Жерге мониторинг жүргізу жөніндегі әдістемені бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2022 жылғы 10 тамыздағы № 250 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2022 жылғы 11 тамызда № 29085 болып тіркелді

Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 14-бабы 1-тармағының 4-6) тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:

1. Қоса беріліп отырған Жерге мониторинг жүргізу жөніндегі әдістеме бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Жер ресурстарын басқару комитеті заңнамада белгіленген тәртіппен:

1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

2) осы бұйрық ресми жарияланғаннан кейін оның Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.

3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы вице-министріне жүктелсін.

4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрі	Е. Карашукеев
"КЕЛІСІЛДІ" Қазақстан Республикасы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі

Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрі 2022 жылғы 10 тамыздағы № 250 бұйрығымен бекітілген

Жерге мониторинг жүргізу жөніндегі әдістеме

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Жерге мониторинг жүргізу жөніндегі әдістеме (бұдан әрі – Әдістеме) Қазақстан Республикасы Жер кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 14-бабы 1-тармағының 4-6) тармақшасына сәйкес әзірленді және жерге мониторинг жүргізу кезінде қолданылады.

2. Осы Әдістемеде мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:

1) жартылай стационарлық пункт – 5, 10 және одан да көп жыл аралықпен мерзімді (10 жылдан астам мерзімге) байқаулар үшін нақты жағдайлар мен мақсаттарға байланысты ұйымдастырылатын жер учаскесі;

2) конверт әдісі – алаңқайда жабық конверт түрінде орналасқан 5 топырақ сынамасы алынатын әдіс;

3) негізгі учаске – өсімдіктер мен топырақтың құрамы мен сипатын, олардың белгілі бір ландшафттың табиғи жағдайларымен байланысын қажетті дұрыстықпен көрсететін жергілікті жердің әдеттегі учаскесі;

4) полигон – ландшафтардың белгілі бір түрлерін (құмдар, тау бөктеріндегі жазықтар, таулар) сипаттайтын әртүрлі конфигурациялы аумақ;

5) стационарлық пункт – әртүрлі табиғи-климаттық аймақтарда, провинцияларда, биіктік белдеулерінде өсімдік және топырақ жамылғысының жай-күйін тұрақты ұзақ мерзімді (10 жылдан астам мерзімге) байқау мақсатында ұйымдастырылатын жер учаскесі.

3. Жерге мониторинг жүргізу үшін жердің жай-күйін байқау пункттерінің аумақтық-аймақтық желісі (бұдан әрі – аумақтық-аймақтық мониторинг желісі) қалыптастырылады.

4. Аумақтық-аймақтық мониторинг желісі стационарлық (бұдан әрі – СБП) және жартылай стационарлық байқау пункттерінен (бұдан әрі – ЖСБП) тұрады.

5. Аумақтық-аймақтық мониторинг желісі республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінуіне және Кодекстің 1-бабының 3-тармағында айқындалған Қазақстан Республикасының аумағындағы табиғи аймақтарға сәйкес облыстар бойынша қалыптастырылады.

Қазақстан Республикасының аумағындағы табиғи аймақтардың құрамы осы Әдістемеге 1-қосымшада көрсетілген.

6. Бір облыстың әкімшілік шекарасы шегінде әрбір топырақ аймағы, кіші аймақ және провинция үшін аумақтық-аймақтық мониторинг желісін қалыптастыру кезінде бес үстем топырақ түрі бөлінеді. Бірінші үстем топырақ түрінде СБП, екінші, үшінші, төртінші және бесінші топырақ доминанттары үшін ЖСБП салынады.

7. СБП мен ЖСБП-ны салу орындары олардың қолданыстағы аймақтық және өңірлік тәжірибе шаруашылықтарына, сұрып сынау учаскелеріне, ғылыми-зерттеу институттарының тәжірибелік талаптарына, метеостанциялар мен метеобекеттерге, бұрын жүргізілген топырақ іздестіру үлгілері бар топырақ кескіндері салынған орындарға жақындық дәрежесіне сүйене отырып айқындалады.

8. Жер мониторингі барлық санаттағы ауыл шаруашылығы алқаптарында жүзеге асырылады және басым тәртіпте ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерде орындалады.

Ауыл шаруашылығы алқаптары жерлерінің мониторингі құрамы бойынша:

1) ауыл шаруашылығы алқаптарының топырақ құнарлылығы мониторингі;

2) табиғи азықтық алқаптардың өсімдік жамылғысының жай-күйі мониторингі болып бөлінеді.

2-тарау. Ауыл шаруашылығы алқаптарының топырақ құнарлылығы мониторингі

9. Ауыл шаруашылығы алқаптарының топырақ құнарлылығын мониторингтеу шеңберінде топырақ құнарлылығының өзгеруін (шөлейттену, су және жел эрозиясының дамуы, топырақтың гумификатсыздануы, қоректену элементтерінің төмендеуі, сортаңдану, батпақтану, артық ылғалдану және су басу) байқау жүзеге асырылады.

10. Ауыл шаруашылығы алқаптары топырақтарының мониторингі үш кезеңде жүзеге асырылады:

1) дайындық кезеңі;

2) танаптық кезең;

3) камералық кезең.

