Қазақстан Республикасы Конституциясы 5-бабының 4-тармағын ресми түсіндіру туралы

Қаулы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі 2000 жылғы 7 маусым N 4/2

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі құрамында Төраға Ю.А.Ким, Кеңес мүшелері Н.І.Өкеев, Ж.Д.Бұсырманов, А.К.Котов, Қ.Ә.Омарханов және В.Д.Шопин қатысқан, өтініш субъектісінің өкілі - Қазақстан Республикасының Әділет вице-министрі А.Н.Котловтың, филология ғылымының докторы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия университетінің доценті, маман М.Б.Нұртазинаның қатысуымен, өзінің ашық отырысында Республика Премьер-Министрінің Қазақстан Республикасы Конституциясы 5-бабының 4-тармағын ресми түсіндіру жөніндегі өтінішін қарады.
Конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп шығып, баяндамашы Ж.Д.Бұсырмановтың хабарын, өтініш субъектісі өкілінің және маманның сөйлеген сөздерін тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мынаны анықтады:
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне 2000 жылғы 10 мамырда Республика Премьер-Министрінің, Республика Конституциясы K951000_ 5-бабының 4-тармағын "саяси партиялар мен кәсіптік одақтарды шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді" делінетін бөлігінде ресми түсіндіру жөніндегі өтініші келіп түсті. Бұл орайда өтініш субъектісі мына сұраққа жауап беруді сұрайды: Конституцияның осы келтірілген нормасының заңи мазмұны тек ақшалай қаражат алуға тыйым салынады дегенді ғана ма, немесе кез-келген өзге де материалдық көмекті (мүлік, жабдық, заттай көмек, мүліктік құқық, саяси партиялар мен кәсіптік одақтарға көрсетілген қызметтердің төлемі және т.б.) алуға да сондай-ақ тыйым салынады дегенді білдіре ме?
Республика Конституциясының, қолданылып жүрген заңдардың нормаларын, сондай-ақ қолда бар материалдарды талдап шығып, Конституциялық Кеңес мынаны ескерді.
"Қоғамдық бірлестіктер туралы" Z960003_ Республика Заңының 2-бабына сай, Қазақстан Республикасында саяси партиялар, кәсіптік одақтар және азаматтардың ортақ мақсаттарға жету үшін ерікті негізде құрылған, заңдарға қайшы келмейтін басқа да бірлестіктері қоғамдық бірлестіктер деп танылады.
Барлық қоғамдық бірлестіктердің ішінде партиялар мен кәсіптік одақтар азаматтардың өз-өзі ұйымдасуының ең жоғары нысаны болып, саяси және әлеуметтік-экономикалық мақсатты көздейтін жеткілікті дәрежеде құрылымдалған бірлестік болып табылады. Оларға ынтымақтастықтың жоғары деңгейі, азаматтардың саяси дүниетанымына және мемлекеттің өмірдің әр саласындағы саясатына елеулі түрде әсер ете алу мүмкіншілігі тән. Сондықтан, Республика Конституциясы 5-бабының 4-тармағында, бірінші кезекте, саяси партиялар мен кәсіптік одақтар сияқты субъектілерді шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді. Бұл норманың Конституцияның "Жалпы ережелер" деп аталатын I бөлімінде болуы, мемлекет пен қоғамның ерекше қорғалатын мүдделері мен құндылықтарынан дәлел береді, себебі Қазақстан мемлекетінің конституциялық құрылысын, тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығын сақтау көзде тұтылады. Партиялар мемлекеттік органдарды құруға және өздерінің өкілдері арқылы - мемлекеттің саясатын қалыптастыруға қатысады. Қоғамдық-саяси өмірде кәсіптік одақтар да айтулы роль атқарады.
