"Қазақстан Республикасындағы Конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы"

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің жолдауы 2005 ж.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 11) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Парламентіне елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы жолдау жіберіліп отыр.

2005 жылы Қазақстан Республикасының Конституциясына 10 жыл толады. Бұл Конституцияның мемлекеттілік және құқық, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтау саласындағы биік стандарттарға табыспен жылжудың игі бастамасы болғандығына көз жеткізу үшін әбден жеткілікті уақыт.

Конституциялық құрылыстың он жылдық тәжірибесінің кейбір қорытындыларын шығару қажеттілігін осылай түсіндіруге болады.

1. Конституциялық дамудың негізгі қорытындылары

Конституция еліміздің құқықтық жүйесінде басымды орын алады. Онда қоғамның, экономиканың, саясаттың, әлеуметтік саланың, мемлекеттің және құқықтың сипатын айқындайтын негізгі идеялар баянды етіледі және мемлекеттік реттеудің шектері мен сипаты белгіленеді. Конституция мемлекеттің сыртқы саясатының негізгі бастауларын, халықаралық және ұлттық құқықтың арақатынасын айқындайды.

Жаңа формациядағы құқықтық қағидалардың қайнар көзі ретінде Республика Конституциясы, президенттік басқару нысанын мемлекеттік механизмнің негізі етіп алды, сол арқылы қоғамдық және мемлекеттік өмірдің барлық саласы үшін сапалы заңдық құрылғылар жасалуы мен қызмет істеуін заң шығару деңгейінде қамтамасыз етті. Қазақстан Республикасының Президенті Конституцияның мызғымастығының кепілі, барлық мемлекеттік институттардың бірлігі мен келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз ететін, мемлекеттік-құқықтық жүйені біріктіретін түпқазық болып табылады.

10 жыл ішінде мемлекеттік басқару, экономикалық қызмет, әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау, білім және ғылым салаларында 12 кодекс пен 300-ден аса заң қабылданды. Ең маңызды деген салаларда жүргізілген заң нормаларын кодификациялау, сондай-ақ салалық заңдарды қабылдау арқылы Қазақстанның өміршең құқықтық жүйесі құрылды.

Негізгі Заңның ең басты қасиеттерінің бірі, оның халықаралық стандарттарға сәйкес келетін деңгейде адам және адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазына деп орнықтыруында. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау және қорғау мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды адамдарының ел заңнамасында жан-жақты бекітілген міндеті.

Мемлекет басшысының "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында" атты Қазақстан халқына Жолдауы үстіміздегі жылы ел өміріндегі аса маңызды оқиға болды. Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жаңа бастамалары мемлекеттің азаматтардың лайықты өмір сүруін қамтамасыз етуге ұмтылысынан, Қазақстанның демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру жолында дәйектілікпен ілгері жылжуынан айғақ береді.

Республика Президентінің "Қазақстан Республикасы Конституциясының әлеуметін одан әрі пайдалану жөніндегі іс-шаралар туралы" Жарлықты шығаруы да сондай-ақ уақтылы болды. Сол арқылы Конституцияда мемлекеттің одан әрі саяси дамуы үшін жеткілікті ресурстар бар екендігі, олардың заңнаманы жетілдіру арқылы туындап отырған проблемаларды шешуге мүмкіншілік беретіндігі айқын атап өтілді.

2. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің конституциялық бақылауды іске асыру жөніндегі қызметі

Құрылған күннен бергі өз қызметі ішінде Конституциялық Кеңес 142 өтініш қарады, соның ішінде 107 жағдайда ашық отырыстарда қорытынды шешімдер қабылданды. 34 өтініш бойынша конституциялық іс жүргізуге қабылдаудан бас тартылды 10 өтініш бойынша іс тоқтатылды.

Өтініш субъектілері бойынша статистика мынадай:

№ РА	Өтініш субъектісі	Келіп түскен барлық өтініштер	Соның ішінде 2004 жылы
1.	Президент	16	2
2.	Парламент Сенатының төрағасы	7	-
3.	Парламент Мәжілісінің төрағасы	13	-
4.	Парламент Палаталарының төрағалары (бірлесе отырып)	2
5.	Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бірі	33	3
6.	Премьер-министр	17	1
7.	Соттар	54	2

Конституциялық Кеңестің қарағандары:

Конституция нормаларын ресми түсіндіру туралы 67 өтініш;

Парламент қабылдап, Мемлекет басшысының қол қоюына ұсынған заңдардың Конституцияға сәйкестігі туралы 20. 9 заң конституциялық емес деп танылды;

Конституцияның 78-бабына сәйкес соттардың ұсыныстары 54. Заңдар мен халықаралық актілердің 10 нормасы Конституцияға сәйкес емес деп танылды.

Кеңес қабылдаған шешімдерде адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары мәселелері елеулі орын алады (қаралған барлық өтініштер санының 41,1%).

Бұл ретте Конституциялық Кеңестің 18 нормативтік қаулысы заң мен сот алдында жұрттың бәрінің теңдігі туралы конституциялық принципті қамтамасыз ету, кемсітуге жол бермеу (Негізгі Заңның 14-бабы) мәселелеріне қатысты болды.

Негізгі құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылуына кемсітетін және әділетсіз жағдай жасау себептері, соның ішінде заң мен сот алдында азаматтардың теңдігі туралы принциптің бұзылу себебі бойынша Конституциялық Кеңес мыналарды Конституцияға сәйкес емес деп танды:

Қазақ КСР-і әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 261-бабының үшінші бөлігі;

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы "Байқоңыр" кешенін жалға беру туралы Шарттың 6-бабы 6.12-тармағының екінші бөлігі және "Байқоңыр" кешені аумағында құқық тәртібін қамтамасыз етудегі құқық қорғау органдарының өзара іс-әрекет жасауы туралы келісімнің 5 және 11-баптары;

Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне діни сенім бостандығы және діни бірлестіктердің қызметі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң;

"Нотариат туралы" Заңның 15-бабының 3-тармағы. Азаматтардың сот арқылы қорғалу құқығын жүзеге асыруына (Негізгі Заңның 13-бабының 2-тармағы) Кеңестің 10 қорытынды шешімі арналған.

Конституциялық Кеңестің шешімдері сондай-ақ азаматтардың мынадай құқықтарды жүзеге асыруы мен оларға берілетін кепілдіктің конституциялық шарттары мәселелеріне қатысты болды:

жеке меншікке;

әлеуметтік, соның ішінде зейнетақымен қамтамасыз етілуге;

жеке бас бостандығына;

бірлесу бостандығына;

білікті заң көмегін алуға;

сайлауға қатысуға (белсенді және бәсең сайлау құқығы);

мемлекеттік қызметке тең қол жеткізуге.