1-параграф. Дайындық кезеңі

11. Дайындық кезеңінде мыналар жүргізіледі:

1) топырақтық, геоботаникалық, гидрогеологиялық ізденістердің барлық түрлері мен турлары бойынша бастапқы деректерді жинау;

2) объектінің (жер пайдаланудың) егіншілік жүйесін зерделеу;

3) енгізілетін тыңайтқыштардың түрлері мен саны, мелиорациялық агротехникалық іс-шаралар бойынша мәліметтер жинау;

4) топырақтық, геоботаникалық, гидрогеологиялық карталар, шаруашылық ішіндегі жерге орналастыру жоспары фрагменттерінің көшірмесін шығарып алу;

5) топырақтың зерделенетін қасиеттері кешенін анықтау;

6) жұмыстардың күнтізбелік жоспарын, сметасын жасау.

12. Дайындық кезеңінде өткен жылдардағы топырақтық ізденістердің деректерін (мәліметтерін) қорыту негізінде негізгі учаскені, СБП мен ЖСБП-ны салу орнына (шаруашылық, ауыспалы егіс, танап, топырақ контуры) алдын ала іріктеу жүргізіледі.

2-параграф. Танаптық кезең

13. Танаптық кезең жұмыстары екі кезеңде жүзеге асырылады:

бірінші кезеңде – топырақ қасиеттерінің бастапқы жай-күйін және топырақ процестерінің дамуы мен құбылуына әсер ететін факторларды зерделеу;

екінші кезеңде – жыл сайынғы және көп жылдық режимдік байқаулар жүргізу.

14. Танаптық кезеңнің бірінші кезеңінде аумақтық-аймақтық мониторинг желісі бастапқыда жұмыстардың барлық кешенін (танаптық ізденістер, зертханалық талдаулар, камералық зерттеулер) аяқтай отырып, облыстың неғұрлым кең таралған топырақтарында, содан кейін екінші, үшінші, төртінші және бесінші үстем топырақ түрлерінде қалыптастырылады.

15. Топырақ доминанттарының негізінде негізгі учаскенің орналасатын жері анықталады, ол контурдың максималды алаңымен, талданатын топырақ кескіндерінің жеткілікті санының болуымен, зерттеп-қарау турларының санымен, осы табиғи аймақ үшін ауыспалы егістердің тәндігімен негізделеді.

Облыстың топырақ доминанттарын айқындау ведомосі осы Әдістемеге 2-қосымшаға сәйкес нысан бойынша жасалады.

16. Негізгі учаскені салу орнын таңдау жер учаскесі иесімен немесе жер пайдаланушымен, ауданның жер қатынастары жөніндегі уәкілетті органымен келісіледі және қорытындысы бойынша осы Әдістемеге 3-қосымшаға сәйкес нысан бойынша негізгі учаскені, стационарлық және жартылай стационарлық байқау пункттерін іріктеу актісі жасалады.

17. Таңдалған негізгі учаскені топырақтық зерттеп-қарау 1:2000 масштабында 0,5 метр (бұдан әрі – м) арқылы көлденең қимасы бар топографиялық түсірілім негізінде фотожоспарларды, түйіспелі аэротүсірілімдерді пайдалана отырып жүргізіледі.

18. Негізгі учаскедегі топырақ қазбаларының (кескіндерінің) орташа саны 4,0 гектарға (бұдан әрі – га) 1 кескін есебінен, оның ішінде тереңдігі 2 м 5 негізгі кескін және тереңдігі 1 м 20 жартылай кескін есебінен таңдалады.

19. Топырақты егжей-тегжейлі зерттеп-қарау процесінде әрбір негізгі учаскеде байқау үшін 3 СБП-ға дейін іріктеледі.

20. СБП-ны түпкілікті іріктеу алаңы 1 га негізгі учаскедегі топырақ түсірілімінің мәліметтері (деректері) бойынша жүргізіледі. Бұл ретте СБП-ны негізгі учаскені алдын ала топырақтық зерттеп-қарамай іріктеуге жол беріледі.

21. СБП мен ЖСБП-ны салу орнын таңдау жер учаскесі иесімен немесе жер пайдаланушымен, ауданның жер қатынастары жөніндегі уәкілетті органымен келісіледі және қорытындысы бойынша осы Әдістемеге 3-қосымшаға сәйкес нысан бойынша негізгі учаскені, стационарлық және жартылай стационарлық байқау пункттерін іріктеу актісі жасалады.

22. Орташа алғанда, бір СБП немесе ЖСБП барлық ауыл шаруашылығы алқаптарын ескергенде, 100 мың га аумақты қамтиды. Тәлімі егістік жерлерде әрбір кадастрлық кварталды қамти отырып, алаңы бойынша шағын егістік алқаптарда – аймақтың бес үстем топырақ түрінің әрқайсысында бір-бір алаңқайдан СБП және ЖСБП желісі жиіленеді. Барлық облыстарда әрбір топырақ аймағы, егістіктің алып жатқан алаңына қарамастан, байқау пунктімен сипатталады. Табиғи алқаптарда қара топырақ және қоңыр топырақ аймағында байқау пункттері 100 мың га-ға, шөлейт және шөлді аудандарда байқау пункттері желісі тиісінше 200 және 300 мың га-ға салынады.

23. СБП және ЖСБП біртекті топырақ жамылғысы бар учаскелерде алаңы 1 га кем емес шаршы немесе тікбұрышты нысанда салынадыжәне олардың конфигурациясы аспаптық байланыстырылады.

