"Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің жолдауы (2003 жыл)

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Жолдауы, 2003 ж.

Конституциялық Кеңестің қызметін қорыту нәтижелеріне негізделген, елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы кезекті жолдау, Қазақстан Республикасының Парламентіне Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 11) тармақшасына сәйкес жіберіліп отыр.

Республика Конституциясы жеті жылдан астам жұмыс істеп келеді және, еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың пікірінше, оның бойына салынған әлеует әлі де толық пайдаланылған жоқ. Қазіргі кезде қолданыстағы Конституцияның аясында мемлекеттілікті нығайту мен құқық жүйесін дамыту үшін барлық қажетті мүмкіндіктер бар. Президент қолданыстағы Конституцияның әлеуетін барынша пайдалану, оны экономиканы өсіруге және төрешілдіктен арылтуға, азаматтардың құқықтарын, қоғамдағы келісім мен тұрақтылықты қамтамасыз етуге, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейтуге нақты жәрдемдесетіндей етіп пайдалану таяу жылдардағы міндет болып табылатынын атап көрсетті.

Мемлекет басшысының бастамасымен қабылданған құжаттар мен жаңадан құрылған мемлекеттік және қоғамдық институттар елдегі конституциялық заңдылықты, қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге септігін тигізеді. Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында, Республика Конституциясының бойына қажетті құқықтық әлеует салынған, бұл әлеует оның құқықтық нормаларында ғана емес, оның құқықтық идеялары мен принциптерінде де орын алған, деп атап көрсетілген. Конституцияның құқықтық идеялары Қазақстанда демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет институттарын орнықтыруға бағытталған заң шығару, ұйымдастыру және өзге де шаралар арқылы іске асырылуға тиіс.

Конституциялық заңдылық пен қоғамдық келісімді нығайтуға Қазақстан халықтары Ассамблеясы оң ықпал етті. Президент 2002 жылы бекіткен оның стратегиясында, Қазақстан халқының бірлігін, қоғамдағы тұрақтылық пен келісімді нығайту оның қызметінің басты бағыттары деп аталған. Республикада адамды қорғаудың жаңа институты - Адам құқықтары жөніндегі уәкіл пайда болды. Азаматтық қоғамды одан әрі демократияландыру және дамыту тұрғысындағы ұсыныстарды талдап-жасау жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін Кеңес өз жұмысын бастады, оның құрамына Парламент депутаттары, Үкімет мүшелері, Президент Әкімшілігінің, өзге де мемлекеттік органдардың өкілдері, саяси партиялардың, соның ішінде оппозициядағы партиялардың жетекшілері мен үкіметтік емес ұйымдардың өзге де өкілдері кіреді. Қоғамдық пікір алмасу ең өзекті мәселелер: сайлау туралы заңнаманы жетілдіру, саяси партиялар мен үкіметтік емес ұйымдардың ролін арттыру, жергілікті өзін-өзі басқару , жерге жеке меншік енгізу және басқа да мәселелер бойынша жүргізіледі.

Қылмыстық-құқықтық саясатты ізгілендіру процесі жүруде, бұл мақсатта қылмыстық-түзеу мекемелері Ішкі істер министрлігінен алынып, азаматтық ведомство - Республика Әділет министрлігінің қарамағына берілді. Алқа заседательдері институтын құру мәселесі шешіліп жатыр. Сот жүйесінің тәуелсіздігін қамтамасыз ету тетіктері жетілдірілуде.

Конституция негізінде мемлекеттік саясатты дәйекті түрде іске асыру Республика азаматтарын жалпы мемлекеттік міндеттерді шешуге қатыстыруға және елдегі конституциялық заңдылықты нығайтуға септігін тигізеді.

Конституция, мемлекеттік құрылыстың, адамның құқықтық мәртебесінің, мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі және ұйымдастырылуының негізін баянды ете отырып, конфессиялар, халықтар, этникалық топтар, азаматтық ұжымдар, азаматтар арасындағы, мемлекет пен адам арасындағы өзара қарым-қатынастарды құқықтық реттеу мәселелерін көздейді. Бұл мәселелердің конституциялық кеңістікте шешімін табу, олардың арасындағы құқықтық тепе-тендікті құрудың және одан әрі дамытудың, Конституцияда баянды етілген демократизм, құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам құру принциптерін бекітудің негізі болып табылады.

