Күші жойылды - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2006.12.04 N 121 Қаулысымен.
Қазақстан Республикасының екiншi деңгейдегi банктерiнде бухгалтерлiк есептi жетiлдiру мақсатында Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң Басқармасы қаулы етеді:
1. "Банктердiң қаржылық есебi" N 21 бухгалтерлiк есеп беру стандарты бекiтiлсiн және стандарт пен осы қаулы Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгiнде мемлекеттiк тiркелген күннен бастап он төрт күн өткеннен кейiн күшiне енгiзiлсiн.
2. Бухгалтерлiк есеп департаментi (Шалғымбаева Н.Т.):
1) Заң департаментiмен (Шәрiпов С.Б.) бiрлесiп осы қаулыны және "Банктердiң қаржылық есебi" N 21 бухгалтерлiк есеп беру стандартын Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгiнде мемлекеттiк тiркеуден өткiзу шараларын қабылдасын;
2) Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгiнде мемлекеттiк тiркеуден өткiзiлген күннен бастап он күндiк мерзiмде осы қаулыны және "Банктердiң қаржылық есебi" N 21 бухгалтерлiк есеп беру стандартын Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi орталық аппаратының мүдделi бөлiмшелерiне, аумақтық филиалдарына, екiншi деңгейдегi банктерге және Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгiне жiберсiн.
3. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi Төрағасының орынбасары Н.Қ. Абдулинаға жүктелсiн.
Ұлттық Банк
Төрағасы
Келісілген
Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлігі
2001 жылғы 21 тамыз
Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі Басқармасының
2001 жылғы 15 қазандағы
N 399 қаулысымен
бекітілген
Бухгалтерлік есеп беру стандарты 21
Банктердің қаржылық есебі
1-тарау. Қолданылу күшiнiң мақсаты мен аумағы
1. Осы Стандарт банктердiң қаржылық есеп берудi жасаған кезде қолдануына арналған.
2. Осы Стандарттағы "банк" терминi "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес банк қызметiн жүзеге асыруға құқылы және банктiң ресми мәртебесi бар коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғаны бiлдiредi.
3. Осы Стандарт қызметi өзге субъектiлердiң қызметiнен ерекшеленетiн банктердiң қаржылық есеп беруiн жүзеге асыру ерекшелiктерiн ескередi. Бұл жағдай банктердiң және өзге субъектiлердiң бухгалтерлiк есеп беруiне және қаржылық есеп беруiне қойылатын талаптардың айырмашылығына себепшi болады. Банктердiң қаржылық есеп беруi осы есеп пайдаланушыларының банктердiң игiлiгi туралы, соның ішiнде банктер қызметiнiң жекелеген түрлерiне қатысты олардың төлем жасау қабiлеттiлiгi, өтiмдiлiгi мен тәуекелдiң салыстырмалы дәрежесi жайлы ақпаратқа қызығушылығын қанағаттандыруы тиiс, осыған орай өтiмдiлiк пен тәуекелдi басқару және бақылау мәселелерi бойынша қаржылық есепке түсiнiктеме ұсыну көтермеленедi.
4. Осы Стандарт уәкiлеттi орган бекiткен бухгалтерлiк есептiң басқа да, осы Стандарттың ережелерiне қайшы келмейтiн, банктердiң қолдануына болатын стандарттарын толықтырады.
5. Осы Стандарт банктiң жеке, сол сияқты шоғырландырылған есебiне жатады. Банк және оның еншiлес банктерi банк операцияларын жүргiзген жағдайларда, осы Стандарт бұл операцияларға шоғырландырылған негiзде қолданылады.
2-тарау. Осы Стандартта қолданылатын түсiнiктер
6. Қаржылық активтердi немесе қаржылық мiндеттемелердi сатып алуға жұмсалған амортизацияланған шығындар - бұл борыштың негiзгi төленген сомасын шегеру, алғашқы құны мен өтеу кезiндегi құны арасындағы айырмашылықтардың есептелген амортизациясын қосу немесе алу, активтiң баланстық құны осы активтi сату немесе пайдалану нәтижесiнде алынуы мүмкiн сомадан артық болған жағдайларда туындайтын құнсыздануына немесе үмiтсiз берешекке байланысты iшiнара есептен шығаруды (тiкелей немесе түзету енгiзiлген есепшотты пайдалана отырып жүзеге асырылатын) алып тастағаннан кейiнгi бастапқы кезде танылған анықталған қаржылық активтердiң немесе қаржылық мiндеттемелердiң құны.
7. Үлес құралы - кез келген заңды тұлғаның барлық мiндеттемелерiн ұстап қалғаннан кейiн қалатын осы заңды тұлғаның активтер үлесiне құқығын растайтын шарт.
8. Мәмiле бойынша шығындар - қаржылық активтi немесе мiндеттеменi сатып алумен немесе олардың iстен шығуымен тiкелей байланысты қосымша шығасылар.
9. Өтеуге дейiн ұсталатын инвестициялар - банктiң өтеу мерзiмi басталғанға дейiн иелену мақсатында және сондай мүмкiндiкпен сатып алған белгiленген немесе анықталатын төлемдерi және өтеудiң белгiленген мерзiмi бар қаржылық активтерi. Берiлген заемдар және дебиторлық берешек жөнiндегi талаптар өтеуге дейiн ұсталатын инвестициялар санатына жатпайды.
10. Хеджирлеу құралы - туынды құрал немесе кейбiр жағдайларда болжам жасайтындай, әдiл құны не ақша ағынындағы өзгерiстер белгiлi бiр хеджирленетiн баптың әдiл құны не ақша ағынындағы өзгерiстердiң орнын толтыратын басқа да қаржылық актив немесе мiндеттеме. Туынды емес қаржылық активтер және туынды емес қаржылық мiндеттемелер валюта бағамының өзгеру тәуекелiн хеджирлейтiн жағдайда, хеджирлеу кезiнде бухгалтерлiк есепке алу мақсатында хеджирлеу құралы ретiнде белгiленуi мүмкiн.
11. Өтiмдiлiк - өтеу мерзiмi басталған жағдайда банктiң өз клиенттерi алдындағы мiндеттемелерiн және өзге қаржылық мiндеттемелердi қанағаттандыруға жеткiлiктi қаражаттың болуы.
12. Сыйақының тиiмдi ставкасының әдiсi - қаржылық активтiң немесе қаржылық мiндеттеме сыйақысының тиiмдi ставкасын қолдану арқылы амортизацияны есептеу әдiсi.
13. Төлем жасау қабiлеттiлiгi - талаптардың банк капиталының сәйкестiгiн қамтамасыз ететiн мiндеттемелерден асып кетуi.
14. Ақша ағындары - ақшаның және олардың баламаларының банкке келуi мен банктен кетуi.
15. Туынды құрал дегенiмiз:
1) құны қандай да болмасын өзгермелi (кейде "негiзгi" деп аталады) жағдайдан, мысалы: сыйақы ставкасының, бағалы қағаз бағамының, тауар бағасының, валюта бағамының, бағалар немесе ставкалар индексiнiң, кредиттiк рейтинг немесе кредиттiк индекстiң өзгеруiне байланысты өзгеретiн;
2) бағамы ұқсас жағдайда рынок конъюнктурасындағы өзгерiстерге әсер ететiн басқа келiсiм-шарттармен салыстырғанда сатып алу үшiн шамалы бастапқы инвестицияларды талап ететiн; және
3) есеп айырысулар болашақта жүзеге асырылатын қаржы құралы.
16. Проценттiк маржа - сыйақы түрiндегi кiрiстер және сыйақы түрiндегi шығыстар арасындағы айырмашылық.
17. Әдiл құн - хабардар және мәмiлеге дайын тәуелсiз тараптар арасында актив ауысатын немесе мiндеттеме төленетiн құн.
18. Қатаң келiсiм - санын, бағасын және болашақтағы айырбастау күнiн шарт белгiлейтiн, ресурстарды айырбастауға мiндеттi қолданылу күшi бар шарт.
19. Берiлген заемдар және дебиторлық берешек жөнiндегi талаптар - жақын арада оларды беру құқығын басқаға беру жағдайларын есептемегенде банктiң ақшаны немесе қызмет көрсетудi тiкелей заемшыға (борышкерге) берудiң нәтижесiнде пайда болған қаржылық активтер. Осы жағдайларда олар сауда үшiн арналған деп жiктеледi. Берiлген заемдар және дебиторлық берешек жөнiндегi талаптар өтеуге дейiн ұсталатын инвестициялардың құрамына енгiзiлмейдi.
20. Шартты мiндеттеме дегенiмiз:
1) банктiң толық бақылауында болмайтын бiр немесе одан да көп белгiсiз болашақ жағдайлардың болу не болмауымен ғана расталатын, өткен жағдайлардан туындайтын ықтимал мiндеттеме; немесе
2) өткен жағдайлардан туындайтын, бiрақ экономикалық пайда түсiретiн ресурстардың кетуi мiндеттеменi реттеу үшiн қажет болатын немесе мiндеттеме сомасының жеткiлiктi сенiмдiлiкпен бағалану мүмкiндiгi болмағандықтан танылмайтын мiндеттеме.
21. Шартты талап - өткен жағдайлардан туындайтын, банктiң толық бақылауында болмайтын бiр немесе одан да көп белгiсiз болашақ жағдайлардың болу не болмауымен ғана расталатын ықтимал актив.
22. Қаржылық мiндеттеме - кез келген, шартта көзделген мiндеттеме:
1) ақшаны не басқа да қаржылық активтi басқа субъектiге беру; немесе
2) қаржы құралдарын басқа субъектiмен әлеуеттi тиiмсiз талаптарда ауыстыру.
23. Қаржылық активтерге мынадай активтер жатады:
1) ақша;
2) басқа субъектiден ақша немесе басқа қаржылық активтердi алуға шартта көзделген құқық;
3) басқа субъектiмен әлеуеттi тиiмдi талаптарда қаржылық құралдарды айырбастауға шартта көзделген құқық; немесе
4) заңды тұлғаның барлық мiндеттемелерiн есептен шығарудан кейiн қалатын басқа заңды тұлғаның активтер үлесiне тиетiн шартта көзделген құқық.
24. Саудаға арналған қаржылық активтер немесе мiндеттемелер - бағаның қысқа мерзiмдi ауытқуы немесе осындай активтер не мiндеттемелердi сатып алу мен сату бағасының арасындағы айырмашылықтың нәтижесiнде туындайтын, кiрiс алу мақсатында банк сатып алатын не қабылдайтын активтер немесе мiндеттемелер. Портфельдiң бiр бөлiгi болып табылатын, нақты құрылымы қысқа мерзiмдi болашақта кiрiс алуға ұмтылуын көрсететiн қаржылық актив сатып алу себептерiне қарамастан саудаға арналғандықтан жiктелуi тиiс. Сонымен қатар туынды қаржылық активтер және туынды қаржылық мiндеттемелер хеджирлеудiң тиiмдi құралдары ретiнде сатып алу немесе қабылдау жағдайларынан басқа, саудаға арналғандықтан жiктелуге жатады.