24. "Жер учаскелерінің кадастрлық нөмірлерін қалыптастыру мақсаттары үшін облыстарға, республикалық маңызы бар қалаларға, астанаға, аудандарға және облыстық (аудандық) маңызы бар қалаларға берілетін кодтардың тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 6 наурыздағы № 188 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 10672 болып тіркелген) сәйкес әрбір салынған СБП мен ЖСБП-ға 00-000-000-000-000 схемасы бойынша код беріледі. Схеманың соңғы үш саны СБП мен ЖСБП-ның реттік нөмірін білдіреді. СБП мен ЖСБП-да осы Әдістемеге 4-қосымшаға сәйкес нысан бойынша стационарлық (жартылай стационарлық) байқау пунктінің паспорты жасалады.

25. Танаптық кезеңнің бірінші сатысында ЖСБП-да ізденіс жұмыстары негізгі учаскеде алдын ала топырақ түсірілімінсіз жүргізіледі.

26. СБП мен ЖСБП-ны аспаптық байланыстыру тұрақты жергілікті бағдарларға жүргізіледі.

27. СБП мен ЖСБП-да орталық кескінді 2 м-ге дейін жете бұрғылай отырып, конверт әдісімен тереңдігі 1 м-ге дейінгі 5 негізгі кескін салынады.

28. Негізгі учаскедегі негізгі кескіндерден, СБП мен ЖСБП-дан массасы 0,5 килограмм топырақ сынамаларының үлгілерін алу бүкіл генетикалық қат-қабат қалыңдығынан таспалы тәсілмен, ал егістік қабатында 10 сантиметр (бұдан әрі – см) аралықпен жүргізіледі. Бастапқы зерттеп-қарау кезінде тығыздық (көлемдік салмақ) барлық генетикалық қат-қабаттарда кескіндердің бірінде үш рет қайталанып анықталады.

29. Топырақтың барлық сынамалары нөмірленеді, әрбір сынамаға топырақ үлгісінің заттаңбасы толтырылады. Топырақ сынамаларын алу, сақтау, тасымалдау және зертханалық талдауға дайындау кезінде олардың ластану мүмкіндігін болдырмайтын жағдайларды қатаң орындайды.

30. Суармалы жерлерде тәжірибелік алаңды 5 топырақ кескінінің біріне орайластыра отырып, топырақтың су-физикалық қасиеттерін зерделеу бойынша жұмыстар жүргізіледі.

31. Тұзды топырақтарда метрлік қалыңдығын суда еритін тұздармен жууды зерделеу бойынша жұмыстар кешені жүргізіледі.

32. Топырақтың су-физикалық қасиеттерін зерделеу жөніндегі тәжірибелік алаң салынған жерде ауыл шаруашылығы дақылдарының түсімділігін (егістікте) есепке алу жүргізіледі.

33. Байқаудағы көрсеткіштердің серпініне байланысты көп жылдық байқаулардың мерзімділігі СБП-да – 1-3 жылда бір рет, ЖСБП-да – 5 жылда бір рет. Тыңайған жерлерде СБП мен ЖСБП 5-10 жылдан кейін, табиғи алқаптарда 10-15 жылдан кейін салынады.

34. Бастапқы зертеп-қарау кезінде алынған нәтижелер топырақ көрсеткіштерінің серпінін уақытпен белгілеу мақсатында жүргізілген, салынған СБП мен ЖСБП-да көп жылдық режимдік байқауларды жүргізу үшін есептеу базасы болып табылады.

35. Қайта зертеп-қарау жүргізу кезінде конверт әдісімен салынған 5 топырақ кескінінен генетикалық қат-қабаттардан таспа тәсілімен дара (нүктелі) үлгілер алынады. Салынған кескіндер мен орташа гипотетикалық кескіннің физикалық-химиялық және морфологиялық сипаттамасы жүргізіледі.

Қайта зерттеп-қарау кезінде топырақтың қалыптасу тығыздығын сипаттау үшін осы көрсеткіштің бұрын анықталатын кескінінде үш рет қайталап анықтау қат-қабаттар бойынша емес, әр 10 см сайын, 50 см тереңдікке дейін жүргізіледі. Бұзылмаған қабат үлгілері Качинский сақинасы аспабымен алынады.

36. Негізгі учаскенің, СБП мен ЖСБП-ның схемасына карталау және байқау нүктелерінің орналасқан жері жазылады.

37. СБП мен ЖСБП-да мыналар анықталады:

1) топырақтың морфологиялық қасиеттері (генетикалық қат-қабаттар қалыңдығы, олардың түсі, тығыздығы, құрылымы, 10% тұз қышқылының қайнау сипаты, тұздардың, карбонаттардың, гипстің, сортаңданудың болуы және пайда болу тереңдігі, қабаттардың қарашіріктену қарқындылығы, қопалану және темірлену белгілерінің болуы, бейіні бойынша механикалық құрамның серпіні, жаңа түзілімдер максимумдарының шоғырлану тереңдігі);

2) топырақтың су-физикалық қасиеттері (танаптық ылғалдылық кезінде, кезекті вегетациялық суарудың ылғалдылығы кезінде су өткізгіштігі, танаптық ылғалдылық және шекті танаптық ылғал сыйымдылығы кезінде қалыптасу тығыздығы, табиғи (танаптық) ылғалдылық, шекті танаптық ылғал сыйымдылығы (бұдан әрі – ШТЫС);

3) ыза сулардың деңгейі, олардың минералдануы;

4) агротехникалық көрсеткіштер (жер жырту түрлері, тереңдігі, өңдеп-өсірілетін дақылдар, олардың сұрыптылығы, түсімділігі, енгізілетін тыңайтқыштардың түрлері мен көлемі);

5) жүргізілген мелиорациялық іс-шаралардың сипаты (мелиорация түрі, жүргізу мерзімдері, мелиоранттарды енгізу нормалары, өңдеу тереңдігі);

6) ауыр металдардың, пестицидтердің, радионуклидтердің қалдық мөлшерінің шоғырлануы;

7) жұмыстарды жүргізу кезеңіндегі метеорологиялық деректер.

