Қазақстан Республикасы ақпараттық кеңiстiгiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамытудың 2006-2009 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 18 тамыздағы N 163 Жарлығы

"Президентпен Үкіметтің актілер
жинағында" және республикалық
баспасөзде жариялануға тиіс

Қазақстан Республикасы ақпараттық кеңiстiгiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМIН :

1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасы ақпараттық кеңiстiгiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамытудың 2006-2009 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрi - Тұжырымдама) мақұлдансын.

2. Орталық және жергiлiктi атқарушы органдар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және есеп беретiн мемлекеттiк органдар Тұжырымдаманы iске асыру жөнiнде қажеттi шаралар қабылдасын.

3. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiледi.

Қазақстан Республикасының
Президентi

Қазақстан Республикасы
Президентiнiң
2006 жылғы 18 тамыздағы
N 163 Жарлығымен
МАҚҰЛДАНҒАН

Қазақстан Республикасы ақпараттық кеңiстiгiнiң бәсекеге
қабiлеттiлiгiн дамытудың 2006-2009 жылдарға арналған
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

Астана,
2006 жыл

Кiрiспе
1. Ақпараттық кеңiстiктегi бәсекелестiк ұғымы
2. Қазақстан Республикасы ақпарат нарығының қазiргi жай-күйi
3. Тұжырымдаманың мақсаты мен мiндеттерi
4.1. Ақпарат саласы мәселелерi жөнiндегi заңнаманы жетiлдiру
4.2. Отандық БАҚ-тардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамыту
4.3. Мемлекеттiк БАҚ-тардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамыту
4.4. Ақпараттық-телекоммуникация инфрақұрылымын дамыту. Цифрлық теледидарды енгiзу
5. Тұжырымдаманы iске асыру мерзiмдерi мен кезеңдерi
Қорытынды

Кiрiспе

Қазақстан Республикасы ақпараттық кеңiстiгiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамытудың 2006 - 2009 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрi - Тұжырымдама) Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында белгiленген әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi елу елдiң қатарына кiру стратегиясына сәйкес және Қазақстан Республикасы Қауiпсiздiк Кеңесiнiң 2006 жылғы 1 наурыздағы шешiмдерiн орындау үшiн әзiрлендi.
Тұжырымдамада ғаламдық ақпараттық кеңiстiктi және Қазақстан Республикасының ақпарат нарығын дамытудың негiзгi үрдiстерi, қазiргi заманғы ақпарат нарығындағы бәсекеге қабiлеттiлiктiң өзектi проблемалары талданады. Мемлекеттiк саясаттың ақпарат саласындағы негiзгi қағидаттары, стратегиялық мақсаттары мен мiндеттерi, сондай-ақ оларды iске асыру тетiктерi айқындалды.
Тұжырымдама алдағы кезеңге (2006-2009 жылдарға) арналған нысаналы бағдарламалар, заңнамалық және басқа да нормативтiк құқықтық актілер әзiрлеуге негiз болады.