* * *

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің қызметі де конституциялық заңдылықты қамтамасыз етуге қаратылған, оның негізгі міндеті Республиканың бүкіл аумағында Конституцияның жоғары тұруын қамтамасыз ету болып табылады. Өткен жылы Кеңес Республика Парламенті қабылдаған заңдардың конституциялылығы туралы, Конституция нормаларын ресми түсіндіру туралы өтініштерді, соттардың ұсыныстарын және Конституциялық Кеңестің шешімін түсіндіріп беру туралы өтініштерді қарады.

Президент қол қойғанға дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарау үшін келіп түскен заңдардың төртеуінен, үшеуі бойынша Конституциялық Кеңес қорытынды шешімдер қабылдады, бір заңды өтініш субъектісі кері шақырып алды.

Республика Президентінің өтініші бойынша, Парламент қабылдаған екі заңның Конституцияға сәйкестігі қаралды. "Саяси партиялар туралы" Заңды Конституциялық Кеңес Конституцияға қайшы емес деп тапты. "Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне діни сенім бостандығы және діни бірлестіктердің қызметі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң, Конституцияның заң алдында жұрттың бәрінің теңдігін (14-бап) және әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат таратуға құқығын (20-баптың 2-тармағы) белгілейтін нормаларына сәйкес емес деп танылды.

"Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне прокурорлық қадағалау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң бір топ Парламент депутаттарының өтініші бойынша қаралды. Прокурорлық шара қолдану актілерін мәжбүрлеп орындатуды, олардың орындалмағаны үшін жауаптылық шараларын және өзге де ережелерді көздейтін бұл Заң Республика Конституциясына сәйкес деп танылды.

Конституциялық Кеңес, сот төрелігін іске асыруға, Республика Парламенті депутаттарының қол сұғылмаушылығына, олардың өкілеттік мерзіміне қатысты Конституция нормаларына ресми түсіндірме берді. Мұнда Премьер-Министр және бір топ Парламент депутаттары өтініш субъектілері болды.

Соттардың Конституцияның 78-бабы тәртібімен берілетін өтініштері алдыңғы жылдардағы сияқты аз болды. Екі өтініште соттар Конституциялық Кеңестің алдына "Жаппай саяси қуғын-сүргіндер құрбандарын ақтау туралы" 1993 жылғы 14 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының 26-бабын конституциялық емес деп тану туралы мәселе қойды. Астана қаласы Алматы аудандық сотының ұсынысын конституциялық іс жүргізуге қабылдап, жиналған материалдарды зерделеп және талдап шығып, Кеңес мәлімделген өтініш Конституциялық Кеңеске ведомстволық қарасты болмағандықтан іс жүргізуді тоқтатты. Бұл ретте Конституциялық Кеңес, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына Республика Конституциясының 81-бабына сәйкес "Жаппай саяси қуғын-сүргіндер құрбандарын ақтау туралы" Заңды қолдану мәселелерін түсіндіретін нормативтік қаулы қабылдауды ұсынды.

Заңмен белгіленген талаптарға сәйкес келмеуін негізге ала отырып, Кеңес соттың бір ұсынысын конституциялық іс жүргізуге қабылдаудан бас тартты. Бір ұсынысты өтініш субъектісінің өзі кері шақырып алып, басталған конституциялық іс жүргізу тоқтатылды.

Жоғарғы Сот және Бас Прокуратура, аралық соттардың құқықтық жағдайына қатысты Конституциялық Кеңестің 2002 жылғы 15 ақпандағы № 1/2 қаулысын түсіндіріп беру жөнінде өтініштер берген болатын. Бұл өтініштер бойынша Кеңес қосымша шешім қабылдап, заң шығару бастамашылығы субъектілерінің назарын аралық іс жүргізуді реттеудегі кемшіліктерді жою қажеттігіне тағы да аударды.

* * *

Қалыптасқан практика бойынша, Конституциялық Кеңес елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы өзінің жыл сайынғы жолдауында өзге мемлекеттік органдардан келіп түскен статистикалық материалдарға талдау жасайды.

Өткен жылы барлық деңгейдегі атқарушы билік органдарының нормативтік-құқықтық актілерінде, соның ішінде Үкімет актілерінде де, азаматтардың конституциялық құқықтарына қатысты заңдылықты бұзу анықталды. Жергілікті атқарушы билік органдарының кәсіпкерлік қызметке араласуы әлі де жалғасып келеді. 2002 жылы прокуратура органдары мемлекеттік органдардың кәсіпкерлік қызмет мәселелері бойынша 805 құқықтық актілеріне наразылық келтірген, олардың ішінде 333 акт нормативтік сипатқа ие. Кәсіпкерлік субъектілеріне қатысты тексеру іс-шараларын өткізуге мораторий жариялау туралы Мемлекет басшысының Жарлығы мемлекеттік органдар тарапынан бұзылып отыр.