38. Жыл сайын СБП-да (танапта) топырақ түзілу процесінің мынадай неғұрлым ұтқыр параметрлері айқындалады:

1) тұздану;

2) карбонаттылық;

3) топырақ ерітіндісінің реакциясы (рН);

4) гипс;

5) сортаңдық (мелиорацияланатын учаскелерде);

6) қарашіріктілік;

7) танаптық ылғалдылық;

8) ауыл шаруашылығы дақылдарының түрі, олардың сұрыптылығы, түсімділігі;

9) енгізілетін тыңайтқыштардың көлемі мен түрі;

10) жауын-шашын мөлшері, олардың қарқындылығы, вегетациялық кезеңдегі белсенді температуралар сомасы;

11) А+В1 қарашірік қат-қабатының жалпы қалыңдығы;

12) тамыр мекендейтін қабаттағы өнімді ылғал қоры.

39. Жекелеген ЖСБП-да тар тақырыптық бағыт бойынша мынадай мерзімді байқаулар орындалады:

1) топырақтың қоректік заттармен қамтамасыз етілуінің болжамды картограммаларын жасай отырып, топырақта өсімдіктердің қоректену элементтерінің (қарашіріктің, азоттың, фосфордың, калийдің жылжымалы және жалпы нысандары) болуын ұзақ мерзімді байқау;

2) мелиорацияланатын топырақтың (сорлар, тұзданған, артық ылғалды топырақтың) мелиорациялық салдарларының барысын жыл сайынғы көп жылдық байқаулар. Анықталатын топырақ параметрлерінің кешені мелиорация түрімен, топырақтың бастапқы қасиеттерімен негізделеді;

3) экологиялық апат аймақтарында топырақтың ауыр металдармен, радионуклидтермен, пестицидтермен ластануын ұзақ мерзімді бір реттік (5 жылдан кейін) байқау.

3-параграф. Камералық кезең

40. Камералық кезеңде зертханалық зерттеулер, танаптық кезеңдегі мәліметтерді (деректерді) және зертханалық зерттеулер нәтижелерін өңдеу жүргізіледі.

41. Зертханалық зерттеулер нәтижесінде топырақ пен жерлердің мынадай физикалық-химиялық сипаттамалары анықталады:

1) механикалық (түйірөлшемдік) құрамы;

2) микроагрегаттық құрамы;

3) үлес салмағы;

4) максималды гигроскопия;

5) суға төзімді агрегаттар құрамы (0,25-10 миллиметр);

6) қарашірік;

7) топырақ ерітіндісінің реакциясы (рН);

8) сіңіру сыйымдылығы;

9) сіңірілген негіздер сомасы;

10) сіңірілген натрий;

11) көмір қышқылы;

12) гипс;

13) жалпы азот, фосфор, калий;

14) жылжымалы азот, фосфор, калий;

15) су сорғыш;

16) ауыр металдар;

17) пестицидтердің қалдық мөлшері;

18) суды талдау.

42. Зертханалық зерттеулер нәтижесінде мынадай деректер өңделеді және есептемелер жүргізіледі:

1) механикалық құрам;

2) микроагрегаттық құрам;

3) дисперстік және құрылымдық фактор;

4) тұзданудың типі мен дәрежесі;

5) сіңірілген катиондардың пайыздық құрамы;

6) морфологиялық және талдамалық қарашірік қат-қабаттарының қалындығы;

7) топырақ түрлерінің бонитет балдары.

43. Камералық кезеңде топырақтың су-физикалық қасиеттерін анықтау жөніндегі мынадай жұмыстар жүргізіледі:

1) табиғи ылғалдылық кезінде көлемдік салмағын және шекті танаптық ылғал сыйымдылығын анықтау;

2) солу ылғалдылығын, шекті танаптық ылғал сыйымдылығын, оңтайлы ылғалдың төменгі шегін, жалпы кеуектілікті анықтау;

3) өсімдіктерге қолжетімділігі дәрежесі бойынша табиғи ылғалды, 0-30, 0-50, 0-100 см қабаттар үшін өнімді ылғал қорын бағалау;

4) 0-30, 0-50, 0-100 см қабаттар үшін өнімді ылғал тапшылығын бағалау;

5) 0-100 см қабат үшін оңтайлы суару нормасын бағалау;

6) су өткізгіштік, тығыздық, табиғи ылғалдылық графиктерін жасау.

44. Танаптық байқаулар, зертханалық зерттеулер негізінде генетикалық қабаттар мен есептік қабаттар бойынша 0-30, 0-50, 50-100, 0-100, 100-200 см орташа өлшенген шамаларды есептей отырып, осы Әдістемеге 5-қосымшаға сәйкес нысан бойынша стационарлық және жартылай стационарлық байқау пункттері топырақтарының морфологиялық, физикалық-химиялық және агротехникалық қасиеттерінің ведомосі жасалады.

45. Негізгі учаскелерде зертханалық зерттеулер нәтижелері бойынша табиғи жағдайларды, топырақты, оларды ауыл шаруашылығы өндірісінде пайдалануды сипаттайтын қысқаша нысандағы есеп жасалады. Есепке топырақ карталары, топырақ бонитетінің картограммалары және ерекше картограммалар (топырақтың қиыршық тастануы, сортаңдануы, су және жел эрозиясы) қоса беріледі.

