ИПС "Әділет"

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі, Төраға И.И.Рогов, Кеңес мүшелері Н.В.Белоруков, В.А.Малиновский, А.М.Нұрмағамбетов, Ү.М.Стамқұлов қатысқан құрамда, мыналардың:

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының өкілі - Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты И.Ә.Әміровтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің өкілі - Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты Н.Н.Турецкийдің,

Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілдері - Қазақстан Республикасының Әділет министрі З.Я.Балиеваның және Қазақстан Республикасының Әділет вице-министрі Д.Р.Құсдәулетовтың,

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының өкілі - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі алқасының төрағасы Ә.Т.Жүкеновтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі - Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі - Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің орынбасары А.Ж.Шпекбаевтың,

Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілі - Адам құқықтары жөніндегі Ұлттық орталықтың басшысы В.А.Калюжныйдың,

Қазақстанның адвокаттар одағының өкілі - Қазақстанның адвокаттар одағының президенті Ә.Қ.Түгелдің қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Алматы облысы Қапшағай қалалық сотының Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабының бірінші және төртінші бөліктерін конституциялық емес деп тану туралы ұсынысын қарады.

Конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, баяндамашы - Конституциялық Кеңестің мүшесі Н.В.Белоруковтың хабарлауын, отырысқа қатысушылардың және сарапшының - заң ғылымдарының докторы, профессор А.А.Матюхиннің сөйлеген сөздерін тыңдап, сарапшылардың - Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі, заң ғылымдарының докторы, профессор С.З.Зимановтың және Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі, заң ғылымдарының докторы, профессор Ғ.С.Сапаргалиевтің қорытындыларымен, сондай-ақ маманның - заң ғылымдарының докторы, профессор Е.И.Қайыржановтың қорытындысымен танысып шығып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі мынаны

анықтады:

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесіне 2008 жылғы 28 қаңтарда Алматы облысы Қапшағай қалалық сотының, қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекемелердегі адамдар тобының осы мекемелердің қалыпты қызмет тәртібін тұрақсыздандыру не мекемелер қызметкерлерінің заңды қызметіне кедергі жасау мақсатында дене мүшелерін зақымдағаны, сондай-ақ адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша не өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш қолданып дәл осындай әрекеттер жасағаны үшін қылмыстық жауаптылығын көздейтін, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабының бірінші және төртінші бөліктерін конституциялық емес деп тану туралы ұсынысы келіп түсті.

Ұсыныстан келіп шығатыны, Қапшағай қалалық сотының іс жүргізуінде бір топ адамды Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабының төртінші бөлігінде көзделген қылмысты жасағаны үшін айыптау жөніндегі қылмыстық іс жатыр. Сотта істі қарау барысында қорғау тарабы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекемелердегі адамдар тобының осы мекемелердің қалыпты қызмет тәртібін тұрақсыздандыру не мекемелер қызметкерлерінің заңды қызметіне кедергі жасау мақсатында дене мүшелерін зақымдағаны үшін қылмыстық жауаптылығын белгілейтін нормасын конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгіну жөнінде өтініш мәлімдеді. Өтініш авторларының пікірінше, дене мүшелерін зақымдау сотталғандардың өз құқықтары мен бостандықтарын мекеме әкімшілігінің заңсыз әрекеттерінен қорғау тәсілі болып табылады және олардың құқық субъектісі ретінде танылу және өз пікірін еркін білдіру құқығынан келіп шығады.

Осыған байланысты, сот Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабына сәйкес қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұрып, "Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабының бірінші бөлігін және төртінші бөлігін (26.03.07 жылғы N 240 ҚР Заңының редакциясында) дене мүшелерін зақымдағаны үшін жауаптылыққа қатысты қолданыста Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес емес деп тану" туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінді.

1997 жылғы 16 шілдедегі N 167-1 Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабы бірінші және төртінші бөліктерінің ("Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық-атқару жүйесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2007 жылғы 26 наурыздағы N 240-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңының редакциясында) конституциялылығын тексерген кезде Конституциялық Кеңес мынаны негізге алды.

1. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы), бұл мемлекет үшін жалпы адамзат құндылықтарының басымдығы болатынын айғақтайды (Конституциялық Кеңестің 2001 жылғы 21 желтоқсандағы N 18/2 және 2006 жылғы 13 шілдедегі N 4 қаулылары) және мемлекет үшін "адамға... қамқорлық жасаудан асқан маңызды міндет жоқ екенін білдіреді (Конституциялық Кеңестің 2007 жылғы 28 мамырдағы N 5 қаулысы )".

Негізгі Заңның 12-бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес "Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беріледі", "адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады". Бұл нормалардың мазмұнынан келіп шығатыны, адам құқықтары мен бостандықтарына мемлекет Конституцияда және соған сәйкес келетін нормативтік құқықтық актілерде белгіленген шектерде кепілдік береді, және осы құқықтар мен бостандықтарды іске асырудың шарттары мен тәртібін белгілейтін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді әзірлеп, қабылдау кезінде негіз етіп алынады (Конституциялық Кеңестің 1996 жылғы 28 қазандағы N 6/2 және 2007 жылғы 18 сәуірдегі N 4 қаулылары).

Мемлекеттің адамға қатысына байланысты Конституция жария еткен ережелер Республикада адамның және азаматтың мәртебесін құқықтық реттеудің барлық аспектілерін шешудің алғышарты болып табылады. Негізгі Заңда адамның, оның құқықтары мен бостандықтарының ең қымбат қазына деп танылуы, конституциялық түрде ұйымдасқан қоғамның негізін құрайтын және әркімге өзін-өзі қалай ұстауын заң шеңберінде таңдауына заңды түрде танылған және мемлекет қорғайтын мүмкіндік беретін конституциялық құрылыстың түбегейлі принципі болып табылады.