Жеке еңбек шартының болмауы немесе тиісті түрде ресімделмеуі, олардың мерзімінің қысқалығы, жұмысшыларды заңсыз жұмыстан босату, еңбекақыны мерзімінде төлемеу, еңбек саласындағы кемсітушілік, жұмыс уақыты режимі мен демалыс уақытын, қауіпсіздік техникасы және еңбекті қорғау талаптарын сақтамау, еңбек туралы заңнаманы бұзудың ең көп тараған түрі болып табылады. Тексеру барысында уәкілетті органдар еңбек туралы заңнаманы бұзудың 129651 дерегін анықтады.

Шетелдердің қатысуымен құрылған кәсіпорындарда еңбек туралы заңнама бұзылуда. Жұмыс берушілердің, әсіресе шетелдік компаниялардың еңбек қатынастарын заңсыз бұзуына жол берілуде. Бірқатар кәсіпорындарда еңбекақы төлеу бойынша кемсітушілік деректері орын алған.

Еңбек қатынастары саласындағы мұндай жағдай, оларды құқықтық реттеу жетілмегенін және бұл қатынастардың терең зерделеніп, талдауды, заң арқылы реттеу саласында да, еңбек құқығы нормаларын қолдану саласында да тиісті шаралар қабылдауды қажет ететінін аңғартады.

Қылмыстық қудалау саласында азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзу деректері өткір проблема күйінде қалып отыр. Өткен жылы алдын-ала тергеу және анықтау органдарының қызметінде заңдылықтың сақталуы мәселелері бойынша прокуратура органдары азаматтардың 22913 өтінішін қарап, оның 5224-ін немесе 22,8%-ын қанағаттандырған. Осылайша, азаматтардың алдын-ала тергеу және анықтау жүргізілген кезде өздерінің құқықтары бұзылғаны туралы әрбір төртінші өтініші дәлелденген. Алдын-ала тергеу және анықтау жүргізудің заңсыз әдістері үшін ішкі істер органдарының қызметкерлеріне қатысты 168 қылмыстық іс қозғалған.

Өткен жылы тіркелген қылмыстардың саны 2001 жылмен салыстырғанда 11,2%-ға қысқарған. Қылмыс деңгейі көрсеткіші 10 мың адамға шаққанда 91-ге дейін кеміген (2001 жылы бұл көрсеткіш 103 болатын). Тіркелген ауыр және ерекше ауыр қылмыстардың саны алдыңғы жылмен салыстырғанда төмендегеніне қарамастан (-14,5%), қылмыс құрылымындағы олардың үлес салмағы жоғары күйінде қалып отыр (51,09%). Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың саны арта түсуде, анықталған экономикалық қылмыстардың саны (+2,4%), парақорлық (+8,9%), бұзақылық (+7,4%) өскен.

Бас прокуратураның мәліметтері бойынша өткен жылы ашылмаған қылмыстардың саны қысқарған. Республика бойынша барлығы болып 72,8% қылмыс ашылған, бұл алдыңғы жылға қарағанда 5,6%-ке көп.

Конституциялық Кеңестің қаулыларын орындау - конституциялық заңдылықты қамтамасыз етудің басты шарттарының бірі. Республика Конституциясының 74-бабына сәйкес Конституциялық Кеңестің шешімдері оларды қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағымдануға жатпайды.

Өткен жылы Конституциялық Кеңес бұрын қабылданған қорытынды қаулылардың орындалуына талдау жасады. Соның нәтижесінде, Конституциялық Кеңес қаулыларының орындалуы кей жағдайларда созбалаңға салынып, кейде тіпті орындалмай отырғаны анықталды. Мәселен, Конституциялық Кеңестің 2001 жылғы 17 мамырдағы қаулысында, "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңның 87-бабының 2-тармағы, саяси партиялардың осы партияның мүшесі болып табылмайтын адамдарды партиялық тізімдерге енгізу құқығы бөлігінде, Конституцияға сәйкес келтірілуі керек деп атап өтілген болатын. Кеңестің бұл бөліктегі қаулысы әлі күнге дейін орындалған жоқ.