1. Ақпараттық кеңiстiктегi бәсекелестiк ұғымы

Деңгейi нарықтық құрылымның әртүрлi үлгілерi үшiн өзгешеленетiн бәсеке қазiргi заманғы ақпарат нарығының аса маңызды сипаттамасы болып табылады.
Бәсекеге қабiлеттiлiк - күрделi экономикалық санат, ол мынадай бiрнеше деңгейде:
тауардың немесе көрсетілетiн қызметтiң бәсекеге қабілеттiлiгi;
тауар өндiрушiнiң немесе қызмет көрсетушiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгi;
салалық бәсекеге қабiлеттiлiк;
елдердiң бәсекеге қабiлеттiлiгi ретiнде қарастырылуы мүмкiн.
Бүкiл осы деңгейлердiң арасында тығыз iшкi және сыртқы тәуелдiлiк бар.
Елдегi және саладағы бәсекеге қабiлеттiлiк түптеп келгенде нақты тауар өндiрушiнiң немесе қызмет көрсетушiнiң бәсекеге қабiлеттi тауар шығарудағы немесе қызмет көрсетудегi қабiлетiне байланысты.
Әлемдiк тәжiрибеде дамыған бәсекеге қабілеттi ақпарат кеңiстiгiнде мынадай ұғымдар пайдаланылады:
бәсекелестiк артықшылық - бәсекелес шаруашылық субъектiлерiнiң тиiстi көрсеткiштерiмен салыстыру арқылы нарықта анықталатын артықшылық және шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн айқындайды.
Маңызды бәсекелестiк артықшылыққа: өндiрiстiң табыстылығы, инновациялық қызметтiң сипаты, еңбек өнiмдiлiгiнiң деңгейi, стратегиялық жоспарлау мен менеджмент тиiмдiлiгi, нарықтың өзгермелi талаптары мен жағдайларына жылдам бейiмделу қабiлетi жатқызылады. Шаруашылық субъектiсiнде (фирмада), оның iшiнде қазiргi ақпарат өрiсiнде бәсекелестiк артықшылықтары жиынтығы мен олардың сапалық сипаттамалары жоғары болған сайын, оның нарықта жемiстi қызмет iстеуi үшiн неғұрлым қолайлы алғышарттар мен жекелеген нарықтық сегменттерде барынша орнықты тұғырларды иеленедi;
ақпарат өнiмiнiң (көрсетiлетiн қызметтiң) бәсекеге қабілеттiлiгi ақпараттық өнiмнiң (көрсетiлетiн қызметтiң) iшкi, сондай-ақ сыртқы нарықта табысы ретiнде анықталатын тұтынушылық, бағалық және сапалық сипаттамаларының кешенi. Тауардың (көрсетiлетiн қызметтiң) бәсекеге қабiлеттiлiгiн ұқсас тауарлармен (көрсетiлетiн қызметтермен) салыстыру арқылы ғана анықтауға болады;
салыстырмалы артықшылық тұжырымдамасы - экономикалық iлiм тұжырымдамасы, оған сәйкес елдiң нақты қоғамдық және экономикалық өмiрi салаларындағы табысы өндiрiстiк (жұмыс күшi, жер, капитал және табиғи ресурстар) факторлардың барынша тиiмдi пайдаланылуымен түсiндiрiледi, оның үстiне нарықтық күштердiң өздерi елдiң ресурстарын олар барынша тиiмдiлiкпен қолданылуы мүмкiн тұстарға тоғыстырады. Тиiсiнше, ел өзiнде бар факторлар қарқынды пайдаланылатын салаларда салыстырмалы артықшылыққа ие болады. Осы салалардың өнiмдерi экспортқа шығарылады, ал өндiруде салыстырмалы түрде факторлар тапшылығын бастан кешiрiп отырған елде тауарлар мен көрсетiлетiн қызметтер импортталады;
еңбек өнiмділiгi - ақпараттық тауардың (көрсетiлетiн қызметтiң) нарықтағы бәсекеге қабілеттiлiгiн айқындайтын негiзгi көрсеткiштердiң бiрi, өйткенi бәсекенiң материалдық негiздерi нақ өндiру үдерiсiнде қалыптасады, ол нарықта бағалар мен пайданың салыстырмалы деңгейi арқылы көрiнедi;
тiк өсiм - бiр өнiмдi түрлi сатыда өңдеушi өндiрiстi кеңейтуге байланысты өсiм. Мысал ретiнде меншiктегi баспахана базасын, көтерме-бөлшек саудада тарату желiсiн құру есебiнен кеңейтiлетiн баспалық бұқаралық ақпарат құралдарын (бұдан әрi - БАҚ) келтiруге болады. Тiк өсiм бiр медиа-кәсiпорын шеңберiнде барлық өндiрiстiк-маркетингтiк тiзбектердi бiрiктiрудi көздейдi;
көлбеу өсiм - компанияны өз бизнесiн жүргiзетiн салада кеңейту, өндiрiстi кеңейту (өндiрiлетiн ассортименттердi жаңа ұқсас тауарлар есебiнен кеңейту) арқылы немесе ұқсас компанияларды сатып алу (бәсекелес құрылымдарды сатып алу немесе басқа географиялық нарықтарға шығу) есебiнен компанияның нарықтық үлесiн ұлғайту;
қиғаш өсiм - бiрдей өнiмдер шығармайтын және ортақ өндiрiстiк үдерiске қатыспайтын компаниялардың бiрiгуiн бiлдiредi. Бұл қазiргi кезде барынша кең тараған стратегия болып табылады, өйткенi ол баға белгiлеудi бақылауға, ресурстарды құрылымдар iшiнде қайта бөлуге қабiлеттi көпсалалы әртараптандырылған құрылымдар құруға әкеледi.
Ақпарат саласында осы стратегия негiзiнде iрi медиа-кәсiпорындар құрылады оларға телерадио хабарларын тарату компаниялары, баспа өнімдерi, баспаханалар, компьютерлiк және желілiк ақпараттық қызметтер ұсыну жөнiндегi компаниялар, медиалық емес кәсiпорындар кiруi мүмкiн. Осының нәтижесiнде бiр немесе көптеген мемлекеттер аумақтарында түрлi бейiндегi кәсiпорындарды иеленетiн және оларға бақылауды жүзеге асыратын ұлттық конгломераттар мен трансұлттық корпорациялар құрылады;
жергiлiктi нарық бiр елдi мекеннiң (ең бастысы, қаланың) және сонымен iргелес аудандар нарығын бiлдiредi.
Қазақстанда осы нарықта облыстық, қалалық және аудандық БАҚ: " Алматы ақшамы", "Вечерный Алматы" және басқалары, "Астана қаласының теледидары", "Эpa-TB" және басқалары жұмыс iстейдi;
өңiрлiк iшкi нарық - онда бiр-бiрiне iргелес және жақын (халқының құрамы, тарихи өткенi, дүниетанымы жағынан) аумақтардағы аудиториялардың көрермендерi үшiн ақпарат тарататын БАҚ-тар жұмыс iстейдi.
Мәселен, АҚШ-та солтүстiк-шығыс (Жаңа Англия), оңтүстiк-шығыс (Алабама, қос Каролина, Вирджиния, Флорида, Джорджия), оңтүстiк (Луизиана, Джорджия, Texac, Аризона), жартасты (Миннесота, Иллинойс, Юта, қос Дакота), батыс (Калифорния, Орегон, Вашингтон) өңiрлерi болып бөлiнедi.
Қазақстанда осы нарықта " КТК", "31-арна", "Paxam ТД", "Астана қаласының теледидары" және басқалар жұмыс iстейдi;
жалпыұлттық нарық - жалпыұлттық аудитория үшiн ақпарат таратушы БАҚ-тар жұмыс iстейдi.
АҚШ-та ол "US NЕWS and World Report" газетi, "CNN" телекомпаниясы, Ұлыбританияда - "Independent", "Guardian" газеттерi, "SKY", "ВВС" компаниялары.
Жалпыұлттық БАҚ-қа қатысушылар қатарына "МТV", "History", "Discovery", "ESPN", "FОХ Movie Network", "MS-СNВС" (АҚШ), "RAI Utile", "RAI Sport" (Италия) сияқты мамандандырылған тақырыптық құрылымдарды (спорттық, iскер, мәдени, ғылыми, бiлiм беру, көркем-деректi, музыкалық, басқаларын) жатқызуға болады.
Осы нарықта Қазақстанда "Казахстанская правда", "Егемен Қазақстан", "Панорама" сияқты газеттер, "Континент", "Мысль" сияқты журналдар, "Қазақстан", "Хабар", "Ел арна" сияқты телеарналар, "Мир" ХТРА-сы және басқалар жұмыс iстейдi;
өңiрлiк сыртқы нарық - екi және одан да көп мемлекеттермен iргелес аумақтардың аудиториялары үшiн ақпарат тарататын БАҚ-тар жұмыс iстейдi.
БАҚ-тың осындай бағдары Батыс Еуропада таралған. Мысалы, немiс телеарналары, газеттерi мен журналдары өзiнiң ұлттық аудиториясына ғана емес, сонымен бiрге немiс тiлiнде сөйлейтiн iргелес мемлекеттердiң - Австрияның, Швейцарияның, Италияның, Польшаның, Данияның, Францияның аудиторияларына да бағдарланған.
АҚШ-та белсендi ақпараттық қызмет, оның iшiнде солтүстiк Мексика, оңтүстiк және оңтүстiк-шығыс Канада, Кариб бассейнiнiң аралдағы мемлекеттерiмен iргелес аумақтардағы франко- және испан тiлдес БАҚ-тар жұмыс iстейдi.
Осы нарықта iшiнара алғанда "Қазақстан", "Хабар", "Ел арна" телеарналары сияқты отандық БАҚ-тар жұмыс iстейдi, "Мир" ХТРА Қазақстан Республикасының оңды бет-бейнесiн жасауда 10 жылдан астам уақыт жемiстi жұмыс iстеп келедi.
құрлықтық нарықта - бiрнеше iргелес өңiрлер деңгейiнде ақпарат тарататын БАҚ-тар жұмыс iстейдi.
Мысал ретiнде "Euronews", "RAI Africa" телеарналарын келтiруге болады.
Қазақстан осы нарықта әзiрге жалғыз "Caspionet" спутниктiк арнасымен көрiнуде;
ғаламдық нарықта - негiзiнен элиталық, тиiсiнше элиталық сипатқа ие ғаламдық аудитория үшiн ақпараттар тарататын БАҚ-тар жұмыс iстейдi.
Олардың қатарында - америкалық баспалық БАҚ-тар: "Time", "Newsweek", "National Geographic", "CNN International" телеарналары, британдық "Тhе Economist" журналы, "ВВС One" телеарнасы бар.
Ғаламдық нарықта жұмыс iстейтiн бұқаралық ақпарат құралдарының көпшiлiгi мемлекеттiң шетелге хабар таратуы жөнiндегi арнаулы құрылымдары ретiнде әрекет етедi. Олардың қатарында жапондық "NНК", немiстiң "Dеutshе Welle", италиялық "RAI Uno", қытайлық "CCTV" ресейлiк "OPT-Әлемдiк желi", "РТР-Планета" телеарналары бар.
Ғаламдық нарықта отандық БАҚ-тар жұмыс iстемейдi;
бұқаралық ақпарат құралы (БАҚ) - мерзiмдi баспасөз басылымдары, радио- және телебағдарлама, киноқұжаттама дыбыс және бейнежазба мен көпшілiк қол жеткiзе алатын телекоммуникациялық желілердегi (Интернет және басқалары) WЕВ-сайттарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзiмдi немесе үздiксiз жария таратудың басқа да нысаны;
елдiң бәсекеге қабiлеттiлiгi - елдiң еркiн бәсеке жағдайында әлемдiк нарықтың талаптарына сәйкес тауарлар шығару мен қызметтер көрсету, оларды өткiзу арқылы елдiң және оның жекелеген азаматтарының әл-ауқатын арттыру қабiлетi. Елдiң бәсекеге қабілеттiлiгi тауар (көрсетiлетiн қызметтер) мен тауар (көрсетiлетiн қызметтер) өндiрушiнiң бәсекеге қабiлеттілiгiн бiрiктiретiн және елдiң әлемдiк нарықтағы жағдайын сипаттайтын жиынтық көрсеткiш болып табылады;
тауардың (көрсетiлетiн қызметтiң) бәсекеге қабiлеттілiк факторлары - тауардың (көрсететiн қызметтiң) құны мен сапасына әсер ететiн және тауардың (көрсетiлетiн қызметтiң) бәсекеге қабілеттілiгiн айқындайтын өндiрiс шығыны, еңбек өнiмділiгi мен қарқындылығы сияқты факторлар.
Қазiргi уақытта әлемдiк бәсекеге қабiлеттiлiкте бағалық емес факторлар алғы шепке шығып отыр, оның iшiнде тауардың (көрсетiлетiн қызметтердiң) сапасы, оның жаңалығы мен ғылымды қажетсiнуi аса маңызды сипат алуда. Сондықтан әлемнiң көптеген елдерi өз тауарларының (көрсетiлетiн қызметтердiң) бәсекеге қабiлеттілiгiн ғылыми-техникалық әлеуетiн дамытпайынша оларды жасау мүмкiн болмайтын инновацияларды пайдалану жоғары технологиялы өнiмдер әзiрлеу есебiнен қамтамасыз етедi.
Әлемдiк ақпарат нарығы өзiнiң мәнi жағынан тауарлар мен қызметтердiң дәстүрлi нарығы болып табылмайды. Оның сыры мынада - оған стратегиялық сипаттағы саяси, идеологиялық, мәдени-дүниетанымдық себептер бойынша мазмұны әлемдiк экономикалық (ақпараттық) қатынастар субъектiлерi арасында еңбекке мамандану және сонымен ілесе жүретiн бiрiктiру болып табылатын классикалық халықаралық еңбек бөлiнiсi тән емес.
Осыған байланысты ақпарат нарығында экономикалық бәсекенiң классикалық формуласы барлық уақытта бiрдей әрекет ете бермейдi, әдеттегiдей, бiрiншiден нарық талап ететiн өнiмдердi - тауар немесе қызметтерді; екiншiден, сапасы өте жоғары және үшiншiден, өткiзу құны ең төмен өнiмдi кiм шығарса, сол ұтады.
Бұл ақпарат саласындағы бәсекеге қабiлеттiлiк (ақпараттық бәсекеге қабiлеттiлiк) ұлттық бәсекеге қабiлеттiлiкпен ұштасып жататынын бiлдiредi және тұтастай алғанда сол арқылы айқындалады.
Тұтас алғанда мемлекеттердiң ақпарат кеңiстiгiндегi және атап айтқанда, ақпарат нарығына кәсiби қатысушылардың жеделдете ғаламдану мен ақпараттық қоғам құрудың қазiргi заманғы жағдайында бәсекеге қабiлеттiлiгiне тiкелей әсер ететiн шешушi жаңа факторлар мыналар болып табылады:
адам ойының бүкiл сана шегiнен және биологиялық мүмкiндiктерiнен де тысқары қолжетiмдi ақпараттың ұлғаюы. Ол ақпарат шоғырының үзiндiсi, бiр жағынан қалың жұртшылықты қамту, екiншi жағынан адамдар үшiн ақпараттар ағысын тез және тиiмдi сұрыптау мүмкiндiгiн жасау мақсатында ақпараттың барынша қарапайым және егжей-тегжейлi берiлу үрдiсiн айқындайды, яғни жеке адамның саналы түрде (және санаға бағынбай) таңдау құқығы өте нақты iске асырылады;
ақпараттар ағынының трансшекарасы мезеттiк және сапалы ақпарат хабарларын таратуға арналған мейлiнше жетiлдiрiлген арналар арқылы ұсынылатын ақпараттық-телекоммуникациялық технологиялар мен көрсетiлетiн қызметтердiң арзандауы есебiнен жұртшылықтың кез келген ақпаратқа шектеусiз қолжетiмдігiнiң кеңеюi:
iшкi (ұлттық) ақпараттық кеңiстiктi қатар жұмыс iстейтiн екi бұқаралық (тек қана жергiлiктi жерге тән қолжетiмдi және кейде кабельдi теледидар; жергiлiктi баспалық БАҚ) және элиталық (ғаламдық спутниктiк теледидар, ақпарат агенттiктерi, баспа басылымдары) бөлiкке бiртiндеп сегменттеу. Қазiрдiң өзiнде, әлемнiң барлық елдерiнде қоғамда принциптi түрдегi әр түрлi екi дүниетанымның және ұстанымның - бұқаралық және элиталық ұстаным үлгілерiнiң бар екенi анық;
ақпараттың мазмұнды бөлiгiн (контенттi) көпшілiктiң қабылдауына қолайлы ойын-сауық, оның iшiнде жаңалық, саяси, әлеуметтiк, мәдени шоу нысанына көшiру. Сонымен бiрге контенттiң ойын-сауық (әзіл-оспақ, ток-шоу, танымдық бағдарламалар) форматындағы зияткерлiк әсерi күшейтiледi, ол саясилану үрдiсiне ие болады;
ағылшын-америкалық (англосаксондық) форматты тiл, ой мен таптаурындар тұрғысында, сондай-ақ пайдаланылып жүрген регламенттеу тетiктер мен құралдар мағынасында да ғаламдық және ұлттық ақпарат кеңiстiгiнiң базалық және үстем форматы ретiнде орнықтыру.
Бұл факторлар жаңа қатерлер мен сын-тегеурiндердiң пайда болуын бiлдiредi, сондай-ақ ғаламдық ақпарат кеңiстiгiнiң барлық деңгейiнде де бәсекенiң күшейе түсуiн көрсетедi.
Осыған байланысты мынадай тұстарға назар аудару қажет:
мәдениеттi, дүниетанымды, әлеуметтiк психологияны, таптаурындарды әмбебап ету үрдiстерiнiң пайда болуы, ол ғаламдық тұтыну қоғамын қалыптастыру үшiн қолайлы жағдай жасайды;
ұлттық бiрегейлiк қағидаттарының ара жiгiн ажыратпайтын мөлтекмәденишiлдiк пен сан алуандық идеологиясының дамуы;
ақпарат нарығын бақылап-реттейтiн ақпарат кеңiстiгiнiң негiзгi субъектiлерiнiң мүмкiндiгiнiң әлсiреуi;
өз мүдделерiн iлгерiлету мақсатында өңiрлiк және ғаламдық ақпарат кеңiстiгiндегi өктем ақпараттық-насихаттық қызметке жетекшi "әлемдiк ойыншыларды" тарту, жекелеген жобалар мен бағдарламаларға тапсырыс беру мен оларды қаржыландыру, өздерiнiң ақпараттық бөлiмшелерiн құру, өз мүдделерiне орай үкiметтерге және халықаралық құрылымдарға ықпал ету мақсатында ақпарат нарығының жұмыс iстейтiн кәсiби қатысушыларына бақылау орнату жолымен ақпарат нарығына ғаламдық трансұлттық (салалық, оның iшiнде энергетикалық және синдикаттық) компанияларды белсендi енгiзу.
Осы жағдайда Қазақстан Республикасының ақпарат кеңiстiгi ақпараттық дербестiгiнен айырылу баламасының алдында тұр, ол мемлекеттiлiк пен тәуелсiздiкке төнген тiкелей қауiптi білдiредi, не сыртқы тәуекелдi факторларға иммунитеттi қалыптастыратын (заңнамалық, материалдық-техникалық, технологиялық, мазмұндық) және тiптi әлемге өзiнiң бәсекеге қабiлеттi өнiмiн ұсына алатындай дәрежеге дейiн дамуы мүмкiн. Yшiншiсi - "темiр қоршау" түрiндегi қатал жасанды кедергiлердi құру - қазiргi заманғы жағдайларда мүмкiн емес.
Қазiргi уақытта ақпарат нарығының, бiрiншi кезекте бұқаралық ақпарат құралдарының субъектілерi өз назарын мынадай аумақтық деңгейлерге (шартты түрде "эшелондарға"):
жергiлiктi нарыққа;
өңiрлiк iшкi нарыққа;
жалпыұлттық нарыққа;
өңiрлiк сыртқы нарыққа;
құрлықтық нарыққа;
ғаламдық нарыққа аударып, өзара бәсекелес күрес жүргiзедi.
Қазiргi заманғы әлемдiк практика көрсеткендей, неғұрлым өткiр бәсеке ақпарат нарығының екi "эшелонында" - жергiлiктi және ғаламдық нарықтарда орын алуда.
Жергiлiктi нарықта жергiлiктi ақпарат пен күнделiктi қолданбалы пайдалануға жарамды ақпараттық өнiмдер алуға мүдделi көпшiлiк аудитория үшiн күрес жүруде.
Ғаламдық нарықта элиталық аудитория - шешiмдер қабылдауға немесе бұқараға қатысты шешiмдер қабылдауға ықпал ететiн өкілеттiктерi (саясаткерлер, шенеунiктер, кәсiпкерлер, басқалар) және/немесе мүмкiндiктерi (көпшiлiкке белгілi тұлғалар ("басқарушы үлгілер") спортшылар, өнер мен мәдениет, ғылым қайраткерлерi, қоғам қайраткерлерi, басқалар) бар адамдар топтары үшiн күрес жүруде.