Сөз бостандығы және еркін ақпарат алу мен тарату кұқығы мәселелері де сондай-ақ Кеңестің қарау нысаны болды.

2004 жылы Республика Президентінің өтініші бойынша Конституциялық Кеңес "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Заңның жекелеген нормалары, Негізгі Заңның 20-бабының 1-тармағымен бекітілген сөз бостандығына деген конституциялық құқықты қамтамасыз ету кепілдіктері туындайтын Конституцияның жалпы ережелері мен принциптеріне сәйкес келмегендіктен, оны конституциялық емес деп таныды.

Республика Конституциясының бірінші бөлімінде берілген жалпы ережелердің маңыздылығы сол, олар Қазақстанның мемлекеттілігі мен конституциялық құрылысының негізгі тіректері мен принциптерін бекітеді. Аталған бөлімнің нормалары Конституциялық Кеңестің 19 қорытынды шешімінде қаралды.

Мәселен, Негізгі Заңның 2-бабының 2-тармағын түсіндірген кезде Кеңес 2003 жылғы 23 сәуірдегі № 4 қаулыда мемлекеттің өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етуі қажет екенін атап көрсетті.

Конституциялық Кеңестің қызмет практикасында қаралған өтініштердің ең көп бөлігі (67,2%) Қазақстан Республикасы Конституциясының жария билікті ұйымдастыру мәселелерін қарастыратын ережелеріне тікелей немесе жанамалай қатысты. Солардың ішінде:

1. Қазақстан Республикасы Президентінің мәртебесімен өкілеттігі.

Конституциялық Кеңестің 1998 жылғы 9 қазандағы № 9/2 шешімінде Президент лауазымына үміткерге қойылатын мемлекеттік тілді еркін меңгеру туралы талап бөлігіндегі Негізгі Заңның 41-бабы 2-тармағының нормасы түсіндірілді. Конституциялық Кеңестің бірқатар қаулылары негізінен Мемлекет басшысының заң шығарушылық өкілеттігіне арналған.

2. Республика Парламентінің құзыреті, қызметін ұйымдастыру және оның депутаттарының мәртебесі мәселелері. Заң шығару процесі. Биліктің заң шығарушылық және атқарушылық тармақтарының өзара қарым-қатынасы.

Заң шығарушы органның құзыретін анықтау тұрғысынан алғанда, Кеңестің Конституцияда бекітілген Парламент өкілеттігінің тізбесі толық болып табылады және оны Негізгі Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілген жағдайда ғана кеңейту немесе тарылту мүмкін деген түсіндірмесі маңызды болып табылады (Конституциялық Кеңестің 1997 жылғы 15 қазандағы № 17/2 қаулысы).

Конституциялық Кеңестің 12 қаулысында Республика Парламенті депутаттарының мәртебесі мәселелерін регламенттейтін конституциялық ережелер анықталды.

Парламент пен Үкіметтің конституциялық тежемелік әрі тепетеңдік жүйесі (Үкіметке сенім білдіру туралы мәселені шешу және басқалары) шеңберіндегі өзара қарым-қатынасының түрлі жақтары да Конституциялық Кеңестің құқықтық позицияларында көрініс тапты.

Кеңес сондай-ақ заң шығару процесінің түгелдей дерлік сатыларының конституциялық аспектілерін: заң шығарушылық бастамасын жүзеге асыру, заң жобасының Парламент Палаталарында өтуі, заңның жобасын жедел деп жариялау, келісім рәсімін қолдану, түзетулер енгізудің тәртібі, олардың көлемі, заңдарды жариялау мәселелерін қарады.

3. Сайлау жүйесі

Конституциялық Кеңес сайлау процесіне қатысты 8 нормативтік қаулы қабылдады. Бұл қаулыларда Конституцияның принциптеріне, жалпы ережелері мен нормаларына талдау жасалып, заң шығарушы орган үшін де, құқық қолданушылар үшін де айқындаушы рөл ойнайды.

Негізгі Заңың Мәжіліс депутаттығына сайлауға арналған бір мандатты аумақтық сайлау округтерін құруға қатысты жекелеген қағидаларын түсінудегі анықсыздықты Конституциялық Кеңес 2004 жылғы 12 ақпандағы № 1 қаулыда жойды. Кеңестің бұл шешімі Парламент 2004 жылғы 14 сәуірде қабылдаған "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Конституциялық заңға негіз етіп алынды.

Конституциялық Кеңес шешімдерінің сайлау туралы заңнаманың дамуына ықпалын талдай отырып, оның белсенді және бәсең сайлау құқығын жүзеге асыру кезіндегі азаматтық институтына қатысты құқықтық позициясын атап өту қажет. Кеңес партиялық тізімдер, депутаттыққа үміткерлерді тіркеу, Парламент депутаты-ның қайта сайлауға түсу мүмкіншілігі мәселелеріне қатысты қаулылар қабылдады.

Негізгі Заңның 10, 12-баптарының және өзге де ережелерінің нормаларына түсіндірме бере отырып, Конституциялық Кеңес, азаматтық институты Республика егемендігінің, тәуелсіздігі мен конституциялық құрылысының айқындаушы белгісі болып табылады, өйткені Конституцияға сай мемлекеттің азаматтарынан тұрағын Қазақстан халқы "мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы" болып табылады және "билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді", деп бекітті. Сондықтан Қазақстан азаматы ғана оған арнап Конституциямен, заңдармен және өзге де нормативтік құқықтық актілермен бекітілген құқықтар мен міндеттердің толық көлеміне ие бола алады. Басқа мемлекеттердің азаматтары бола тұрып, сонымен бір мезгілде Республиканың ұлттық паспорттарына ие болған адамдарға келетін болсақ, онда бір азаматтық туралы конституциялық принципке орай мұндай адамдар қазақстан азаматы деп танылмайды және олар үшін өзге, шектеулі конституциялық-құқықтық мәртебе көзделген, атап айтқанда, олар: Президент, Парламент, мәслихат депутаттары, судья лауазымдарына жіберілмейді.

4. Үкіметтің, соттардың және өзге де мемлекеттік органдардың құзыреті, қызметі. Судьялардың мәртебесі.