Конституциялық Кеңестің бастамасымен Президент Әкімшілігінде Республиканың мемлекеттік органдары басшыларының қатысуымен Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдерін орындау мәселесі бойынша кеңес өтті. Кеңестің қаулыларын орындау жөнінде нақты шаралар талдап-жасалды.

Өз қызметі кезеңінде Конституциялық Кеңес алдын-ала конституциялық бақылау тәртібімен 16 заңды қарады, олардың ішінен 8-і Конституцияға сәйкес емес деп танылды және тиісінше оларға Президент қол қоймады.

Алайда Республиканың заң шығару процесіне қатысушылары, Конституциялық Кеңестің заң шығару арқылы шара қолдануды қажет ететін қаулыларын дер кезінде орындай бермейді. Кейде Парламент қабылдаған заңды Конституцияға сәйкес емес деп тану, заң шығару процесін ұзақ уақытқа тоқтатып қояды. Мәселен, Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 29 шілдедегі қаулысымен Конституцияға сәйкес емес деп танылған, "Жануарлардың сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлері туралы" Заң әлі қабылданған жоқ. Конституциялық Кеңес өзінің қаулыларында, сондай-ақ Парламентке бұдан бұрын жіберген жолдауында бұған назар аударғанына қарамай, аралық іс жүргізуді реттейтін заң әлі қабылданған жоқ.

Заң шығарушылар, заңды қайта қабылдай отырып, Кеңестің қорытынды шешімдерін ескермейтін мысалдар да кездеседі. Мәселен, "Сауда-өнеркәсіп палаталары туралы" заң бойынша Конституциялық Кеңес екі рет - Қазақстан Республикасы Президентінің және Премьер-Министрінің өтініштері бойынша іс қозғады.

Соттардың ұсыныстары бойынша қолданыстағы алты заңның және өзге де нормативтік-құқықтық актілердің нормалары конституциялық емес деп танылып, күші жойылды. Бертін келе олардың кейбірі Конституцияға сәйкес келтіріліп, Парламент оларды қабылдады.

Конституциялық Кеңес қызметінің жеті жылдық мерзімі ішінде Республика соттарынан 48 ұсыныс келіп түсті. Олардың 17-і ғана мән-жайы бойынша қаралып, қорытынды шешім қабылданды. 24 өтініш бойынша конституциялық іс жүргізуге қабылдаудан бас тартылды. Конституциялық Кеңеске жүгіну үшін заңнамамен белгіленген талаптардың сақталмауы бас тартуға негіз болды. Соттардың көптеген ұсыныстарына тиісті емес тұлғалар қол қояды. Үш ұсыныс бойынша Кеңес іс жүргізуді тоқтатты, төрт ұсынысты өтініш субъектісі кері шақырып алды.

Конституциялық Кеңестің Конституцияның ұлықтығын қамтамасыз ету жөніндегі қызметі бұқаралық ақпарат құралдарында үнемі жарияланып тұрады. Кеңестің барлық қорытынды шешімдері республикалық ресми басылымдарда жарияланады, жыл сайынғы "Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Жаршысы" шығарылып тұрады. Баспасөз конференциялары өткізіліп, онда Кеңестің Төрағасы мен мүшелері ерекше қоғамдық қызығушылық туғызатын нормативтік қаулыларға түсіндірме береді. Бұқаралық ақпарат құралдарында сөзге шығу да практикаға айналуда. Конституциялық Кеңестің жұмыс тәжірибесі Республиканың ғылыми қауымы тарапынан зерделеніп, бірнеше диссертация қорғалды.

* * *

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Конституция Күніне арналған отырыста Конституция нормалары, принциптері мен идеяларының іске асырылуына және елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйіне оң баға берді. Конституцияға сәйкес, деп атап өтілді баяндамада, құқықтық мемлекет құруды, елдегі конституциялық тәртіп пен заңдылықты қамтамасыз етуді одан әрі де қалтқысыз жалғастыра беру қажет.

Бұл міндеттерді орындауға Конституциялық Кеңестің құқықтық және ұйымдастырушылық сипаттағы бірқатар ұсыныстары септігін тигізер еді.