2. Қазақстан Республикасы ақпарат нарығының қазiргi жай-күйi

БАҚ қызметiнiң және Қазақстан Республикасы ақпараттық нарығының жұмыс iстеуiнiң негiзi Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы сөз бостандығы мен шығармашылық еркiндiкке кепілдiк бередi, цензураға тыйым салады, сонымен қатар әркiмнiң заң жүзiнде тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен еркiн ақпарат алуға және таратуға құқығы бар екенiн айқындайды, идеологиялық және саяси әралуандылықты таниды.
Қазiр Қазақстанда ақпарат нарығының негiзгi, елеулi элементтерi қалыптасқан. Мәселен, 1990 жылға дейiн республикада барлығы 10 республикалық мемлекеттiк газет пен журнал басылса, эфирге 21 теле- және радиоарна шығарылса, ал 2006 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 7281 бұқаралық ақпарат құралы тiркелген. Мемлекеттiк емес БАҚ-тардың үлесi 78-ге жуық проценттi құрайды. Тiркелген БАҚ-тың жалпы санынан 2479 бұқаралық ақпарат құралы тұрақты негiзде жұмыс iстейдi.
Елiмiзде БАҚ-ты кең тұрғыда тақырыптық саралау орын алып отыр. Қазiргi уақытта баспалық БАҚ-тың үлесi масс-медианың жалпы санының 50 процентiн, қоғамдық-саяси - 16 проценттi, ғылыми - 9 процентті, жарнамалық - 10,5 проценттi, балалар, жастар, әйелдер және дiни басылымдар шамамен әрқайсысы 2 проценттi құрайды.
Қазақстан Республикасында 212 электрондық БАҚ жұмыс iстейдi. Аса iрi жалпыұлттық электрондық БАҚ-тар Қазақстан Республикасы аумағының:
"Xaбap" телеарнасы - 95,70 процентiн, "Қазақстан" - 96,25 процентiн, "Ел арна" - 75,50 процентiн, "Еуразия - бiрiншi арна" - 78,60 процентiн, Қазақ радиосы - 86,99 процентiн қамтиды. Орталық Азия, Орта Шығыс, Еуропа және Солтүстiк Африка елдерiнiң аумақтарында хабар тарататын "Caspionet" спутниктiк арна жұмыс iстейдi.
Елiмiзде кабельдiк және эфирлi-кабельдiк телевидение желiлерiнiң 80-нен астам операторы iске қосылған, ол отандық және шетелдiк электрондық БАҚ арқылы хабар тарату қызметiн көрсетедi. Олардың iшiнен ең iрiсi "Алма-ТВ" (елiмiздiң 13 қаласына хабар таратады), "Қазақпараттелеком", "Секател" және "Қазорталық-ТД" (5 қала бойынша), "КВК" (4 қала) болып табылады.
Қазақстанның iшкi ақпарат нарығында 2309 газет пен журналды, 83 телерадио бағдарламасын қоса алғанда, 2392 шетелдiк бұқаралық ақпарат құралы таратылады. Қазақстан Республикасында спутниктiк телевидение және деректердi компьютермен беру жүйелер арқылы ақпарат өнiмдерiн қабылдауды бiр мыңға дейiнгi шетелдiк телеарналармен, электрондық форматтағы баспалық БАҚ-тың шектеусiз саны арқылы қабылдауды жүзеге асыруға болады. Қазақстан Республикасында шетелдiк бұқаралық ақпарат құралының 80-нен астам өкiлi аккредиттелген.
Шетелдiк бұқаралық ақпарат құралдары атауларының жалпы санының 90 процентке жуығы орыс тiлiнде, 5 процентi - ағылшын тiлiнде, 5 процентi әлемнiң басқа тiлдерiнде таратылады.
Қазақстан Республикасының аумағында таратылатын шетелдiк БАҚ-тың аса iрi желiлерi "Қазпошта" акционерлiк қоғамы (бұдан әрi - АҚ), "АиФ-Қазақстан" жауапкершілiгi шектеулi серiктестiгi (бұдан әрi - ЖШС) бiрiккен кәсiпорны, "Еуразия-пресс" АҚ, "Алма-ТД" АҚ, "Секател" және "Қазорталық-ТД", "Кателко+" ЖШС болып табылады. Осы құрылымдар тарататын масс-медианың жиынтық көлемi жалпы көлемнiң 70 процентiн құрайды.
Қазақстанда жалпыұлттық "эшелонға" көбiне басқаларға, бiрiншi кезекте жергiлiктi жердегiлерге залал келтiре отырып, шектен тыс баса назар аударылады. Мұндай көзқарас жергiлiктi және өңiрлiк ақпарат нарығының және бұқаралық ақпарат құралдарының дамымауымен, сыртқы ақпарат нарығында жүйелi жұмыстың болмауымен ерекшеленедi.
Қазақстан Республикасында, қоғам үшiн әлеуметтiк маңызы бар және аса маңызды тақырыптарды жариялауға мемлекеттiк тапсырыс жүйесiнiң жұмыс iстеуiн қоса алғанда, БАҚ-ты мемлекеттiк қаржылық қолдаудың бiрқатар тетiктерi жасалған.
Ұлттық (қазақстандық) ақпарат нарығын оның бүгiнгi таңдағы болмысы жағынан бәсекелес емес деп айқындауға болады, өйткенi онда нарықтық экономика қағидаттары таза және толық көлемде қолданылмайды.
Осыған байланысты ақпарат нарығында мынадай терiс сипаттағы құбылыстар байқалады:
қазiргi заманғы ақпарат нарығының талаптарына сәйкес келетiн кәсiби мамандардың жеткiлiктi санының - менеджерлердiң, шығармашылық қызметкерлердiң, журналистердiң, талдаушылардың, тележүргiзушiлердiң, стрингерлердiң, технологтардың, заңгерлердiң және басқалардың болмауы;
ақпарат нарығы субъектiлерiнiң, бiрiншi кезекте БАҚ-тың техникалық жағынан нашар жабдықталуы, ол ақпарат өнiмдерiн өндiру мен тарату жөнiндегi материалдық-техникалық базаның әлсiздiгiнен, ақпараттарды тарататын телекоммуникациялар мен арналарға, әсiресе өңiрлерде, қолжетiмділiктiң шектеулi болуынан туындап отыр;
ақпарат нарығының субъектілерi, бiрiншi кезекте БАҚ өте төмен табыстылықпен жұмыс iстейдi, көп жағдайларда мемлекетке және/немесе қаржы-өнеркәсiп топтарға тiкелей қаржылай тәуелдiлiкте болады және көбiне өз қызметiнде олардың мүдделерiн бiлдiредi;
нарықтың ақпарат сыйымдылығының, соның iшiнде жарнаманың аздығы; халықтың бiр бөлiгiнiң төлем қабiлетiнiң аса жоғары болмауы, ол жеке және заңды тұлғалардың ақпарат өнiмдерiне аз шығын жұмсауымен түсiндiрiледi;
жергiлiктi, өңiрлiк және жалпыұлттық телекоммуникация инфрақұрылымының және ақпараттар беру мен тарату инфрақұрылымының дамымауы, соның iшiнде ақпаратты беру мен таратудың монополиялы түрiне жақын жай-күйiне байланысты туындап отыр.
Қол жеткiзген даму деңгейiне сәйкес iшкi ақпараттық нарықтың дамуының заңнамалық базасын дер кезiнде жетiлдiру мәселесi ерекше байқалуда.
Бұл стратегиялық мәселелердi отандық медиа-нарықты одан әрi ырықтандыру мен дамытуға жағдай жасай отырып, дәйектi түрде шешу қажет.

3. Тұжырымдаманың мақсаты мен мiндеттерi

Тұжырымдаманың мақсаты - қазiргi әлемдiк стандарттарды және олардың бәсекеге қабілеттілiгiнiң артуын ескере отырып, БАҚ жұмысының сапасын жақсартуға жағдай туғызу.
Бәсекелiк ортаны ынталандыру бәсекеге қабiлеттiлiктiң маңызды шарты болады және ақпараттық саладағы мемлекеттiк саясаттың басты мiндетi болып табылады.
Мемлекет бәсекеге қабілеттілiктiң өзiндiк қозғаушысы рөлiн атқаруға тиiс. Мемлекеттiк саясат халықаралық нарықта елдiң бәсекелестiгiнiң артықшылығын анықтайтын элементтердің екi негiзгi тобының дамуына:
ақпараттық нарықтағы табысты бәсекелестiк үшiн қажеттi факторлық жағдайларға (салықтық, инвестициялық саясат, құқықтық реттеу);
ақпараттық және ақпараттық-телекоммуникациялық нарықтың қатысушылары ұсынатын өнiм мен қызмет көрсетуге деген сұраныс талаптарына ерекше назар аударуы қажет.
Ұлттық және ғаламдық ақпарат нарығында мемлекеттiң қызметi мынадай негiзгi қағидаттар мен әдiстерге:
қызметтiң тиiмдi нормативтiк құқықтық негiзiн жасауға және ақпарат нарығына қатысушылардың жеке бас, сөз, талқылаулар мен пiкiрлер, ақпаратты алу мен тарату бостандығының конституциялық қағидаттарының сақталуын қамтамасыз ететiн өзара қатынасына;
ұлттық ақпарат нарығына барлық кәсiби (ақпаратты жасаушылар мен таратушылар) және кәсiби емес (ақпаратты пайдаланушылар) қатысушылардың қызметi үшiн әдiл де қарапайым әрi түсiнiктi "ойын ережелерiн" қамтамасыз етуге;
бәсекеге қабiлеттiк көзқарасынан отандық ақпараттық нарықта үлгiлi бола алатын мемлекеттiк БАҚ-тың тиiмдi қызмет iстеуi үшiн жағдай жасауға;
Қазақстан Республикасының бүкiл ұлттық ақпараттық кеңiстiгiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн қамтамасыз ету субъектiлерiнiң маңызды құрамдас субъектiлерi ретiнде отандық тәуелсiз (жеке, мемлекеттiк емес) БАҚ-тың жан-жақты дамуына жәрдемдесуге;
Қазақстан Республикасының ақпараттық қауiпсiздiгi - мемлекеттiк ақпараттық ресурстардың жай-күйiнiң, сондай-ақ ақпарат саласында жеке адамның құқықтары мен қоғам мүдделерiнiң қорғалуын қамтамасыз етуге;
ақпарат секторы өкілдерiнiң құқықтық және экономикалық бiлiктегi деңгейiн арттыруға;
шетелдiк ақпараттар нарығында ұлттық мүдделер мен отандық кәсiби қатысушылар мүдделерiн білдiруге негiзделуге тиiс.
4. Тұжырымдаманы iске асыру бағыттары мен тетiктерi Ақпарат саласы адамның тiршiлiк етуiнiң және қоғамдық өзара қарым-қатынастардың өте сезiмтал саласы болып табылады. Осыған байланысты ақпарат саласындағы мемлекеттiк саясат мемлекеттiң, қоғамның, жеке адамның, ақпарат және ақпараттық-телекоммуникация нарығына кәсiби қатысушылар мүдделерiнiң нақты теңгерiмiн қамтамасыз етуге тиiс. Iшкi және халықаралық ақпарат нарығында отандық ақпарат өндiрушiлерiнiң (мемлекеттiк, сол сияқты жеке) бәсекеге қабілеттiлiгiн арттыру үшiн жағдай жасалуға тиiс.
Мемлекеттің ерекше рөлi дүниетанымның сан қырлылығы мен бұқаралық мәдениеттi тарату аясында болып жатқан, ақпарат нарығы мен ақпарат өнiмдерiн коммерцияландырудың өспелi жағдайларында барынша өзектi бола түсуде, ол отандық БАҚ-тың өз әлеуетiн әлеуметтiк және мәдени салаларда iске асыруға мүмкiндiк бермейдi.
Сонымен қатар шектен тыс этатизм керi нәтижеге - отандық масс-медианың бәсекеге қабiлеттiлiгiн күрт төмендетуге әкелiп соқтыруы мүмкiн.
Ұлттық ақпарат саласындағы бәсекеге қабiлеттiлiктi арттырудың мемлекеттiк саясаты мыналарды қамтуға тиiс:
ақпарат саясаты саласындағы бiртұтас мемлекеттiк көзқарасты қалыптастыру және стратегияны әзiрлеу;
Қазақстан Республикасында ақпарат нарығын реттеудiң кешендi нормативтiк құқықтық негiзiн жасау;
отандық ақпарат нарығы субъектiлерiне қолайлы жағдай жасау;
қазiргi заманғы ұлттық ақпарат және ақпараттық-телекоммуникация инфрақұрылымын дамыту;
мемлекеттiк БАҚ-ты тиiмдi дамытуды және бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету;
тәуелсiз отандық БАҚ-ты нығайту және дамыту үшiн қолайлы жағдай жасау;
отандық ақпарат өнiмдерiн өндiрушiлердiң сыртқы нарыққа шығуын ынталандыру;
Қазақстан Республикасының ақпараттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету, Қазақстанның ұлттық мүдделерiн халықаралық аренада және өңiрлiк, құрлықтық және ғаламдық ақпараттық кеңiстiкте iлгерiлету.
Ақпарат саласындағы елдiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамытуда мемлекеттiк саясаттың басымдықтары:
отандық БАҚ-ты жан-жақты дамыту;
iшкi нарықта бәсекелестiктi күшейту;
инновациялар өндiрiсiн ынталандыру болып табылады.
Елдiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн қолдау және арттыру жөнiндегi мемлекеттiк шаралар кешенiне мыналар кiредi:
ақпарат (салықтық, инвестициялық саясат, құқықтық реттеу) саласын дамытуға қолайлы ортаны жасайтын факторлық жағдайларға мемлекеттiң ықпал етуi;
ақпараттық өнiмге сұранысты дамытуға ықпал ету:
бастапқы кезеңдегi сұранысты, iшкi бәсекелестiктi, инновациялар өндiрiсiн ынталандыру мақсатында мемлекеттiк сатып алу мен мемлекеттiк тапсырыстар;
өнiмдер мен үдерiстердi регламенттеу, ең алдымен сапасыз өнiмдi нарықтан ығыстыру үшiн техникалық және технологиялық стандарттардың айқын жүйесiн құру;
сатып алушылар рөлiндегi салалар құрылымына ықпал етуi;
тiкелей емес кредиттеу тетiктерiн пайдалану үшiн жағдай жасау;
тұтынушыларға толық және сапалы ақпарат беру;
техникалық стандарттарды (құрылғылардың әр алуан түрлерiнiң үйлесiмдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн) енгiзу;
шетелдiк кооперацияны және халықаралық, саяси байланыстарды пайдалану интернационалдандыру (халықаралық бағдарды және экспортты көтермелеу);
iшкi нарықтағы бәсекелестiктi (монополияға қарсы, трестке қарсы заңдар, тамыр-таныстық және т.б.) регламенттеу шетелдiк инвестицияларды тарту;
мемлекеттiң сабақтас салаларға ықпал етуi:
өңiрлiк саясат (ауылдық аумақтарды дамытуды ынталандыру).

