка по профессиям и специальностям, удовлетворяющим требованиям рыночной экономики;
инвестирование в новые технологии, в трудоемкие сектора экономики, способные позитивно воздействовать на предложение труда;
разработка и реализация программных мероприятий по содействию занятости населения, региональных программ занятости;
организация гибкой системы переквалификации и профобучения безработных, в том числе внутрифирменной переподготовки кадров;
совершенствование организации общественных работ;
оказание безработным информационных и других посреднических услуг;
организация мониторинга занятости и безработицы, создание инфраструктуры поддержки и развития предпринимательства.
В среднесрочной перспективе основными рычагами реализации политики занятости должны стать:
нейтрализация факторов, способствующих росту безработицы в результате реформирования предприятий, в том числе всемерное развитие профориентационных услуг, профобучения и переподготовки высвобождаемых работников;
проведение государственной социальной политики в рамках макроэкономической стратегии;
содействие развитию предпринимательства и самозанятости, малого и среднего бизнеса как перспективной сферы приложения труда путем создания бизнес-центров, инкубаторов малого бизнеса, поддержки центров малого бизнеса, расширения ресурсов обучения предпринимательским навыкам;
разработка и реализация специальных программ содействия занятости населения, особенно в сельской местности;
защита внутреннего рынка труда и ограничение использования труда иностранных рабочих и специалистов, экспертиза программ экономического развития и контрактов с участием иностранных фирм на предмет обеспечения занятости местного населения и ее финансирования;
дальнейшее совершенствование параметров единой тарифной сетки путем увеличения диапазонов в пользу категорий работников высшей квалификации и селективная поддержка актуальных научно-исследовательских работ с целью сдерживания процесса "утечки умов";
содействие развитию контрактной системы экспорта рабочей силы в ближнее и дальнее зарубежье с учетом потребностей в высококвалифицированных кадрах на республиканском рынке труда;
квотирование численности иммигрантов, исходя из экономических возможностей и условий регионов расселения;
законодательное обеспечение действенного социального партнерства в рамках коллективных договоров и соглашений.
За пределами среднесрочной перспективы приоритетными станут меры, содействующие качественному изменению структуры занятости на основе перетока рабочей силы из одних сфер экономики в другие, обусловленного целесообразными структурными сдвигами.
Политика занятости должна реализовываться с учетом региональных, местных особенностей.
В группе областей с низкой занятостью приоритетной будет политика поддержки создания дополнительных рабочих мест, размещения трудоемких производств и глубокой переработки сырья, включая сельскохозяйственное. Использование трудовых ресурсов по месту их жительства в этих регионах должно сочетаться с их перегруппировкой в районы повышенного спроса рабочей силы, для чего целесообразно возродить организованные территориальные формы перераспределения рабочей силы.
В группе областей со средней и высокой занятостью целесообразна политика, направленная на сохранение достигнутого уровня занятости, повышение ее эффективности, изыскание резервов рабочей силы, привлечение ее со стороны, снижение трудоемкости.
В сельской местности актуальна политика высвобождения людских ресурсов из трудоизбыточного в целом аграрного сектора в несельскохозяйственные новые сектора экономики, которые предстоит создать в рамках агропромышленного комплекса.
В городской местности политика занятости должна быть направлена на поддержание достигнутого относительно высокого уровня занятости в больших городах, преодоление тенденций снижения занятости в малых, средних городах и перспективных рабочих поселках. В городах с монопроизводством предупреждение роста безработицы будет связываться с оптимизацией структуры занятости на основе стимулирования инвестиционной активности, обновления, модернизации и перепрофилирования производства градообразующих предприятий, расширения сфер деятельности с учетом интересов многоотраслевого комплексного развития этих регионов, их социальной инфраструктуры путем развития малого, среднего бизнеса, создания условий для самозанятости населения, а также с перераспределением свободных трудовых ресурсов в направлении развивающихся городов, новых регионов.