Конституцияның 78-бабына сәйкес қолданыстағы нормативтік-құқықтық актілер тек соттардың ұсыныстары бойынша ғана Конституцияға сәйкестігі мәнінде қаралады. Алайда, сот өтініштерінің саны соңғы уақытта күрт кеміді, ал келіп түскен ұсыныстар, Конституциямен және Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығымен белгіленген талаптарға әр кезде де сәйкес келе бермейді. Негізінен ұсыныстарда өтініштің нысаны мен мазмұнына қойылатын талаптар сақталмайды. Осыған орай, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына сот практикасын қорытуды және Республика соттарының Конституциялық Кеңеске жүгіну тәртібі туралы нормативтік қаулы қабылдауды ұсынамыз.

Республикада Адам құқықтары жөніндегі уәкіл және "Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық" институттары құрылды. Олардың өкілеттігіне адам құқықтары мен бостандықтарының сақталуына мониторинг жасау және бұзылған құқықтар мен бостандықтардың сақталуын қамтамасыз ету жатады. Осыдан келіп, омбудсменге Республика Конституциясының 78-бабы тәртібімен соттар арқылы Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығы берілуі мүмкін деп пайымдаймыз.

Еңбек қатынастары саласындағы жол берілетін көптеген заң бұзушылықтар, еңбек туралы заңнаманы жетілдіру, мемлекет тарапынан азаматтардың еңбек құқығы шын мәнінде қорғалуын қамтамасыз ету қажет екендігін айғақтайды.

Республикада жинақталған конституциялық бақылау тәжірибесін ескеріп және оны ғылыми-теория тұрғысынан байыптай отырып, Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығымен аттас әрі соның негізінде "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Конституциялық заң қабылдау қажет деп пайымдаймыз.

Кеңес Төрағасы мен мүшелерінің өз міндетін атқару кезінде тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін, олардың қызметіне қандай болса да араласу, сондай-ақ оларға қандай түрде болса да қысым жасау немесе басқадай ықпал еткені үшін қолданыстағы заңнамада жауаптылық белгілеу керек. Бұл нормалардың қабылдануы Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 11-бабынан туындайды.

Президент Н.Ә. Назарбаев атап өткеніндей, қолданыстағы Конституцияның әлеуетін барынша пайдалану, сайлау туралы заңнаманы жетілдіру мемлекет қызметінің негізгі бағыттары болуға тиіс. Сондай-ақ, соттар қызметін қамтамасыз етудегі құқықтық кепілдіктерді іске асырудың тиімділігін арттыру қажет. Жергілікті өзін-өзі басқару институты, өзінің дамуын таппаған және заң шығару арқылы ресімделмеген конституциялық институттардың бірі болып табылады. Қазіргі кезде қолданыстағы Конституцияның аясында мемлекеттілікті нығайту мен құқық жүйесін дамыту үшін барлық қажетті мүмкіндіктер бар.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі

О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан (заслушано на совместном заседании Палат Парламента Республики Казахстан 20 июня 2003 года)

Послание Конституционного Совета Республики Казахстан, 2003 г.

Очередное ежегодное послание о состоянии конституционной законности в стране, основанное на результатах обобщения деятельности Конституционного Совета, направляется Парламенту Республики Казахстан в соответствии с подпунктом 11) статьи 53 Конституции Республики Казахстан. Конституция Республики действует более семи лет и, по мнению Президента страны Н.А. Назарбаева, заложенный в ней потенциал далеко не исчерпан. В настоящее время есть все необходимые возможности для укрепления государственности и развития правовой системы в рамках действующей Конституции. Президент отметил, что задача на ближайшие годы заключается в максимальном использовании ресурса действующей Конституции таким образом, чтобы это реально способствовало росту и дебюрократизации экономики, обеспечению прав граждан, согласия и стабильности в обществе, а также усилению борьбы с коррупцией.

Обеспечению конституционной законности, общественного согласия и политической стабильности в стране способствуют принятые по инициативе Главы государства документы и учрежденные новые государственные и общественные институты. В одобренной Указом Президента Республики Казахстан от 20 сентября 2002 года Концепции правовой политики Республики Казахстан отмечено, что Конституция Республики содержит необходимый правовой потенциал, который заключен не только в ее правовых нормах, но и в ее правовых идеях, принципах. Правовые идеи Конституции должны воплощаться в законодательных, организационных и других мерах, направленных на утверждение в Казахстане институтов демократического, светского, правового и социального государства.