25. Сатуға жарамды қаржылық активтер - саудаға арналған қаржылық активтер немесе мiндеттемелер; өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар; және берiлген заемдар мен дебиторлық берешек жөнiндегi талаптар ретiнде жiктеле алмайтын қаржылық активтер.
26. Қаржы құралы - шарт жасасқан кезде шарт тараптарының бiреуiнде қаржылық актив, екiншiсiнде қаржылық мiндеттеме немесе өзiнiң барлық мiндеттемелерiн есептен шығарудан кейiн қалатын активтер үлесiне бiрiншi тараптың шартта расталған талабын орындауға мiндеттеме туындайтын шарт.
27. Бухгалтерлiк есепте пайдалану мақсатында хеджирлеу - хеджирлеудiң бiр немесе одан да көп құралдарын пайдалану арқылы хеджирленетiн баптың әдiл құнындағы не ақша ағындарындағы өзгерiстердi толық немесе ішiнара орнын толтыру үшiн қаржы қызметiне байланысты валюталық және басқа тәуекелдердi сақтандыру.
28. Хеджирленетiн бап - банктi әдiл құндағы өзгерiстердiң тәуекелiне немесе болашақ ақша ағындары өзгерiстерiнiң тәуекелiне ұшырататын және бухгалтерлiк есептiң мақсатында хеджирленген ретiнде сипатталатын актив, мiндеттеме, қатаң келiсiм немесе болжанатын болашақ мәмiле.
29. Ақша баламасы - ақшаның белгiлi бiр сомасына оңай айналатын, құнындағы өзгерiстер тәуекелi аз болатын қысқа мерзiмдi өтiмдiлiгi жоғары салымдар.
30. Сыйақының тиiмдi ставкасы - қаржылық актив немесе қаржылық мiндеттеменiң ағымдағы таза баланстық құнына дейiн төлем мерзiмi басталғанға не ставканы қайта қараудың кезектi күнiне дейiн болашақ төлемдерiнiң күтiлетiн сомасын тура дисконттау кезiнде қолданылатын ставка. Есеп айырысуға шарттың тараптары төлеген немесе алған барлық сыйақылар және өзге сомалар кiредi. Сыйақының тиiмдi ставкасы кейде өтеуге немесе ставканы келесi қайта қарау сәтiне кiрiс деңгейi болып аталады және осы кезең iшiндегi қаржылық актив не қаржылық мiндеттеме кiрiстiлiгiнiң iшкi нормасы болып табылады.
31. Хеджирлеудiң тиiмдiлiгi - хеджирлеу құралының көмегiмен хеджирленетiн тәуекелдiң болуымен байланысты туындайтын әдiл құндағы немесе ақша ағынындағы өзгерiстердiң орнын толтыру дәрежесi.
3-тарау. Банктердiң қаржылық есебi
32. Пайдаланушыларға берiлетiн қаржылық есепте банктiң қаржы-шаруашылық қызметiнiң қаржылық жағдайына және нәтижелерiне баға беру үшiн, сондай-ақ экономикалық шешiмдердi қабылдау және банк қызметiнiң ерекшелiктерiн неғұрлым толық түсiндiру үшiн жарамды, маңызды, сенiмдi және салыстырмалы ақпарат болуы тиiс. Банктердiң жұртшылықтың көбiнесе қол жеткiзе алмайтын мәлiметтердi беретiн реттеуші органдардың бақылауында болуына қарамастан, осындай ақпарат пайдаланушыларға қажет. Осыған орай банктiң қаржылық есебiнiң мәнiн ашу банктiң басшылығынан талап етуге болатын шеңберде қаржылық есеп пайдаланушыларының қажеттiктерiн жеткiлiктi түрде толық қанағаттандыруды талап етедi.
33. Қаржылық есеп банктiң баланстық, сол сияқты баланстан тыс баптарында танылған банк талаптарына және мiндеттемелерiне тән өтiмдiлiкте, төлем жасау қабiлеттiлiгiнде, сондай-ақ тәуекелдiң дәрежесінде қаржылық есеп пайдаланушыларының мүддесiн қанағаттандыруы тиiс. Банк өтiмдiлiк тәуекелiне және валюта бағамдарының ауытқушылықтары, проценттiк ставкалардың қозғалыстары, рыноктық бағалар мен қарсы әрiптестердiң банкроттығы өзгерiстерiнен туындайтын тәуекелдерге ұшырайды. Осындай тәуекелдер банктiң қаржылық есеп беруiнде көрiнуi мүмкiн, алайда пайдаланушылар ең жақсы түсiнiктi қаржылық есеп беруге қоса берiлетiн түсiндiрме жазбаға банк қызметiмен байланысты тәуекелдердi басқару мен бақылау жолдарын сипаттайтын ақпарат берiлген жағдайда ғана алады.
34. Банктiң қаржылық есебiне бiрақ олармен шектелмей, мыналар кiредi:
1) бухгалтерлiк баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметтiң нәтижелерi туралы есеп;
3) ақша қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерiстер туралы есеп;
5) түсiндiрме жазба.
35. Банктiң бухгалтерлiк балансындағы активтер мен мiндеттемелер сипатына қарай топтастырылады және олардың өтiмдiлiк дәрежесiнiң кему тәртiбiмен орналастырылады.
36. Банктiң бухгалтерлiк балансы мәнiнiң ашылуына немесе оның қаржылық есебiне түсiнiктерге бухгалтерлiк есептi берудiң басқа стандарттарының талаптарына сәйкес ұсынылатын ақпаратқа қосымша ретiнде активтер мен мiндеттемелердiң мынадай баптары, бiрақ олармен шектелмей, енгiзiлуi тиiс:
1) Активтер:
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң есепшоттарындағы ақша және оның қалдығы;
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiнде қайта қаржыландыруға қолайлы бағалы қағаздар;
Саудаға арналған бағалы қағаздар;
Басқа банктерде орналастырылған салымдар (депозиттер) және басқа банктерге берiлген заемдар;
Ақша рыногындағы басқа да орналастырулар;
Клиенттерге берiлетiн заемдар;
Басқа да бағалы қағаздар;
2) Мiндеттемелер:
Банктерден алынған салымдар (депозиттер);
Ақша рыногының басқа да салымдары (депозиттер);
Өзге салымшыларға берешек сомалары;
Депозиттiк сертификаттар;
Құжаттармен расталған басқа да борыштық мiндеттемелер;
Басқа да тартылған қаражат.
37. Пайда болу сипаты бойынша банк талаптары мен мiндеттемелерiнiң топтастырылуы және олардың өтiмдiлiк дәрежесiнiң кему тәртiбiмен орналасуы жiктеудiң неғұрлым қолайлы әдiсi болып табылады және бiршама дәрежеде оларды өтеудiң мерзiмдерiмен сәйкес келуi мүмкiн. Қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi баптар жеке көрсетiлмейдi, өйткенi олар жақын арада өткiзiлуi немесе өтелуi мүмкiн.
38. Банктiң оның басқа банктермен, ақша рыногының басқа да қатысушыларымен немесе басқа салымшыларымен өзара қарым-қатынастарын белгiлейтiн есепшоттарында есепте тұрған қалдықтар арасындағы айырмашылық банктiң басқа банктермен және ақша рыногымен қатынастарын, сондай-ақ банктiң оларға тәуелдiлiгiн көрсетедi. Осыған орай банк мыналарды бөлек көрсетедi:
1) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң есепшоттарындағы қалдықтар;
2) басқа банктерде орналастырылған салымдар (депозиттер) мен заемдар;
3) ақша рыногындағы басқа да орналастырулар;
4) банктерден алынған салымдар (депозиттер) мен заемдар;
5) ақша рыногының қатысушыларынан алынған басқа да салымдар (депозиттер);
6) басқа да алынған салымдар (депозиттер).
39. Банк депозиттiк сертификаттар берген салымдар (депозиттер) рынокта еркiн айналатындықтан және банк әдетте оларды ұстаушыларды бiлмейтiндiктен жеке көрсетiледi.
40. Бухгалтерлiк балансқа енгiзiлген кез келген актив немесе мiндеттеме, егер есепке алу мен өтемақыға заңды құқық болмаса немесе бұл жағдай активтiң сатылуын не мiндеттеменiң төленуiн көрсетпесе, басқа мiндеттеме немесе активтi есептен шығару арқылы теңестiрiлмейдi.
41. Қаржылық активтер мен қаржылық мiндеттемелер бастапқы танылу кезiнде нақты шығындар, яғни оған төленген (актив болған жағдайда) немесе алынған (мiндеттеме болған жағдайда) өтемнiң әдiл құны бойынша бағаланады. Мәмiле жасау жөнiндегi шығындар барлық қаржылық активтер мен мiндеттемелердiң бастапқы құнына енгiзiледi.
42. Кейiнгi баға беру мақсатында банктiң қаржылық активтерi төрт санатқа бөлiнедi:
1) саудаға арналған қаржылық активтер;
2) өтеуге дейiн ұсталатын инвестициялар;
3) берiлген заемдар және дебиторлық берешек жөнiндегi талаптар;
4) сатуға жарамды қаржылық активтер.
43. Бастапқы танылудан кейiн қаржылық активтер активтердi сату және басқа да есептен шығарылуы кезiнде жасалған мәмiле бойынша шығындарды есепке ала отырып әдiл құн бойынша бағаланады. Осы талап өтеуге дейiн ұсталатын инвестициялар және берiлген заемдар мен дебиторлық берешек жөнiндегi талаптардың санатына жатқызылатын қаржылық активтерге, сондай-ақ белсендi рынокта рыноктық баға беру болмайтын және осыған орай олардың әдiл құны шынайылықтың жеткiлiктi дәрежесiмен белгiленуi мүмкiн емес қаржылық активтерге қатысты қолданылмайды. Аталған қаржылық активтер, сондай-ақ өтеудiң белгiленген мерзiмi бар қаржылық активтер сыйақының тиiмдi ставкасының әдiсiн қолдану арқылы амортизацияланған шығындар сомасында бағаланады. Өтеудiң белгіленген мерзiмі жоқ қаржылық активтердi нақты шығындар бойынша бағалау қажет.