Шет елдердің осы тақылеттес тәжірибесін зерделеу көрсеткендей, саяси партиялар мен кәсіптік одақтардың шетелдік көмек алуына мұндай тыйым салу ұлттық заңдарды қамтиды және онда сырттан келетін "қаржылық" та, "өзге де көмекке" де тыйым салу көзделген.
Конституциялық норма-принциптердің, 5-баптың 4-тармағын қосқанда, басымдыққа ие болатындығы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1999 жылғы 29 қазандағы N 20/2 S990020_ қаулысында аталып өтілген болатын. Бұл орайда Конституцияның негізгі идеясы мен рухын ескеру қажет, оның құрылымындағы "Жалпы ережелер" деп аталатын I бөлімнің нормалары жаппай қамтушы әрекеттегі сипатта болады, өйткені, Конституцияның K951000_ басқа бөлімдерінің нормаларын қамтитын Қазақстан мемлекеттігінің түбегейлі принциптері мен тұрлауын баянды етеді.
Баяндалғанның негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясы 5-бабы 4-тармағының қарастырылып отырған нормасының мағынасында, саяси партиялар мен кәсіптік одақтардың шетелдік субъектілерден қаржылық көмек алуына тыйым салу дегенде, басқа да: ақшалай қаражат, мүлік, жабдық, автокөлік, байланыс, баспа құралдары және т.б. түріндегі өзге де материалдық көмек алу сияқты нысандарды түсіну керек.
Республика Конституциясы 39-бабының 1-тармағына сай, мемлекет, адамның және азаматтың ұжымдық та, жеке де құқықтары мен бостандықтарын, конституциялық құрылысты, қоғамдық тәртіпті сақтау қажет болғанда, заңмен шектеуге бару құқығын өзінде сақтап қалады. Сол арқылы Конституция заң шығарушыға, елдің конституциялық тұрлауы, егемендігі мен тәуелсіздігіне төнетін қатерге соған барабар құқықтық шара қолдануды белгілеу мүмкіншілігін береді. Сыртқы әсерден сақтау, саяси партиялар мен кәсіптік одақтардың дербестігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатында, мемлекет саяси партиялар мен кәсіптік одақтарға шетелдік субъектілер тарапынан көрсетілетін өзге де көмекке заңмен тыйым салу мүмкіншілігіне ие.
Баяндалғанның негізінде, және Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" U952737_ конституциялық заң күші бар Жарлығының 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын, 32, 33 және 37-баптарын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулы етеді:
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы K951000_ 5-бабы 4-тармағының "... саяси партиялар мен кәсіптік одақтарды шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді" делінетін бөлігіндегі нормасын, саяси партиялар мен кәсіптік одақтардың ақшалай және өзге де материалдық қаражат алуына құқықтық тыйым салу деп түсіну керек.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы 74-бабының 3-тармағына сай,