Конституциялық Кеңестің шешімдерінде Үкімет қызметінің кейбір институциялық-құқықтық аспектілері көрініс тапты. Атап айтқанда, мемлекеттік меншікті басқару жөніндегі өкілеттігін белгілейтін Конституцияның 66-бабы 4) тармақшасын; сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру және сыртқы сауданы дамыту жөнінде шаралар қолдану жөніндегі өкілеттігі туралы 66-баптың 5) тармақшасын; Премьер-Министрдің Парламенттің алдына Үкіметке сенім білдіру туралы мәселені қою жөніндегі құқығы туралы 61-баптың 7-тармағын; Үкімет орнынан түскен жағдайда, Үкімет мүшесі болып табылмайтын мемлекеттік саяси қызметшілердің орнынан түсуі мәселелері туралы 70-бапты; мемлекеттік кірісті қысқартуды немесе мемлекеттік шығысты көбейтуді көздейтін заң жобаларына үкіметтің қорытынды беруі туралы 61-баптың 1-тармағын қалай түсіну керектігі ашып көрсетілді.

Конституциялық Кеңестің 7 қаулысы сот органдарының өкілеттігіне ("сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады" Негізгі Заңның 76-бабының 2-тармағы), алқа заседательдерінің қатысуымен өтетін сот ісін жүргізу мәселелеріне (75-баптың 2-тармағы), судьяның мәртебесіне (Жоғарғы соттың судьясын сайлау тәртібіне; судья тәуелсіздігінің құқықтық негіздеріне; саяси партияларға, кәсіподақтарға мүше болуына тыйым салуға; өкілеттігін тоқтату негіздеріне) арналған. Прокуратура органдарының қызметі мәселелері Кеңесте 4 рет қарау нысаны болды.

Соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болатындығы көзделген Негізгі Заңның 16-бабының 2-тармағын жүзеге асыру механизмі туралы мәселені қарай отырып, Конституциялық Кеңес, Конституция мұны жалпы алғанда соттың да, прокурордың да құзыретіне жатқызады деп түсіндірді. Сот пен прокуратураның тұтқындауға (қамауда ұстауға) санкция беру жөніндегі тиісті процессуалдык, өкілеттігінің арақатынасы, сондай-ақ оларды қылмыстық процесте жүзеге асырудың тікелей нысандары салалық заңнаманың реттеу нысаны болып табылады.

Меншік қатынастары азаматтардың экономикалық құқықтарын жүзеге асыруы үшін негіз болып табылады. Бұл қатынастарды құқықтық реттеуде Конституцияның 6-бабының ережелері айқындаушы маңызға ие. Атап айтқанда, бұл баптың 1-тармағында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады делінген. Бұл конституциялық ереженің мағынасы Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 3 қарашадағы № 19/2 қаулысында ашып көрсетілген, онда былай делінеді: мемлекет меншіктің екі нысанының да субъектілеріне бұзылған құқықтарының қорғалуы мен қалпына келтірілуінің бірдей мүмкіншіліктеріне кепілдік береді. Бұл ретте мемлекеттік меншік иесі мен жеке меншік иесі нақты құқықтық қатынастарда жария салада (салық) болсын, жеке салада (келісім-шарт қарым-қатынастары) болсын бір ғана құқықтық режимге бағынады.

3. Негізгі Заңның кейбір талаптарын жүзеге асыру және конституциялық заңдылықты

қамтамасыз ету мәселелері

Негізгі Заңның әлеуеті мемлекет дамыған сайын және қажетті саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайларға, сондай-ақ заңдық кепілдіктерге қол жеткізілген сайын ашыла түседі. Алайда, Негізгі Заңның іс жүзінде барлық ережелерін қазірдің өзінде заң актілерінде іске асыруға толық мүмкіншілік барына қарамастан, олар толығымен жасалған жоқ.

Конституцияның 89-бабына сай Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару танылады, бірақ тиісті заң әлі күнге дейін қабылданбады. Бұл орайда, Негізгі заңның 92-бабының 4-тармағына сәйкес Республика заңнамасын Конституцияға сәйкестендіруді қамтамасыз ету мақсатында оған тексеру жүргізу 1997 жылғы қыркүйекке дейін соңына жетуге тиіс болатын, алайда ол аяқталудан әлі алыс, бұл Конституцияның талабы орындалмағанын айғақтайды.

Қазақстанның "Азаматтық және саяси құқықтар туралы" және "Экономикалық әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы" Халықаралық пактілерге қол қоюы және оларды бекіту жөніндегі жұмыстың басталуы оның жоғары демократиялық даму деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Сонымен бірге, осы халықаралық құжаттардың негізгі идеяларын бойына сіңірген Конституцияның “Адам және азамат” деп аталатын II бөлімнің ережелерін орындауға байланысты проблемалар баршылық.

Қылмыстық сот ісін жүргізу адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеумен ең көп байланысы бар сала болып табылады. Алайда, процеске қатысушылардың конституциялық кепілдіктері заңнамалық актілерде толық ашып көрсетілмеген.

Алқа заседательдерін қатыстыра отырып қылмыстық сот ісін жүргізу мүмкіншілігін көздейтін Конституцияның 75-бабы 2-тармағының ережесін жүзеге асыратын заң күні бүгінге дейін қабылданған жоқ.

Конституцияның 13-бабының 2-тармағы әркімнің сот арқылы қорғалу құқығын бекітеді. Дегенімен қылмыстан жәбірленушінің мүліктік құқықтарын қорғау әр кезде де тиісті түрде іске асырылып отырған жоқ, өйткені заң оның негізінен айыптының есебінен жүзеге асырылуын көздейді. Сол арқылы, залалдың орнын толтыру мүмкіншілігі сотталған адамның мүліктік жағдайына тәуелді болып қалады. Мәселен, 2004 жылы келтірілген материалдық залалдың жартысынан сәл көбінің ғана орны толтырылған (53,1%)-Соған орай қылмыстан жәбірленген азаматтардың мүліктік залалының орнын толтыруға мемлекеттің қаржылық жағынан қатысуы мәселесін зерделеу мақсатқа сай болар еді.

Конституцияның 13-бабының 3-тармағы әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығын бекітетініне қарамастан, бұл ереже заңда ең болмағанда қылмыстық процесс кезінде құқықтық қорғауға көбірек мұқтаж болатын адамдарға (кәмелетке толмағандар және т.б.) да қатысты іске асырылмаған. Әділет министрлігінің деректері бойынша Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қостанай, Қарағанды облыстарының бірқатар аудандарында тұрақты негізде заң көмегін көрсету осы уақытқа дейін ұйымдастырылмаған. Адвокаттарды мемлекет есебінен қаржыландырудың бюджеттік бағдарламасында көзделген қаражатты толық игермеу жағдайлары кездеседі, соның салдарынан 2004 жылы 2 млн. аса теңге пайдаланылмай қалған. Бұл проблеманың шешімін табу, қылмыстық істер бойынша тек айыпталушылар мен күдіктілер үшін ғана емес, жәбірленушілер мен куәгерлер үшін де заң көмегін көрсетудің моделін оңтайландыруда деп білеміз.