4.1. Ақпарат саласы мәселелерi жөнiндегi заңнаманы жетiлдiру

Қазiргi заманғы жағдайларда ақпарат нарығындағы бәсекеге қабiлеттiлiктi әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiмен, қоғамның және ақпараттық кеңiстiктiң субъектiлерiнiң саяси-құқықтық мәдениетiнiң, сондай-ақ БАҚ-тар арасындағы еркiн бәсекенi және бәсекелес ортаны ынталандыруды қамтамасыз етумен байланыстағы ақпарат саласындағы заңнаманы одан әрi кезең-кезеңiмен ырықтандыру жолымен ғана қамтамасыз етуге болады. Ақпараттық қызмет көрсету нарығында бәсекенi арттыруға ықпал ететiн нақты және жүйелi шаралар кешенi қабылдануы қажет.
Сонымен қатар, халықаралық стандарттар мен Қазақстан Республикасының мiндеттемелерiн ескере отырып, әкiмшiлiк және қылмыстық ықпал етудiң (жауаптылықтың) түсiнiктi және жалпы танылған жүйесiн көздей отырып, қоғам мен БАҚ-қа әсер ететiн бiрқатар шаралар мен мәселелердi (жалған ақпарат тарату, фактілердi қасақана бұрмалау және т.б.) кешенiн нақтылау қажет.
Ақпарат нарығын монополиядан қорғау қағидаттарын айқындау және енгiзу бөлiгiнде айқын заңнаманы әзiрлеу қажеттiгiнiң ерекше маңызы бар.
Бұл тұрғыдан ақпараттық компаниялардың коммерциялық мүдделерi (өндiретiн өнiмнiң ассортиментiн ұлғайтуға ұмтылысы, қызмет саласын әртараптандыру) және адамның iргелi құқықтарын, сөз бостандығын қорғау мен ақпарат тарату, бәсекелестiктi қамтамасыз ету, бiржақты пiкiрлер мен мүдделердi таңуға жол бермеу жөнiнде мемлекет пен қоғамның мүдделерi арасында барынша оңтайлы теңгерiм табу маңызды болмақ.

4.2. Отандық БАҚ-тардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамыту

Отандық БАҚ-тардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамыту мақсатында мынадай негiзгi өлшемдер бойынша бәсекелестiк басымдыққа жету қажет:
1) мазмұнды бөлiгi (контент) бойынша;
ақпарат пен ақпараттық өнiмнiң даралығы;
өндiрiлетiн және таратылатын ақпараттық өнiмнiң сапасы;
ақпараттық өнiмдi өндiру және тарату жеделдiгi;
тақырыптық қамту ауқымдылығы;
мамандану;
сүйемелдеу (БАҚ-ты қатар қолдайтын өнiмдердiң, Интернет-қолдау: Интернет портал, электрондық жiберiлiмнiң болуы және т.б.);
2) экономикалық көрсеткiштер бойынша:
табыстылық;
жарнама берушілер мен демеушiлердi тартуы;
қызмет саласын әртараптандыруы;
3) өндiрiс технологиясы, ақпарат беру мен тарату бойынша: қазiргі заманғы ақпарат беру мен тарату жүйелер пайдалануы;
4) ұйымдастыру бөлiгi бойынша:
тиiмдi менеджмент;
икемдi ұйымдық құрылым;
кәсiби кадрлар;
икемдiлiк, жеделдiк, ұтқырлық.
Iшкi нарықта отандық БАҚ-тар арасында әдiл бәсекелестiктi қамтамасыз ету және ақпараттық қауiпсiздiк саласында мемлекеттiк саясатты жүзеге асыру мақсатында отандық ақпарат және ақпараттық-телекоммуникациялық компанияларға көлбеу, тiк және қиғаш өсу үшiн қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету қажет.
Ақпарат саясатының жекелеген бағыты өңiрлiк ақпараттық және ақпараттық-телекоммуникациялық желiлердi одан әрi дамыту болуға тиiс.
Тәуелсiз БАҚ-тарды дамыту және мемлекеттiк БАҚ-тардың тиiмдi қызметiн қамтамасыз ету мынадай бағыттарда:
мемлекеттiк БАҚ-тардың виртуалдық кеңiстiкке қатысуының кеңеюi және имидж саясатының жүзеге асырылуы;
шет елдерде мемлекеттiк БАҚ-тардың хабар таратуын одан әрi дамыту сияқты бағыттарда iс-шаралар өткiзудiң нәтижесiнде жүзеге асырылуға тиiс.
Медиа-компаниялардың қызметiн экономикалық ынталандыру және дамыту жөнiндегi шаралар кешенiн әзiрлеу қажет. Олардың қатарына мына мәселелердi енгiзу керек:
осы құрылымдардың басты кепiл құралы ретiнде зияткерлiк меншiктi бағалау және зияткерлiк меншiктi пайдалану құқықтарын тетiктерiн әзiрлеу медиа-бизнестiң инвестициялық тартымдылығын арттыру үшiн қолайлы жағдайлар жасау;
мемлекеттiк тапсырыс пен мемлекеттiк жарнама жүйесiн дамыту;
БАҚ-тың өз қаражатын және сыртқы инвестицияларды тартуы есебiнен қайта инвестициялауын заңнамалық көтермелеу;
венчурлiк қаржыландыруды және қаржыландырудың басқа да түрлерiн дамыту.

4.3. Мемлекеттiк БАҚ-тардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамыту

Мемлекеттiк БАҚ-тар (мемлекеттiк ақпарат компанияларының жүйесi) ұлттық ақпарат кеңiстiгi мен нарығында жүйе құрайтын рөл атқарады.
Мемлекеттiк БАҚ-тар жүйесiнiң даму сапасы мен деңгейi бүкіл ұлттық ақпарат нарығының даму деңгейi мен оның бәсекеге қабiлеттілiк дәрежесiн айқындайды.
Қазiргi уақытта Қазақстандағы мемлекеттiк БАҚ-тар бiрқатар проблемалық жағдайлармен бетпе-бет келуде. Олардың қатарында:
мемлекеттiк БАҚ-тардың стратегиялық жоспарлау қызметiнiң әлсiздiгi мен тиiмдi менеджменттiң жеткiлiксiздiгi;
бюджет қаражатын жеткiлiктi түрде тиiмдi пайдаланбау;
материалдық-техникалық және технологиялық базаны жаңғыртудың жеткiлiксiздiгi;
мемлекеттiк БАҚ қызметiнiң коммерциялық құрамдасының дамымауы, нарықтық ынталандырудың жеткілiксiз пайдалануы мемлекеттiк БАҚ-тың бәсекеге қабiлеттiлiк әлеуетiн төмендетуге әкелiп соғатыны.
Мемлекеттiк БАҚ-тарды, әсiресе Қазақстан Республикасының мемлекеттiк телерадиохабарларын дамытуға бағытталған шаралар мен iс-шаралар кешенiн әзiрлеп, мына мақсатта жүзеге асыру қажет:
мемлекеттiк БАҚ-тар қызметiнiң ұйымдық, экономикалық, ақпараттық және қоғамдық тиiмділiгiн қамтамасыз ету;
мемлекеттiк БАҚ-тар қызметiн тиiмдi шығармашылық, өндiрiстiк, маркетингтiк стратегияны әзiрлеп, жүзеге асыру жолымен коммерцияландыру.
Осы шаралар мен iс-шаралар кешенi:
ұйымдастырушылық-басқару сипатындағы шараларды;
уәкiлеттi мемлекеттiк орган мен мемлекеттiк БАҚ-тар саласы субъектiлерiнiң өзара қарым-қатынасын реттеудiң нормативтiк құқықтық негiзiн жетiлдiрудi;
уәкiлеттi мемлекеттiк орган мен мемлекеттiк БАҚ-тар саласы субъектiлерiнiң өзара iс-қимыл тәжiрибесiн жетiлдiрудi;
мемлекеттiк БАҚ-тардың мемлекет пен қоғамның алдында есеп беруiн қамтамасыз етудi;
мемлекеттiк БАҚ-тардың қызметтiк аясы мен мiндеттерiн (басқару, редакциялық, шығармашылық, өндiрiстiк, шаруашылық және басқалар) нақты айқындай отырып, құрылымдық қайта ұйымдастыруды қамтуға тиiс.
жаңғырту және дамыту жөнiндегi шаралар:
мемлекеттiң дамуының жаңа кезеңiнде мемлекеттiк БАҚ-тардың қызметiн, жұмыс қағидаттарын, мақсаттары мен мiндеттерiн айқындайтын тұжырымдамалық көзқарастарды талдап-жасау;
мемлекеттiк органдар мен мемлекеттiк БАҚ-тардың атынан мемлекеттiң өзара тиiмдi iс-қимыл жасауына жағдай жасау, оның iшiнде өзара ақпарат алмасу тетiктерiн жолға қою, мемлекеттiк билiк пен басқару органдарының iс-қимылы туралы жедел және толық хабардар етуi, мемлекеттiк БАҚ-тардың қызметiн стратегиялық жоспарлауды ұйымдастыру және қазiргi заманғы менеджменттi енгiзу;
мемлекеттiк БАҚ-тардың материалдық және материалдық емес активтерiн басқаруды жетiлдiру;
өңiрлiк БАҚ-тарды одан әрi дамыту.