5.2. Социальная поддержка незанятого населения
и безработных

Функционирование рыночной экономики неразрывно связано с риском потери работы для всех участников общественного производства - безработицей. Социальная поддержка незанятого населения и безработных осуществляется государством путем проведения активных и пассивных мер, имеющих как профилактический, так и регулирующий характер. К ним относятся: содействие в трудоустройстве, профессиональная подготовка, переподготовка и повышение квалификации, привлечение к общественным работам, выдача пособий по безработице и обеспечение другими социальными гарантиями.
Содействие в трудоустройстве предусматривает финансирование и стимулирование государством создания дополнительных рабочих мест, расширение рабочих мест на временных и сезонных работах, с неполной занятостью с учетом финансовых возможностей.
Профессиональное обучение и переподготовка кадров будут осуществляться исходя из приоритетов социально-экономического развития страны, важнейших секторов экономики и регионов, на основе скоординированной деятельности различных систем образования (государственной, негосударственной) и подразделений государственной службы занятости, а также развитой системы социального партнерства (трипартизма).
Активизация структурно-инвестиционной политики требует соответствующего подхода к организации профессиональной подготовки молодежи и переобучения взрослого населения. Опережающее обучение и переобучение призвано сдерживать увеличение масштабов безработицы. С этой целью оправдывает себя сохранение и поддержка системы профессионально-технического образования, а также привлечение возможностей средних специальных и высших учебных заведений.
Важным направлением должно стать стимулирование профессиональной подготовки на производстве. В этих целях не должно допускаться свертывание сложившейся на производстве системы профессионального обучения кадров. Ее поддержка будет осуществляться путем создания специальных, целевых фондов, финансирующих деятельность работодателей по подготовке и переподготовке кадров.
Общественные работы организуются в целях поддержания временной занятости безработных. Непосредственными организаторами общественных работ должны стать местные органы исполнительной власти. Особую важность приобретает организация общественных работ в регионах экономического спада. Здесь должны быть развернуты трудоемкие проекты общественных работ. Финансирование общественных работ должно осуществляться из средств Государственного фонда содействия занятости (далее - Фонд занятости) и местных бюджетов, а также путем привлечения средств коммерческих структур и благотворительных организаций, направленных как на стимулирование участия безработных в общественных работах, так и на их материальную поддержку.
Концепция исходит из целесообразности сохранения на определенное время действующего принципа выплаты пособия по безработице, размер которого устанавливается и меняется в определенном соотношении с другими социальными нормативами и гарантиями. При этом необходимо дифференцировать размеры выплаты пособий по безработице с целью активизации безработного в поисках работы, его профессиональной и территориальной мобильности. Особую актуальность приобретает механизм установления критерия на право получения пособия по безработице лицами молодого возраста с учетом их ориентации и готовности получить новые профессии.
В перспективе, по мере экономического роста и повышения уровня жизни, возможна реализация подхода, в соответствии с которым размер пособия будет прямо зависеть от взноса работника в фонд страхования по безработице.
В отношении социально-уязвимых групп населения политика занятости предусматривает на первоначальном этапе пересмотр действующих нормативов (квот по приему на работу) в сторону их снижения, затем, по мере экономического подъема - их увеличения. Будет осуществлена государственная поддержка общественных объединений инвалидов и их предприятий с целью создания с их помощью дополнительных рабочих мест, проведения социальной и трудовой реабилитации инвалидов, усовершенствован механизм по установлению нормативов по квотированию рабочих мест.

5.3. Государственные институты
и их взаимодействие в сфере занятости

Политика занятости формируется и реализуется совместными усилиями законодательных, исполнительных органов власти, работодателей, с участием профессиональных союзов.
Правительство, его экономические, финансовые, образовательные органы и отраслевые министерства проводят и реализуют общую экономическую политику в сфере занятости, устанавливают правила согласования интересов взаимодействующих на рынке труда сторон, содействуют поддержанию баланса спроса и предложения, определяя нормативными актами механизм его регулирования.
Министерство труда Республики Казахстан и Государственная служба занятости осуществляют государственную политику занятости и социальную поддержку безработных во взаимодействии с другими органами государственной власти, работодателями и общественными организациями. В этих целях Министерством труда Республики Казахстан разрабатываются программные мероприятия содействия занятости населения республики, учитывающие региональные особенности в социально-экономическом и демографическом развитии регионов, дифференциацию уровня занятости и безработицы и предусматривающие необходимость перераспределения средств Фонда занятости при критических ситуациях на региональных и локальных рынках труда.
Необходимым условием реализации этих задач является дальнейшее развитие Государственной службы занятости, ее региональных и местных органов. Адекватное и оперативное реагирование на изменение ситуации на рынке труда будет обеспечиваться активной деятельностью службы занятости на основе укрепления ее материальной базы, компьютеризации и технического оснащения, становления статистической и информационно-справочной систем, мониторинга рынка труда. Усиливается работа по информации и оповещению населения о спросе на рабочую силу (вакансиях) и работодателей о ее предложении через средства массовой информации. Регулярно представляется в Правительство, его экономические, финансовые, образовательные органы информация о ситуации в сфере занятости и на рынке труда республики и мерах, принимаемых по их регулированию.
Критериями эффективности работы службы занятости является возрастание ее роли в формировании и регулировании рынка труда, в повышении степени содействия росту занятости и сокращению безработицы. Будет вводиться система оценки эффективности региональных служб занятости, основанная на таких индикаторах их деятельности, как коэффициент трудоустройства незанятого населения через службу занятости, средняя продолжительность безработицы, уровень длительной безработицы, соотношение активных и пассивных мер при реализации политики занятости, финансовые затраты на одного безработного, нагрузка на работника службы занятости и др.
На территории всех областей республики целесообразно создание модельных центров занятости населения.
Государственная служба занятости поэтапно переводится на финансирование за счет средств государственного бюджета.
Местные представительные и исполнительные органы проводят социально-экономические преобразования с учетом фактора занятости, разрабатывают и реализуют региональные программы занятости, устанавливают квоты приема на работу слабозащищенных категорий, организуют общественные работы.
Предприятия, независимо от форм собственности, обеспечивают проведение политики занятости на основе создания рабочих мест, участвуют в формировании Фонда занятости, рекламируют спрос на кадры.