Адамның құқық субъектісі ретінде танылу құқығына кепілдік бере отырып, Конституция оған өзінің құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға мүмкіншілік береді (13-баптың 1-тармағы).

Республика Конституциясының "Адам және азамат" деп аталатын II бөлімінде баянды етілген адамның және азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтары, солардың ішінде құқық субъектісі ретінде танылу құқығы ( 13-баптың 1-тармағы), өмір сүруге құқығы (15-баптың 1-тармағы), жеке басының бостандығына құқығы ( 16-баптың 1-тармағы), қадір-қасиетіне қол сұғылмауына құқығы ( 17-баптың 1-тармағы), сөз еркіндігі ( 20-баптың 1 және 2-тармақтары) және басқалары, әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады және олардан ешкім айыра алмайды ( 12-баптың 2-тармағы), ал 13-баптың 1-тармағымен, 15-баптың 1-тармағымен, 16-баптың 1-тармағымен және 17-баптың 1-тармағымен көзделген құқықтар мен бостандықтар, оның үстіне, - ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс (Конституцияның 39-бабының 3-тармағы). Оларға жеке тұлғаның ерік бостандығын және содан келіп шығатын іс-әрекеттерінің дербестігін тану негіз етіп алынған. Тиісінше, табиғи жаратылысынан осындай құқықтар мен бостандықтарға ие адам және азамат оларға өз қалауынша иелік ете алады. Аталған Негізгі Заң нормаларына олардың бірыңғайлығы мен жүйелік тұтастығы тұрғысында жасалған талдаудан келіп шығып, қаралып отырған өтініш нысанына қатысты қолданыста бұл әркімнің өз өмірі мен денсаулығына еркін түрде (соның ішінде өзіне өзі зиян келтіру секілді нысанында да), егер ол конституциялық және заңмен жүктелген өзге де міндеттерді атқарудан жалтарумен байланысты болмаса, басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбаса және конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмесе (Конституцияның 12-бабының 5-тармағы, 34-бабының 1-тармағы және 36-бабы ), иелік етуге хақылы екендігін білдіреді.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Конституциялық Кеңесінің 17.04.2017 № 2 нормативтік қаулысымен.

2. Қоғамнан оқшаулау жағдайында өмір сүру үшін енгізбесе болмайтын шектеулерді ескере отырып, бас бостандығынан айрылған адамдар Қазақстанда Конституцияда және Республика таныған халықаралық-құқықтық құжаттарда кепілдік берілген барлық құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, бұл адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1990 жылғы 14 желтоқсандағы 45/ІІІ резолюциясымен қабылданған, Қамаудағыларға қараудың негізгі принциптерінің 5-бабына сәйкес, түрмеге қамауға байланысты анық қажет болатын шектеулерді қоспағанда, қамалғандардың бәрі Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде және Біріккен Ұлттар Ұйымының өзге де құжаттарында баяндалған адам құқықтары мен түбегейлі бостандықтарынан пайдаланады.

Республика Конституциясы сөз еркіндігін жариялайды және оған кепілдік береді ( 20-баптың 1 және 2-тармақтары), бұл, еркін ақпарат алу және тарату құқығымен қатар, еркін пікір білдіруді көздейді. Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200А (XXI) резолюциясымен қабылданып, Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 28 қарашадағы N 91-III Заңымен ратификацияланған және Конституцияның 4-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстанда қолданылатын құқықтың құрамдас бөлігі болып табылатын, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 19-бабының 2-тармағына сай, "әрбір адам өз пікірін еркін білдіруге құқылы; бұл құқық мемлекеттік шекараларға қарамастан кез келген ақпараттар мен идеяларды еркін іздеу, тауып алу және оларды өз қалауынша таңдап алған құралдар арқылы ауызша, жазбаша немесе баспасөз арқылы немесе көркемдік бейнелеу формалары түрінде тарату бостандығын да қамтиды". Бұл ретте, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымға қатысушы мемлекеттердің көбі ұстанатын халықаралық стандарттар, Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі комитетінің, адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау туралы халықаралық құқықтық актілердің орындалуын қамтамасыз етуші өзге де органдардың практикасы адамның өз пікірін білдіруінің нысандарын, егер оның пікірін білдіруге елеулі түрде бағытталған болса, онда қарсылық мінез білдіруін де қоса отырып, кеңінен қарастырады.

Бұл орайда Конституциялық Кеңес, дене мүшелерін зақымдау пікір (қарсылық) білдірудің нысаны болып табылуы және бас бостандығынан айрылған адамдардың өз құқықтарын қорғауының тәсілі ретінде қарастырылуы мүмкін деп пайымдайды. Мұндай жағдайларда дене мүшелерін зақымдағаны үшін жауаптылыққа тартуды, Негізгі Заңның 20-бабымен кепілдік берілген сөз еркіндігінің құрамдас бөлігі болып табылатын пікірін еркін білдіру құқығын шектеу деп бағалаған жөн.

Адамның және азаматтың ең маңызды құқықтары қатарына адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмау құқығы жатады (Республика Конституциясының 17-бабының 1-тармағы) ол ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс (Негізгі Заңның 39-бабының 3-тармағы). Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1975 жылғы 9 желтоқсандағы 3452 (XXX) резолюциясымен қабылданған, Адамдардың бәрін азаптаудан немесе олардың қадір-қасиетін қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын қатыгездік жолмен жәбірлеудің немесе жазалаудың түрлерінен қорғау туралы декларацияға сәйкес, азаптау немесе адамдардың қадір-қасиетін қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын қатыгездік жолмен жәбірлеудің немесе жазалаудың түрлері секілді кез келген әрекет адамның қадір-қасиетін қорлау, Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысын және Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын бұзу болып табылады. Осыған байланысты, адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмауы туралы конституциялық құқық азаптауға, зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға салынатын тыйыммен толықтырылады (Конституцияның 17-бабының 2-тармағы), бұл адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмауына құқығы бас бостандығынан айыру орындарында ұсталатын адамдарға да қолданылатынын айғақтайды.