44. Бухгалтерлiк баланстағы бастапқы танылудан кейiн қаржылық мiндеттемелер амортизацияланған шығындар бойынша бағаланады. Бухгалтерлiк баланстағы бастапқы танылудан кейiн әдiл құн бойынша бағаланатын құнын шынайылықтың жеткiлiктi дәрежесiмен белгiлеу мүмкiн емес, онымен байланысты баға қойылмаған үлес құралын жеткiзу арқылы орындалатын туынды құралдар бойынша нақты шығындарда көрiнетiн мiндеттеменi есепке алмағанда, саудаға арналған мiндеттемелер және туынды құралдар бойынша мiндеттемелер ғана есепке алынады.
5-тарау. Қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерi туралы есеп
45. Қаржы-шаруашылық қызметтiң нәтижелерi туралы есеп сипаты бойынша топтастырылатын банктiң кiрiстерi мен шығыстарының негiзгi түрлерiн ашуы тиiс.
46. Банктiң қаржы-шаруашылық қызметiнiң нәтижелерi туралы есептегi мәнiн ашуға немесе бухгалтерлiк есептiң басқа стандарттарының талаптарына сәйкес берiлетiн ақпаратқа қосымша оның қаржылық есеп беруiне ескертулерге кiрiстер мен шығыстардың мынадай баптары, бiрақ олармен шектелмей, енгiзiлуi тиiс:
1) сыйақы түрiндегi кiрiс және осыған ұқсас кiрiстер;
2) сыйақы түрiндегi шығыс және осыған ұқсас шығыстар;
3) дивидендтер түрiндегi кiрiс;
4) комиссия және алымдар түрiндегi кiрiс;
5) комиссия және алымдарды төлеуге жұмсалатын шығыс;
6) бағалы қағаздармен жүргiзiлетiн сауданың нәтижесiнде шығыстарды (шығындарды) есептен шығара отырып алынған кiрiс;
7) басқа да бағалы қағаздар бойынша шығыстарды (шығындарды) есептен шығара отырып түскен кiрiс;
8) шетел валютасымен жүргiзiлетiн сауда операциялары бойынша шығыстарды (шығындарды) есептен шығара отырып түсетiн кiрiс;
9) басқа да операциялық кiрiс;
10) заемдар бойынша шығындар;
11) жалпы әкiмшiлiк шығыстар;
12) басқа да операциялық шығыстар.
47. Банк операцияларын жүргiзудiң нәтижесiнде банк алатын кiрiстiң негiзгi түрлерiне сыйақы, қызмет көрсетуге алымдар, комиссиялық алымдар және бағалы қағаздармен операциялардың нәтижелерi жатады. Кiрiс түрлерiнiң әрқайсысы жеке ашылады, себебi бұл жағдай банк жұмысының тиiмдiлiгiн бағалауға мүмкiндiк бередi.
48. Банктiң банк операцияларын жүргiзудiң нәтижесiнде туындайтын шығыстың негiзгi түрлерiне сыйақы, комиссиялық алымдар, заемдар бойынша шығындар, инвестициялардың баланстық құнының азаюымен байланысты шығыстар, сондай-ақ жалпы әкiмшiлiк шығыстар жатады. Шығыс түрлерiнiң әрқайсысы жеке ашылады, себебi бұл жағдай банк жұмысының тиiмдiлiгiн бағалауға мүмкiндiк бередi.
49. Қаржы-шаруашылық қызметтiң нәтижелерi туралы есепте кiрiстер мен шығыстардың баптары хеджирлеуге және осы Стандарттың 40-тармағына сәйкес есептелген талаптар мен мiндеттемелерге жататын баптарды есепке алмағанда, өзара есептелмеуi тиiс, өйткенi бұл жағдай пайдаланушыларға банк қызметiнiң жекелеген түрлерiнiң тиiмдiлiгiн бағалауға мүмкiндiк бермейдi және банктiң активтердiң белгiлi санаттары бойынша алатын кiрiсiн көрсетпейдi.
50. Саудаға арналған, бағалы қағаздарды сатудан немесе олардың баланстық құнындағы өзгерiстер; қаржылық активтердiң басқа санаттарына жататын бағалы қағаздарды сатудан; және валюталық операциялардан алынған кiрiс және шығыс нетто-негiзде көрсетiледi.
51. Сыйақы түрiндегi кiрiстер мен шығыстар жеке ашылады, себебi бұл жағдай проценттiк маржа құрамының неғұрлым толық түсiндiрiлуiн және өзгерiстердiң себептерiн қамтамасыз етедi.
52. Қаржы-шаруашылық қызметтiң нәтижелерi туралы есепке сыйақының орташа ставкалары, сондай-ақ проценттiк активтер мен мiндеттемелердiң орташа мәндерi бойынша түсiнiктер енгiзiлуi мүмкiн. Банкте жеңiлдiк берiлген салымдар (депозиттер) және сыйақы ставкасы рыноктық ставкалардан төмен болатын мемлекет берген басқа құралдар болған жағдайда олардың мөлшерi мен таза кiрiске әсерi түсiндiрме жазбада ашылуы тиiс.
Сонымен бiрге қаржы-шаруашылық қызметтiң нәтижелерi туралы есепке банк кiрiстi немесе шығысты таныған активтер мен мiндеттемелердiң баланстық құнындағы өзгерiстердiң себептерi туралы түсiнiктемелер енгiзiлуi мүмкiн.
6-тарау. Ақша қозғалысы туралы есеп
1. Ақша қозғалысы туралы есеп беру
53. Ақша қозғалысы туралы есеп есеп беру кезеңiндегi операциялық, инвестициялық және қаржылық қызмет бойынша жiктелетiн ақша ағындары туралы мәлiметтердi ашуы тиiс.
54. Қызмет түрлерi бойынша топтастыру пайдаланушыларға қызметтiң әрбiр түрiнiң банктiң қаржылық жағдайына, оның ақша сомасына және баламаларына, сондай-ақ қызметтiң түрлерi арасындағы өзара байланыстың әсерiн бағалауға мүмкiндiк бередi.
55. Ақша қозғалысы туралы есеп жасаған кезде ақша ағындарының өзара есептесуiмен, валюталық ақша ағындарымен, ақшалай емес операциялармен және осы тараудың 5-14 параграфтарында түсiнiктерi келтiрiлетiн басқа да аспектiлермен байланысты мәселелер туындауы мүмкiн.
2. Операциялық қызмет
56. Операциялық қызметтiң нәтижесiнде туындайтын ақша ағындарының мөлшерi заемдарды өтеу, дивидендтердi төлеу, операциялық мүмкiндiктердi сақтау және қаржыландырудың сыртқы негiздерiнен тыс жаңа инвестицияларды жүзеге асыру үшiн банк операцияларының ақшаның жеткiлiктi ағындарын жүзеге асыру дәрежесi туралы пiкiр айтуға мүмкiндiк бередi. Ақшаның бастапқы операциялық ағындарының нақты баптары туралы ақпарат басқа ақпаратпен үйлескенде операциялық қызметтiң болашақ ақша ағындарын болжау үшiн өте пайдалы.
57. Операциялық қызметтен пайда болатын ақша ағынының пайда болуы банктiң негiзгi (банктiк), пайда әкелетiн қызметiне негiзiнен алғанда байланысты. Бұл ағындар операциялардың және таза кiрiстi немесе шығысты анықтау кезiнде есепке алынатын басқа да жағдайлардың нәтижесi болып табылады. Операциялық қызметтен пайда болатын ақша ағынының мысалы мыналар:
1) банк қызметiне байланысты ақша түсiмдерi және төлемдер;
2) банктердiң тиiстi лицензиялары болған жағдайда Қазақстан Республикасының заңнамасында рұқсат етiлген операцияларға байланысты ақша түсiмдерi мен төлемдер;
3) тауар және көрсетiлген қызмет үшiн өнiм берушiлерге төлемдер;
4) қызметкерлерге және олардың атынан берiлетiн төлемдер;
5) қаржылық немесе инвестициялық қызметке байланысты болмайтын жағдайдағы ақша төлемдерi немесе табыс салығын қайтару.
58. Банктердiң заемдар беруi және салымдар (депозиттер) тартуы операциялық қызмет ретiнде жiктеледi, өйткенi олар банктiң негiзгi, пайда әкелетiн қызметiне жатады.
59. Операциялық қызметтен келетiн ақша ағынын банк жанама әдiстi қолдана отырып көрсетуi тиiс, мұндай жағдайда есептi кезең iшiндегi таза табыс немесе шығын ақша ағынын туғызбаған операция нәтижелерiн, кез келген мерзiмiн ұзарту немесе операциялық ақша түсiмiн есептеуге не болмаса өткен немесе болашақтағы кезеңдердiң төлемдерi және инвестициялық немесе қаржылық ақша ағынына байланысты кiрiс немесе шығыс баптары ескере отырып түзетiледi.
60. Жанама әдiс жағдайында операциялық қызметтен пайда болған таза ақша ағыны есеп берiлетiн кезең iшiндегi таза табысты немесе шығынды мыналарды ескере отырып түзеу арқылы анықталады:
1) есеп берiлетiн кезең iшiндегi қорда болған өзгерiстi және операциялық дебиторлық және кредиторлық берешектi;
2) тозуды, резерв құруға арналған аударымдарды, мерзiмi кейiнге қалдырылған салықтарды, шетелдiк валютамен жасалатын операциялар бойынша пайдаланылмаған пайда немесе шығынды, тәуелдi ұйымдардың бөлiнбенген кiрiстер және азшылықтың үлесi сияқты ақшалай емес баптарды; және
3) инвестициялық немесе қаржылық ақша ағынын тудыруға әкелетiн басқа да барлық баптар.
Жанама әдiстi қолдану кезiнде операциялық қызметтен түсетiн таза ақша ағыны қаржы-шаруашылық қызметтiң нәтижелерi туралы есепте ашылған кiрiстер мен шығыстарды көрсету және операциялық қызметтен туындайтын алынатын және төленетiн қорлар мен сомаларына есептi кезең iшiндегi өзгерiстер арқылы берiлуi тиiс.
3. Инвестициялық қызмет
61. Инвестициялық қызметтен пайда болатын ақша қозғалысын жеке-жеке ашудың қажеттiлiгi мұндай ағындар туралы ақпараттың болашақтағы табысты және ақша ағынын қамтамасыз ету үшiн шығарылған шығыстардың не мақсатқа арналғандығын көрсететiндiгiне негiзделген. Жалпы түсiмдер мен инвестициялық қызметтен алынған ақшаның негiзгi түрлерi бөлек көрсетiлуi тиiс. Банктiң инвестициялық қызметiнен болатын ақша ағынына мыналар мысал бола алады:
1) негiзгi құрал-жабдықтарды, материалдық емес активтердi және басқа ұзақ мерзiмдi активтердi сатып алуға арналған төлемдерi;
2) негiзгi құрал-жабдықтарды, материалдық емес активтердi және басқа ұзақ мерзiмдi активтердi сатудан түскен ақша төлемдерi;
3) басқа заңды тұлғалардың үлестiк немесе борыштық құралдарын және бiрлескен кәсiпорындарға қатысу үлестерiн сатып алуға арналған төлемдерi (ақша баламасына қатысы жоқ және саудаға арналмаған).