Конституцияның 39-бабының 1-тармағы бойынша адамның құқықтары мен бостандықтары тек заңдармен шектелуі мүмкін. Алайда, іс жүзінде көптеген заңдарда осы көрсетілген шектеулер аталып қана өтеді, ал оларды қолдану механизмі болса заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер мен регламенттеледі.

Мәселен, қылмыстық процесте стационарлы түрдегі сот-медициналық және сот-психиатриялық сараптама жүргізу шын мәнінде процессуалдық мәжбүрлеу шарасын қолданумен барабар екендігіне қарамастан, бұл аталған сараптамаларды адамдарға, соның ішінде қамауда отырған адамдарға қатысты жүргізуді ұйымдастыру заңмен реттелмеген.

"Алкоголизмге, нашақорлық пен уытқұмарлық дертіне шалдыққан ауруларды еріксіз емдеу туралы" Заң, ауруларды емдеуге байланысты шектеулерді бірге алғанда олардың Республика азаматтары ретіндегі барлық құқықтарын тани отырып, үкіметтің өз актісінде ауруларды ұстау режимін, емдеу және еңбегін ұйымдастыру тәртібін анықтау жолымен осындай шектеулерді белгілеу жөніндегі өкілеттігін бекітеді.

Адамгершілік қадір-қасиетін түсіретін және қоғамдық имандылыққа нұқсан келтіретін мас күйіндегі адамның құқықтарын шектеу сондай-ақ, Конституцияда талап етілетіндей заңнамалық деңгейде емес, Ішкі істер министрінің 1996 жылғы 25 қаңтардағы № 37 бұйрығына сәйкес іске асырылады.

Тиісті түрде құқықтық реттелмеудің дәл осындай жағдайы кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың және балалардың қараусыз қалуы мен қаңғыбастығының алдын алу саласында кездеседі, бұл жағдайларда оларды Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтарында ұстаудың тәртібі мен шарттары уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен Ережемен белгіленеді (Ішкі істер министрінің 2004 жылғы 25 желтоқсандағы № 708 бұйрығы).

Кәмелетке толмағандардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселесі ерекше қарау нысаны болып табылады. Соған орай, Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы судьяларының IV съезінде ұсынғанындай, мамандандырылған соттардан тұратын ювеналды әділет жүйесін құруға кірісудің уақыты жеткен сияқты. Сондай-ақ кәмелетке толмағандардың құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі тиісті заңнамалық базаны, мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдардың кешенін, олардың құқық бұзушылығының алдын алу мен шара қолданудың пәрменді механизмін құруға кірісу қажет. Ең маңыздысы, бұл міндетті шешу қылмыстық сот ісінің шеңберімен ғана шектеліп қалмауға тиіс.

Заңнамаға тұтастай сипаттама бере келе, құқықтарды шектеудің Конституцияның 39-бабы 1-тармағының ережелеріне шамалас келетін және қол жеткізілетін мақсаттарға барабар болатын, салмақ салудың ең аз құралдары заңдарда барлық жағдайда да көзделе бермейтіндігіне назар аудару қажет.

Негізгі Заң ережелерінің заңнама мен құқық қолдану практикасында тиімді түрде және өз уақытында орындалмауы оның маңызы мен беделін түсіріп, Конституцияның атына негізсіз сын айтылуына әкеп соқтырады. Мемлекеттік органдар мен олардың өкілдерінің Конституцияға атүсті қарауы азаматтардың құқықтық ой-санасына теріс ықпал етеді, ал бұл, жекелей алғанда конституциялық заңдылықтың да, жалпы алғанда заңдылықтың да жай-күйіне кері әсерін тигізеді.

Конституциялық Кеңестің шешімдерін орындау конституциялық заңдылықты қамтамасыз етудің маңызды элементі болып табылады, бұл шешімдер өзінің заңдық күші жағынан Конституция нормалары мен ережелерінің заңдық күшіне теңестіріледі (Негізгі Заңның 74-бабы, Кеңестің 2001 жылғы 13 желтоқсандағы № 19 қаулысы). Алайда, практика көрсеткеніндей, бұл шешімдердің жүзеге асырылуы өткір проблема болып отыр, бұл проблема нормативтік құқықтық актіні орындамау немесе тиісті түрде орындамау секілді жалпы проблеманың бір бөлігі болып табылады.

Мәселен, Конституцияның 7-бабының 1-тармағы қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін береді. Негізгі Заңның 93-бабына сәйкес осы норманы жүзеге асыру мақсатында Үкімет, жергілікті өкілді және атқарушы органдар арнаулы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының барлық азаматтары мемлекеттік тілді еркін әрі тегін меңгеруі үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасауға міндетті. Алайда, Конституцияның осы ережелерін мемлекеттік органдардың орындауы тиісті деңгейде емес. Оның нәтижесі, атап айтқанда, адамның құқықтары мен бостандықтарына тікелей қатысты нормативтік құқықтық актілерде, соның ішінде кодификациялаудан өткендерінде де, заңның нормаларын бір мағынада түсінбеуге әкеп соқтыратын кемшіліктердің, сондай-ақ қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерде тікелей қайшылықтардың болуынан көрінеді. Бұл орайда, Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 29 қазандағы № 20/2 қаулысынан нормативтік құқықтық актілердің қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінің бірдей болу қажеттігі туындайды. Бұл талапты орындамау конституциялық заңдылықты көпе-көрнеу бұзу болып табылады.

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасында 1994 жылғы 10 желтоқсанда жасалған, "Байқоңыр" кешенін жалға беру туралы Шарттың және "Байқоңыр" кешені аумағында құқық тәртібін қамтамасыз етудегі құқық қорғау органдарының өзара іс-әрекет жасауы туралы Келісімнің Ресей Федерациясы құқық қорғау органдары мен соттарының юрисдикциясы Қазақстан аумағында қазақстандық, азаматтарға катысты тарауына жол бермеу бөлігіндегі ережелері ұзақ уақыттан бері Кеңестің 2001 жылғы 7 мамырдағы № 6/2 қаулысына сейкестендірілмей отыр.