осы қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл 
аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және 
Қазақстан Республикасы Конституциясы 73-бабының 4-тармағында көзделген 
жағдайларды ескере отырып, шағымдануға жатпайды.     
     
      Қазақстан Республикасы 
     Конституциялық Кеңесінің 
            Төрағасы 
     
     Мамандар:
     Қасымбеков Б.А. 
     Икебаева Ә.Ж. 
      
      

Об официальном толковании пункта 4 статьи 5 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 7 июня 2000 года N 4/2

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Кима Ю.А., членов Совета Акуева Н.И., Бусурманова Ж.Д., Котова А.К., Омарханова К.А. и Шопина В.Д., с участием представителя субъекта обращения Вице-министра юстиции Республики Казахстан Котлова А.Н., специалиста Нуртазиной М.Б., доктора филологических наук, доцента Евразийского университета имени Л.Н. Гумилева, рассмотрел в открытом заседании обращение Премьер-Министра Республики об официальном толковании пункта 4 статьи 5 Конституции Республики Казахстан.
Изучив материалы конституционного производства, заслушав докладчика Бусурманова Ж.Д., выступления представителя субъекта обращения и специалиста, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:
В Конституционный Совет 10 мая 2000 года поступило обращение Премьер-Министра Республики об официальном толковании пункта 4 статьи 5 K951000_ Конституции Республики в части, гласящей: "не допускается финансирование политических партий и профессиональных союзов иностранными юридическими лицами и гражданами, иностранными государствами и международными организациями". При этом субъект обращения просит ответить на вопрос: означает ли юридическое содержание приведенной нормы Конституции запрет на получение только денежных средств или также запрет на получение любой иной материальной помощи (имущества, оборудования, натуральной помощи, имущественных прав, оплаты услуг, оказываемых политическим партиям и профессиональным союзам и др.)?
Проанализировав нормы Конституции Республики и действующего законодательства, а также имеющиеся материалы, Конституционный Совет исходит из следующего.
В соответствии со статьей 2 Закона Республики Z960003_ "Об общественных объединениях" общественными объединениями в Республике Казахстан признаются политические партии, профессиональные союзы и другие объединения граждан, созданные на добровольной основе для достижения ими общих целей, не противоречащих законодательству.
Из всех общественных объединений политические партии и профессиональные союзы являются высшей формой самоорганизации граждан, представляют собой достаточно структурированные объединения, которые преследуют политические и социально-экономические цели. Им присуща консолидированность, способность оказывать влияние на политическое мировоззрение людей и политику государства в различных сферах жизни общества. Поэтому, пунктом 4 статьи 5 Конституции Республики не допускается финансирование иностранными юридическими лицами и гражданами, иностранными государствами и международными организациями прежде всего таких субъектов, как политические партии и профессиональные союзы. Наличие этой нормы в разделе I "Общие положения" Конституции свидетельствует об особо охраняемых интересах и ценностях государства и общества, поскольку подразумевается защита конституционного строя, независимости и территориальной целостности государства Казахстан. Партии участвуют в формировании органов власти и через своих представителей - политики государства. Немаловажную роль в общественно-политической жизни играют и профсоюзы.
Изучение аналогичного опыта зарубежных стран показывает, что такие запреты на иностранную помощь политическим партиям и профессиональным союзам распространены в национальных законодательствах и в них предполагается запрет как на "финансовую", так и "на иную помощь" извне.
Приоритетность конституционных норм-принципов, включая пункт 4 статьи 5, отмечалась постановлением Конституционного Совета Республики от 29 октября 1999 года N 20/2 S990020_ . При этом следует исходить из идеи и духа Конституции, в структуре которой нормы раздела I "Общие положения", носят всеохватный характер действия, так как закрепляют основополагающие принципы и устои государственности Казахстана, распространяющиеся на нормы других разделов K951000_ Конституции.
На основании изложенного, под запретом на получение политическими партиями и профессиональными союзами финансовой помощи от иностранных субъектов, в смысле рассматриваемой нормы пункта 4 статьи 5 Конституции Республики, следует понимать и другие формы: получение денежных средств, иной материальной поддержки в виде имущества, оборудования, автотранспорта, средств связи, печати и т.п.
В соответствии с пунктом 1 статьи 39 Конституции Республики при необходимости защиты конституционного строя, охраны общественного порядка государство оставляет за собой право пойти на законодательное ограничение как коллективных, так и индивидуальных прав и свобод человека и гражданина. Тем самым, Конституция предоставляет законодателю возможность определения адекватного правового реагирования на возникающие вызовы конституционным устоям, суверенитету и независимости страны. В целях защиты от внешнего влияния, обеспечения самостоятельности и независимости политических партий и профессиональных союзов, государство имеет возможность законодательно установить запрет на иную материальную помощь политическим партиям и профессиональным союзам со стороны иностранных субъектов.
На основании изложенного и, руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, а также подпунктом 1) пункта 3 статьи 17, статьями 32, 33 и 37 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, U952737_ "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:
1. Норму пункта 4 статьи 5 K951000_ Конституции Республики Казахстан в части, гласящей "не допускается ... финансирование политических партий и профессиональных союзов иностранными юридическими лицами и гражданами, иностранными государствами и международными организациями", следует понимать как правовой запрет на получение политическими партиями и профессиональными союзами денежных и иных материальных средств.
2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики

Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия и не подлежит 
обжалованию, является общеобязательным и окончательным на всей территории 
Республики с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 
Конституции Республики Казахстан.
     
     Председатель 
Конституционного Совета
 Республики Казахстан                               
     
(Специалисты: Умбетова А.М.,
              Цай Л.Г.)