Белгiлi бiр баптарды хеджирлеуге байланысты ақша ағынын жiктеу хеджирленген баптарға байланысты ағындарды жiктеумен бiрдей.
4. Қаржылық қызмет
62. Қаржылық қызметтен пайда болған ақша ағынын жеке-жеке ашу - банк үшiн болашақтағы ақша ағынына арнап капитал ұсынушы заңды және жеке тұлғалардан түсетiн шағым талаптарды болжауға мүмкiндiк бередi. Жалпы түсiм мен қаржылық қызметтен алынған ақшаның негiзгi түрлерi жеке көрсетiлуi тиiс. Қаржы қызметiнiң нәтижесiнде пайда болған ақша ағынына мыналарды мысалға алуға болады:
1) акциялар эмиссиясынан ақша түсiмдерi;
2) банк акцияларын сатып алу немесе өтеу үшiн иеленушiлерге ақшалай төлемдер;
3) борыштық мiндеттемелердi шығарудан түскен ақша түсiмдерi.
5. Ақша ағынының өзара есебi
63. Операциялардың нәтижелерi болып табылатын төменде келтірілген ақша ағыны нетто-әдiс бойынша ақша қозғалысы туралы есепте көрсетiлуi мүмкiн:
1) өтеу мерзiмi белгiленген салымдарды (депозиттердi) қабылдауға және қайтаруға байланысты ақшаның түсуi және төленуi;
2) басқа банктердегi салымдарға (депозиттерге) ақша орналастыру және осы салымдарды (депозиттердi) өтеу (қайтару); және
3) клиенттерге заемдар ретiнде ақша беру және осы заемдарды өтеу (қайтару).
6. Валюталық ақша ағыны
64. Шетел валютасымен операциялар жүргiзу нәтижесiнде пайда болған ақша ағыны банктiң есеп саясаты арқылы қабылданған ақша айналысы пайда болған күнгi бағаммен шетел валютасы сомасымен қолдану арқылы теңгемен көрсетiледi.
65. Қазақстан Республикасының резидентi болып табылмайтын еншiлес ұйымның шетел валютасындағы ақша ағыны банктiң есеп саясаты арқылы қабылданған ақша қозғалысы пайда болған күнгi бағам бойынша теңгемен қайта саналуы тиiс.
66. Шетелдiк валюта бағамын өзгертуден туындаған пайдаланылмаған кiрiс пен шығын ақша қозғалысы болып табылмайды. Сонымен бiрге банктiң есеп саясаты қабылдаған бағамының қолдағы немесе шетел валютасымен алынады деп күтiлетiн ақшаға және оның баламасына тигiзетiн әсерi есеп берiлетiн кезеңнiң басындағы және аяғындағы ақша сомасын және оның баламаларын келiсу үшiн ақша қозғалысы туралы есепте көрсетiледi. Шетел валютасы бағамының өзгеруiнен түскен пайдаланылмаған кiрiс немесе шығын сомасы операциялық, инвестициялық және қаржылық қызмет нәтижесiнде пайда болған ақша ағынынан бөлек көрсетiледi және егер ақша ағыны кезеңнiң аяғында банктiң есеп саясаты қабылдаған бағамы бойынша есепте көрсетiлген жағдайда айырмашылықты қоса көрсетедi.
7. Төтенше жағдайлар
67. Төтенше жағдайлар нәтижесiнде пайда болған ақша ағыны қай санатқа жататындығына байланысты операциялық, инвестициялық немесе қаржылық қызмет ретiнде жiктеледi және мәндерi жеке-жеке ашып көрсетiледi. Бұл қаржы есебiн пайдаланушыларға осындай жағдайлардың мәнi мен банктiң бар және болашақ ақша ағындарының әсерiн түсiнуге ықпал етедi.
8. Сыйақы
68. Банк операциялық қызмет ретiнде жiктейтiн сыйақы ретiнде алынған және төленген ақша ағынының мәнi бөлек ашылып көрсетiлуi тиiс.
9. Табыс салығы
69. Табыс салығына байланысты пайда болатын ақша ағынының мәнi бөлек ашылып көрсетiледi және инвестициялық немесе қаржылық қызметке тiкелей қатысты болған жағдайларды қоспағанда, операциялық қызметтен пайда болған ақша ағыны санатына жатқызылады.
70. Табыс салығын төлеу ақша ағыны операциялық, инвестициялық немесе қаржылық қызметке жатқызылуы мүмкiн түрлi операциялар бойынша жасалады. Ақша ағыны инвестициялық немесе қаржылық қызметке жатқызылатын операциялар бойынша салық жөнiндегi шығыстардың пайда болуына қарамастан, көбiнесе салық төлеуге тiкелей қатысты ақша ағынын айқындау қиын болады, өйткенi мұндай ағындар салық салу операциясы жүргiзiлген кезеңнен өзгеше кезеңде де пайда болуы мүмкiн. Осындай қиындықтарды ескере отырып, салық төлеу жөнiндегi ақша ағыны операциялық қызметке жиi жатқызылады. Сондай-ақ мұндай қиындықтар болмаған жағдайда салыққа қатысты ақша ағыны салық салуға жатқызылған операциялар бойынша ақша ағыны жатқызылған тиiстi санатқа (қаржылық немесе инвестициялық) жатқызылады. Салыққа қатысты ақша ағыны қызметтiң бiрнеше санатына жатқызылған жағдайда төленген салықтың жалпы сомасының мәнi ашылып көрсетiледi.
10. Еншiлес және тәуелдi ұйымдардағы және бiрлескен қызметке қатысу үлесiндегi инвестициялар
71. Еншiлес немесе тәуелдi ұйымның құн әдiсi немесе үлестiк қатысу бойынша есепке алынатын инвестициялары бар банк ақша қозғалысы туралы есепте олар туралы ақпарат берген кезде банк пен еншiлес немесе тәуелдi ұйым арасындағы ақша ағыны, мысалы, дивидендтер мен заемдар бойынша ақша ағыны туралы мәлiметтермен шектеледi.
72. Есепте теңбе-тең шоғырландыру әдiсiн қолдана отырып көрсетiлген бiрлескен қызметке қатысу үлесi бар банк ақша қозғалысы туралы шоғырландырылған есепке бiрлесiп бақыланатын заңды тұлғаның ақша ағынының теңбе-тең үлесiн кiргiзедi. Есепте бiрлескен қызметке қатысу үлесiн көрсету үшiн қатысу әдiсiн пайдаланған жағдайда ақша қозғалысы туралы есепке банк инвестициясына қатысты бiрлесе бақыланатын заңды тұлғаға байланысты ақша ағыны, банк пен бiрлесе бақыланатын заңды тұлға арасындағы бөлу және басқа да төлемдер немесе түсiмдер кiргiзiледi.
11. Еншiлес ұйымдарды сатып алу және сату
73. Еншiлес ұйымдардың сатып алу және сатуы нәтижесiнде пайда болған ақша ағынының жалпы сомасы жеке көрсетiледi және инвестициялық қызмет ретiнде жiктеледi.
74. Банк еншiлес ұйымдарды есептi кезең iшiндегi сатып алу бойынша, сол сияқты сату бойынша да мыналардың мәнiн ашып көрсетедi:
1) сатып алу немесе сатудың жалпы құны;
2) сатып алу немесе сату жалпы құнының ақшамен немесе олардың баламасымен төленген бөлiгi;
3) сатып алынған немесе сатылған еншiлес ұйымға тиесiлi ақша сомасы және оның баламасы;
4) еншiлес ұйымның әрбiр негiзгi санаты бойынша ақшадан және оның баламасынан басқа сатып алынған немесе сатылған активтерi мен мiндеттемелер сомасы.
75. Сатып алынған немесе сатылған активтер мен мiндеттемелер сомасы мәнiнiң жеке ашылуын көрсете отырып, еншiлес ұйымдарды сатып алудан немесе сатудан пайда болған ақша қозғалысы нәтижелерiнiң мәнiн жеке ашып көрсету осы ақша ағындарын операциялық, инвестициялық және қаржылық қызмет бойынша басқа да ақша ағынынан пайда болған ақша ағынынан бөлектеуге мүмкiндiк бередi. Сату бойынша ақша қозғалысы нәтижелерi сатып алу бойынша ақша қозғалысы нәтижелерiнен алынып тасталмайды.
76. Еншiлес ұйымды сатып алу немесе сату кезiнде төленген немесе алынған жалпы ақша сомасы еншiлес ұйыммен бiрге алынған немесе төленген ақшаны және оның баламасын қоспағандағы ақша айналысы туралы есепте көрсетiледi.
12. Ақшалай емес операциялар
77. Ақша немесе оның баламасын пайдалануды қажет етпейтiн, яғни ақша қозғалысын (түсуiн немесе жұмсалуын) тудырмайтын инвестициялық және қаржылық операциялар ақша қозғалысы туралы есепке енгiзiлмейдi және осындай инвестициялық және қаржылық қызмет туралы орынды ақпараттарды қамти отырып, түсiнiктеме жазбада мәнi жеке ашылып көрсетiледi.
78. Инвестициялық және қаржылық қызметке жататын көптеген операциялар банктiң активтерiнiң және капиталының құрылымына ықпал ете тұрса да ағымдағы ақша ағынына тiкелей әсерiн тигiзбейдi. Ақшалай емес операциялар оның не мақсатқа арналғандығына сүйене отырып, мұндай операциялардың нәтижесiнде есепті кезең iшiнде ақша айналысы пайда болмауы себептi ақша қозғалысы туралы есептен шығарып тасталады. Ақшалай емес баптарға мыналар мысал болады:
1) тиiстi мiндеттемелерге тiкелей қабылдау арқылы не қаржылық жалға алу арқылы активтер сатып алу;
2) банктiң шығарылатын акцияларына айырбастап заңды тұлға сатып алу; және
3) банктiң акцияларына айырбастау арқылы борыштық мiндеттемелердi өтеу.
13. Ақша және оның баламаларының құрамы
79. Банк ақша және оның баламаларының құрамының мәнiн ашып көрсетуi және ақша қозғалысы туралы есепте бухгалтерлiк баланста ұсынылған балама баптармен бiрге сомалардың салыстырмасын ұсынуы тиiс.
14. Ақпараттың басқа да ашылуы
80. Банк түсiндiрме жазбада банктегi ақшаның және оның баламасының елеулi қалдығының, бiрақ топтың пайдалануына қолы жетпейтiн сомасының мәнiн ашып көрсетуi тиiс.