4.4. Ақпараттық-телекоммуникация инфрақұрылымын дамыту.
Цифрлық теледидарды енгiзу

Телекоммуникация инфрақұрылымын жаңғырту Қазақстан Республикасының, қазақстандық қоғам мен экономиканың дамуының, елдiң халықаралық қоғамдастыққа кешендi және толыққанды кiрiгуiнiң, әлемдiк шаруашылық байланыстар мен ғаламдық ақпарат кеңiстiгi жүйесiне енуiнiң жаңа сапалы серпілісi үшiн айқын бастапқы шарт болып табылады.
Қазақстанда телерадио хабарлар саласы бiр жағынан, бейне- және аудиосигналды цифрлық өңдеудiң жаңа технологиясының пайда болуымен, екiншi жағынан, спутниктiк технологиялардың кеңiнен таралуымен байланысты қарқынды дамуды бастан кешiрдi. Бұл қабылдағыштың немесе таратқыштың жұмысын таңдаулы қашықтықтан бақылаудан бастап Интернет-файлдар түрiндегi компьютерлiк желiлер бойынша теледидар бағдарламаларын жiберетiндей жаңа сапалы мүмкiндiктер бередi.
Ақпараттық технологиялардың шапшаң дамуына, әсiресе, телерадио хабарларының ұқсас форматтан цифрлық форматқа көшуiне байланысты әлемде қазiргi бар мемлекеттiк телерадиоарналардың техникалық базасын күрделi жаңғырту қажеттiгi туындауда.
Бүгiнгi күнi күллi Қазақстан Республикасы бойынша жерүстi эфирлiк хабарларын тарату ұқсас болып отыр. Жиiлiк спектрiнiң толықтығы республика аумағында телерадио хабарларын таратудың дамуын едәуiр тежейдi, Цифрлық телерадио хабарлары, ақпарат кеңiстiгiн оларсыз барынша толықтыру мүмкiн емес: цифрлық стандарттарға негiзделген жазу, қалпына келтiру, ақпаратты өңдеу мен берудiң алдыңғы қатарлы әдiстерiн халықтың қалың жiгiне тарату жөнiнде мемлекеттiк телерадиоарналар үшiн де кең өрiс ашады.
Ақпарат-телекоммуникация саласының стратегиялық проблемаларына:
деректер таратудың ұқсас жүйесiнiң үстемдiк етуi мен цифрлық және спутниктiк инфрақұрылымның дамымауы;
Қазақстан Республикасының ақпарат-медиа және телекоммуникация секторларында технологиялық артта қалушылығы;
ғарыш инфрақұрылымының дамымауы жатады.
Телерадиокоммуникация саласын дамыту әлеуеттi аудиторияны сапалық және сандық тұрғыдан ұлғайтуға мүмкiндiк беретiн телехабарлары мен спутниктiк байланыс мүмкiндiктерi саласында жаңа цифрлық технологияларды пайдалану жолымен жүруге тиiс.
Радиожиілік ресурстары шектеулi болуы жағдайында жалпы әлемдiк теледидар жерүстi цифрлық теледидар хабарларын (одан әрi - ЖЦТХ) жасау жолымен дамитын болады. Қолданыстағы ұқсас телеарна 8 МГц-тi (бip жиiлiкте - бiр бағдарлама) иеленедi, ал ЖЦТХ бiр жиiлiкте көп бағдарламалы теледидар деп аталатын бiрнеше телебағдарламаларды таратуға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан өз өңiрiнде бiрiншi болып ЖЦТХ-ны енгiзуге және одан әрi дамытуға мүмкiндiгi бар, ол бiздiң геосаяси мәртебемiздi көтередi және ақпарат саласында кейiннен арта түсуiне жағдай жасайды.
Теледидардың болашағын көрсететiн интерактивтi теледидарды iске асыру мүмкiндiгi көпарналы хабар таратудың неғұрлым маңызды элементi болып табылады.
Осы орайда:
цифрлық телерадиохабарларына көшiрудi бiршама жаңғырту кезiнде мүмкiндiк беретiн ұқсас құрал-жабдықтарды ұқсастан цифрлыққа ауыспалы кезеңде пайдаланудың;
цифрлық телерадиохабарларын енгiзудiң;
цифрлық технологияларды телерадиохабарлары бағдарламаларын тарату желiсiнде қолдануды қоса алғанда, мемлекеттiк телерадиохабарлары желiсiне цифрлық технологияларды енгiзудiң, сондай-ақ мемлекеттiк телерадиохабарлары бағдарламаларын эфирде таратудың цифрлық желiсiн дамытудың;
Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында және тиiстi шетел өңiрлерiнде хабар таратуды қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн спутниктiк байланыс жүйесi бойынша хабар таратуды жүзеге асырудың;
көпбағдарламалы теледидар қызметтерiн қоса алғанда, тiкелей қабылдайтын спутниктiк хабарлар таратудың цифрлық желiсi қызметтерiн енгiзудiң;
халықты мемлекеттік телерадио бағдарламаларымен қамтуды ұлғайту және өңiрлiк телерадио хабарларын дамыту мақсатында жердегi қабылдау-тарату спутниктiк станциялары желiлерiнiң құрылысына мемлекеттiк жәрдем көрсетудiң;
кабельдiк, эфирлiк-кабельдiк және спутниктiк хабар тарату қызметтерiнiң пакетiне мемлекеттiк телерадио хабарларын таратуды енгiзу мақсатында желiлердiң отандық және шетелдiк операторларымен өзара iс-қимыл жасаудың;
республика жұртшылығының мемлекеттiк телерадио бағдарламаларын эфирден қабылдауын 100% қамтуға кезең-кезеңмен қол жеткiзудің;
радиожиiлiк ресурсын бөлу және эфирде цифрлық телерадио хабарларын тарату жүйесiн тәжiрибелi пайдалануды ұйымдастырудың; өңiрлiк телерадио хабарларын тарату желiлерiн дамыту үшiн радиожиiлiк спектрiн бөлудiң;
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында және шетелдер аумағында мемлекеттiк телерадио хабарларын спутниктiк хабар таратумен қамту аймағын кеңейту ол үшiн қазақстандық "Kazsat" спутниктiк желiсiн спутниктiк ресурстарға көшiру қажеттiгiнiң; Интернеттiң, спутниктiк хабар таратудың серпiндi дамуына мүмкiндiк беретiн, өз кезегiнде Қазақстанмен қоса, таяу шетелдерге таратылатын, Қазақстанның өз өңiрiндегi көшбасшы ретiндегi шеп-тұғырын нығайтатын геостационарлық орбитада "Kazsat" байланыс және хабар тарату спутнигi сияқты спутниктер тобын орналастырудың мүмкiндiктерi мен орындылығын қарау қажет.

5. Тұжырымдаманы iске асыру мерзiмдерi мен кезеңдерi

Тұжырымдамада ұсынылған Қазақстан Республикасының ақпарат нарығының бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамыту жөнiндегi кешенiн жүзеге асыру 2006-2009 жылдарға есептелген.
Бұл, бiрiншiден, Қазақстан Республикасының ақпарат нарығының бей-берекет, өздiгiнен реттелетiн ұзақ кезеңдегi салдарынан туындаған үйлеспеушіліктер мен зардаптарды еңсеру және нақты құрылымдалған ұлттық ақпарат нарығын құру үшiн қанша уақыт талап ететiнiмен байланысты. Екiншiден, бұл қазiргi уақытта технологиялық өзгерiстердiң қарқыны мен бағыттарын және ғаламдық ақпарат кеңiстiгiнiң ұзақ мерзiмде дамуын болжаудың өте күрделi болуына байланысты.
Қазақстан Республикасының ақпарат кеңiстiгiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамыту жөнiндегi ұсынылып отырған шаралар кешенiн жүзеге асыру мынадай кезеңдерден өтудi болжайды:
бiрiншi кезең (2006-2008 жылдар):
ақпарат саласындағы мәселелер жөнiндегi заңнаманы жетiлдiру;
отандық БАҚ-тарды одан әрi дамыту, отандық БАҚ-тардың мемлекеттiк тілдi қолдануын ынталандыру, ақпарат нарығында бәсекелестiкке барынша жағдай жасау, бәсекелестiктi ынталандыру;
технологиялық артта қалушылықты еңсеру мен ұлттық ақпараттық және ақпараттық-телекоммуникация инфрақұрылымын жаңғырту.
екiншi кезең (2009 жыл):
ақпарат нарығын одан әрi дамыту және елдiң бәсекеге қабiлеттілiгiн арттыру;
ақпарат саласындағы жаңа серпіліс үшiн жағдай жасау.

Қорытынды

Тұжырымдаманың қағидаларын iске асыру Қазақстан Республикасының ақпарат нарығын сапалы дамыту әрi отандық ақпараттық кеңiстiктiң және оның кәсiби қатысушыларының ұлттық және ғаламдық ақпарат нарығында бәсекеге қабілеттiлiгiн арттыру үшiн жағдай жасауға мүмкiндiк бередi.
Жоғарыда аталған шаралар кешенiн шешу елдiң ақпарат кеңiстiгiн одан әрi ырықтандыруға, онда нарық тетiктерiн нығайтуға, бәсекеге қабiлеттi ақпарат өнiмiн жасауға ықпал ететiн болады, ол ақпараттық өнiмнiң қазақстандық және әлемдiк нарығындағы отандық бағдарламалардың бәсекеге қабілеттiлiгiн арттыру үшiн қажет.
Елiмiздiң дамыған және бәсекеге қабiлеттi ақпараттық кеңiстiгiн қалыптастыру - шынайы тәуелсiз, құқықтық, демократиялық және әлеуметтiк мемлекет Қазақстан Республикасының нығайып, одан әрi дамуы үшiн стратегиялық шарт болып қалады.

О Концепции развития конкурентоспособности информационного пространства Республики Казахстан на 2006-2009 годы

Указ Президента Республики Казахстан от 18 августа 2006 года N 163

Подлежит опубликованию в
"Собрании актов Президента
и Правительства" и
республиканской печати

В целях обеспечения повышения конкурентоспособности информационного пространства Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЮ:

1. Одобрить прилагаемую Концепцию развития конкурентоспособности информационного пространства Республики Казахстан на 2006-2009 годы (далее - Концепция).

2. Центральным и местным исполнительным органам, а также государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан, принять необходимые меры по реализации Концепции.

3. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент
Республики Казахстан

ОДОБРЕНА
Указом Президента
Республики Казахстан
от 18 августа 2006 года N 163

КОНЦЕПЦИЯ
развития конкурентоспособности информационного
пространства Республики Казахстан на 2006-2009 годы

Астана, 2006 год

Содержание

Введение
1. Понятие конкуренции в информационном пространстве
2. Современное состояние информационного рынка
Республики Казахстан
3. Цель и задачи Концепции
4. Направления и механизмы реализации Концепции
4.1. Совершенствование законодательства по вопросам
информационной сферы
4.2. Развитие конкурентоспособности отечественных СМИ
4.3. Развитие конкурентоспособности государственных СМИ
4.4. Развитие информационно-телекоммуникационной
инфраструктуры. Внедрение цифрового телевидения
5. Сроки и этапы реализации Концепции
Заключение

Введение

Концепция развития конкурентоспособности информационного пространства Республики Казахстан на 2006-2009 годы (далее - Концепция) разработана в соответствии со стратегией вхождения Казахстана в число пятидесяти наиболее конкурентоспособных стран мира, обозначенной в Послании Президента Республики Казахстан народу Казахстана от 1 марта 2006 года, и во исполнение решений Совета Безопасности Республики Казахстан от 1 марта 2006 года.
В Концепции анализируются основные тенденции развития глобального информационного пространства и информационного рынка Республики Казахстан, ключевые проблемы конкурентоспособности на современных информационных рынках. Определены базовые принципы, стратегические цели и задачи государственной политики в информационной сфере, а также механизмы их реализации.
Концепция служит основой для разработки целевых программ, законодательных и других нормативных правовых актов, рассчитана на предстоящий период (2006-2009 годы).