46. СБП мен ЖСБП-де түсіндірме жазба, тақырыптық карталар және мынадай ерекше картограммалар жасалады:

1) топырақ картасы;

2) топырақ бонитетінің картограммасы;

3) ерекше картограммалар (топырақтың қиыршық тастануы, сортаңдануы, су және жел эрозиясы).

47. СБП-да, ЖСБП-да жүргізілген зертеп-қараулар туралы түсіндірме жазбаның құрылымы мен мазмұны келесіні қамтиды:

1) кіріспе (жұмыстарға тапсырыс берушіні, мақсатын, тапсырмасын, мерзімін, зертеп-қарау масштабын көрсету);

2) жұмыстарды орындаудың қысқаша әдістемесі;

3) табиғи жағдайлар: климат, гидрология, жер бедері, өсімдіктер, топырақ түзуші жыныстар;

4) топырақ жамылғысы (генезисі, морфологиялық, физикалық-химиялық сипаттамасы).

48. Болып жатқан өзгерістерді анықтау, жердің жай-күйін бағалау жыл сайын аумақтық-аймақтық мониторинг желісінде жүргізілетін байқауларды және топырақ аймақтары (кіші аймақтары), әкімшілік облыстар бөлінісінде және тұтастай республика бойынша топырақтық ізденістер мәліметтерін (деректерін) талдау жолымен орындалады.

49. Байқау пункті (алаңқайы) салынған күннен бастап байқау жылдары бойынша жер мониторингінің байқалатын көрсеткіштері осы Әдістемеге 6-қосымшаға сәйкес нысан бойынша ресімделеді. Бақыланатын көрсеткіштер параметрлерінің абсолютті өзгерістері және уақыт бойынша олардың серпіні оларды ұзақ мерзімді қайталама байқаулармен салыстыру арқылы белгіленеді.

50. Топырақ сипаттамаларының жыл сайынғы өзгерістерін анықтау үшін материалдарды қорыту және талдау әртекті деректердің үйлесімділігі қағидатын сақтай отырып және оларды уақыт бойынша бірыңғай көрсеткіштерге келтіру арқылы жүргізіледі.

51. Аумақтық-аймақтық мониторинг желісінде жыл сайынғы болып жатқан өзгерістер осы Әдістеменің 33-тармағына сәйкес байқау кезеңділігінің қабылданған аралықтарын ескере отырып айқындалады.

52. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге мониторинг жүргізу барысында алынған деректер облыс бойынша жер мониторингі туралы жыл сайынғы есепті жасау кезінде пайдаланылады. Жер мониторингі туралы есеп мәтіндік және графикалық бөліктерден тұрады.

53. Жер мониторингі туралы есептің мәтіндік бөлігі түсіндірме жазбадан тұрады. Түсіндірме жазбада ағымдағы жылы жаңа СБП мен ЖСБП салу және қолданыстағы аумақтық-аймақтық мониторинг желісінде қайта байқаулар жүргізу туралы қысқаша ақпарат келтіріледі.

Республика жерлерінің аумақтық-аймақтық мониторинг желісін қалыптастыру және оларға қайта байқаулар жүргізу жөніндегі ведомость осы Әдістемеге 7-қосымшаға сәйкес нысан бойынша жасалады.

Түсіндірме жазбада зерделенетін топырақ түрлері, топырақ типтері (кіші типтері) бойынша болып жатқан өзгерістердің қарқындылығы мен бағыты туралы тұжырымдар көрсетіледі. Жерлердің жай-күйін талдау және бағалау, теріс процестердің дамуын болжау жүргізіледі, теріс салдарлардың алдын-алу және оларды жою бойынша ұсынымдар әзірленеді.

54. Жер мониторингі туралы есептің графикалық бөлігі аумақтық-аймақтық мониторинг желісінің схемасынан тұрады, оған мыналар енгізіледі:

1) қайталама (ағымдағы) өзгерістер жүргізілген СБП және ЖСБП – көк түсті шартты белгі;

2) СБП және ЖСБП, есепті жылы жаңадан салу – қызыл түсті шартты белгі;

Жердің аумақтық-аймақтық мониторинг желісі схемасы мазмұнмен, масштабпен, шартты белгілермен, белгілеулермен және дайындаушының бұрыштық мөртабанымен жарақталады.

55. Облыстың жер мониторингі туралы есеп екі данада дайындалады.

3-тарау. Табиғи азықтық алқаптардың өсімдік жамылғысының жай-күйін мониторингтеу

56. Табиғи азықтық алқаптардың өсімдік жамылғысының жай-күйін мониторингтеу дербес жұмыс түрі ретінде жүргізіледі.

57. Табиғи азықтық алқаптардың өсімдік жамылғысының жай-күйін мониторингтеудің түпкілікті мақсаты өнімділік әлеуетін сақтау және арттыру мақсатында өсімдіктердің жай-күйін бағалау, табиғи азықтық алқаптарды ұтымды пайдалану және қорғау бойынша ұсынымдар әзірлеу болып табылады.

1-параграф. Стационарлық байқаулар жүргізу

58. Стационарлық байқаулар аумақты шаруашылыққа пайдаланудың әртүрлі схемаларының әсерін анықтау үшін шөп жамылғысы өзгерістерінің бастапқы нүктесі болып табылатын өсімдік жамылғысы жай-күйінің фондық деңгейін, метеорологиялық жағдайлары бойынша әртүрлі жылдарда вегетациялық кезең ішіндегі түсімділік серпінін, өсімдіктердің шығымдылығын, демалыстың және әртүрлі жүктемелердің әсерін, жайылымдық азықтардың химиялануы мен құнарлылығы серпінін белгілеу мақсатында жүргізіледі.