81. Ақшаның және оның баламасының қалдығын топтың пайдалануына түрлi себептер бойынша мүмкiн болмауы ықтимал, мысалы ақшаның немесе оның баламасының қалдығы валюталық бақылау немесе мұндай қалдықтарды негiзгi немесе топтың басқа да еншiлес ұйымдарының жалпы пайдалануына кедергi жасайтын шектеулер қолданылатын елде жұмыс iстейтiн еншiлес ұйымдарда болуы мүмкiн.
82. Пайдаланушыларға қаржылық жағдайды және банктiң өтiмдiлiгiн түсiну үшiн қосымша ақпарат қажет болуы мүмкiн. Мұндай ақпараттың мәнiн түсiндiрме жазбада ашып көрсету көтермеленедi және оған мыналар кiредi:
1) осы қаражатты пайдалану бойынша қойылған шектеулердi көрсете отырып, болашақтағы операциялық қызметтерге және инвестициялық мiндеттемелердi реттеуге жiберiлуi мүмкiн болатын алынып пайдаланылмаған заем қаражатының сомасы;
2) теңбе-тен шоғырландыру әдiсi бойынша есепте көрсетiлетiн операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтер бойынша жеке-жеке бiрлескен кәсiпорындарға қатысу үлесiне жатқызылатын ақша ағынының жалпы сомасы;
3) операциялық мүмкiндiктердi молайтуға арналған осы мүмкiндiктердi қолдауға арналған ақша ағынынан бөлек ақша ағынының жалпы сомасы;
4) әрбiр есеп беретiн салалық немесе географиялық бөлiктер бойынша операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтерден пайда болатын ақша ағыны сомасы.
83. Банктiң операциялық мүмкiндiктерiн молайтуға бағытталған операцияларды жүргiзу нәтижесiнде пайда болған ақша ағынының және осы мүмкiндiктердi қолдауға қажеттi операциялар бойынша пайда болған ақша ағынының мәнiн жеке-жеке ашып көрсету пайдаланушыларға банктiң операциялық мүмкiндiктерiн қолдауға бағытталған қаражаттың жеткiлiктiлiк дәрежесiн бағалауға мүмкiндiк бередi. Банктiң көбiнесе ағымдағы өтiмдiлiк деңгейiн қолдау мен банк құрылтайшылары (акционерлерi) арасында ресурстарды үлестiруге байланысты операциялық мүмкiндiгiн қолдауға және дамытуға арналған қаражаттың жеткiлiксiз бөлiнуi банктiң болашақ тиiмдiлiгiне керi әсер етуi мүмкiн.
84. Есеп беретiн сегменттер бойынша ақша ағыны туралы ақпаратты ашып көрсету пайдаланушылардың банктiң ақша ағындары арасындағы өзара байланысты, тұтас алғанда оның құрамдас бөлiктерiмен, сондай-ақ сегменттер бойынша ақша ағынының болуын және өзгеруiн жақсырақ түсiнуге көмектеседi.
7-тарау. Капиталдағы өзгерiстер туралы есеп
85. Банктiң қаржылық есебiнде жеке нысан ретiнде ұсынылатын банк капиталындағы өзгерiстер туралы есепте мынадай ақпараттар болуы тиiс:
1) есептi кезең iшiндегi таза кiрiс немесе шығын;
2) басқа стандарттардың талаптарына сәйкес тiкелей капиталға жатады деп танылатын әрбiр кiрiс пен шығыс баптары және осы баптардың жалпы жиынтығы;
3) есеп саясатындағы өзгерiстер мен негiзгi қателердi түзетудiң жиынтық нәтижесi;
4) құрылтайшылармен (акционерлермен) капитал бойынша операциялар және оларды үлестiру;
5) есеп берiлетiн кезеңнiң басындағы және есеп берiлетiн күнгi жинақталған таза кiрiс немесе шығын сомасы, сондай-ақ кезең iшiндегi өзгерiстер;
6) есеп берiлiп отырған кезеңнiң басындағы және аяғындағы капиталдың, акция эмиссиясынан түскен кiрiстiң әр бабының баланстық құны мен әрбiр резервiн салыстыра отырып, әрбiр өзгерiстiң мәнiн жеке-жеке ашып көрсету.
Банк осы тармақтың 4), 5) және 6) тармақшаларында көзделген ақпараттың мәнін капиталдағы өзгеріс туралы есепте, не оған түсіндірме жазбада ашып көрсетуi мүмкiн.
86. Есеп берiлiп отырған кезең iшiндегi банк капиталындағы өзгерiстер есептi кезең ішiндегi таза активтердiң көбеюi мен азаюын немесе қаржылық есепте қабылданған және ашылып көрсетiлетiн бағаның нақты принципiне байланысты қаржылық жай-күйiн көрсетедi. Капиталға инвестиция және дивиденд сияқты акционерлермен жасалған операцияларды қоспағанда, капиталдағы жалпы өзгерiс есеп берiлiп отырған кезең iшiнде банк қызметiнiң нәтижесiнде пайда болған жиынтық кiрiстi және шығынды бiлдiредi.
87. Банктiң есеп берiлiп отырған кезең iшiндегi қаржылық жағдайын бағалау кезiнде барлық кiрiстер мен шығындар ескерiледi, соған байланысты капиталда тiкелей есепке алынатын жиынтық кiрiс пен шығынды қоса алғанда жеке қаржылық есеп нысанын ұсыну талап етiледi.
88. Капиталдағы өзгерiс туралы есеп пайдаланушылардың кезең iшiндегi банк қызметiнен туындайтын жиынтық кiрiс пен соманы шығаруға мүмкiндiк бередi. Бұл кiрiстер немесе шығыстар бабының, тiкелей есепке алынатын таза кiрiстер мен шығындардың аралық нәтижелерiн көрсете отырып қамтамасыз етiледi.
89. Қаржылық есепке түсiндiрме жазбада банк мыналарды көрсетедi:
1) қаржылық есептi дайындаған кезде пайдаланылатын тәсiлдер мен әдiстер және банктiң есеп саясатының негiзгi ережелерi туралы мәлiметтер;
2) қаржылық есептiң басқа құрамдас бөлiгiнде көрсетiлмеген бухгалтерлiк есептiң стандарттары талап ететiн ақпараттың ашылуы;
3) қаржылық есепте көрсетiлмеген, оны шынайы ұсынуға қажеттi қосымша мәлiметтер.
90. Қаржылық есепке түсiндiрме жазбада бухгалтерлiк баланста, қаржы-шаруашылық қызметтiң нәтижелерi туралы есепте және ақша қозғалысы туралы есепте көрсетiлген сомаларға хабарлама сипаттамалар немесе неғұрлым нақты талдаулар, сондай-ақ пайдаланушылар үшiн пайдалы, мысалы шартты мiндеттемелер сияқты қосымша мәлiметтер берiледi. Түсiндiрме жазбада бухгалтерлiк есеп стандарттарына негiзделiп және сүйене отырып мәнiн ашу немесе сондай-ақ басқа да сенiмдi ұсыныстарға қол жеткiзу үшiн мәнi ашылатын қажеттi ақпарат болады.
91. Түсiндiрме жазба реттелген түрде ұсынылады. Бухгалтерлiк баланстағы әрбiр бап бойынша, қаржы-шаруашылық қызметiнiң нәтижелерi туралы есепте және ақша қозғалысы туралы есепте оған қатысты кез келген ақпаратқа қарама-қарсы сiлтемелер жасалады.
92. Түсіндірме жазбада ақпарат берудiң пайдаланушылардың есеп берудi түсiнуiне ықпал ететiн және оны басқа субъектiлердiң қаржылық есебiмен салыстыру тәртiбi әдетте мынадай болып табылады:
1) бухгалтерлiк есеп стандарттарына сәйкестiгi туралы ақпарат;
2) қолданылатын бағалау негiзi (негiздерi) және есеп жүргiзу саясаты туралы мәлiметтер;
3) қаржылық есептiң әрбiр бабы немесе әрбiр нысаны ұсынылған тәртiпке сәйкес қаржылық есеп нысандарында ұсынылатын ақпараттар бойынша қосымша мәлiметтер; және
4) шартты талаптарды және шартты мiндеттемелердi, жасалған келiсiмдерге сәйкес қабылданған мiндеттемелердi, қаржылық және қаржылық емес сипаттағы басқа да ашуларды қоса алғанда өзге де мәнiн ашулар.
93. Кейбiр жағдайларда қажет болғанда немесе неғұрлым ыңғайлы ұсыну үшiн түсiндiрме жазбада ақпарат ұсыну тәртiбi өзгеруi мүмкiн. Мысалы, сыйақы ставкаларына қатысты түсiндiрулер және қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерi туралы есепке қатысты әдiл құнға түзету енгiзу қаржылық активтердi өтеу мерзiмi туралы түсiндiрулермен немесе бухгалтерлiк балансқа қатысы бар мiндеттемелермен бiрiктiрiлуi мүмкiн. Бiрақ, сонымен қатар түсiндiрмелер берудiң жүйелi түрдегi дәйектiлiгi қолайлы болуына орай сақталады.
94. Қаржылық есеп беру мен есеп жүргiзу саясаты туралы мәлiмет қаржылық есепке түсiндiрме жазбаның алдынан жеке есеп ретiнде ұсынылуы мүмкін.
95. Төменде келтiрiлетiн ақпараттар қаржылық есеппен бiрге жарияланатын кез-келген басқа қосымшаларда келтiрiлмеген жағдайда түсiндiрме жазбада келтiрiледi:
1) банктiң атауы және мекен-жайы;
2) банк операциясының негiзгi қызметi мен операцияларының сипаттама жазбасы;
3) банктiң бас компаниясының атауы және банк құрамына кiретiн топтың түпкiлiктi бас компаниясы; және
4) есеп берiлетiн кезеңнiң аяғындағы қызметкерлердiң саны немесе есеп берiлетiн кезең iшiндегi қызметкерлердiң орташа саны.