Конституциялық іс жүргізу материалдарынан көрініп тұрғанындай, бас бостандығынан айыруға сотталғандарды және қамаудағы өзге де адамдарды ұстау жағдайлары, жалпы адамзат құндылықтарының басымдығына, адамдық қадір-қасиет қорланбауына берілетін кепілдіктер жүйесін қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық заңнама талаптарына әр кезде де жауап бере бермейді.

Осыны негізге ала отырып, Қылмыстық Кодекстің 361-бабы бірінші және төртінші бөліктерінің конституциялылығын тексерген кезде, осы әрекеттер барысында адам өзіне өзі зиян келтіріп, өзге адамдарға қатысты күш қолданылмайтын не өзге де заңсыз әрекеттер жасалмайтын дене мүшелерін зақымдау секілді құбылыстың сипатын ескере отырып, Конституциялық Кеңес, оны қарсылық білдірудің соңғы нысаны ретінде қоғамнан оқшауланған адамдардың өз қадір-қасиетін қорғауының тәсілі болуы мүмкін деп есептейді (Конституцияның 13-бабының 1-тармағы). Осыған байланысты, дене мүшелерін зақымдауға қылмыстық сипат беру арқылы, бас бостандығынан айрылғандардың өз құқықтары мен бостандықтарына деген құқығын қорғау мүмкіншілігін шектеуге, мейлі заңмен болсын, Негізгі Заңның 39-бабы 1-тармағының талаптары бұлжытпай сақталғанда жол беріледі.

3. Республика Конституциясының 12-бабының 2-тармағына сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары "заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды". 2003 жылғы 10 маусымдағы N 8 қаулыда білдірілген Конституциялық Кеңестің құқықтық көзқарасына сай, "бұл аталған ереже құқықтық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі ретінде Қазақстанда қолданылатын құқықтың тұжырымдамалық негізі болып табылады". Адам құқықтары мен бостандықтары заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды деген ережені, Конституция жариялаған адам құқықтары мен бостандықтары осы құқықтар мен бостандықтарды іске асырудың шарттары мен тәртібін белгілейтін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді әзірлеп, қабылдау кезінде негіз етіп алынады деген мағынада түсіну керек (Конституциялық Кеңестің 1996 жылғы 28 қазандағы N 6/2 және 2007 жылғы 18 сәуірдегі N 4 қаулылары).

Бұл ретте адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтін заң заңдық тұрғыдан дәлме-дәл және әкеп соқтыратын салдары болжаулы болуға тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалып және заң ережелерін өзінше пайымдау мүмкіндігін жоққа шығара отырып, заңдылы мінез-құлықты заңсыздығынан мейлінше айқындықпен ажыратуға мүмкіндік беретін түсінікті өлшемдерге негізделуге тиіс.

Бұл орайда Республика Үкіметі, Парламенті Мәжілісі, Бас прокуратурасы, Жоғарғы Соты өкілдерінің, сондай-ақ өзге де конституциялық іс жүргізуге қатысушылардың пікірінше қылмыстық заңның қаралып отырған нормасы бұл жазылған талаптарға толық жауап бермейді, жетілмеген және құқық қолдануда қиыншылық туғызады.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361-бабының бірінші бөлігіне жасалған қисындық-мазмұндық талдау көрсеткеніндей, заң шығарушы, "адамдар тобының дене мүшелерін зақымдауы", "қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекеме", "қалыпты қызмет тәртібін тұрақсыздандыру", "заңды қызметіне кедергі жасау" деген ұғымдарды пайдалана отырып, олардың заңдық тұрғыдағы дәл анықтамасын бермеген (осы терминдердің мазмұнын ашпаған), ал бұл қылмыс құрамының белгілерін толық және біржақты бөліп-ажыратуға мүмкіндік бермейді. Бұл құқықтық норманың диспозициясынан қылмыс субъектісінің дене мүшелерін зақымдау арқылы, яғни тек өзіне өзі зиян келтіре отырып, басқа адамдарға қатысты күш қолданбай немесе күш қолданумен қорқытпай, объективті түрде қалайша қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін мекемелердің қызметін тұрақсыздандыруы не мекемелер қызметкерлерінің заңды қызметіне кедергі жасауы мүмкін екендігі көрінбейді. Оның үстіне, бұл құқықтық норманың мазмұнынан, өзіне өзі зиян келтіру қоғамнан оқшауланған адамның өзіне Конституциямен немесе заңмен жүктелген қандай да болсын міндеттерді атқарудан (дене мүшесіне зақым келтіру жолымен әскери қызметтен жалтару секілді - Қылмыстық Кодекстің 374-бабы ) жалтару мақсатында жасалатыны келіп шықпайды. "Мекеменің қалыпты қызмет тәртібінің" тұрақтылығын қамтамасыз ету оның әкімшілігінің міндеті болып табылады.

Қылмыстық Кодекстің 361-бабының бірінші және төртінші бөліктерін салыстыру олардың ішкі қарама-қайшылығын көрсетті, атап айтқанда, топ болып дене мүшелерін зақымдау оқиғаларын және адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша жасалған дәл осындай әрекеттерден мейлінше айқындықпен бөліп-ажыратуға мүмкіндік бермейді, өйткені екі жағдайда да бұл адамдар, заңның мағынасына қарай, бір ниетпен әрекет етуге тиіс.