Республика Жоғарғы Кеңесінің 1995 жылғы 28 ақпандағы № 317-ХІІІ қаулысымен бекітілген, "Ресей Федерациясының аумағында Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын Ресей Федерациясы азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы" 1995 жылғы 20 қаңтардағы Шарт Конституцияға, сондай-ақ Конституциялық Кеңестің 2003 жылғы 1 желтоқсандағы № 12 қаулысына сәйкес емес. Қолданыстағы Конституция қабылданғанға дейін жасалған Шарт оның ережелеріне (4 жене 33-баптарына), сондай-ақ Кеңестің қаулысына қайшы келеді, өйткені Тараптармен келісілген тәртіпке сәйкес басқа мемлекеттің азаматтарына барлық деңгейлердегі жергілікті атқарушы билік органдарындағы лауазымдарды, соның ішінде басшы лауазымдарды да иеленуге жол береді.

Сот төрелігінің пәрменділігі көбінесе сот шешімдерінің орындалуымен қамтамасыз етіледі. Бюджеттік ұйымдардан ақша қаражатын уақытында өндіріп алу өткір мәселе күйінде қалуда. Республикалық және жергілікті бюджеттерді құрастыру кезінде жеткіліксіз қаржы бөлу қарыздық міндеттемелерді орындамаудың немесе уақтылы орындамаудың бір себебі болып табылады. Бюджет қаржысын өндіріп алу туралы сот актілерін тиімді түрде орындауға "Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдарының резервтерін пайдалану Ережесін бекіту туралы" Үкіметтің 2004 жылғы 27 желтоқсандағы № 1405 қаулысы және Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 1999 жылғы 14 сәуірдегі № 151 бұйрығымен бекітілген, Республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің атқарушылық құжаттарды орындау тәртібі туралы нұсқаулық кедергі болуда. Бұл көрсетілген нормативтік құқықтық актілер, мемлекеттік меншік пен жеке меншіктің бірдей қорғалатындығы туралы конституциялық принциптен келіп туындайтын, мемлекеттік мекемелердің жауапкершілігін оларды ұстау үшін бекітілген смета шегінде шектеуге жол берілмейтіндігі бөлігіндегі Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 3 қарашадағы 19/2 қаулысына сәйкес келмейді.

Конституциялық Кеңес шешімдерінің міндетті түрде және уақтылы орындалуын қамтамасыз ететін механизмді жасау қажеттігі осы келтірілген мысалдардан айқын көрінеді, бұл конституциялық заңдылықты нығайту және Конституцияны, тұтас алғанда құқықты құрметтеуге тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік маңызды міндет болып табылады.

Конституциялық Кеңес шешімдерінің орындалуын қамтамасыз ету мақсатында мынадай:

1) Кеңестің құқықтық позицияларын норма шығармашылық қызметінде ескеру үшін оның барлық қорытынды шешімдеріне Парламентте және Үкіметте міндетті мониторинг орнату туралы;

2) Үкіметтің және өзге де орталық мемлекеттік органдардың 2 ай ішінде:

Конституцияға сәйкес емес деп танылған заңдық күші жоғарырақ актіге негізделген;

Конституциялық Кеңестің қаулыларында берілген, Конституцияны түсіндіруге қайшы келетін ережелері бар барлық нормативтік құқықтық актілерді Кеңестің қаулыларына сәйкес келтіру туралы мәселелерді реттеу үшін заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізген жөн болар еді.

Осы көрсетілген шаралар, Кеңестің пікірінше, сақтау міндеті қоғамдық қатынастардың барлық субъектілеріне және бірінші кезекте, мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарына жүктелген конституциялық заңдылықты нығайту жөніндегі іс-шаралар кешенінің үйлесімді бөлігіне айналар еді.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі

О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан (заслушано на совместном заседании Палат Парламента Республики Казахстан 27 июня 2005 года)

Послание Конституционного Совета Республики Казахстан, 2005 г.

В соответствии с подпунктом 11) статьи 53 Конституции Республики Казахстан Парламенту Республики Казахстан направляется ежегодное Послание о состоянии конституционной законности в стране.

В 2005 году исполняется 10 лет Конституции Республики Казахстан. Это вполне достаточное время, чтобы убедиться, что Конституция стала созидающим началом успешного движения к высоким стандартам в сфере государственности и права, обеспечения прав и свобод человека и гражданина.

Этим объясняется необходимость подвести некоторые итоги десятилетнего опыта конституционного строительства.

1. Основные итоги конституционного развития

Конституция занимает приоритетное положение в правовой системе страны. В ней закрепляются базовые идеи, определяющие характер общества, экономики, политики, социальной сферы, государства и права, устанавливаются пределы и характер государственного регулирования. Конституция определяет основные начала внешней политики государства, соотношение международного и национального права.

Конституция Республики как первоисточник правовых постулатов новой формации заложила в основу государственного механизма президентскую форму правления, обеспечив тем самым на законодательном уровне создание и функционирование качественных юридических конструкций практически для всех сфер общественной и государственной жизни. Гарантом незыблемости Конституции, консолидирующим ядром государственно-правовой системы, обеспечивающим единство и координацию всех государственных институтов, является Президент Республики Казахстан.

За 10 лет принято 12 кодексов и свыше 300 законов в сферах государственного управления, экономической деятельности, социального обеспечения, здравоохранения, образования и науки. Проведенная кодификация юридических норм в наиболее значимых сферах, а также принятие отраслевых законов создали жизнеспособную правовую систему Казахстана.

Одним из главных достоинств Основного закона является провозглашение им высшей ценностью человека, его жизни, прав и свобод на уровне, соответствующем международным стандартам. Признание, соблюдение и защита прав и свобод человека и гражданина - многоаспектно закрепленная в законодательстве страны обязанность государства, его органов и должностных лиц.

Важнейшим событием в жизни страны в текущем году стало Послание Главы государства народу Казахстана "Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации". Новые инициативы Президента республики Н.А. Назарбаева свидетельствуют о стремлении государства обеспечить достойную жизнь гражданам, последовательном продвижении Казахстана по пути построения демократического, правового и социального государства.

Своевременным стало также издание Президентом республики Указа "О мерах по дальнейшему использованию потенциала Конституции Республики Казахстан". Тем самым четко обозначено, что Конституция обладает ресурсами, достаточными для дальнейшего политического развития страны, что позволяет решать возникающие проблемы путем совершенствования законодательства.