96. Қаржылық есепте ұсынылатын ақпарат пайдаланушылардың баланстық және баланстан тыс қаржы құралдарының қаржылық жағдайға, банктiң қызмет нәтижесiне және ақша қозғалысына ықпалын түсiнуге көмектесуi және осы құралдарға байланысты алдағы кезеңдегi ақша ағынының көлемiн бағалауға уақыт бойынша бөлуге және айқындауға ықпал етуi тиiс. Осыған байланысты қаржылық активтердiң, қаржылық мiндеттемелердiң және бухгалтерлiк баланста танылған, сол сияқты танылмаған үлестiк құралдардың әрбiр сыныбы бойынша банк мыналарды ашуы керек:
1) қаржылық құралдардың құндық өлшемдерi мен сипатының елеулi талаптарымен қоса, олар туралы мәлiметтер, бұл келешектегi ақша ағынының мөлшерiне, уақытқа бөлуiне және белгiлi болуына әсер етедi;
2) есеп жүргiзу саясатын және қабылданған әдiстердi, оның iшiнде бухгалтерлiк баланстағы құралдарды тану өлшемдерi және оларды бағалауға арналған базаны;
3) сыйақы ставкасын қайта қараудың және төлем жасау мерзiмiнiң басталуының қайсысының бұрын басталғанына байланысты шартта көзделген күнi;
4) сыйақы қолданылған жағдайда, оның тиiмдi ставкалары.
97. Банк хеджирлеу есебi қолданылатын болжамды операциялардың әрбiр нақты түрiн хеджирлеу саясатын қоса отырып, қаржы тәуекелдерiн басқаруда қолданылатын саясаттың мақсатын сипаттауы тиiс.
98. Банк есеп жүргiзу саясатын ашу кезiнде мыналарды сипаттауы тиiс:
1) қаржы есептерiн әзiрлеу үшiн пайдаланған бағалау негiздерi (немесе негiздер);
2) қаржы есебiн дұрыс түсiну үшiн нақты мәнi бар есеп саясатының әрбiр нақты талаптары.
99. Банк қаржы есебiн жасау кезiнде қолданылған негiзгi талаптарды пайдаланушыларға түсiндiру үшiн есеп саясатының:
1) кiрiстiң негiзгi түрлерiн тануға;
2) банктер сатып алатын бағалы қағаздарды бағалауға;
3) нәтижесiнде бухгалтерлiк баланстағы активтер мен мiндеттемелер танылатын операциялар мен басқа жағдайлар және нәтижесiнде шартты мiндеттемелер мен талаптар туындайтын операциялар мен басқа жағдайлар арасындағы шек қоюларға;
4) берiлген заемдар бойынша үмiтсiз берешектi тануға арналған негiздерге және оларды есептен шығару тәртiбiне;
5) жалпы банк тәуекелдерiн жабуға арналған резервтер құру жөнiндегi есептеулердi белгiлеуге арналған негiздерге және осындай есептеулердi есепке алу әдiстерiне қатысты талаптардың ашылу қажеттiгi тууы мүмкін.
100. Қаржылық есеп беруде қолданылатын нақты есеп жүргiзу саясатына қосымша ретiнде тұтастай алғанда қаржылық есептi жасауға негiз болатын бағалау негiздерi (бастапқы құны, ағымдағы құны, сату құны, дисконтталған құны) көрсетiлуi тиiс. Қаржылық есепте бағалау негiздерiнiң бiрден астамын пайдаланған кезде, мысалы қайта бағалауға активтердiң тек белгiлi санаттары ғана жататын болса, бұған әрбiр негiздеме қолданылатын активтердiң санаттарын көрсету жеткiлiктi.
101. Есеп жүргiзу саясатын ашу пайдаланушыларға операциялар мен жағдайларды есепте көрсету әдiсiн түсiнуге көмектеседi және осымен ғана шектелмей мыналар болуы тиiс:
1) кiрiстi тану;
2) еншiлес және тәуелдi ұйымдарды қоса отырып, шоғырландыру принциптерi;
3) басқа заңды тұлғалармен қосылу;
4) бiрлескен қызмет;
5) материалдық және материалдық емес активтердi тану және амортизациялау;
6) құрылым мердiгер шарты;
7) жылжымайтын мүлiкке инвестициялар;
8) қаржы құралдары мен инвестициялар;
9) жалдау;
10) зерттеуге және әзiрлеуге жұмсалатын шығындар;
11) тауар-материалдық қорлар;
12) салықтар, оның iшiнде мерзiмi ұзартылған салықтар;
13) резервтер;
14) зейнетақы қамсыздандырылуы жөнiндегi шығындар;
15) шетел валютасын қайта санау және тәуекелдердi хеджирлеу;
16) салалық және географиялық сегменттердi белгiлеу және сегменттер арасындағы шығынды бөлуге арналған негiздер;
17) ақшаны белгiлеу және олардың баламалары;
18) инфляциялық процестер ықпалы салдарынан қаржылық есептер баптарындағы өзгерiстер; және
19) үкiмет гранттары (субсидиялары).
102. Егер банк шетелде көлемдi операциялар немесе шетел валютасымен операциялар жүргiзетiн болса, есеп жүргiзу саясаты оң және терiс бағам айырмашылықтарын тануға және оларды хеджирлеуге қатысты ашылуы тиiс. Iскерлiк беделге және азшылықтың үлесiне қатысты қолданылатын саясат шоғырландырылған қаржылық есепте көрiнедi.
10-тарау. Шартты мiндеттемелер және шартты талаптар
103. Банк қайтарылмайтын заемдар бойынша шартты мiндеттемелердiң сипатын және сомасын ашуы тиiс, мұнда банк елеулi айыппұл санкцияларын немесе шығыстарды төлеу тәуекелiнiң туындауынсыз өз қалауынша қайтара алмайды, сондай-ақ баланстан тыс баптардан туындайтын шартты мiндеттемелер мен шартты талаптардың сипаты мен сомасы, мыналарды қоса алғанда:
1) тiкелей кредиттеудiң алмастырушыларына, мұнда банк алынған бiрақ қандай да бiр себептермен өтелмеген кепiлдiк алушылардың борыш сомасын өтеуге кепiлдiк бередi, бұған оның iшiнде берешек бойынша жай кепiлдiктер, басқа банктер берген кепiлдiктердi (акцептердi) қабылдауға кепiлдiктер және заемдар мен бағалы қағаздар бойынша қаржы кепiлдiктер ретiнде пайдаланатын резервтiк аккредитивтер;
2) тауардың немесе сатушы көрсететiн қызметтiң белгiленген стандарттарға сәйкес болуы туралы сатып алушының кепiлдiгiмен қоса жүргiзiлген банк операцияларына байланысты белгiленген шартты мiндеттемелер мен шартты талаптар; сатушы тендердi жеңiп алған жағдайда, жабдық алуға арналған келiсiм-шарт бойынша сатушының өз мiндеттемелерiн орындауы туралы тендер өткiзушi сатып алушыға берген кепiлдiк; белгiленген уақыт кезеңi iшiнде сатып алушы сатып алған жабдыққа сатушының қызмет көрсетуi туралы сатып алушыға берген кепiлдiк; және банктiң жекелеген операцияларына қатысы бар резервтiк аккредитивтер;
3) құжаттамалық заемдар сияқты тауар қозғалысы салдарынан туындайтын сауда операциялары бойынша қысқа мерзiмдi өзiнен-өзi жойылатын шартты мiндеттемелер мен шартты талаптар, осындай заемдар негiзiне жататын тауар бойынша қамтамасыз ету ретiнде пайдаланылады;
4) банктiң бухгалтерлiк балансында танылмаған сату және керi сатып алу келiсiмдерi;
5) туынды құралдарды қоса отырып, сыйақы ставкасына және валюта бағамына қатысты ставкалар (своптар, опциондар, фьючерстер және басқалары);
6) басқа шартты мiндеттемелерге, борыштық мiндеттемелердi шығару бағдарламаларына және борыштық мiндеттемелердiң кепiлге тартылған автоматты түрде жаңартылған бағдарламалар жатады.
104. Банктер келiсiмдердi жиi жасайды, бiрақ келiсiмдер жасау кезiнде активтер немесе мiндеттемелер ретiнде бухгалтерлiк баланста танылмайды, бiрақ бұл шартты талаптар мен шартты мiндеттемелердiң туындауына әкеледi. Мұндай баланстан тыс баптар әдетте банк қызметiнiң маңызды бөлiгi болады және банк тап болатын тәуекел деңгейiне едәуiр ықпал етуi мүмкiн. Бұл баптар басқа тәуекелдердi көбейтуi немесе төмендетуi мүмкiн, мысалы бухгалтерлiк баланста танылған активтердi немесе мiндеттемелердi хеджирлеу арқылы. Баланстан тыс баптар клиенттердiң атынан жасалынған келiсiмдер немесе меншiк сауда операциялары нәтижесiнде туындауы мүмкiн.
105. Банктiң қаржылық есебiн пайдаланушыларға өтiмдiлiк және төлем қабiлеттiлiгi және осыған байланысты ықтимал әлеуеттi шығындар туралы банктiң шартты талаптары мен шартты мiндеттемелерi туралы ақпарат қажет. Пайдаланушыларға сондай-ақ банк өткiзген баланстан тыс операциялардың сипаты мен сомасы туралы бара-бар ақпарат қажет болады.
106. Банк шартты мiндеттемелер мәнiнiң, шартты мiндеттемелердiң әрбiр бабы бойынша ресурстардың өтеуге арналған кез келген шығулары болар-болмас болып табылатын жағдайлардан басқасының қысқаша сипатын ашуы тиiс. Сондай-ақ тиiмдi жағдайда мәнiн ашуға мыналар жатады:
1) шартты мiндеттемелердiң қаржылық ықпалын бағалау мәнi;
2) сомаға немесе шығу уақытына қатысты белгiсiздiктер;
3) кез келген өтемнiң мүмкiндiгi.
107. Экономикалық пайда түсу мүмкiндiгi болған кезде банк есеп беретiн күнге және тиiмдi жағдайда пайданың қаржылық ықпалының бағалау мөлшерiне шартты талаптар мәнiнiң қысқаша сипатын ашуы тиiс. Шартты талаптарға қатысты мұндай мәнiн ашуларда кiрiстiң туындау мүмкiндiгiн адастыратын нұсқаулар болмауы тиiс.
108. Егер шартты талаптар мен шартты мiндеттемелер туралы кейбiр немесе барлық ақпараттар практикалық тиiмсiздiк себебiмен ашылмаса, бұл факт көрсетiлуi тиiс.
109. Шартты талаптар мен шартты мiндеттемелер туралы кейбiр немесе барлық ақпараттардың мәнiн ашу шартты мiндеттемелердiң немесе шартты активтердiң мәнi бойынша басқа тараптармен болатын дау кезiнде банктiң ахуалына айтарлықтай зиян келтiруi мүмкiн, мұндай жағдайлар төтенше сирек жағдайларда болады, банк мұндай ақпараттарды ашуы тиiс емес, бiрақ даудың жалпы сипатын фактiлер мен ақпараттардың ашылмау себептерiмен бiрге ашуы тиiс.
11-тарау. Қаржылық активтер мен мiндеттемелердi өтеу мерзiмi
110. Банк қаржылық активтер мен мiндеттемелердiң өтеу мерзiмiн талдауды есеп беретiн күннен оларды өтеу күнiне дейiн қалған мерзiмге сәйкес бөлiнген топтар бойынша ашуы тиiс.