Қылмыстық Кодекстің 361-бабы бірінші бөлігінің диспозициясындағы "мекемелердің қалыпты қызмет тәртібін тұрақсыздандыру не мекемелер қызметкерлерінің заңды қызметіне кедергі жасау" деген арнайы мақсатты тұжырымдау - ол да, конституциялық іс жүргізуге қатысушылардың пікірінше, құқық қолдану процесінде жол беруге болмайтындай кең түсіндірілуі мүмкін. Айыптының ниеті қайда бағытталғанын құқық қолданушының біржақты анықтауына мүмкіндік беретін объективті өлшемдердің құқықтық нормада болмауы, конституциялық іс жүргізуде анықталғанындай, объективті айыптауға (дәлелденген кінәсі болмай тұрып соттауға) әкеп соқтыруы мүмкін, оған жол беруге болмайды және ол Негізгі Заңның 77-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына қайшы келеді.

Бұл жазылған кемшіліктер, Конституциялық Кеңестің пікірінше, заң жобасы ел Парламентінен өтер кезде жеткілікті дәрежеде тиянақталмағаны салдарынан пайда болған. Парламент Мәжілісі депутаттарының бірінің ұсынысы бойынша енгізілген, Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімін жаңа қылмыс құрамымен толықтыру үкіметтік заң жобасы тұжырымдамасының шегінен шығып кеткен. Парламенттің Конституциялық Кеңеске берген материалдарында депутат ұсынған Қылмыстық Кодекстің 361-бабы бірінші және төртінші бөліктерінің редакциясын көпшіліктің талқылауына қатысты ақпарат, заң жобасының осы бөлігін терең негіздеу, қаржы-экономикалық есептеулер мен ғылыми сараптама жүргізу, сондай-ақ осы норманы қабылдаудың заңдық, әлеуметтік және өзге де салдарына болжам жасау туралы мәліметтер жоқ.

Осының бәрі, жинала келе, заң жобасының Парламенттен өтуінің Конституцияда және заңнамалық актілерде белгіленген рәсімі бұзылуы мүмкін екендігін көрсетеді, алайда бұл мәселені Конституциялық Кеңес шешусіз қалдырды, өйткені "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық-атқару жүйесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2007 жылғы 26 наурыздағы N 240-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңының конституциялылығын тексеру Қапшағай қалалық сотының өтіну нысаны болып табылмайды.

Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілі - Әділет министрінің конституциялық іс жүргізу кезінде Қылмыстық Кодекстің 361-бабының бірінші және төртінші бөліктеріндегі құқықтық нормалардан табылған кемшіліктерді заң шығару тәртібімен түзетуге дайын екендігі туралы мәлімдемесін назарға алады. Сонымен бірге, Конституциялық Кеңес, қылмыстық заңның қолданыстағы нормасына өзгерістер енгізілгенге дейін оның қолданылу мүмкіншілігін сақтап қалу адамның және азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келуіне әкеп соғуы мүмкін деп есептейді.

4. Қазақстан Республикасының Конституциясы ( 39-баптың 1-тармағы) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары "конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана" заңмен шектелуіне жол береді. Өтініш нысанына қатысты қолданыста бұл, заң шығарушы қылмыстық жауаптылық белгілеген кезде, конституциялық құқықтар мен бостандықтардың мәнін бұрмаламай және конституциялық анықталған мақсаттарға сәйкес келмейтін шектеулер енгізбей, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеудің жол берілетін конституциялық шегін негіз етіп алуға тиіс екенін білдіреді.

Заң шығарушының да, құқық қолданушының да қылмыстық жауаптылыққа тартылып, жазаға кесілген адамның және азаматтың конституциялық-құқықтық мәртебесін сөзсіз сақтауы мемлекет пен тұлғаның қылмыстық жауаптылықты белгілеу және жүзеге асыру саласындағы өзара қарым-қатынасының негізі болып табылады. Конституцияның 39-бабының 1-тармағында "...шамада ғана..." деген сөздердің пайдаланылуы, қылмыстық-құқықтық мәжбүрлеу, сондай-ақ қылмыстың алдын алу шаралары қылмыстық жауаптылықтың әділдігі мен мөлшерлестігі принциптеріне, сондай-ақ Негізгі Заңмен қорғалатын, ең қымбаты адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын құндылықтарға жауап беруге тиіс екенін болжамдайды.

Конституцияның 39-бабы 1-тармағына сәйкес, мемлекет, қылмыстық-құқықтық мәжбүрлеу, сондай-ақ қылмыстың алдын алу шараларын белгілей отырып, жоғарыда көрсетілген мақсаттарды қатаң басшылыққа алуға және бас бостандығынан айрылғандардың, қоғамнан оқшаулануы себепті кейбірін алып тастап, басқа адамдардікі секілді құқықтары мен бостандықтары бар екенін негізге алуға тиіс. Өтініш нысанына қатысты қолданыста Конституцияның 39-бабы 1-тармағының ережелері, конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау, егер мұндай шектеу заңды түрде негізделген мақсаттарға барабар болса және әділдік талаптарына жауап берсе, тепе-тең, мөлшерлес және конституциялық маңызы бар құндылықтарды қорғау үшін демократиялық мемлекетте қажет болып табылса, құқықтар мен бостандықтардың шектелуіне себеп бола алатынын білдіреді. Бұл ретте, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектейтін заң, жоғарыда аталып өткендей, мейлінше анық тұжырымдалып, оны көп мағынада түсіндіру мүмкіншілігіне жол бермей отырып, құқық бұзушылық белгілерін де, қорғау мақсатында өзі қабылданған конституциялық мақсаттарды да дәл көрсетуге тиіс.