2. Деятельность Конституционного совета Республики Казахстан по осуществлению конституционного контроля

За период своей деятельности со дня образования Конституционный совет рассмотрел 142 обращения, из них в 107 случаях на открытых заседаниях приняты итоговые решения. По 34 обращениям отказано в принятии к конституционному производству, по 10 - производство прекращено.

По субъектам обращений статистика выглядит следующим образом:

№ п/п	Субъект обращения	Всего поступило обращений	в т.ч. в 2004 году
1.	Президент	16	2
2.	Председатель Сената Парламента	7	-
3.	Председатель Мажилиса Парламента	13	-
4.	Председатели палат Парламента (совместно)	2	-
5.	Депутаты Парламента (не менее одной пятой части от их общего числа)	33	3
6.	Премьер-Министр	17	1
7.	Суды	54	2

Конституционным советом рассмотрено:

- об официальном толковании норм Конституции - 67 обращений;

- о соответствии Конституции законов, принятых Парламентом и представленных на подпись Главе государства, - 20. Неконституционными признаны 9 законов;

- представления судов в соответствии со статьей 78 Конституции - 54. Не соответствующими Конституции признаны 10 норм законов и международных актов.

В решениях, принятых советом, значительное место занимают вопросы конституционных прав и свобод человека и гражданина (41,1 % из всего количества рассмотренных обращений).

При этом 18 нормативных постановлений Конституционного совета касаются вопросов обеспечения конституционного принципа равенства всех перед законом и судом, недопущения дискриминации (статья 14 Основного закона).

По мотивам создания дискриминационных и несправедливых условий реализации основных прав и свобод, в том числе нарушения принципа равенства граждан перед законом и судом, Конституционным советом были признаны не соответствующими Конституции:

- часть третья статьи 261 Кодекса об административных правонарушениях Казахской ССР;

- часть вторая пункта 6.12 статьи 6 Договора аренды комплекса "Байконур", статьи 5 и 11 Соглашения о взаимодействии правоохранительных органов в обеспечении правопорядка на территории комплекса "Байконур" между правительствами Республики Казахстан и Российской Федерации;

- Закон "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам вероисповедания и деятельности религиозных объединений";

- пункт 3 статьи 15 Закона "О нотариате".

Осуществлению гражданами права на судебную защиту (пункт 2 статьи 13 Основного закона) посвящены 10 итоговых решений совета.

Решения Конституционного совета касались также вопросов конституционных условий реализации и гарантий прав граждан на:

- частную собственность;

- социальное, в том числе пенсионное, обеспечение;

- личную свободу;

- свободу объединения;

- участие в выборах (активное и пассивное избирательное право);

- равный доступ к государственной службе.

Предметом рассмотрения совета также были вопросы свободы слова и права на свободное получение и распространение информации.

В 2004 году по обращению Президента республики Конституционным советом признан неконституционным Закон "О средствах массовой информации" ввиду несоответствия его отдельных норм общим положениям и принципам Конституции, из которых вытекают гарантии обеспечения конституционного права на свободу слова, закрепленного пунктом 1 статьи 20 Основного закона.

Значимость общих положений Конституции республики, содержащихся в ее первом разделе, заключается в том, что они закрепляют основные устои и принципы конституционного строя и государственности Казахстана. Нормы указанного раздела рассматривались в 19 итоговых решениях Конституционного совета.

Так, при толковании пункта 2 статьи 2 Основного закона совет в постановлении от 23 апреля 2003 года № 4 указал на необходимость обеспечения государством целостности, неприкосновенности и неотчуждаемости своей территории.

Большая часть рассмотренных обращений (67,2%) в практике деятельности Конституционного совета прямо или косвенно затрагивает положения Конституции Республики Казахстан, касающиеся вопросов организации публичной власти. В их числе:

1. Статус и полномочия Президента Республики Казахстан.

В решении Конституционного совета от 9 октября 1998 года № 9/2 разъяснены нормы пункта 2 статьи 41 Основного закона в части требования к кандидату на должность Президента о свободном владении им государственным языком. Ряд постановлений Конституционного совета посвящен законодательным полномочиям Главы государства.

2. Вопросы компетенции, организации деятельности Парламента республики и статуса его депутатов. Законодательный процесс. Взаимоотношения законодательной и исполнительной ветвей власти.

Важным с точки зрения уяснения компетенции законодательного органа является разъяснение совета о том, что перечень полномочий Парламента, закрепленных в Конституции, является исчерпывающим, и его расширение или сужение возможны только в случае внесения изменений и дополнений в Основной закон (постановление Конституционного совета от 15 октября 1997 года № 17/2).

В 12 постановлениях Конституционного совета уточнены конституционные положения, регламентирующие вопросы статуса депутатов Парламента республики.

В правовых позициях Конституционного совета нашли отражение и различные стороны взаимоотношений Парламента и Правительства в рамках системы конституционных сдержек и противовесов (решение вопроса о доверии Правительству и другие).

Советом также рассмотрены конституционные аспекты практически всех стадий законодательного процесса: реализация законодательной инициативы, прохождение законопроекта в палатах Парламента, объявление проекта закона срочным, применение согласительных процедур, порядок внесения поправок, их объем, вопросы опубликования законов.

3. Избирательная система.

Конституционный совет принял 8 нормативных постановлений, касающихся избирательного процесса. Они содержат анализ принципов, общих положений и норм Конституции, играют определяющую роль как для законодательного органа, так и для правоприменителя.

Неопределенность в понимании отдельных положений Основного закона, касающихся образования одномандатных территориальных избирательных округов для выборов в депутаты Мажилиса, была устранена Конституционным советом в постановлении от 12 февраля 2004 года № 1. Это решение совета легло в основу принятого Парламентом 14 апреля 2004 года Конституционного закона "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон "О выборах в Республике Казахстан".

Анализируя влияние решений Конституционного совета на развитие избирательного законодательства, необходимо отметить его правовую позицию в отношении института гражданства при реализации пассивного и активного избирательного права. Советом приняты постановления, которые касаются вопросов партийных списков, регистрации кандидатов в депутаты и возможности их повторного баллотирования в Парламент.

Давая официальное толкование нормам статей 10, 12 и других положений Основного закона, Конституционный совет установил, что институт гражданства является определяющим признаком суверенитета, независимости и конституционного строя республики, поскольку, согласно Конституции, народ Казахстана, состоящий из его граждан, является "единственным источником государственной власти" и "осуществляет власть непосредственно через республиканский референдум и свободные выборы, а также делегирует осуществление своей власти государственным органам". В этой связи только гражданин Казахстана обладает полным объемом прав и обязанностей, установленных для него Конституцией, законами и иными нормативными правовыми актами. Что касается лиц, являющихся гражданами других государств и имеющих одновременно национальные паспорта республики, то в силу конституционного принципа моногражданства такие лица не признаются гражданами Казахстана и для них предусмотрен иной, ограниченный, конституционный статус: они, в частности, не допускаются к должностям Президента, депутатов Парламента и маслихатов, судей.