На укрепление конституционной законности и общественного согласия положительное влияние оказала Ассамблея народов Казахстана. В ее стратегии, утвержденной Президентом в 2002 году, укрепление единства казахстанского народа, стабильности и согласия в обществе названы основными направлениями деятельности. В Республике образован новый институт защиты личности - Уполномоченный по правам человека. Работает постоянно действующее Совещание по выработке предложений по дальнейшей демократизации и развитию гражданского общества, в состав которого входят депутаты Парламента, члены Правительства, представители Администрации Президента, других государственных органов, руководители и иные представители политических партий, в том числе оппозиционных, неправительственных организаций. Общественный диалог ведется по наиболее актуальным вопросам: совершенствование избирательного законодательства, повышение роли политических партий и неправительственных организаций, введение местного самоуправления, частной собственности на землю и другие.

Проводится процесс гуманизации уголовно-правовой политики, в этих целях уголовно-исправительные учреждения переданы из Министерства внутренних дел в ведение гражданского ведомства - Министерства юстиции Республики. Решается вопрос создания института присяжных заседателей. Совершенствуется механизм обеспечения независимости судебной системы.

Последовательное проведение государственной политики на основе Конституции способствует вовлечению граждан Республики в решение общегосударственных задач и укреплению конституционной законности в стране.

Конституция, закрепляя основу государственного строя, правового статуса личности, деятельности и организации органов государственной власти и местного самоуправления предусматривает вопросы правового регулирования взаимоотношений между конфессиями, народами, этническими группами, гражданскими коллективами, гражданами, между государством и человеком. Решение этих вопросов в конституционном поле является основой создания и дальнейшего развития правового баланса между ними, укрепления утвержденных Конституцией принципов демократизма, построения правового государства и гражданского общества.

На обеспечение конституционной законности направлена и деятельность Конституционного Совета Республики Казахстан, основной функцией которого является обеспечение верховенства Конституции на всей территории Республики. За прошедший год Советом рассмотрены обращения о конституционности принятых Парламентом Республики законов, об официальном толковании норм Конституции, представления судов и ходатайства об истолковании решения Конституционного Совета.

Из четырех законов, поступивших для рассмотрения на соответствие их Конституции, до подписания Президентом, по трем Конституционный Совет принял итоговые решения, один закон был отозван субъектом обращения.

По обращению Президента Республики на соответствие Конституции были рассмотрены два закона, принятых Парламентом. Закон "О политических партиях" Конституционный Совет признал не противоречащим Конституции. Закон "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам свободы вероисповедания и деятельности религиозных объединений" был признан не соответствующим нормам Конституции, устанавливающим равенство всех перед законом (статья 14) и право каждого на свободу распространения информации любым, не запрещенным законом способом (пункт 2 статьи 20).

Закон "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора" был рассмотрен по обращению группы депутатов Парламента. Этот Закон, предусматривающий принудительное исполнение актов прокурорского реагирования, меры ответственности за их неисполнение и другие положения, был признан соответствующим Конституции Республики.

Официальное толкование Конституционным Советом дано нормам Конституции, касающимся осуществления правосудия, неприкосновенности депутатов Парламента Республики, срока их полномочий. Субъектами обращения были Премьер-Министр и группы депутатов Парламента.

Количество обращений судов в порядке статьи 78 Конституции, как и в предыдущие годы, было незначительным. В двух обращениях суды ставили перед Конституционным Советом вопрос о признании неконституционной статьи 26 Закона Республики Казахстан "О реабилитации жертв массовых политических репрессий" от 14 апреля 1993 года. Приняв к конституционному производству представление Алматинского районного суда города Астаны, изучив и проанализировав собранные материалы. Совет прекратил производство в связи с неподведомственностью заявленного обращения Конституционному Совету. При этом Конституционный Совет предложил Верховному Суду Республики Казахстан в соответствии со статьей 81 Конституции Республики принять нормативное постановление, разъясняющее вопросы применения Закона "О реабилитации жертв массовых политических репрессий".

По одному представлению суда Совет отказал в принятии к конституционному производству на основании несоответствия его требованиям, установленным законом. Одно представление суда было отозвано самим субъектом обращения и начатое конституционное производство прекращено.

Верховный Суд и Генеральная Прокуратура обратились с ходатайствами о разъяснении постановления Конституционного Совета от 15 февраля 2002 года, касающегося правового положения третейских судов. По этим ходатайствам Совет принял дополнительное решение и еще раз обратил внимание субъектов законодательной инициативы на необходимость устранения пробелов в регулировании третейского производства.

По сложившейся практике, Конституционный Совет в своем ежегодном послании о состоянии конституционной законности в стране осуществляет анализ статистических материалов, поступивших от других государственных органов.