Бұл жағдайда, Қылмыстық Кодекстің 361-бабы бірінші бөлігінің редакциясы оның мазмұнын орынсыз кең пайымдауға, демек негізсіз қылмыстық қудалауға жол бере отырып, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын заңмен шектеудің жоғарыда көрсетілген өлшемдеріне сәйкес келмейді, Негізгі Заңның 39-бабы 1-тармағының талаптарына сай емес және сонда баяндалған конституциялық мақсаттарды көздемейді.

Осылайша, Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 361-бабының бірінші бөлігі ("Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық-атқару жүйесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2007 жылғы 26 наурыздағы N 240-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңының редакциясында) Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 2-тармағына, 20-бабының 1 және 2-тармақтарына, 39-бабының 1-тармағына, 77-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес келмейді және, сондықтан, конституциялық емес деп танылуға тиіс.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 361-бабының төртінші бөлігі ("Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық-атқару жүйесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2007 жылғы 26 наурыздағы N 240-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңының редакциясында) осы баптың бірінші бөлігі үшін саралау белгілерін анықтайды. Соның салдарынан, Негізгі Заңның 4-бабы 1-тармағының талаптарын негізге ала отырып, Қылмыстық Кодекстің 361-бабының төртінші бөлігі осы баптың бірінші бөлігінің саралау белгілерін анықтауға қатысты бұл да конституциялық емес деп танылуға тиіс.

Жазылғанның негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 2-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы N 2737 Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 17-бабы 4-тармағының 1) тармақшасын, 31-33 , 37, 40-баптарын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 361-бабының

("Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық-атқару жүйесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2007 жылғы 26 наурыздағы N 240-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңының редакциясында) бірінші бөлігі және төртінші бөлігі (бірінші бөліктің саралау белгілерін анықтауға қатысты) конституциялық емес деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 2-тармағына сәйкес конституциялық емес деп танылған, оның ішінде адамның және азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп танылған заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің күші жойылады және қолданылуға жатпайды, ал "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 39-бабының 2-тармағына сай мұндай заңға немесе өзге де нормативтік құқықтық актіге негізделген соттардың және өзге құқық қолданушы органдардың шешімдері орындалуға жатпайды.

3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағы негізінде қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген ретті ескере отырып, түпкілікті болып табылады.

4. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
Төрағасы

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Рогова И.И., членов Совета Белорукова Н.В., Малиновского В.А., Нурмагамбетова A.M., Стамкулова У.М. с участием:

представителя Сената Парламента Республики Казахстан - депутата Сената Парламента Республики Казахстан Амирова И.А.,

представителя Мажилиса Парламента Республики Казахстан - депутата Мажилиса Парламента Республики Казахстан Турецкого Н.Н.,

представителей Правительства Республики Казахстан - Министра юстиции Республики Казахстан Балиевой З.Я. и вице-Министра юстиции Республики Казахстан Куставлетова Д.Р.,

представителя Верховного Суда Республики Казахстан - председателя коллегии по уголовным делам Верховного Суда Республики Казахстан Жукенова А.Т.,

представителя Генеральной прокуратуры Республики Казахстан - заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан Даулбаева А.К.,

представителя Министерства внутренних дел Республики Казахстан - вице-Министра внутренних дел Республики Казахстан Шпекбаева А.Ж.,

представителя Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан - Руководителя Национального центра по правам человека Калюжного В.А.,

представителя Союза адвокатов Казахстана - президента Союза адвокатов Казахстана Тугела А.К.

рассмотрел в открытом заседании представление Капшагайского городского суда Алматинской области о признании неконституционными частей первой и четвертой статьи 361 Уголовного кодекса Республики Казахстан.

Изучив материалы конституционного производства, заслушав сообщение докладчика - члена Конституционного Совета Белорукова Н.В., выступления участников заседания и эксперта - доктора юридических наук, профессора Матюхина А.А., ознакомившись с заключениями экспертов - академика Национальной академии наук Республики Казахстан, доктора юридических наук, профессора Зиманова С.З. и академика Национальной академии наук Республики Казахстан, доктора юридических наук, профессора Сапаргалиева Г.С., а также с заключением специалиста - доктора юридических наук, профессора Каиржанова Е.И., Конституционный Совет Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Совет Республики Казахстан 28 января 2008 года поступило представление Капшагайского городского суда Алматинской области о признании неконституционными частей первой и четвертой статьи 361 Уголовного кодекса Республики Казахстан, предусматривающих уголовную ответственность за совершение акта членовредительства группой лиц, содержащихся в учреждениях, обеспечивающих изоляцию от общества, в целях дестабилизации нормальной деятельности учреждений либо воспрепятствования законной деятельности сотрудников учреждений, а также за те же деяния, совершенные группой лиц по предварительному сговору либо с применением насилия, опасного для жизни и здоровья.

Из представления следует, что в производстве Капшагайского городского суда находится уголовное дело по обвинению группы лиц в совершении преступления, предусмотренного частью четвертой статьи 361 Уголовного кодекса Республики Казахстан. В ходе судебного разбирательства стороной защиты было заявлено ходатайство об обращении в Конституционный Совет с представлением о признании неконституционной нормы Уголовного кодекса Республики Казахстан, устанавливающей уголовную ответственность за совершение акта членовредительства группой лиц, содержащихся в учреждениях, обеспечивающих изоляцию от общества, в целях дестабилизации нормальной деятельности учреждений либо воспрепятствования законной деятельности сотрудников учреждений. По мнению авторов ходатайства, акты членовредительства являются способом защиты осужденными своих прав и свобод от неправомерных действий администрации учреждения и обусловлены их правом на признание правосубъектности и свободное выражение своего мнения.

В связи с этим, суд в соответствии со статьей 78 Конституции Республики Казахстан приостановил производство по уголовному делу и обратился в Конституционный Совет с представлением "признать несоответствующей Конституции Республики Казахстан часть первую и часть четвертую статьи 361 Уголовного Кодекса Республики Казахстан применительно к ответственности за совершение акта членовредительства (в редакции Закона РК от 26.03.07 года N 240)".