1. Понятие конкуренции в информационном пространстве

Важнейшей характеристикой современного информационного рынка является конкуренция, уровень которой различается для разных типов рыночных структур.
Конкурентоспособность - это сложная экономическая категория, которая может рассматриваться на нескольких уровнях:
конкурентоспособность товара или услуги;
конкурентоспособность производителя товара или услуги;
отраслевая конкурентоспособность;
конкурентоспособность стран.
Между всеми этими уровнями существует тесная внутренняя и внешняя зависимость.
Страновая и отраслевая конкурентоспособность в конечном итоге зависит от способности конкретного производителя товара или услуги производить конкурентоспособный товар или услугу.
В мировой практике в развитом конкурентоспособном информационном пространстве используются следующие понятия:

конкурентное преимущество - преимущество, которое выявляется на рынке путем сопоставления с соответствующими показателями хозяйствующих субъектов-конкурентов и определяет конкурентоспособность хозяйствующего субъекта.
К важным конкурентным преимуществам относятся: рентабельность производства, характер инновационной деятельности, уровень производительности труда, эффективность стратегического планирования и менеджмента, способность быстро приспосабливаться к изменяющимся требованиям и условиям рынка. Чем больше у хозяйствующего субъекта (фирмы), в том числе и действующего на информационном поле, набор конкурентных преимуществ и выше их качественные характеристики, тем более благоприятные предпосылки он имеет для успешной деятельности на рынке и более устойчивые позиции может занять на отдельных рыночных сегментах;

конкурентоспособность информационного продукта (услуги) - комплекс потребительских, ценовых и качественных характеристик информационного продукта (услуги), определяющих его успех как на внутреннем, так и на внешнем рынке. Конкурентоспособность товара (услуги) можно определить только в сравнении с аналогичными товарами (услугами);

концепция сравнительного преимущества - концепция экономической теории, согласно которой успех страны в конкретных областях общественной и экономической жизни объясняется максимально эффективным использованием факторов производства (рабочая сила, земля, капитал и природные ресурсы), причем рыночные силы сами направляют ресурсы страны туда, где они могут быть применены с максимальной эффективностью. Соответственно, страна получает сравнительное преимущество в тех отраслях, где интенсивно используются имеющиеся в наличии факторы. Продукция этих отраслей экспортируется, а импортируются те товары и услуги, в производстве которых страна испытывает сравнительный недостаток факторов;

производительность труда - один из основных показателей, определяющих конкурентоспособность информационного товара (услуги) на рынке, поскольку именно в процессе производства закладываются материальные основы конкуренции, которые проявляются на рынке через сравнительный уровень цен и прибыльности;

рост вертикальный - рост, связанный с расширением производства на различных стадиях обработки одного продукта. В качестве примера можно привести печатные СМИ (далее - СМИ), расширяющиеся за счет создания собственной типографской базы, сети оптово-розничного распространения. Вертикальный рост предусматривает объединение в рамках одного медиа-предприятия всех звеньев производственно-маркетинговой цепочки;

рост горизонтальный - расширение компании в той же сфере, где она уже ведет свой бизнес, увеличение рыночной доли компании благодаря расширению производства (расширение ассортимента производимой продукции за счет новых товаров-аналогов) или за счет приобретения аналогичных компаний (приобретение структур-конкурентов или выход на другие географические рынки);

рост диагональный - объединение компаний, которые не производят одинаковую продукцию и не участвуют в общем производственном процессе. Эта стратегия является наиболее распространенной в настоящее время, поскольку ведет к созданию многоотраслевых диверсифицированных структур, способных контролировать ценообразование, перераспределять ресурсы внутри структур.
В информационной сфере на основе этой стратегии формируются крупные медиа-предприятия, в которые могут входить телерадиовещательные компании, печатные издания, издательства, компании по предоставлению компьютерных и сетевых информационных услуг, немедийные предприятия. В результате создаются национальные конгломераты и транснациональные корпорации, владеющие и осуществляющие контроль над предприятиями разных профилей на территории одного или многих государств;
рынок локальный, представляющий собой рынок одного населенного пункта (главным образом, города) и прилегающих районов.
В Казахстане на этом рынке представлены областные, городские и районные СМИ: газеты "Алматы ақшамы", "Вечерний Алматы" и другие, телеканалы "Телевидение города Астаны", "Эра ТВ" и другие;
рынок внутренний региональный, он представлен СМИ, распространяющими информацию для зрительской аудитории прилегающих и близких друг к другу (по составу населения, историческому прошлому, мировоззрению) территорий.
Так, в США выделяются северо-восточный (Новая Англия), юго-восточный (Алабама, обе Каролины, Вирджиния, Флорида, Джорджия), южный (Луизиана, Джорджия, Техас, Аризона), скалистый (Миннесота, Иллинойс, Юта, обе Дакоты), западный (Калифорния, Орегон, Вашингтон) регионы.
На этом рынке в Казахстане представлены такие СМИ, как телеканалы "КТК", "31 канал", "Рахат ТВ", "Телевидение города Астаны" и другие;
рынок общенациональный, представленный СМИ, распространяющими информацию для общенациональной аудитории.
В США это газета "US News and World Report" , телекомпания "CNN" , в Великобритании - газеты "Independent", "Guardian", телекомпании "SKY", "ВВС" .
К числу участников общенационального СМИ можно отнести специализированные тематические структуры (спортивные, деловые, культурные, научные, образовательные, художественно-документальные, музыкальные, другие), такие, как "MTV", "History", "Discovery", "ESPN", "FOXMovie Network", "MS-CNBC" (США), "RAI Utile", "RAI Sport" (Италия).
На этом рынке в Казахстане представлены такие СМИ, как газеты "Казахстанская правда", "Егемен Қазақстан", "Панорама", журналы "Континент", "Мысль", телеканалы "Казахстан", "Хабар", "Ел арна", МТРК "Мир" и другие;
рынок внешний региональный представлен СМИ, распространяющими информацию для аудиторий сопредельных территорий двух и более государств.
Подобная ориентация СМИ распространена в Западной Европе. Например, немецкие телеканалы, газеты и журналы ориентированы не только на свою национальную аудиторию, но и на немецкоговорящую аудиторию сопредельных государств - Австрии, Швейцарии, Италии, Польши, Дании, Франции.
В США имеет место активная информационная деятельность, в том числе франко- и испаноязычных СМИ, на сопредельных территориях северной Мексики, южной и юго-восточной Канады, островных государств Карибского бассейна.
На этом рынке частично функционируют такие отечественные СМИ, как телеканалы "Казахстан", "Хабар", "Ел арна" , более 10 лет по созданию положительного имиджа Республики Казахстан успешно работает МТРК "Мир" , рынок континентальный представлен СМИ, распространяющими информацию на уровне нескольких сопредельных регионов.
В качестве примера можно привести телеканалы "Euronews", "RAI Africa" .
Казахстан на этом рынке представлен пока единственным спутниковым каналом "Caspionet" ;
рынок глобальный представлен СМИ, распространяющими информацию для глобальной аудитории, в основном элитной, носящую, соответственно, элитный характер.
В их числе - американские печатные СМИ "Time", "Newsweek", "National Geographic" , телеканал "CNN International" , британский журнал "The Economist" , телеканал "ВВС One" .
Многие из СМИ, функционирующих на глобальном рынке, представляют собой специфические структуры государственного иновещания. В их числе такие телеканалы, как японский " NHK ", немецкий "Deutsche Welle" , итальянский "RAI Uno" , китайский "CCTV" , российские "ОРТ-Всемирная сеть", "РТР-Планета" .
На глобальном рынке отечественные СМИ не представлены;
средство массовой информации (СМИ) - периодическое печатное издание, радио- и телепрограмма, кинодокументалистика, аудиовизуальная запись и иная форма периодического или непрерывного публичного распространения массовой информации, включая WEB-сайты в общедоступных телекоммуникационных сетях (Интернет и другие);
страновая конкурентоспособность - способность страны в условиях свободной конкуренции производить товары и услуги, соответствующие требованиям мирового рынка, реализация которых увеличивает благосостояние страны и отдельных ее граждан. Конкурентоспособность страны является суммарным показателем, который объединяет данные о конкурентоспособности товара (услуги), производителя товара (услуги), отраслевой конкурентоспособности и характеризует положение страны на мировом рынке;
факторы конкурентоспособности товара (услуги) - факторы, которые влияют на стоимость и качество товара (услуги) и определяют конкурентоспособность товара (услуги), такие, например, как издержки производства, производительность и интенсивность труда. В настоящее время на первый план в мировой конкурентоспособности выходят неценовые факторы, из которых важнейшее значение приобретают качество товара (услуги), его новизна и наукоемкость. Поэтому большинство стран мира обеспечивает повышение конкурентоспособности своих товаров (услуг) за счет использования инноваций, разработки высокотехнологичных продуктов, создание которых невозможно без развития научно-технического потенциала.
Мировой информационный рынок по своей сути не является традиционным рынком товаров и услуг. Это вызвано тем, что ему - по политическим, идеологическим, культурно-мировоззренческим причинам стратегического характера - не свойственно классическое международное разделение труда, содержанием которого являются специализация и сопровождающее ее кооперирование труда субъектов мировых экономических (информационных) отношений.
В связи с этим на информационном рынке не всегда действует классическая формула экономической конкуренции, которую, как известно, выигрывает тот, кто предоставляет на рынок, во-первых, востребованную продукцию - товар или услугу, во-вторых, самого высокого качества и, в-третьих, по самой низкой стоимости реализации.
Это означает, что конкурентоспособность в информационной сфере (информационная конкурентоспособность) связана с национальной конкурентоспособностью в целом и определяется ею.
Новыми ключевыми факторами, оказывающими непосредственное влияние на конкурентоспособность в информационном пространстве государств в целом и профессиональных участников информационного рынка в частности, в современных условиях ускоренной глобализации и формирования информационного общества являются:
увеличение количества доступной информации, превышающего все разумные пределы и биологические возможности осмысления человеком. Это определяет тенденции фрагментации информационного массива, максимально возможного упрощения и детализации информации с целью, с одной стороны, охвата широчайших масс, а с другой стороны, создания для людей возможности быстро и эффективно сортировать информационный поток, т.е. очень конкретно реализовывается право личности на осознанный (и неосознанный) выбор;
расширение неограниченного доступа масс к любой информации за счет трансграничности информационных потоков, удешевления информационно-телекоммуникационных технологий и услуг, предлагающих все более совершенные каналы для мгновенной и качественной передачи информации;
постепенная сегментация внутреннего (национального) информационного пространства на две параллельно существующие части - массовое (доступно исключительно местное аналоговое и, иногда, кабельное телевидение; локальные печатные СМИ) и элитное (глобальное спутниковое телевидение, информационные агентства, печатные издания). Уже сейчас во всех без исключения странах мира очевидно наличие в обществе двух принципиально разных мировоззрений и моделей поведения - массового и элитарного;
перевод содержательной части информации (контента) в удобный для восприятия массами формат развлекательного шоу, в том числе новостного, политического, социального, культурного. В то же время усиливается интеллектуальный заряд контента развлекательного формата (юмор, ток-шоу, познавательные программы), который имеет тенденцию политизироваться;
закрепление англо-американского (англосаксонского) формата в качестве базового и доминирующего формата глобального и национального информационного пространства как в смысле языка, мышления и стереотипов, так и используемых регламентации, механизмов и инструментов.
Эти факторы определяют появление новых угроз и вызовов, а также обусловливают обострение конкуренции на всех уровнях глобального информационного пространства.
В этой связи необходимо обратить внимание на следующие моменты:
возникновение тенденции универсализации культуры, мировоззрения, социальной психологии, стереотипов, что создает благоприятные условия для формирования глобального общества потребления;
развитие идеологии мультикультурализма и многообразия, которая стирает границы принципов национальной идентичности;
ослабление возможностей основных субъектов информационного пространства по контролю и регулированию информационного рынка;
вовлечение ведущих "мировых игроков" в агрессивную информационно-пропагандистскую деятельность в региональном и глобальном информационном пространстве с целью продвижения собственных интересов;
активное внедрение на информационный рынок глобальных транснациональных компаний (отраслевых, в том числе энергетических, и синдикативных) путем заказа и финансирования отдельных проектов и программ, создания собственных информационных подразделений, установления контроля за действующими профессиональными участниками информационного рынка с целью воздействия на правительства и международные структуры в собственных интересах.
В этих условиях информационное пространство Республики Казахстан стоит перед альтернативами потери информационного суверенитета, что может означать прямую угрозу государственности и независимости, либо развития до такой степени (законодательно, материально-технически, технологически, содержательно), чтобы создать иммунитет к внешним рисковым факторам и даже предлагать миру свой конкурентоспособный продукт. Третьего - создания жестких искусственных барьеров по типу "железного занавеса" - в современных условиях глобализации не дано.
В настоящее время субъекты информационного рынка, в первую очередь СМИ, концентрируют свое внимание и ведут взаимную конкурентную борьбу на следующих территориальных уровнях (условно - "эшелонах"):
локальный рынок;
региональный внутренний рынок;
общенациональный рынок;
региональный внешний рынок;
континентальный рынок;
глобальный рынок.
Как показывает современная мировая практика, наиболее острая конкуренция происходит на двух "эшелонах" информационного рынка - на локальном и глобальном рынках.
На локальном рынке идет борьба за массовую аудиторию, которая заинтересована в получении локальной информации и информационных продуктов, пригодных для повседневного прикладного использования.
На глобальном рынке ведется борьба за элитную аудиторию - группы лиц, которые имеют полномочия (политики, чиновники, предприниматели, другие) и/или возможности (известные публичные фигуры ("ролевые модели") - спортсмены, деятели искусства и культуры, науки, общественные деятели, другие) принимать решения или оказывать влияние на принятие решений, касающихся масс.