В истекшем году выявлены нарушения законности, затрагивающие конституционные права граждан, в нормативных правовых актах органов исполнительной власти всех уровней, в том числе и актах Правительства. Продолжают вмешиваться в предпринимательскую деятельность местные органы исполнительной власти. За 2002 год органами прокуратуры опротестовано 805 правовых актов государственных органов по вопросам предпринимательской деятельности, из них 333 акта имеют нормативный характер. Имеют место нарушения государственными органами Указа Главы государства об объявлении моратория на проведение проверочных мероприятий в отношении субъектов предпринимательства.

Наиболее распространенными нарушениями трудового законодательства являются отсутствие или ненадлежащее оформление индивидуальных трудовых договоров, их краткосрочность, незаконные увольнения работников, задержка выплаты заработной платы, дискриминация в сфере труда, несоблюдение режима рабочего времени и времени отдыха, требований техники безопасности и охраны труда. В ходе проверок уполномоченными органами выявлено 129651 нарушений трудового законодательства.

Имеются факты нарушения трудового законодательства на предприятиях с иностранным участием. Допускаются незаконные расторжения трудовых отношений работодателями, особенно иностранными компаниями. На ряде предприятий имеются факты дискриминации по оплате труда.

Такое состояние в сфере трудовых отношений свидетельствует о несовершенстве их правового регулирования и нуждается в глубоком изучении и анализе, принятии соответствующих мер, как в сфере законодательного регулирования, так и применения норм трудового права.

Острой проблемой остаются факты нарушения конституционных прав и свобод граждан в сфере уголовного преследования. За прошлый год по вопросам соблюдения законности в деятельности органов предварительного следствия и дознания органами прокуратуры рассмотрено 22913 обращений граждан, из которых 5224 или 22,8% удовлетворено. Таким образом, почти каждое четвертое обращение граждан о нарушениях их прав при производстве предварительного следствия и дознания подтверждается. За незаконные методы ведения дознания и предварительного следствия в отношении сотрудников органов внутренних дел возбуждено 168 уголовных дел.

В истекшем году число зарегистрированных преступлений сократилось на 11,2% по сравнению с 2001 годом. Показатель уровня преступности на 10 тысяч населения снизился до 91 (в 2001 году этот показатель был 103). Несмотря на снижение по сравнению с предыдущим годом количества зарегистрированных тяжких и особо тяжких преступлений (- 14,5%), их удельный вес в структуре преступности остается высоким (51,09%). Продолжается рост преступлений, совершенных несовершеннолетними, увеличилось число выявленных экономических преступлений (+ 2,4%), взяточничества (+ 8,9%), хулиганства (+ 7,4%).

По данным Генеральной прокуратуры в прошлом году сократилось количество нераскрытых преступлений. Всего по Республике раскрыто 72,8% преступлений, что на 5,6% больше чем в предыдущем году.

Исполнение постановлений Конституционного Совета - одно из главных условий обеспечения конституционной законности. В соответствии со статьей 74 Конституции Республики решения Совета вступают в силу со дня их принятия, являются общеобязательными на всей территории Республики, окончательными и обжалованию не подлежат.

В истекшем году Конституционным Советом проведен анализ исполнения ранее принятых итоговых постановлений. В результате было установлено, что исполнение его постановлений в ряде случаев затягивается, иногда они просто не исполняются. Так, в постановлении Конституционного Совета от 17 мая 2001 года отмечалось, что пункт 2 статьи 87 Конституционного закона "О выборах в Республике Казахстан" в части права политических партий включать в партийные списки лиц, не являющихся членами данной партии, необходимо привести в соответствие с Конституцией. Постановление Совета в этой части не выполнено до настоящего времени.

По инициативе Конституционного Совета в Администрации Президента с участием руководителей государственных органов республики прошло совещание по вопросу исполнения итоговых решений Конституционного Совета. Были разработаны конкретные меры по исполнению постановлений Совета.

За период своей деятельности Конституционный Совет рассмотрел в порядке предварительного конституционного контроля 16 законов, из которых 8 признаны не соответствующими Конституции и соответственно не подписаны Президентом.

Однако участники законодательного процесса Республики не всегда своевременно исполняют постановления Конституционного Совета, требующие законодательного реагирования. Иногда признание закона, принятого Парламентом, не соответствующим Конституции приостанавливает законодательный процесс надолго. Так, Закон "О редких и находящихся под угрозой исчезновения видах животных", признанный постановлением Конституционного Совета от 29 июля 1999 года несоответствующим Конституции, пока не принят. Не принят и закон, регулирующий третейское производство, хотя Конституционный Совет обращал на это внимание в своих постановлениях, а также в предыдущем послании Парламенту.