При проверке конституционности частей первой и четвертой статьи 361 Уголовного Кодекса Республики Казахстан от 16 июля 1997 года N 167-I (в редакции Закона Республики Казахстан от 26 марта 2007 года N 240-III "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам уголовно-исполнительной системы") Конституционный Совет исходит из следующего.

1. Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Конституции), что свидетельствует о приоритете для государства общечеловеческих ценностей ( постановления Конституционного Совета от 21 декабря 2001 года N 18/2 и от 13 июля 2006 года N 4 ) и означает, что государство "... не имеет более важной задачи, чем забота о человеке ..." ( постановление Конституционного Совета от 28 мая 2007 года N 5).

В соответствии с пунктами 1 и 2 статьи 12 Основного Закона "в Республике Казахстан признаются и гарантируются права и свободы человека в соответствии с Конституцией", "права и свободы человека принадлежат каждому от рождения, признаются абсолютными и неотчуждаемыми, определяют содержание и применение законов и иных нормативных правовых актов". Из содержания данных норм следует, что права и свободы человека гарантируются государством в пределах, установленных Конституцией и соответствующими ей нормативными правовыми актами, и являются основополагающими при разработке и принятии законов и иных нормативных правовых актов, устанавливающих условия и порядок осуществления этих прав и свобод (постановления Конституционного Совета от 28 октября 1996 года N 6/2 и от 18 апреля 2007 года N 4 ).

Провозглашенные Конституцией положения, связанные с отношением государства к человеку, служат предпосылкой решения всех аспектов правового регулирования статуса человека и гражданина в Республике. Признание Основным Законом человека, его прав и свобод высшей ценностью является фундаментальным принципом конституционного строя, образующим основу конституционно организованного общества и предоставляющим каждому юридически признанную и защищаемую государством возможность избирать в рамках закона варианты собственного поведения.

Гарантируя человеку право на признание правосубъектности, Конституция наделяет его возможностью защищать свои права и свободы всеми, не противоречащими закону способами (пункт 1 статьи 13).

Закрепленные в разделе II "Человек и гражданин" Конституции Республики основные права и свободы человека и гражданина, в числе которых право на признание правосубъектности (пункт 1 статьи 13), право на жизнь (пункт 1 статьи 15), право на личную свободу (пункт 1 статьи 16), право на неприкосновенность достоинства (пункт 1 статьи 17), свобода слова (пункты 1 и 2 статьи 20) и другие, являются прирожденными, признаются абсолютными и неотчуждаемыми (пункт 2 статьи 12), а права и свободы, предусмотренные пунктом 1 статьи 13, пунктом 1 статьи 15, пунктом 1 статьи 16 и пунктом 1 статьи 17, кроме того, - не подлежащими ограничению ни в каких случаях (пункт 3 статьи 39 Конституции). В их основе заложено признание свободы воли и вытекающей из нее автономности поведения индивида. Соответственно человек и гражданин, обладающий этими правами и свободами в силу естественности их происхождения, может распоряжаться ими по своему собственному усмотрению. Исходя из анализа перечисленных норм Основного Закона в их единстве и системной целостности, применительно к предмету рассматриваемого обращения это означает, что каждый вправе свободно распоряжаться собственными жизнью и здоровьем (в том числе и в такой форме, как причинение вреда самому себе), если это не связано с уклонением от исполнения конституционных и иных, установленных законом обязанностей, не нарушает прав и свобод других лиц и не посягает на конституционный строй и общественную нравственность (пункт 5 статьи 12, пункт 1 статьи 34, статья 36 Конституции).

Сноска. Пункт 1 с изменением, внесенным нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 17.04.2017 № 2.

2. Лица, лишенные свободы, пользуются в Казахстане всеми правами и свободами, гарантированными Конституцией и признанными Республикой международно-правовыми документами, с учетом ограничений, неизбежных для жизни в условиях изоляции от общества, что согласуется с международными стандартами в области прав человека. Согласно статье 5 Основных принципов обращения с заключенными, принятых резолюцией 45/III Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 14 декабря 1990 года, за исключением тех ограничений, необходимость которых явно обусловлена фактом заключения в тюрьму, все заключенные пользуются правами человека и фундаментальными свободами, изложенными во Всеобщей декларации прав человека, Международном пакте о гражданских и политических правах и других документах Организации Объединенных Наций.

Конституция Республики провозглашает и гарантирует свободу слова (пункты 1 и 2 статьи 20), которая, наряду с правом свободно получать и распространять информацию, предполагает свободу выражения мнения. Согласно пункту 2 статьи 19 Международного пакта о гражданских и политических правах, принятого резолюцией 2200А (XXI) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 16 декабря 1966 года, ратифицированного Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года N 91-III и являющегося в соответствии с пунктом 1 статьи 4 Конституции составной частью действующего права Казахстана, "каждый человек имеет право на свободное выражение своего мнения; это право включает свободу искать, получать и распространять всякого рода информацию и идеи, независимо от государственных границ, устно, письменно или посредством печати или художественных форм выражения, или иными способами по своему выбору". При этом международные стандарты, которых придерживается большинство стран - участников Организации по безопасности и сотрудничеству в Европе, практика Комитета по правам человека Организации Объединенных Наций и других органов, обеспечивающих выполнение международных правовых актов о защите основных прав и свобод человека, рассматривают формы выражения человеком своего мнения достаточно широко, включая протестное поведение, если оно в существенной мере нацелено на выражение его мнения.

В этой связи Конституционный Совет полагает, что совершение актов членовредительства может являться формой выражения мнения (протеста) и рассматриваться как способ защиты своих прав лицами, лишенными свободы. В таких случаях привлечение к ответственности за членовредительство следует расценивать как ограничение права на свободу выражения мнения, которое является составляющей свободы слова, гарантированного статьей 20 Основного Закона.