2. Современное состояние информационного рынка
Республики Казахстан

Основой деятельности СМИ и функционирования информационного рынка Республики Казахстан является Конституция Республики Казахстан.
Конституция Республики Казахстан гарантирует свободу слова и творчества, запрещает цензуру, устанавливает право каждого свободно получать и распространять информацию любым, не запрещенным законом способом, признает идеологическое и политическое многообразие.
Сегодня в Казахстане сформированы основные, существенные элементы информационного рынка. Так, если до 1990 года в республике издавались всего 10 республиканских государственных газет и журналов, выходил в эфир 21 теле- и радиоканал, то по состоянию на 1 июня 2006 года в Республике Казахстан зарегистрировано 7281 средство массовой информации. Доля негосударственных СМИ составляет около 78 процентов. Из общего числа зарегистрированных СМИ на постоянной основе функционируют 2479 СМИ.
В стране имеет место широкая тематическая дифференциация СМИ. В настоящее время доля печатных СМИ составляет 50 процентов от общего числа масс-медиа, общественно-политических - 16 процентов, научных - 9 процентов, рекламных - 10,5 процента, детских, молодежных, женских и религиозных - приблизительно по 2 процента изданий каждое.
В Республике Казахстан действуют 212 электронных СМИ. Охват территории Республики Казахстан крупнейшими общенациональными электронными СМИ на 1 июня 2006 года составляет: телеканалы "Хабар" - 95,70 процента, "Казахстан" - 96,25 процента, "Ел арна" - 75,50 процента, "Первый канал-Евразия" - 78,60 процента, Казахское радио - 86,99 процента. Функционирует спутниковый канал "Caspionet", осуществляющий вещание на территории стран Центральной Азии, Среднего Востока, Европы и Северной Африки.
В стране действует более 80 операторов сетей кабельного и эфирно-кабельного телевидения, предоставляющих услуги вещания отечественных и зарубежных электронных СМИ, крупнейшими из них являются "Алма-ТВ" (вещает в 13 городах страны), "Казинформтелеком", "Секател" и "Казцентр-ТВ" (по 5 городов), "КВК" (4 города).
На внутреннем казахстанском информационном рынке распространяется 2392 иностранных СМИ, включая 2309 газет и журналов, 83 телерадиопрограммы. Посредством систем спутникового телевидения и компьютерной передачи данных в Республике Казахстан можно осуществить прием информационной продукции до тысячи иностранных телеканалов, неограниченного числа печатных СМИ в электронном формате. В Республике Казахстан аккредитованы более 80 представителей зарубежных средств массовой информации.
Около 90 процентов от общего числа наименований иностранных СМИ распространяется в республике на русском языке, 5 процентов - на английском, 5 процентов - на других языках мира.
Крупнейшими сетями распространения иностранных СМИ на территории Республики Казахстан являются акционерное общество (далее - АО) "Казпочта", товарищество с ограниченной ответственностью (далее - ТОО) "Совместное предприятие "АиФ-Казахстан", АО "Евразия-пресс", АО "Алма-ТВ", ТОО "Секател", "Казцентр-ТВ", "Кателко +". Совокупный объем распространяемых этими структурами масс-медиа составляет 70 процентов от общего объема.
В Казахстане чрезмерно большое внимание уделяется общенациональному "эшелону", зачастую в ущерб всем другим, в первую очередь локальному. Подобный подход обусловливает неразвитость местного и регионального информационного рынков и СМИ, отсутствие системной работы на внешнем информационном рынке.
В Республике Казахстан отработаны некоторые механизмы государственной финансовой поддержки СМИ, включая функционирование системы государственного заказа на освещение социально значимых и важнейших для общества тем.
Национальный (казахстанский) информационный рынок по своей нынешней природе можно определить как неконкурентный, так как на нем не действуют в чистом виде и полном объеме принципы рыночной экономики.
В этой связи на информационном рынке наблюдается ряд явлений негативного характера:
отсутствие достаточного количества специалистов-профессионалов, соответствующих требованиям современного информационного рынка, - менеджеров, творческих работников, журналистов, аналитиков, телеведущих, стрингеров, технологов, юристов и других;
слабое техническое оснащение субъектов информационного рынка, в первую очередь СМИ, что вызвано недостаточно современной материально-технической базой по производству и распространению информационной продукции; ограниченный доступ к телекоммуникациям и каналам распространения информации, особенно в регионах;
субъекты информационного рынка, в первую очередь СМИ, функционируют с крайне низкой рентабельностью, во многих случаях находятся в прямой финансовой зависимости от государства и/или финансово-промышленных групп и в своей деятельности зачастую отражают интересы последних;
малая емкость рынка, в том числе рекламного; недостаточно высокая платежеспособность части населения, что объясняет низкие расходы физических и юридических лиц на информационную продукцию;
неразвитость локальной, региональной и общенациональной телекоммуникационной инфраструктуры и инфраструктуры передачи и распространения информации, что вызвано, в том числе, состоянием на рынках передачи и распространения информации, близким к монопольному.
Особо выделяется вопрос своевременного совершенствования законодательной базы по дальнейшему формированию внутреннего информационного рынка в соответствии с достигнутым уровнем развития.
Эти стратегические проблемы надо последовательно решать, создавая условия для дальнейшей либерализации и развития отечественного медиа-рынка.

3. Цель и задачи Концепции

Цель Концепции - создание условий для улучшения качества работы отечественных СМИ с учетом современных мировых стандартов и повышения их конкурентоспособности.
Стимулирование конкурентной среды является важным условием конкурентоспособности и главной задачей государственной политики в информационной сфере.
Государство должно играть роль своеобразного катализатора конкурентоспособности. Государственная политика должна концентрироваться на развитии двух основных групп элементов, определяющих страновое конкурентное преимущество на международном рынке:
факторных условий, необходимых для успешной конкуренции на информационном рынке (налоговая, инвестиционная политика, правовое регулирование);
условий спроса на продукцию и услуги, предлагаемые участниками информационного и информационно-телекоммуникационного рынков.
Деятельность государства на национальном и глобальном информационном рынках должна основываться на следующих базовых принципах и подходах:
создание эффективной нормативной правовой основы деятельности и взаимоотношений участников информационного рынка, обеспечивающих соблюдение конституционных принципов свободы личности, слова, суждений и мнений, получения и распространения информации;
обеспечение справедливых четких и понятных "правил игры" для деятельности всех профессиональных (производители и распространители информации) и непрофессиональных (пользователи информации) участников национального информационного рынка;
создание условий для эффективной деятельности государственных СМИ, которые должны стать образцовыми с точки зрения конкурентоспособности на отечественном информационном рынке;
содействие всестороннему развитию отечественных независимых (частных, негосударственных) СМИ как важных составляющих субъектов обеспечения конкурентоспособности всего национального информационного пространства;
обеспечение информационной безопасности Республики Казахстан - состояния защищенности государственных информационных ресурсов, а также прав личности и интересов общества в информационной сфере;
повышение уровня правовой и экономической грамотности представителей информационного сектора;
продвижение национальных интересов и интересов отечественных профессиональных участников на зарубежные информационные рынки.

4. Направления и механизмы реализации Концепции

Информационная сфера является высокочувствительной сферой человеческой жизнедеятельности и общественных взаимоотношений. В этой связи государственная политика в информационной сфере должна обеспечить четкий баланс интересов государства, общества, личности и профессиональных участников информационного и информационно-телекоммуникационного рынков. Должны быть созданы условия для повышения конкурентоспособности отечественных производителей информации (как государственных, так и частных) на внутреннем и международном информационных рынках.
Особая роль государства становится все более актуальной в условиях растущей коммерциализации информационного рынка и информационных продуктов, происходящей на фоне универсализации мировоззрений и распространения массовой культуры, что не позволяет отечественным СМИ реализовывать свой потенциал в социальной и культурной сферах.
Вместе с тем чрезмерный этатизм потенциально может привести к обратному результату - резкому снижению конкурентоспособности отечественных масс-медиа.
Государственная политика повышения конкурентоспособности национальной информационной сферы должна заключаться в:
формировании единого государственного подхода и разработке стратегии в области информационной политики;
создании комплексной нормативной правовой основы для регулирования информационного рынка в Республике Казахстан;
создании благоприятных условий субъектам отечественного информационного рынка;
развитии современной национальной информационной и информационно-телекоммуникационной инфраструктуры;
обеспечении эффективного развития и повышении конкурентоспособности государственных СМИ;
создании благоприятных условий для укрепления и развития независимых отечественных СМИ;
стимулировании выхода отечественных производителей информационной продукции на внешние рынки;
обеспечении информационной безопасности Республики Казахстан;
продвижении национальных интересов Казахстана на международной арене и в региональном, континентальном и глобальном информационном пространстве.
Приоритетами государственной политики в развитии страновой конкурентоспособности в информационной сфере являются:
всестороннее развитие отечественных СМИ;
усиление конкуренции на внутреннем рынке;
стимулирование производства инноваций.
В комплекс государственных мер по поддержанию и повышению страновой конкурентоспособности входят:
воздействие государства на факторные условия, создающие благоприятную среду для развития информационной сферы (налоговая, инвестиционная политика, правовое регулирование);
содействие развитию спроса на информационную продукцию;
государственные закупки и государственный заказ с целью стимулирования спроса на раннем этапе, внутренней конкуренции, производства инноваций;
регламентация продуктов и процессов, в первую очередь создание четкой системы технических и технологических стандартов для вытеснения с рынка некачественной продукции;
воздействие на структуру отраслей, выступающих в роли покупателей;
создание условий для использования механизмов непрямого кредитования;
предоставление полной и качественной информации потребителям;
введение технических стандартов (для обеспечения совместимости различных типов устройств);
использование зарубежной кооперации и международных политических связей;
интернационализация (поощрение международной ориентации и экспорта);
обеспечение конкурентных условий на внутреннем рынке (антимонопольные, антитрестовские законы, протекционизм и т.п.);
привлечение зарубежных инвестиций;
воздействие государства на смежные отрасли;
региональная политика (стимулирование развития сельских территорий).