111. Қаржылық активтер және мiндеттемелер бойынша өтеу мерзiмi мен сыйақы ставкаларының сәйкестiгiн талдаудың банк басшылығының бiрыңғай басқару шешiмдерiн қабылдауға, оның iшiнде қажеттi өтiмдiлiк деңгейiн қолдауға негiз болатын мәнi бар. Әдетте банк белгiсiз шарттары бар әр түрлі мәмілелер жасағандықтан толық сәйкестікті қамтамасыз ете алмайды. Аталған көрсеткiштердiң сәйкес болмауы ықтимал шығындардың тәуекелдерiн арттырады, бiрақ дәл осы уақытта банктiң қосымша кiрiс алу мүмкiндiгi артуы мүмкiн.
112. Қаржылық активтер мен мiндеттемелердi өтеу мерзiмi және сыйақы төленетiн мiндеттемелердi ауыстыру мүмкiндігi, оларды тиiмдi бағамен өтеу мерзiмi басталған кезде банктiң өтiмдiлiгiн бағалауда және оның сыйақы ставкалары мен валютаның айырбас бағамының өзгеруiне ұшырауы маңызды фактор болып табылады. Өтiмдiлiктi бағалауға жарамды ақпараттармен қамтамасыз ету үшiн банк ең кемiнде қаржылық активтер мен мiндеттемелердi өтеудiң тиiстi мiндеттемелерiн талдауды ашады.
113. Банктiң қаржылық активтерi мен мiндеттемелерiн өтеу мерзiмдерi мынадай тәртiппен жiктелуi тиiс:
1) 1 айға дейiн;
2) 1 айдан 3 айға дейiн;
3) 3 айдан 1 жылға дейiн;
4) 1 жылдан 5 жылға дейiн;
5) 5 жылдан және одан астам.
Қажет болған жағдайда мерзiмдердi қосуға болады: мысалы 1 жылға дейiн және 1 жылдан астам. Егер активтер мен мiндеттемелер бойынша төлемдер уақыттың жекелеген кезеңi iшiнде бөлiнген болса, бұл төлемдердiң әрқайсысы ақша алуға немесе оларды төлеуге алдын ала келiсiмге сәйкес кезеңге жатады.
114. Банктер қабылдаған өтеу мерзiмi активтер мен мiндеттемелер үшiн бiрдей болуы қажет. Бұл олардың өтеу мерзiмiнiң сәйкес болу дәрежесiн және соған байланысты банктiң басқа өтiмдiлiк көздерiнен болатын тәуелдiлiгiн көрсетедi.
115. Өтеу мерзiмi:
1) төлем жасайтын күнге дейiн қалған уақыт кезеңi;
2) төлем жасайтын күнге дейiнгi бастапқы кезеңi;
3) сыйақы ставкасының өзгеруi тиiс келесi күнге дейiн қалған уақыт кезеңi түрiнде көрiнуi тиiс.
Қаржылық активтер мен мiндеттемелердiң өтеуге дейiн қалған мерзiмдерi бойынша талдау жүргiзу банктiң өтiмдiлiгiн бағалау үшiн ең жақсы негiз болады, бұл басқа факторларды қоспағанда активтер мен мiндеттемелердiң өтеу мерзiмдерiнiң дәл келу дәрежесiн қамтамасыз етедi. Өтеу күнiне дейiнгi бастапқы мерзiм негiзiнде төлемнiң басталу мерзiмiн ашу iскерлiк белсендiлiк және қаржыландыру стратегиялары туралы ақпаратпен қамтамасыз етедi. Сыйақы ставкасының өзгеруi тиiс келесi күнге дейiн қалған кезеңге негiзделген өтеу мерзiмi бойынша топтастыруды ашу банктiң сыйақы ставкаларының өзгеру тәуекелiне ұшырағанын көрсетедi. Сондай-ақ басшылық түсiндiрме жазбаға сыйақы ставкасының әсерi және сыйақы ставкасының өзгеру тәуекелiн басқару және бақылау үшiн пайдаланатын әдiстер туралы ақпараттар беруi мүмкiн.
116. Банкке орналастырылған салымдар (депозиттер), сондай-ақ оларға берiлген салымдар талаптар бойынша алынуы тиiс. Алайда мұндай салымдар тәжiрибеде ұзақ мерзiмге алынбай немесе төлем жасалмай жиi қалып қояды, бұл орайда нақты төлем шартта белгiленген күннен кешiрек жасалады. Соған қарамастан банктiң талдауды ашуы шартта белгiленген мерзiмге сәйкес жасалынады, бұл талаптар мен мiндеттемелерге байланысты өтiмдiлiк тәуекелiн көрсетедi, кейде олар нақты мерзiмге сәйкес келмейдi.
117. Банктiң кейбiр активтерiнде шартта белгiленген өтеу мерзiмi жоқ. Мұндай активтер бойынша төлемнiң ықтимал мерзiмi әдетте олардың жүзеге асырылатын күнiмен алынады.
118. Пайдаланушылар банктiң өтiмдiлiгiн банк үшiн қаражаттың қолайлы екенiн ескере отырып, төлемнiң басталу мерзiмi бойынша топтастырылып берiлетiн мәлiметтер негiзiнде бағалайды.
119. Пайдаланушылардың талаптар мен мiндеттемелердi өтеу мерзіміне қарай топтастырылуын толық түсінуін қамтамасыз ету үшін уақыттың қалған кезеңі iшiнде төлем жасаудың мүмкiндiгі туралы ақпараттардың қаржылық есепте қосымша ашылуын талап етуі мүмкін. Осыған байланысты басшылық түсiндiрме жазбаға нақты өтеу мерзiмi және тәуекелдердi басқару және бақылау әдiстерi туралы, сондай-ақ өтеу мерзiмiнiң әр түрлi кестелерiне және сыйақы ставкаларына байланысты проблемалар туралы ақпараттар беруi мүмкiн.
12-тарау. Активтердiң, мiндеттемелердiң және
баланстан тыс баптардың шоғырландырылуы
120. Банк өз активтерiнiң, мiндеттемелерiнiң және баланстан тыс баптарының кез келген елеулi шоғырлануының мәнiн ашуы тиiс. Бұлар географиялық аймақтар, клиенттер немесе салалық топтар бойынша не тәуекелдiң басқа көздерi бойынша ашылады. Банк, сондай-ақ шетел валютасындағы елеулi соманың көлемiн ашуы тиiс.
121. Активтердi бөлу бойынша және мiндеттемелердiң негiздерi бойынша елеулi шоғырлануының мәнiн банк ашады, өйткенi олар банктер қол жеткiзген активтер мен ресурстарды жүзеге асыруға байланысты әлеуеттiк тәуекелдердiң ыңғайлы индикаторы болып табылады. Мәнiн ашу географиялық аймақтар, клиенттер және банк қызметiнiң ықтимал талаптарымен тәуекелдiң салалық топтары немесе басқа да негiздер бойынша жүргiзiледi. Географиялық аймақтар жекелеген елдерден, елдiң тобынан немесе елдiң iшкi аумақтарынан тұрады; клиенттер бойынша ашу мемлекеттiк органдар, сауда және өнеркәсiптiк кәсiпорындар сияқты сектор бойынша жүргiзiледi.
122. Шетел валютасымен елеулi соманы ашу валюта бағамының өзгеру нәтижесiнде туындаған шығындар тәуекелiнiң көрсеткiштерi болып табылады.
13-тарау. Заемдар бойынша шығындар
123. Банк мынадай ақпараттарды ашуы тиiс:
1) заемдар бойынша өндiрiп алуға үмiтсiз берешектiң негiзiн сипаттайтын есеп жүргiзу саясаты шығыс ретiнде танылады және есептен шығарылады;
2) есептi кезең iшiнде заемдар бойынша шығындарды жабуға арналған резервтер сомасының жан-жақты қозғалыстары. Бұл орайда заемдар бойынша өндiрiп алуға үмiтсiз берешек бойынша шығындарды жабуға арналған шығыстар есебiнен есептi кезеңде құрылған резервтер сомасы бөлек көрсетiлуi тиiс; банктiң балансынан құрылған резервтер есебiнен есептi кезең iшiнде есептен шығарылған заемдар сомасы; және бұрын есептен шығарылған заемдардың орнын толтыру есебiнен есептi кезең iшiнде алынған сома;
3) есептi күнге арналған заемдар бойынша өндiрiп алуға үмiтсiз берешек бойынша шығындарды жабуға арналған резервтердiң жалпы сомасы; және
4) сыйақы есептелмейтiн банктiң бухгалтерлiк балансында есептелетiн заемдардың жалпы сомасы және осы соманы белгiлеу әдiсi.
124. Мөлшерi белгiленген заемдар бойынша шығындарды жабуға, сондай-ақ кредиттiк портфель бойынша ықтимал шығындарды жабуға арналған резервтердiң қосымша сомасы бөлiнбеген таза кiрiс есебiнен құрылады, бұл жөнiнде өткен тәжiрибе негiзiнде пiкiр айтуға болады. Егер бұрын құрылған қосымша резервтер сомасы азаятын болса, осы қосымша резервтердiң есебiнен құрылған бөлiнбеген таза кiрiс сомасын көбейтедi және осыған орай есептi кезеңдегi таза кiрiстi немесе шығынды белгiлеу кезiнде есеп айырысуға қабылдайды.
125. Банктер өз қызметi барысында берiлген заемдар мен басқа талаптар бойынша берешектi iшiнара немесе толық қайтармау жағдайларымен жиi кездеседi. Мөлшерi белгiленген шығындар шығыс ретінде танылады және олардың сомасына кредиттік қызметтен түскен шығынды жабуға арналған резервтер шегiнде құрылады, талаптардың (заемдардың) тиiстi санаттарының мөлшерi азаяды. Банктiң кредит портфелiнде бұрынғы тәжiрибеге сүйене отырып, бар екендiгi туралы бiлуге болатын расталмаған, бiрақ көп шығын сомасы да шығыс ретiнде танылады және кредит қызметiнен болған шығындардың орнын жабуға арналған резервтер шегiндегi сомаға банктiң бухгалтерлiк балансындағы заемдардың жалпы сомасына азайтылатын болады. Осындай шығындардың мөлшерiн белгiлеу басшылықтың шешiмдерiне байланысты, осыған орай басшылықтың түрлi кезеңдерде қолданатын осы шығынның мөлшерiн белгiлеу әдiстерiнiң бiрiздiлiгi үлкен мәнге ие.