59. Стационарлық байқаулар жер бедері жағдайлары, топырақтары және өсімдіктері жағынан біртекті, қоршалған (30х50 м) және іргелес пайдаланылатын аумақта метеостанциялардың жанында орналасқан арнайы іріктелген учаскелерде жүргізіледі.

60. Стационарлық байқаулар жыл сайын әр он күнде вегетациялық кезеңнің басынан соңына дейін жүргізіледі. Жұмыс жүргізу кезінде мынадай үш кезең белгіленеді: дайындық, танаптық, камералық.

61. Дайындық кезеңінде картографиялық материалдар мен әдеби дереккөздер зерттеледі. Стационарлық байқаулар үшін іріктеп алынған учаскелер қоршалады, олардың іші алаңқайларға бөлініп, қазықпен бекітіледі.

62. Танаптық кезеңде байқаулардың бірінші жылында:

1) әрбір учаске картаға түсіріледі, егжей-тегжейлі сипатталады, вегетацияның басында, ортасында және соңында толық флоралық тізім жасалады, топырақтар анықталады;

2) байқау деректері танаптық журналға енгізіледі;

3) фитомассаның жинақталу серпінін байқау жылына бір рет жүргізіледі және белгілі бір мерзімнен кейін фитомассаны жинап алудан тұрады;

4) іргелес аумақтағы байқаулар нәтижелерді салыстыру мақсатында байқалатынға ұқсас өсімдіктер қауымдастықтарында жүргізіледі;

5) жекелеген өсiмдiктер түрлерiнiң желінуін байқау, сауалнамалық деректер, мал жаю жүйелерi арнайы журналда жазылады;

6) жекелеген өсімдік түрлерінің үлгілерін алу зиянды және улы заттардың химиялық құрамын, қоректілігін, құрамын анықтау үшін жыл сайын маусымдар бойынша жүргізіледі.

63. Камералық кезеңде танаптық кезеңде жиналған барлық материалдарды (деректер, мәліметтер) өңдеу жүргізіледі және нәтижелер кестелер, графиктер және мәтіндік материал түрінде ұсынылады.

2-параграф. Полигондардағы байқаулар

64. Полигондардағы байқаулар жайылымдық азықтықтардың жыл сайынғы қорлары туралы мәліметтер алу және табиғи азықтық алқаптар өнімділігінің маусымдық карталарын жедел жасау үшін жүргізіледі.

65. Полигондардағы жер үсті байқаулары мен аэрофотометриялық байқаулар бір уақытта жүргізіледі.

66. Полигонға арналған учаске ландшафттың белгілі бір типін немесе зерделенетін табиғи аймаққа тән бірнеше типті ескере отырып таңдалады. Полигонның ауданы өсімдік жамылғысының күрделілігіне байланысты болады (50 шаршы километрге дейін). Байқау үшін алаң таңдау геоботаникалық ізденістер мәліметтерін (деректерін) зерделеу негізінде жүзеге асырылады.

67. Полигондағы өсімдік жамылғысының ағымдағы жай-күйін анықтау үшін қайта зертеп-қарау немесе негізінде негізгі учаскелер таңдалатын алдыңғы түсірілім масштабында түзету жүргізіледі. Алаңы 0,5-1 га-дан 100 га-ға дейінгі негізгі учаскені түсіру жыл сайын 1:2000 масштабында жүргізіледі. Негізгі учаскеде байқаулар үшін 30х50 м мөлдектер айқындалады.

68. Полигондардағы өсімдіктер жамылғысын мониторингтеу мынадай үш кезеңге бөлінеді: дайындық, танаптық, камералық.

69. Дайындық кезеңінде қолда бар материалдар зерделенеді, түрлі түсіру жылдарындағы өсімдік жамылғысының жай-күйі талданады.

70. Танаптық кезеңде:

1) табиғи кешендердің құрамын, құрылымын және өзара байланысын талдау арқылы оларды аэрофототүсірілімдерде дешифрлеу белгілерінің бүкіл жиынтығы бойынша айырып таныта отырып, аумақты картаға түсіру жүргізіледі;

2) жүргізілген ландшафттық аудандастыру негізінде маусымдық байқаулар үшін негізгі учаскелер белгіленеді;

3) негізгі учаскелерде 4-10 шаршы метр алаңқайларда белсенді вегетация, күйіп кетудің басталуы, толық күйіп кету, вегетацияның қайта жаңаруы фазаларында өсімдік массасы түбінен және 2-3 см кесілген биіктікте алынады;

4) өсімдік жамылғысының күрделілігіне байланысты, әрбір мөлдекте (бақыланатын мөлдектердің жалпы саны – 20-30) фотометриялық өлшемдер жүргізілуі, қысқаша сипаттама (жер бедері, топырақ, өсімдіктер) жасалуы, проекциялық жамылғысы, өсімдіктер биіктігі, массаны жасыл, сарғайған және шөпте құрғақ күйінде сақталған деп бөле отырып, құрғақ түрдегі түсімділігі айқындалады;

5) учаскелер жыл сайын 1:25000 - 1:10000 масштабында картаға түсіріледі;

6) өсімдік жамылғысының ландшафттық құрылымы және картаға түсірілетін учаскенің контурлары белгіленеді;

7) контурлардың өсімдік жамылғысын (құрылымы, құрамы, сыртқы көрінісі, азуы, дақылдық-техникалық жай-күйі) егжей-тегжейлі зерделеу және сипаттау жүргізіледі.