5.4. Законодательное, методическое обеспечение

Положения Концепции исходят из необходимости и целесообразности совершенствования, законодательства в сферах занятости и безработицы на основе положений новой Конституции Республики Казахстан. Это в первую очередь касается Кодекса законов о труде, Закона Казахской ССР Z902200_ "О занятости населения".
Возможные направления совершенствования Закона Казахской ССР "О занятости населения":
более четкая формулировка определения безработного с учетом критерия "трудоспособный возраст";
ужесточение требований к безработному в части активной позиции в поиске работы;
упрощение системы регистрации безработных и начисления пособий по безработице;
ослабление ограничений в части сроков выплаты пособия по безработице для безработных, ранее уволенных по собственному желанию, за нарушение трудовой дисциплины;
уточнение критериев построения системы социальной поддержки безработных;
изменение базы исчисления пособий и стипендий безработным;
обеспечение дифференцированного подхода к социальной поддержке безработных (начисление пособий и стипендий с учетом критерия трудового стажа);
ужесточение требований к работодателям в части представления ими информации о свободных рабочих местах (вакансиях) в Государственную службу занятости.
Необходима разработка новых законопроектов:
о добровольном переселении, об общественных работах, о малом и среднем бизнесе, о квотировании рабочих мест, о профессиональном обучении, о порядке использования иностранной рабочей силы.
Целесообразна разработка новых методик:
по оценке и прогнозированию ситуации на рынке труда;
по определению естественного уровня безработицы;
по составлению региональных программ содействия занятости населения и определению эффективности деятельности Государственной службы занятости;
по механизму определения потребности в профессиональной подготовке специалистов на перспективу.
Перенесение центра тяжести реформирования и решения задач экономического роста на региональный уровень хозяйствования объективно обуславливает необходимость разделения средств Фонда занятости на республиканский и региональные (областные) фонды в определенном (нормативном) соотношении. Это позволит повысить ответственность местных органов власти в реализации политики занятости и социальной поддержки безработных. В то же время сохраняется возможность определенного перераспределения средств Фонда занятости в целях сглаживания региональных различий в занятости населения и уровне безработицы.

6. ПЕРЕХОД НА СТАНДАРТЫ
МЕЖДУНАРОДНОЙ ОРГАНИЗАЦИИ ТРУДА

Государственную систему содействия занятости и социальной защиты безработных необходимо перевести на международные стандарты и измерения, вытекающие из известных Конвенций Международной организации труда (МОТ). Вместе с тем такой перевод не может быть осуществлен одномоментно, поскольку требуется определенное время для организации в стране соответствующего статистического наблюдения, налаживания системы ежемесячного и ежеквартального обследований с оперативной обработкой их результатов.
Концепция исходит из поэтапного перехода на международные стандарты. На первом этапе, начиная с принятия Концепции, целесообразно незамедлительно перейти на категории и понятия, принятые МОТ, определение и исчисление которых возможно на основе действующей статистики, с внесением соответствующих изменений в законодательство и методологию. В частности, в текст действующего Закона Казахской ССР "О занятости населения" необходимо внести изменения, уточняющие определение занятости граждан и безработных, введя в оборот и механизмы реализации политики занятости такие категории, понятия и термины, как экономически активное население (рабочая сила), полная занятость, неполная занятость, безработные, естественный уровень безработицы, коэффициент напряженности на рынке труда и другие, без которых невозможно реализовать новые подходы к исследованию и решению проблемы обеспечения относительно стабильной занятости населения в новых условиях. В последующем, на втором этапе, по мере создания новой статистической инфраструктуры, способной адекватно отражать постоянно меняющуюся ситуацию на рынке труда, можно будет уточнить методику и практику сбора, обработки и исчисления данных, приведя их в соответствие со стандартами МОТ.

В целях реализации политики занятости Правительством Республики Казахстан предусматривается подготовка соответствующих законопроектов и других нормативно-правовых актов. Их принятие и реализация позволят повысить эффективность производства, целенаправленно, системно и комплексно решать проблемы занятости населения в соответствии со стратегическими целями в области социально-экономического развития республики и реализации общего курса проведения реформ.