4. Компетенция, деятельность Правительства, судов и иных государственных органов. Статус судей.

В постановлениях Конституционного совета нашли отражение некоторые конституционно-правовые аспекты деятельности Правительства. В частности, раскрыто понимание подпункта 4) статьи 66 Конституции, устанавливающего полномочие Правительства по управлению государственной собственностью; подпункта 5) статьи 66 - о полномочии по реализации внешнеэкономической политики и принятию мер по развитию внешней торговли; пункта 7 статьи 61 - о праве Премьер-Министра ставить перед Парламентом вопрос о доверии Правительству; статьи 70 - о вопросах отставки политических государственных служащих, не являющихся членами Правительства, в случае отставки Правительства; пункта 1 статьи 61 - о даче Правительством заключений на законопроекты, предусматривающие сокращение государственных доходов или увеличение государственных расходов.

Полномочиям судебных органов ("судебная власть распространяется на все дела и споры, возникающие на основе Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров республики" - пункт 2 статьи 76 Основного закона), вопросам судопроизводства с участием присяжных заседателей (пункт 2 статьи 75), статуса судьи (порядок избрания судей Верховного суда; правовые основы независимости судей; запрет на вступление в политические партии, профсоюзы; основания прекращения полномочий) посвящено 7 постановлений Конституционного совета. Вопросы деятельности органов прокуратуры были предметом рассмотрения советом 4 раза.

Рассматривая вопрос о механизме реализации пункта 2 статьи 16 Основного закона, в соответствии с которым санкционирование ареста и содержания под стражей может быть осуществлено судом или прокурором, Конституционный совет разъяснил, что Конституция относит это к компетенции как суда, так и прокуратуры. Соотношение же соответствующих процессуальных полномочий суда и прокуратуры по санкционированию ареста (содержания под стражей), а также непосредственные формы их реализации в уголовном процессе являются предметом регулирования отраслевого законодательства.

Базовыми для реализации гражданами своих экономических прав являются отношения собственности. Определяющее значение в правовом регулировании этих отношений имеют положения статьи 6 Конституции. В частности, в пункте 1 этой статьи сказано, что государственная и частная собственность признаются и равным образом защищаются. Смысл этого конституционного положения раскрыт в постановлении Конституционного совета от 3 ноября 1999 года № 19/2, которое гласит, что государство гарантирует равные возможности защиты и восстановления нарушенных прав субъектам обеих форм собственности. При этом государственный и частный собственники в конкретных правоотношениях подчиняются одному и тому же правовому режиму как в публичной (налоги), так и в частной (договорные взаимоотношения) сферах.

3. Вопросы реализации некоторых требований Основного закона и обеспечения конституционной законности

Потенциал Конституции раскрывается по мере развития государства и достижения необходимых политических, экономических и социальных условий, а также юридических гарантий. Однако, несмотря на наличие положения Основного закона в законодательных актах, это сделано не в полном объеме.

Согласно статье 89 Конституции, в Республике Казахстан признается местное самоуправление, но соответствующий закон до сих пор не принят. Между тем в соответствии с пунктом 4 статьи 92 Основного закона ревизия законодательства республики с целью обеспечения его соответствия Конституции должна была быть закончена до сентября 1997 года, однако она еще далека от завершения, что свидетельствует о невыполнении требования Конституции.

Подписание Казахстаном международных пактов "О гражданских и политических правах" и "Об экономических, социальных и культурных правах" и начатая работа по их ратификации являются показателем высокого уровня его демократического развития. Вместе с тем имеются проблемы, связанные с выполнением положений раздела II Конституции - "Человек и гражданин", впитавшего в себя основные идеи этих международных документов.

Сферой, в максимальной степени связанной с ограничением прав и свобод человека и гражданина, является уголовное судопроизводство. Однако конституционные гарантии участников процесса раскрыты в законодательных актах не в полной мере.

До настоящего времени не принят закон, реализующий положение пункта 2 статьи 75 Конституции, предусматривающего возможность уголовного судопроизводства с участием присяжных заседателей.

Пункт 2 статьи 13 Конституции закрепляет право каждого на судебную защиту. Между тем защита имущественных прав потерпевшего от преступления не всегда осуществляется должным образом, так как закон предусматривает ее реализацию в основном за счет виновного. Тем самым возможность возмещения ущерба зависит от имущественного положения осужденного. К примеру, в 2004 году было возмещено чуть более половины причиненного материального ущерба (53,1%). В связи с этим представляется целесообразным изучить вопрос финансового участия государства в возмещении имущественного вреда гражданам, пострадавшим от преступлений.

Несмотря на то, что пункт 3 статьи 13 Конституции предусматривает право каждого на получение квалифицированной юридической помощи, данное положение не реализовано в законе даже применительно к лицам, нуждающимся в повышенной правовой защите (несовершеннолетние и другие). По данным Министерства юстиции, до настоящего времени предоставление юридической помощи на постоянной основе не обеспечено в ряде районов Актюбинской, Западно-Казахстанской, Костанайской, Карагандинской областей. Имеются случаи неполного освоения средств, предусмотренных бюджетной программой финансирования адвокатов за счет государства, в результате чего в 2004 году не использовано более 2 млн. тенге. Решение проблемы видится в оптимизации модели предоставления юридической помощи по уголовным делам, причем не только обвиняемым и подозреваемым, но и потерпевшим, свидетелям.

Из пункта 1 статьи 39 Конституции следует, что права и свободы человека могут быть ограничены только законами. Однако на практике многие законы содержат лишь упоминание об указанных ограничениях, механизм же их применения регламентируется подзаконными нормативными правовыми актами.

Так, несмотря на то, что производство стационарной судебной медицинской и судебной психиатрической экспертиз в уголовном процессе по существу тождественно применению меры процессуального принуждения, организация производства указанных экспертиз, в том числе в отношении лиц, находящихся под стражей, законом не урегулирована.

Закон "О принудительном лечении больных алкоголизмом, наркоманией и токсикоманией", признавая за больными все права граждан республики с ограничениями, связанными с их лечением, закрепляет полномочие по установлению таких ограничений за Правительством путем определения в его акте режима содержания, порядка лечения и организации труда больных.