71. Танаптық кезеңде мынадай түсімділік параметрлері зерделеніп, белгіленеді:

1) жалпы фитомасса мен оның желінетін бөлігінің пайыздық арақатынасы;

2) зиянды және желінбейтін өсімдіктердің жалпы өсімдік массасына қатысу пайызы;

3) азықтық массаның маусымдық серпіні.

Танаптық кезеңде мынадай арнайы жер үсті фотометриялық жұмыстар жүргізіледі:

1) фотометриялық түсірілімдер бейіндерін салу;

2) фотометриялау үшін алаңқайлар таңдау;

3) фотометрмен түсімділік параметрлерін өлшеу;

4) 30-40 алаңқайда фитомассаны кесу;

5) өсімдіктерді топтарға бөлу;

6) кептіру, ылғал және құрғақ массаның салмағын өлшеу.

72. Камералық кезеңде геоботаникалық карта жасалады. Оның негізінде маусымдар бойынша азық қорының жедел карталары және кестелік материал түріндегі есеп жасалады (жұмыстар басталған бірінші жылы байқау объектісінің қысқаша сипаттамасы дайындалады).

3-параграф. Бейіндердегі зерттеулер

73. Бейіндер антропогендік факторлар кешенінің жалпы заңдылығын анықтау және әсерін талдау, солтүстік-оңтүстік бағытында климаттық аймақтар, белдеулер бөлінісінде табиғи азықтық алқаптар өнімділігінің сипаттамаларын және жер бедері нысандарының алуан түрлілігін анықтау үшін салынады.

74. Бейіннің ұзындығы мен ені нақты шарттарға байланысты белгіленеді (шамамен ені – 1 км, ұзындығы – 600 км-ден аспайды).

75. Егер облыс аумағында бұдан бұрын бейіндер салынған болса, оларды салу сол жақтаумен жүргізіледі.

76. Бейінді картаға түсіру 1:50000 масштабында орындалады.

77. Әр аймақта немесе белдеуде бүкіл жақтау бойымен табиғи азықтық алқаптардың сипаттамалық типтерінде 3-5 негізгі учаске (бейін бөлігі) таңдалады, оларда түсірілім 1:10 000 масштабында жүргізіледі. Негізгі учаскелердің жалпы алаңы зерделенетін аумақтың 20-30%-ын құрауы тиіс.

78. Экологиялық шарттарын және антропогендік әсер нәтижелерін бір уақытта зерттей отырып, құрамын, құрылымын, өнімділігін зерделеу тұтас бейінді (3-5 жылда бір рет) және жыл сайын әрбір маусымның ортасында негізгі учаскелерді картаға түсіру жолымен жүргізіледі.

4-параграф. Тұрақты бағдарлардағы және тірек сипаттамалар нүктелеріндегі зерттеулер

79. Тұрақты бағдарлар мен тірек сипаттамалар нүктелері табиғи азықтық алқаптар типтерінің түсімділік серпінінің құрылымын, оларды пайдалану сипатын зерделеу, ерекше қорғауды қажет ететін аумақтарды, азықтық алқаптардың барынша бағалы типтерінің түрлік құрамының қазіргі жай-күйін анықтау үшін ендік бағытта салынады.

80. Азықтық алқап типінің таралу алаңын ескеретін жазық аумақтарда және ұсақ шоқылықтарда өңірлік немесе аймақтық белгілерді көрсететін табиғи азықтық алқаптардың типтері, тауларда тік белдеулік маңызы бар типтер байқауға алынады . Байқау үшін таңдап алынған, саны 5 (бестен) 10 (онға) дейінгі контурларда тірек сипаттамалар жүргізіледі және олар 1:50000, 1:25000 масштабтағы фотожоспарларда белгіленеді. Бағдар облыстық және аудандық карталарға (жоспарлар, сызбалар) түсіріледі, онда бейіндер, полигондар стационарларының, тірек сипаттамалар нүктелерінің түпкілікті орналасқан жері белгіленеді.

81. Тұрақты бағдарларды салу және оларға ізденіс жұмыстарын жүргізу мынадай үш кезеңге бөлінеді: дайындық, танаптық, камералық.

82. Дайындық кезеңінде қорыту материалдары талданады. Стационарларды, полигондарды, бейіндерді, тірек сипаттамаларды орналастыру үшін белгіленген аумақтарды алдын ала барлау мақсатында аралау бағдары белгіленеді. Ізденіс материалдары, фотожоспарлар, контурлар бойынша ведомостер, бағдар барысы бойынша геоботаникалық сипаттамалар бланкілері іріктеледі.

83. Танаптық кезеңде тұрақты бағдардағы жұмыстың бірінші жылында стационарлардың, полигондардың, бейіндердің орналасқан жерін анықтау және оларды фотожоспарға түсіру жүргізіледі. Тұрақты бағдар жыл сайын әр маусымда (көктем, жаз, күз) орындалады. Белгіленген контурлардағы тірек сипаттамалар нүктелерінде ауа-райы мен маусымның салыстырмалы сипаттамасын жасау үшін азықтық алқаптардың барлық типтерінің сипаттамасы жүргізіледі. Бағдар барысында танаптық күнделік жүргізіледі, онда өсімдік жамылғысындағы барлық өзгерістер (жалпы жай-күйі, шаруашылыққа пайдаланылуы) тіркеледі.