126. Қосымша резервтер сомасын құру есептi кезеңдегi таза кiрiстi немесе шығынды анықтау кезiнде шығысты емес, таза бөлiнбеген кiрiстi бiлдiредi. Осы соманың азаюы таза бөлiнбеген кiрiстiң ұлғаюына әкеледi және есептi кезеңдегi таза кiрiстiң немесе шығынның есебiне кiрмейдi.
127. Қаржылық есеп пайдаланушылардың кредит қызметiнен түскен шығындардың банк қызметiнiң қаржылық жағдайына және нәтижелерiне ықпал ету дәрежесiн түсiнуге, пайдаланушылардың банктiң өз ресурсын тиiмдi пайдалану туралы кесiм айтуына көмектесуге тиiс. Осыған байланысты банк қаржылық есептi жасау күнi кредит қызметiнен түскен шығындарды жабуға арналған резервтiң жалпы сомасының және есептi кезең iшiнде болған резерв өзгерiстерi ашылып көрсетiледi. Резервтегi бұрын есептен шығарылған, бiрақ есептi кезең iшiнде қалпына келтiрiлген соманы қоса отырып өзгерiс жеке көрсетiледi.
128. Банк заемдар бойынша сыйақы есептемеуге шешiм қабылдауы мүмкiн, мысалы бұл заем бойынша сыйақы немесе негiзгi борыш сомасын төлеу бойынша мерзiмi өткен берешек бар болған жағдайда. Банк есептi күнi сыйақы есептелмейтiн заемдардың жалпы сомасының және осындай заемдар сомасын белгiлеу үшiн пайдаланылған негiздеменiң мәнi ашылады. Сондай-ақ, банктiң осындай заемдар бойынша сыйақы түрiндегi кiрiстi тануын және сыйақының есептелмеуi арқылы көрсетiлетiн қаржы-шаруашылық қызметтiң нәтижелерi туралы есепке әсер етуiнiң ашылуы көтермеленедi.
129. Қайтару мүмкiндiгi жоқ заемдар кредит қызметi бойынша шығындардың орнын жабу үшiн құрылған резервтер есебiнен шығынға жазылады. Мұндайда банк айырмашылығы бар үмiтсiз берешектердiң есептен шығару мерзiмiн айқындайды: кейбiр жағдайларда олар барлық қажеттi заң рәсiмдерi аяқталғанға дейiн және шығынның түпкiлiктi сомасы айқындалғанға дейiн есептен шығарылмайды; басқа жағдайларда, мәселен, егер заемшы сыйақы немесе негiзгi борыш сомасын белгiленген мерзiмде төлемесе, мұндай заемдар бұрынырақ есептен шығарылады. Заемдар бойынша үмiтсiз берешектi есептен шығару мерзiмiндегi осындай айырмашылықтардың болуын, мұндай кезде заемдардың жалпы сомасы мен кредит қызметiнен болған шығынның орнын жабуға арналған резервтердiң жалпы сомасының бiрдей жағдайда айтарлықтай айырмашылығы болуы мүмкiн екендiгiн ескере отырып, банк үмiтсiз заемдарды есептен шығаруға қатысты өз саясатының мәнi ашылады.
14-тарау. Негiзгi банктiк тәуекелдер
130. Алдағы уақытта болатын шығындар мен басқа да тәуекелдер енетiн, пайда болуын болжауға болмайтын жалпы банктiк тәуекелдердiң болуы салдарынан болуы мүмкiн шығындардың орнын жабуға арналған резервтер, не шартты мiндеттемелер мен шартты талаптар таза бөлiнбеген кiрiс есебiнен құрылады және жеке айқындалуға тиiс. Мұндай резервтердiң мөлшерi таза бөлiнбеген кiрiстi арттыру есебiнен қысқартылады және сонымен бiрге есеп берiлiп отырған кезеңдегi таза кiрiс пен шығынды есептеуге әсерiн тигiзбейдi.
131. Аталған резервтердi банк кредит қызметi бойынша шығындардың орнын жабу резервтерi мен басқа да резервтердi толықтыру ретiнде құра алмайды. Мұндай резервтердi құру мiндеттемелердi арттыруға, активтердi төмендетуге немесе жасырын ақша есептеуге және резервтер жасауға әкеп соғуы мүмкiн және банктiң таза табысы мен капиталының көлемiн бұрмалауға мүмкiндiк бередi.
132. Есеп берiлiп отырған кезеңге таза кiрiс пен шығысқа негiзгi банктiк тәуекелдердiң немесе шартты мiндеттемелердiң немесе шартты талаптардың орнын жабу үшiн резервтелген жасырын сома, не осындай резервтердiң азаюы салдарынан таза кiрiс мөлшерiнiң жасырын ұлғаюы, қаржы-шаруашылық қызметінiң нәтижелері туралы есеп кіретiн болса, банк қызметi туралы мәндi және сенiмдi ақпарат бере алмайды. Осы сияқты, егер бухгалтерлiк баланста берiлетiн банктiң қаржы жағдайы туралы ақпаратта мiндеттемелер жоғарылатылып, активтер төмендетiлiп берiлсе немесе резервтер құру бойынша жасырын есептеулер болса, онда ол мәндi және сенiмдi бола алмайды.
15-тарау. Қамтамасыз ету ретiнде салынған активтер
133. Банк қамтамасыз етiлген мiндеттемелердiң жалпы сомасын, сондай-ақ қамтамасыз ету ретiнде салынған активтердiң сипатын және баланстық құнын ашуға тиiс. Бұл мұндай қамтамасыз ету сомасына байланысты көбiнесе айтарлықтай болады және банктiң қаржылық жағдайын бағалауға елеулi ықпалын тигiзе алады. Сонымен бiрге нәтижесiнде активтер салынған мәмiле сипаты туралы ақпараттың ашылуы көтермеленедi.
16-тарау. Сенiмдi траст операциялары
134. Егер банк маңызды траст қызметiне тартылған болса, бұл фактiнiң ашылуы және бұл қызметтiң масштабы банктiң қаржылық есебiнде көрсетiлуге тиiс.
Банктер сенiмдi меншiк иесi ретiнде жиi iс-әрекет жасайды немесе басқаша түрде жеке адамдардың, инвестициялық және зейнетақы қорларының немесе басқа ұйымдардың атынан активтердiң сақталуын және орналастырылуын қамтамасыз етедi. Сонымен бiрге сенiмдi басқаруға алынған активтер банкке тиесiлi емес және осындай түрде банктiң бухгалтерлiк балансына жатады деп тануға болмайды және егер сенiмхат бойынша мiндеттемелер орындалмаған жағдайда, баланстан тыс баптарға есепке алынады, соған байланысты әлеуеттi мiндеттемелердiң пайда болу мүмкiндiгiне қарай жеке ашылады. Банктiң сейф операциялары (қабылданған құндылықтарды сақтау) траст қызметi ретiнде қарастырылмауға тиiс.
17-тарау. Байланысты тараптармен операциялар жүргiзу
135. Банктiң байланысты тараптармен операциялары тараптармен байланысты болып саналмайтын басқа әрiптестерiмен операциялар жасау шартынан ерекше жағдайда жүргiзiлуi мүмкiн. Жиi байланыстағы тараптарға жеңiлдiк шарттары берiледi, мысалы, берiлген заемдар үшiн аз сыйақы, жай заемшыларға қарағанда берiлген заемдардың көп сомасы, ресiмдеудiң аз болуы және басқа да шарттар.
136. Егер банк тiкелей немесе жанама түрде, еншiлес ұйымдар арқылы басқа заңды тұлғаның дауыс берушi акцияларының жартысынан астамына немесе осындай акциялардың елеулi бөлiгiне, сондай-ақ жарғы немесе келiсiм бойынша рұқсат етiлетiн осындай заңды тұлғаның басшылығына қаржылық және оперативтi саясатқа бағыттау өкiлеттiктерiне ие болса, мұндай байланысты тараптар арасындағы өзара қатынастар туралы ақпарат олардың арасында операциялар жүргiзiлу-жүргiзiлмеуiне қарамастан жария етiлуге тиiс.
Мұндай ақпаратты жария ету оны пайдаланушыларға байланысты тараптар арасындағы өзара қатынастардың ықпалы туралы қаржылық есептi ұсынушы банкке өз пiкiрiн жасауға көмектесуге тиiс.
137. Егер байланысты тараптар арасында операциялар өткiзiлсе (тiптi жай қызмет барысында да), банк байланысты тараптармен жасалған өзара қарым-қатынастар сипаты туралы, өткiзiлетiн операциялардың түрлерi туралы, сондай-ақ қаржылық есепті түсіну үшін қажеттi мұндай операцияларды құрайтын элементтер туралы ақпараттың мәнін ашуға тиіс, оған банк қабылдаған байланысты тараптарды кредиттеу саясатымен қатар, әдетте:
1) не сома түрiндегi, не тиiстi үлес түрiндегi көлемiнiң мынадай көрсеткiштерi жатады:
алынған немесе берiлген ақшаның, мысалы, заемның немесе салымның (депозиттiң) әрбiр сомасы; мәнiн ашуға кезеңнiң басында және аяғында өтелмеген жиынтық соманы, сондай-ақ кезең iшiнде болған заемдарды, салымдарды (депозиттердi) және басқа өзгерiстердi енгiзе алады;
сыйақы және төленген комиссия ретiнде кiрiстiң, шығыстың әрбiр негiзгi түрлерiнен;
есеп берiлiп отырған кезеңдегi заемдар мен резервтер сомасы бойынша шығын жұмсалған кезеңде танылған шығыстар сомасы; және
баланстан тыс баптардың болуы салдарынан пайда болған қайтарып алынбайтын мiндеттемелер, шартты мiндеттемелер және шартты талаптар;
2) басқа да сомалар немесе өтелуге тиiстi баптардың тиiстi үлестiк көрсетiлуi; және
3) баға қалыптастыру саясаты.
138. Ақпараттың жеке ашылуына байланысты тараптар арасындағы операциялардың банктiң қаржылық есебiне ықпалын түсiну үшiн қажет болған жағдайларды ескермегенде, сипаты жағынан ұқсас баптардың жинақталуына қарай мәнiн ашуға болады.
Шоғырландырылған қаржылық есепте топтар арасындағы операциялар туралы ақпараттың мәнiн ашу мiндеттi емес, өйткенi шоғырландырылған қаржылық есепте банк туралы және бiрлесiп есеп беретiн субъект болып есептелетiн оның еншiлес ұйымдары туралы ақпарат берiледi. Тәуелдi қатысу әдiсiн қолдану арқылы көрсетiлген тәуелдi ұйымдармен жасалған операциялар қаржы есебiнен жойылмайды және сонымен қатар, байланысты тараптар арасындағы операциялар ретінде ақпараттың жеке ашылуын талап етеді.
Ұлттық Банк
Төрағасы