4.1. Совершенствование законодательства по вопросам
информационной сферы

В современных условиях конкурентоспособность на информационном рынке можно обеспечить лишь путем дальнейшей поэтапной либерализации законодательства в информационной сфере, взаимосвязанной с уровнем социально-экономического развития и политико-правовой культуры общества и субъектов информационного пространства, а также обеспечением свободной конкуренции среди СМИ и стимулированием конкурентной среды. Необходимо принятие комплекса конкретных и системных мер, способствующих росту конкуренции на рынке предоставления информационных услуг.
В то же время необходимо конкретизировать комплекс мер по ряду чувствительных для общества и СМИ вопросов (распространение дезинформации, преднамеренная фальсификация фактов и т.д.), предусмотрев понятную и общепризнанную систему административного и уголовного воздействия (ответственности) с учетом международных стандартов и обязательств Республики Казахстан.
Особую важность имеет разработка четкого законодательства в части определения и внедрения принципов антимонопольной защиты информационного рынка.
В этом плане важно найти наиболее оптимальный баланс между коммерческими интересами информационных компаний (стремление к расширению ассортимента производимой продукции, диверсификации сфер деятельности) и интересами государства и общества по защите фундаментальных прав человека, свободы слова и распространению информации, обеспечению конкуренции, недопущению навязывания односторонних мнений и интересов.

4.2. Развитие конкурентоспособности отечественных СМИ

В целях развития конкурентоспособности отечественных СМИ необходимо добиться конкурентных преимуществ по следующим ключевым параметрам:
1) по содержательной части (контенту):
эксклюзивность информации и информационного продукта;
качество производимой и распространяемой информационной продукции;
оперативность производства и распространения информационной продукции;
тематическая широта охвата;
специализация;
сопровождение (наличие параллельных поддерживающих СМИ продуктов, Интернет-поддержка: Интернет-портал, электронная рассылка и т.д.);
2) по экономическим показателям:
рентабельность;
привлечение рекламодателей и спонсоров;
диверсификация сфер деятельности;
3) по технологии производства, передачи и распространения информации: использование современных систем передачи и распространения информации;
4) по организационной части:
эффективный менеджмент;
гибкая организационная структура;
профессиональные кадры;
гибкость, оперативность, мобильность.
В целях обеспечения справедливой конкуренции между отечественными СМИ на внутреннем рынке и осуществления государственной политики в сфере информационной безопасности необходимо создать благоприятные условия отечественным информационным и информационно-телекоммуникационным компаниям для горизонтального, вертикального и диагонального роста.
Отдельным направлением информационной политики должно стать дальнейшее развитие региональных информационных и информационно-телекоммуникационных сетей.
Развитие независимых СМИ и обеспечение эффективности деятельности государственных СМИ должны осуществляться в результате проведения мероприятий по таким направлениям, как:
расширение присутствия государственных СМИ в виртуальном пространстве и осуществление имиджевой политики;
дальнейшее развитие вещания государственных СМИ в зарубежных странах.
Необходимо разработать комплекс мер по экономическому стимулированию деятельности и развитию медиа-компаний. В их число следует включить такие вопросы, как:
разработка механизмов оценки интеллектуальной собственности и прав на использование интеллектуальной собственности как главного залогового инструмента этих структур;
создание благоприятных условий для повышения инвестиционной привлекательности медиа-бизнеса;
развитие системы государственного заказа и государственной рекламы;
законодательное поощрение реинвестирования СМИ собственными средствами и за счет привлечения внешних инвестиций;
развитие венчурного и других видов финансирования.

4.3. Развитие конкурентоспособности государственных СМИ

Государственные СМИ (система государственных информационных компаний) играют системообразующую роль в национальном информационном пространстве и на рынке.
Уровень и качество развития системы государственных СМИ определяют уровень развития всего национального информационного рынка и степень его конкурентоспособности.
В настоящее время государственные СМИ в Казахстане сталкиваются с целым рядом проблемных моментов. В их числе:
слабость стратегического планирования деятельности и недостаточно эффективный менеджмент государственных СМИ;
недостаточно эффективное использование бюджетных средств;
недостаточно модернизированная материально-техническая и технологическая база;
неразвитость коммерческой составляющей деятельности государственных СМИ;
недостаточное использование рыночных стимулов, что снижает потенциал конкурентоспособности государственных СМИ.
Необходимо разработать и осуществить комплекс мер и мероприятий, направленных на развитие государственных СМИ, особенно государственного телерадиовещания Республики Казахстан, в целях:
обеспечения организационной, экономической, информационной и общественной эффективности деятельности государственных СМИ;
коммерциализации деятельности государственных СМИ путем разработки и осуществления эффективной творческой, производственной, маркетинговой стратегии.
Комплекс этих мер и мероприятий должен включать в себя:
меры организационно-управленческого характера:
усовершенствование нормативной правовой основы регулирования взаимоотношений уполномоченного государственного органа и субъектов сферы государственных СМИ;
совершенствование практики взаимодействия уполномоченного государственного органа и субъектов сферы государственных СМИ;
обеспечение подотчетности государственных СМИ перед государством и обществом;
структурная реорганизация с четким определением функциональных рамок и задач государственных СМИ (управленческих, редакционных, творческих, производственных, хозяйственных и прочих);
меры по модернизации и развитию:
выработка концептуальных подходов к определению миссии, принципов работы, целей и задач государственных СМИ на новом этапе развития государства;
создание условий для эффективного взаимодействия государства в лице государственных органов и государственных СМИ, в том числе путем отлаживания механизмов взаимного обмена информацией, быстрого и полного информирования о действиях органов государственной власти и управления и т.п.;
организация стратегического планирования деятельности государственных СМИ и внедрение современного менеджмента;
совершенствование управления материальными и нематериальными активами государственных СМИ;
дальнейшее развитие региональных СМИ.

4.4. Развитие информационно-телекоммуникационной инфраструктуры.
Внедрение цифрового телевидения

Модернизация телекоммуникационной инфраструктуры является непреложным стартовым условием для нового качественного рывка в развитии Республики Казахстан, казахстанского общества и экономики, комплексной и полноценной интеграции страны с международным сообществом, вхождения в систему мирохозяйственных связей и глобальное информационное пространство.
Отрасль телерадиовещания в Казахстане пережила бурное развитие, связанное, с одной стороны, с появлением новых технологий цифровой обработки видео- и аудиосигнала, с другой, широким распространением спутниковых технологий. Это дает качественно новые возможности от избирательного дистанционного контроля за работой приемника или передатчика до пересылки телевизионных программ по компьютерным сетям в виде Интернет-файлов.
В связи со стремительным развитием информационных технологий в мире возникает необходимость серьезной модернизации имеющейся технической базы государственных телерадиоканалов, особенно с переходом телерадиовещания с аналогового формата на цифровой.
Сегодня наземное эфирное вещание по всей Республике Казахстан является аналоговым. Насыщение частотного спектра значительно сдерживает развитие телерадиовещания на территории республики.
Цифровое телерадиовещание открывает большие перспективы, в том числе и для государственных телерадиоканалов, по внедрению в широкие слои населения передовых методов записи, воспроизведения, обработки и передачи информации, основанных на цифровых стандартах, без которых невозможно полноценное наполнение информационного пространства.
К стратегическим проблемам информационно-телекоммуникационной отрасли относятся:
доминирование аналоговой системы передачи данных и неразвитость цифровой и спутниковой инфраструктуры;
технологическое отставание Республики Казахстан в информационно-медийном и телекоммуникационном секторах;
неразвитость космической инфраструктуры.
Развитие телерадиокоммуникационной сферы должно идти по пути использования новейших цифровых технологий в области телевещания и возможностей спутниковой связи, что позволит качественно и количественно расширить потенциальную аудиторию.
В условиях ограниченности радиочастотных ресурсов общемировое телевидение будет развиваться по пути создания наземного цифрового телевизионного вещания (далее - НЦВТ). Действующий аналоговый телеканал занимает 8 МГц (на одной частоте - одна программа), а НЦВТ позволяет на одной частоте распространять несколько телепрограмм, так называемое многопрограммное телевидение.
Казахстан имеет шанс первым в своем регионе начать внедрение и дальше развивать НЦТВ, что поднимет его геополитический статус и создаст условия для его дальнейшего прогресса в информационной сфере.
Наиболее важным элементом многоканального вещания является возможность реализации интерактивного телевидения, которое представляет собой будущее телевидения.
В этой связи необходимо рассмотреть возможность и целесообразность по:
использованию в период, переходный от аналогового к цифровому, аналогового оборудования, позволяющего при незначительной модернизации перейти на цифровое телерадиовещание;
внедрению цифрового телерадиовещания;
внедрению цифровых технологий в сети государственного телерадиовещания, включая применение цифровых технологий в сети трансляции программ телерадиовещания, а также развитие цифровой сети эфирной трансляции программ государственного телерадиовещания;
осуществлению вещания по системе спутниковой связи, что позволит обеспечивать трансляцию на всей территории Республики Казахстан и в соответствующих зарубежных регионах; введению услуг цифровой сети спутникового вещания с непосредственным приемом, включая услуги многопрограммного телевидения;
государственному содействию строительству сети земных приемопередающих спутниковых станций с целью увеличения охвата населения государственными телерадиопрограммами и развития регионального телерадиовещания;
взаимодействию с отечественными и зарубежными операторами сетей кабельного, эфирно-кабельного и спутникового вещания с целью включения государственного телерадиовещания в пакет предоставляемых ими услуг;
поэтапному достижению 100%-ного охвата населения республики эфирным приемом государственных телерадиопрограмм;
выделению радиочастотного ресурса и организации опытной эксплуатации системы эфирного цифрового телерадиовещания; выделению радиочастотного спектра для развития сетей регионального телерадиовещания;
расширению зоны охвата государственного телерадиовещания спутниковым вещанием на всю территорию Республики Казахстан и зарубежные территории, для чего потребуется переход на спутниковые ресурсы казахстанской спутниковой сети "KazSat"; размещению на геостационарных орбитах группы спутников связи, аналогичных спутнику связи и вещания "KazSat", что позволит дать толчок бурному развитию Интернета, спутникового вещания, которое, помимо Казахстана, будет распространяться на страны ближнего зарубежья, что в свою очередь укрепит позиции Казахстана как лидера в своем регионе.

5. Сроки и этапы реализации Концепции

Осуществление предлагаемого в Концепции комплекса по развитию конкурентоспособности информационного рынка Республики Казахстан рассчитано на 2006-2009 годы.
Это обусловлено тем, что, во-первых, столько времени потребуется для преодоления диспропорций и последствий, возникших в результате длительного периода стихийного, саморегулировавшегося информационного рынка Республики Казахстан, и создания четко структурированного национального информационного рынка. Во-вторых, это вызвано тем, что в настоящее время представляется достаточно сложным прогнозирование темпов и направлений технологических изменений и развития глобального информационного пространства в долгосрочной перспективе.
Осуществление предлагаемого комплекса мер по развитию конкурентоспособности и информационного пространства Республики Казахстан предполагает прохождение следующих этапов:
первый этап (2006-2008 годы):
совершенствование законодательства по вопросам информационной сферы;
дальнейшее развитие отечественных СМИ, стимулирование использования государственного языка отечественными СМИ;
создание максимально конкурентных условий на информационном рынке, стимулирование конкуренции;
преодоление тexнoлогического отставания и модернизация национальной информационной и информационно-телекоммуникационной инфраструктуры;
второй этап (2009 год):
дальнейшее развитие информационного рынка и повышение страновой конкурентоспособности;
создание условий для нового рывка в информационной сфере.

Заключение

Реализация положений Концепции позволит создать условия для качественного развития информационного рынка Республики Казахстан и повышения конкурентоспособности отечественного информационного пространства и профессиональных участников на национальном и глобальном информационных рынках.
Решение комплекса вышеуказанных мер будет способствовать дальнейшей либерализации информационного пространства страны, укреплению на нем рыночных механизмов, созданию конкурентоспособного информационного продукта, что необходимо для повышения конкурентных преимуществ отечественных программ на казахстанском и мировом рынках информационной продукции.
Формирование развитого и конкурентоспособного информационного пространства страны станет стратегическим условием для укрепления и дальнейшего развития подлинно независимого, правового, демократического и социального государства - Республики Казахстан.