К числу важнейших прав человека и гражданина относится право на неприкосновенность человеческого достоинства (пункт 1 статьи 17 Конституции Республики), которое не подлежит ограничению ни в каких случаях (пункт 3 статьи 39 Основного Закона). В соответствии с Декларацией о защите всех лиц от пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания, принятой резолюцией 3452 (XXX) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 9 декабря 1975 года, любое действие, представляющее собой пытку или другие жестокие, бесчеловечные или унижающие достоинство виды обращения и наказания, является оскорблением человеческого достоинства, нарушением Устава Организации Объединенных Наций и Всеобщей декларации прав человека. В связи с этим, конституционное право на неприкосновенность человеческого достоинства дополняется запретом на применение пыток, насилия, другого жестокого или унижающего человеческое достоинство обращения или наказания (пункт 2 статьи 17 Конституции), свидетельствующим о том, что право на неприкосновенность человеческого достоинства распространяется и на лиц, содержащихся в местах лишения свободы.

Из материалов конституционного производства усматривается, что условия содержания осужденных к лишению свободы и иных лиц, содержащихся под стражей, не всегда отвечают требованиям национального законодательства, ориентированного на приоритет общечеловеческих ценностей, обеспечение системы гарантий, исключающих унижение человеческого достоинства.

Исходя из этого при проверке конституционности частей первой и четвертой статьи 361 Уголовного Кодекса и учитывая характер такого явления как членовредительство, при котором вред человеком причиняется самому себе и не сопровождается насилием в отношении других лиц либо иными противоправными действиями, Конституционный Совет считает, что оно, как крайняя форма протеста, может быть способом защиты собственного достоинства лицами, изолированными от общества (пункт 1 статьи 13 Конституции). В связи с этим, ограничение, даже законом, возможности защиты своих прав и свобод лицами, лишенными свободы, путем криминализации актов членовредительства допустимо лишь при неукоснительном соблюдении требований пункта 1 статьи 39 Основного Закона.

3. В соответствии с пунктом 2 статьи 12 Конституции Республики права и свободы человека "определяют содержание и применение законов и иных нормативных правовых актов". Согласно правовой позиции Конституционного Совета, выраженной в постановлении от 10 июня 2003 года N 8, "указанное правило как один из базисных признаков правового государства является концептуальной основой действующего права Казахстана". Положение о том, что права и свободы человека определяют содержание законов и иных правовых актов следует понимать в том смысле, что права и свободы человека, провозглашенные Конституцией , являются основополагающими при разработке и принятии законов и иных нормативных правовых актов, устанавливающих условия и порядок осуществления этих прав и свобод (постановления Конституционного Совета от 28 октября 1996 года N 6/2 и от 18 апреля 2007 года N 4 ).

При этом закон, ограничивающий конституционные права и свободы человека и гражданина, должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, то есть его нормы должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основаны на понятных критериях, позволяющих со всей определенностью отличать правомерное поведение от противоправного, исключая возможность произвольной интерпретации положений закона.

Между тем, по мнению представителей Правительства, Мажилиса Парламента, Генеральной прокуратуры, Верховного Суда Республики, а также других участников конституционного производства рассматриваемая норма уголовного закона не в полной мере отвечает изложенным требованиям, является несовершенной и создает проблемы в правоприменении.

Логико-содержательный анализ части первой статьи 361 Уголовного Кодекса Республики Казахстан показывает, что законодатель, используя такие понятия как "акт членовредительства группой лиц", "учреждение, обеспечивающее изоляцию от общества", "дестабилизация нормальной деятельности учреждений", "воспрепятствование законной деятельности сотрудников учреждений", не дал их четкого юридического определения (не раскрыл содержания этих терминов), что не позволяет полно и однозначно выделить признаки состава преступления. Из диспозиции данной правовой нормы не усматривается, каким образом субъекты преступления объективно могут путем совершения акта членовредительства, то есть, причиняя вред исключительно самим себе, не применяя насилия или угрозы насилия в отношении других лиц, дестабилизировать нормальную деятельность учреждений, обеспечивающих изоляцию от общества, либо воспрепятствовать законной деятельности сотрудников учреждений. Кроме того, из содержания данной нормы не вытекает, что причинение вреда самому себе преследует цель уклониться от исполнения лицом, изолированным от общества, каких-либо возложенных на него Конституцией или законом обязанностей (как в случае уклонения от военной службы путем членовредительства - статья 374 Уголовного Кодекса). Поддержание же стабильности "нормальной деятельности учреждения" является задачей его администрации.

Сопоставление частей первой и четвертой статьи 361 Уголовного Кодекса показывает их внутреннюю противоречивость, не позволяющую, в частности, со всей определенностью разграничить случаи группового членовредительства и те же деяния, совершенные группой лиц по предварительному сговору, поскольку в обоих случаях указанные лица, исходя из смысла закона, должны действовать с единым умыслом.

Содержащаяся в диспозиции части первой статьи 361 Уголовного Кодекса формулировка специальной цели - "дестабилизация нормальной деятельности учреждения либо воспрепятствование законной деятельности сотрудников учреждений" - также, по мнению участников конституционного производства, может толковаться в процессе правоприменения недопустимо широко. Отсутствие же в правовой норме объективных критериев, позволяющих правоприменителю однозначно определить направленность умысла виновного, может, как установлено в конституционном производстве, повлечь объективное вменение обвинения (осуждение при отсутствии доказанной вины), что является недопустимым и противоречит подпункту 1) пункта 3 статьи 77 Основного Закона.