Имеются и такие примеры, когда законодатели, повторно принимая закон, не учитывают итоговые решения Совета. Так, по закону "О торгово-промышленных палатах" Конституционный Совет возбуждал производство дважды - по обращениям Президента и Премьер-Министра Республики Казахстан. В решении по первому обращению Совет признал, что данный Закон противоречит Конституции Республики. Однако, в повторно принятом Законе, норма, признанная неконституционной, была оставлена без изменений.

По представлениям судов признаны неконституционными и отменены нормы шести действующих законов и иных нормативных правовых актов. Впоследствии некоторые из них приведены в соответствие с Конституцией и приняты Парламентом.

За семилетний период работы Конституционного Совета из судов Республики поступили 48 представлений. И только 17 из них рассмотрены по существу и по ним приняты итоговые постановления. Но 24 обращениям отказано в принятии к конституционному производству. Основаниями отказа явились несоблюдение требований, установленных законодательством для обращений в Конституционный Совет. Многие представления судов подписываются ненадлежащими лицами. По трем представлениям конституционное производство прекращено Советом, четыре - отозваны субъектами обращения.

Деятельность Конституционного Совета по обеспечению верховенства Конституции постоянно освещается в средствах массовой информации. Все итоговые решения Совета публикуются в официальных республиканских изданиях, выпускается ежегодный "Вестник Конституционного Совета Республики Казахстан". Проводятся пресс-конференции, на которых Председатель и члены Совета выступают с разъяснениями нормативных постановлений, вызывающих особый общественный интерес. Практикуются также выступления в СМИ. Опыт работы Конституционного Совета изучается научной общественностью Республики, защищены несколько диссертаций.

На заседании, посвященном Дню Конституции, Президент Республики Казахстан Н.А. Назарбаев дал положительную оценку реализации норм, принципов, идей Конституции и состоянию конституционной законности в стране. В соответствии с Конституцией, подчеркнуто в докладе, необходимо и дальше неуклонно продолжать строительство правового государства, обеспечение в стране конституционного порядка и законности.

Осуществлению этих задач могли бы способствовать ряд предложений Конституционного Совета правового и организационного характера.

Согласно статье 78 Конституции, действующие нормативные правовые акты могут быть рассмотрены на соответствие Конституции только по представлениям судов. Однако число обращений судов в последнее время резко сократилось, а поступившие представления не всегда соответствуют требованиям, установленным Конституцией и Указом Президента, имеющим силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан". В основном в представлениях не соблюдаются требования к форме и содержанию обращения. В связи с этим, Верховному Суду Республики Казахстан рекомендуем обобщить судебную практику и принять нормативное постановление о порядке обращения в Конституционный Совет судов Республики.

В Республике учреждены институт Уполномоченного по правам человека и "Национальный центр по правам человека". В их полномочия входит осуществление мониторинга за соблюдением прав и свобод человека и обеспечение восстановления нарушенных прав и свобод. Исходя из этого, полагаем возможным предоставить омбудсмену право обращения в Конституционный Совет через суды в порядке статьи 78 Конституции Республики.

Многочисленные нарушения, допускаемые в сфере трудовых отношений, свидетельствуют о необходимости совершенствования трудового законодательства, обеспечения реальной защиты государством трудовых прав граждан.

С учетом наработанного опыта конституционного контроля в Республике и его научно-теоретического осмысления, полагаем необходимым принятие Конституционного закона "О Конституционном Совете Республики Казахстан" на основе ныне действующего одноименного Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона.

Для обеспечения независимости Председателя и членов Совета при выполнении их обязанностей необходимо установить в действующем законодательстве ответственность за какое-либо вмешательство в их деятельность, оказание давления или иного воздействия на них. Принятие этих норм вытекает из статьи 11 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан".

Главными направлениями деятельности государства, как подчеркнул Президент Н.А. Назарбаев, должны быть максимальное использование потенциала действующей Конституции, совершенствование избирательного законодательства. Также, необходимо повысить эффективность реализации правовых гарантий обеспечения деятельности судов. Одним из конституционных институтов, не получивших своего развития и законодательного оформления, является институт местного самоуправления. В настоящее время есть все необходимые возможности для укрепления государственности и развития правовой системы в рамках действующей Конституции.

Конституционный Совет Республики Казахстан