Ограничение прав человека, находящегося в нетрезвом состоянии, оскорбляющем человеческое достоинство и общественную нравственность, осуществляется также не на законодательном уровне, а в соответствии с приказом министра внутренних дел от 25 января 1996 года № 37.

Аналогичная ситуация ненадлежащего правового урегулирования встречается в сфере профилактики правонарушений среди несовершеннолетних и предупреждения детской безнадзорности и беспризорности, когда порядок и условия содержания несовершеннолетних в центрах временной изоляции, адаптации и реабилитации несовершеннолетних устанавливаются Положением, утвержденным уполномоченным государственным органом (приказ министра внутренних дел от 25 декабря 2004 года № 708).

Вопросы охраны и защиты прав и свобод несовершеннолетних являются предметом особого рассмотрения. В этой связи представляется своевременным приступить к созданию системы ювенальной юстиции, включающей в себя, как было предложено Главой государства на IV съезде судей Республики Казахстан, специализированные суды. Требуется также приступить к формированию соответствующей законодательной базы, комплекса государственных и негосударственных структур по защите прав и интересов несовершеннолетних, действенного механизма профилактики и реагирования на их правонарушения. Важно, чтобы решение данной задачи не было ограничено только рамками уголовного судопроизводства.

Характеризуя законодательство в целом, необходимо обратить внимание на то, что не во всех случаях законы предусматривают наименее обременительные средства ограничения прав, пропорциональные достигнутым целям и соразмерные положениям пункта 1 статьи 39 Конституции.

Недостаточно эффективная и несвоевременная реализация положений Основного закона в законодательстве и правоприменительной практике принижает его значение и авторитет, порождает необоснованную критику Конституции. Факты ненадлежащего отношения государственных органов и их представителей к Конституции негативно влияют на правосознание граждан, что отрицательно сказывается на состоянии законности вообще и конституционной в частности.

Важным элементом обеспечения конституционной законности является исполнение решений Конституционного совета, которые по своей юридической силе приравниваются к нормам и положениям Конституции (статья 74 Основного закона, постановление совета от 13 декабря 2001 года № 19). Однако, как показывает практика, достаточно остро стоит проблема реализации этих решений, которая является частью общей проблемы - неисполнения или ненадлежащего исполнения нормативных правовых актов.

Так, пункт 1 статьи 7 Конституции придает казахскому языку статус государственного. В соответствии со статьей 93 Основного закона в целях реализации указанной нормы Правительство, местные представительные и исполнительные органы обязаны создать все необходимые организационные, материальные и технические условия для свободного и бесплатного овладения государственным языком всеми гражданами страны в соответствии со специальным законом. Однако выполнение государственными органами данных положений Конституции не соответствует должному уровню. Результаты проявляются, в частности, в том, что нормативные правовые акты, в том числе кодифицированные, непосредственно касающиеся прав и свобод человека, нередко содержат погрешности, приводящие к неоднозначному толкованию норм закона, а подчас и прямые противоречия между текстами на казахском и русском языках. Между тем из постановления Конституционного совета от 29 октября 1999 года № 20/2 вытекает необходимость полной идентичности текстов нормативных правовых актов на казахском и русском языках. Невыполнение этого требования является грубым нарушением конституционной законности.

Длительное время не приводятся в соответствие с постановлением совета от 7 мая 2001 года № 6/2 положения Договора аренды комплекса "Байконур" и Соглашения о взаимодействии правоохранительных органов в обеспечении правопорядка на территории комплекса "Байконур" между правительствами Республики Казахстан и Российской Федерации, заключенного 10 декабря 1994 года, в части недопущения распространения юрисдикции правоохранительных органов и судов России в отношении казахстанских граждан на территории Казахстана.

Не соответствует Конституции, а также постановлению Конституционного совета от 1 декабря 2003 года № 12 Договор от 20 января 1995 года "О правовом статусе граждан Республики Казахстан, постоянно проживающих на территории Российской Федерации, и граждан Российской Федерации, постоянно проживающих на территории Республики Казахстан", ратифицированный постановлением Верховного совета Республики от 28 февраля 1995 года № 317-ХШ. Заключенный до принятия действующей Конституции Договор противоречит ее положениям (статьям 4 и 33), а также постановлению совета, поскольку допускает занятие гражданами иного государства должностей, в том числе руководящих, во всех уровнях местных органов исполнительной власти в соответствии с согласованным сторонами порядком.

Действенность правосудия во многом обеспечивается исполнением судебных решений. Острой остается проблема несвоевременного взыскания денежных средств с бюджетных организаций. Одной из причин неисполнения либо несвоевременного исполнения долговых обязательств является выделение недостаточных средств при формировании республиканского и местных бюджетов. Эффективному исполнению судебных актов о взыскании бюджетных средств препятствуют постановление Правительства от 27 декабря 2004 года № 1405 "Об утверждении Правил использования резервов Правительства Республики Казахстан и местных исполнительных органов" и Инструкция о порядке исполнения исполнительных документов государственными учреждениями, финансируемыми из республиканского и местных бюджетов, утвержденная приказом министра финансов Республики Казахстан от 14 апреля 1999 года № 151. Указанные нормативные правовые акты не согласуются с постановлением Конституционного совета от 3 ноября 1999 года № 19/2 в части недопустимости ограничения ответственности государственных учреждений пределами утвержденной сметы на их содержание, что вытекает из конституционного принципа о равной защите государственной и частной собственности.

Из приведенных примеров очевидна необходимость создания механизма, обеспечивающего обязательное и своевременное исполнение решений Конституционного совета, что является важной государственной задачей по укреплению конституционной законности и воспитанию уважения к Конституции и праву в целом.

С целью обеспечения исполнения решений Конституционного совета представляется целесообразным внести изменения и дополнения в законодательство для урегулирования следующих вопросов:

1) об установлении в Парламенте и Правительстве обязательного мониторинга всех итоговых решений совета для учета его правовых позиций в нормотворческой деятельности;

2) о приведении в течение 2 месяцев Правительством и другими центральными государственными органами в соответствие с постановлениями Конституционного совета всех нормативных правовых актов:

- основанных на признанном не соответствующим Конституции акте более высокой юридической силы;

- содержащих положения, противоречащие толкованиям Конституции, данным в постановлениях Конституционного совета.

Указанные меры, по мнению совета, станут гармоничной частью комплекса мероприятий по укреплению конституционной законности, обязанность соблюдения которой лежит на всех субъектах общественных отношений и, в первую очередь, на государственных органах и их должностных лицах.

Конституционный Совет Республики Казахстан