Изложенные недостатки, по мнению Конституционного Совета, стали возможны вследствие недостаточной проработки законопроекта при прохождении его в Парламенте страны. Дополнение Особенной части Уголовного Кодекса новым составом преступления, внесенное по предложению одного из депутатов Мажилиса Парламента, выходит за пределы концепции правительственного законопроекта. В представленных Парламентом в Конституционный Совет материалах отсутствует информация, касающаяся публичного обсуждения предложенной депутатом редакции частей первой и четвертой статьи 361 Уголовного Кодекса, глубокое обоснование этой части законопроекта, сведения о проведении финансово-экономических расчетов и научной экспертизы, а также прогнозах юридических, социальных и иных последствий принятия данной нормы.

Все это в совокупности указывает на возможное нарушение установленной Конституцией и законодательными актами процедуры прохождения законопроекта в Парламенте, однако этот вопрос оставлен Конституционным Советом без разрешения, поскольку проверка конституционности Закона Республики Казахстан от 26 марта 2007 года N 240-III "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам уголовно-исполнительной системы" не является предметом обращения Капшагайского городского суда.

Конституционный Совет принимает во внимание заявление представителя Правительства - Министра юстиции Республики Казахстан о готовности в законодательном порядке исправить выявленные в конституционном производстве недостатки правовых норм, содержащихся в частях первой и четвертой статьи 361 Уголовного Кодекса. Вместе с тем, Конституционный Совет считает, что сохранение возможности применения действующей нормы уголовного закона до внесения в него изменений может повлечь ущемление закрепленных Конституцией прав и свобод человека и гражданина.

4. Конституция Республики Казахстан (пункт 1 статьи 39) допускает ограничение законом прав и свобод человека и гражданина "лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения". Применительно к предмету обращения это означает, что законодатель при установлении уголовной ответственности обязан исходить из конституционных пределов допустимого ограничения прав и свобод человека и гражданина, не искажая существа конституционных прав и свобод и не вводя таких ограничений, которые не согласуются с конституционно определенными целями.

Основой взаимоотношений государства и личности в сфере установления и реализации уголовной ответственности является безусловное соблюдение, как законодателем, так и правоприменителем конституционно-правового статуса человека и гражданина, привлеченного к уголовной ответственности и подвергнутого наказанию. Использование в пункте 1 статьи 39 Конституции слов "... лишь в той мере ...", предполагает, что меры уголовно-правового принуждения, а также предупреждения преступлений, должны отвечать принципам справедливости и соразмерности уголовной ответственности, а также защищаемым Основным Законом ценностям, высшими из которых являются человек, его жизнь, права и свободы.

В соответствии с пунктом 1 статьи 39 Конституции, государство, устанавливая меры уголовно-правового принуждения, а также предупреждения преступлений, должно строго руководствоваться вышеуказанными целями и исходить из того, что лишенные свободы обладают теми же правами и свободами, что и другие лица, с изъятиями, обусловленными фактом изоляции от общества. Применительно к предмету обращения положения пункта 1 статьи 39 Конституции означают, что защита конституционного строя, охрана общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения могут обусловить ограничение прав и свобод, если такое ограничение адекватно законно обоснованным целям и отвечает требованиям справедливости, является пропорциональным, соразмерным и необходимым в демократическом государстве для защиты конституционно значимых ценностей. При этом закон, ограничивающий права и свободы человека и гражданина, должен быть сформулирован, как уже отмечалось, предельно ясно, четко указывать, как на признаки правонарушения, так и на конституционные цели, в защиту которых он принят, не допуская возможности неоднозначного его толкования.

В данном случае редакция части первой статьи 361 Уголовного Кодекса, допуская неоправданно широкую интерпретацию ее содержания, а следовательно и произвольное уголовное преследование, не отвечает указанным выше критериям законного ограничения конституционных прав и свобод человека и гражданина, не соответствует требованиям пункта 1 статьи 39 Основного Закона и не обусловлена изложенными в нем конституционными целями.

Таким образом, часть первая статьи 361 Уголовного Кодекса Республики Казахстан (в редакции Закона Республики Казахстан от 26 марта 2007 года N 240-III "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам уголовно-исполнительной системы") не согласуется с пунктом 2 статьи 12, пунктами 1 и 2 статьи 20, пунктом 1 статьи 39, подпунктом 1) пункта 3 статьи 77 Конституции Республики Казахстан и подлежит, тем самым, признанию неконституционной.

Часть четвертая статьи 361 Уголовного Кодекса Республики Казахстан (в редакции Закона Республики Казахстан от 26 марта 2007 года N 240-III "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам уголовно-исполнительной системы") устанавливает квалифицирующие признаки для части первой этой статьи. Вследствие этого, исходя из требований пункта 1 статьи 4 Основного Закона,

часть четвертая статьи 361 Уголовного Кодекса также подлежит признанию неконституционной относительно установления квалифицирующих признаков части первой этой статьи.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 2 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 4 статьи 17, статьями 31-33 , 37, 40 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Конституционного закона Республики Казахстан "О Конституционном Совете Республики Казахстан" от 29 декабря 1995 года N 2737, Конституционный Совет Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать часть первую и часть четвертую (относительно установления квалифицирующих признаков части первой) статьи 361 Уголовного Кодекса Республики Казахстан (в редакции Закона Республики Казахстан от 26 марта 2007 года N 240-III "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам уголовно-исполнительной системы") неконституционными.

2. В соответствии с пунктом 2 статьи 74 Конституции Республики Казахстан законы и иные нормативные правовые акты, признанные неконституционными, в том числе ущемляющие закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина, отменяются и не подлежат

применению, а согласно пункту 2 статьи 39 Конституционного закона Республики Казахстан "О Конституционном Совете Республики Казахстан" решения судов и иных правоприменительных органов, основанные на таком законе, исполнению не подлежат.

3. На основании пункта 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

4. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

Председатель
Конституционного Совета
Республики Казахстан