84. Камералық кезеңде облыс немесе аудан схемасына бағдар, сондай-ақ стационарлар, полигондар, бейіндер, тірек сипаттамалар нүктелері үшін белгіленген учаскелер көшіріледі. Барлық іріктелген учаскелер ірі масштабтағы планшеттерде тіркеледі. Тірек нүктелерде сипатталған контурлар картотекаға ресімделеді.

Жерге мониторинг жүргізу жөніндегі әдістемеге 1-қосымша

Қазақстан Республикасының аумағындағы табиғи аймақтардың құрамы

Табиғи аймақтардың, провинциялардың, округтердің нөмірлері	Табиғи аймақтар, провинциялар, округтер
1	2
І І-1 І-1-1	Орманды-далалы аймақ: Провинция: Батыс-Сібір Округ: Солтүстік-Есіл
ІІ ІІ-1 ІІ-1-1 ІІ-2 ІІ-2-1 ІІ-2-2 ІІ-2-3 ІІ-2-4 ІІ-2-5 ІІ-2-6 ІІ-2-7 ІІ-2-8 ІІ-3 ІІ-3-1	Далалы аймақ: Провинция: Еділдің арғы жағы Округ: Ілек Провинция: Солтүстік Қазақстан Округтер: Жайықтың арғы жағы Есіл Қостанай Шағлытеңіз Ертіс маңы Көкшетау Степняк Атбасар Провинция: Алтайға дейін Округ: Алтайға дейін
ІІІ ІІІ-1 ІІІ-1-1 ІІІ-1-2 ІІІ-1-3 ІІІ-1-4 ІІІ-1-5 ІІІ-2 ІІІ-2-1 ІІІ-2-2 ІІІ-2-3 ІІІ-2-4 ІІІ-2-5 ІІІ-2-6 ІІІ-2-7 ІІІ-2-8 ІІІ-2-9 ІІІ-2-10 ІІІ-2-11 ІІІ-3 ІІІ-3-1	Құрғақ далалы аймақ: Провинция: Еділдің арғы жағы Округтер: Жайық Солтүстік Каспий маңы Жоғарғы Жайыққа дейін Төменгі Жайыққа дейін Мұғалжар Провинция: Орталық Қазақстан Округтер: Жайықтың арғы жағы Солтүстік Торғай Орталық Торғай Атбасар Теңіз Қарағанды Селеті-Шідерті Екібастұз Ерейментау-Қарқаралы Ертіс маңы Батыс Құлынды Провинция: Алтайға дейін Округ: Қалба
ІV ІV-1 ІV-1-1 ІV-1-2 ІV-2 ІV-2-1 ІV-2-2 ІV-2-3 ІV-2-4 ІV-3 ІV-3-1	Шөлейт аймақ: Провинция: Каспий маңы Округтар: Солтүстік Каспий Жайық Провинция: Орталық Қазақстан Округтер: Оңтүстік Торғай Ұлытау-Сарысу Қызылтас Шаған-Шар Провинция: Зайсан Округ: Зайсан
V V-1 V-1-1 V-1-2 V-1-3 V-1-4 V-1-5 V-1-6 V-2 V-2-1 V-2-2 V-2-3 V-2-4 V-2-5 V-2-6 V-2-7 V-2-8 V-2-9 V-2-10	Шөлді аймақ: Провинция: Арал-Каспий Округтер: Нарын Ембі Теңіз маңы Бозашы Маңғышлақ Үстірт Провинция: Арал-Балқаш Округтер: Арал маңы Сарысу Солтүстік Балқаш Орталық Сырдария Қызылқұм Сырдария Бетпақдала Мойынқұм Балқаш маңы Балқаш-Алакөл
VІ VІ-1 VІ-1-1 VІ-1-2 VІ-1-3 VІ-1-4	Тау етегі-шөлді-далалы аймақ: Провинция: Оңтүстік Қазақстан Округтар: Батыс Қаратау-Қырғыз Орталық-Іленің арғы жағы Жоңғар Тарбағатай
VІІ VІІ-1 VІІ-1-1 VІІ-1-2	Субтропикалық шөлді аймақ: Провинция: Орталық Азия Округтар: Оңтүстік Үстірт Жоғарғы Сырдария
VІІІ VІІІ-1 VІІІ-1-1 VІІІ-1-2	Субтропикалық-тау етегі-шөлді аймақ: Провинция: Орталық Азия Округтер: Арыс-Түркістан Шардара
ІX ІX-1 ІX-2 ІX-3 ІX-4	Орта Азия таулы аймағы: Округтар: Батыс Тяньшан Солтүстік Тяньшан Жоңғар Сауыр-Тарбағатай
X X-1	Оңтүстік Сібір таулы аймағы: Округ: Алтай

Жерге мониторинг жүргізу жөніндегі әдістемеге 2-қосымша

Облыстың топырақ доминанттарын айқындау ведомосі

Облыс: ___________________________

Ауыл шаруашылығы алқабы ______________________

Ауыл шаруашылығы алқабының алаңы ______________

Аймақ (кіші аймақ)_______________

Провинция _________________

Топырақты зертеп-қарау кезеңі: ___________

Р/с №	Үстем топырақ түрлерінің атауы мен индексі	Доминант таралатын аулдық округ	Ақпарат көзі, түсірілім масштабы	Топырақты зертеп-қарау жылы	Топырақ контурларының нөмірлері	Топырақ контурларының алаңы, гектар	Облыс бойынша топырақ түрлерінің алаңы, гектар	Ауыл шаруашылығы алқабы бойынша топырақ түрлерінің үлес салмағы, пайыз
1	2	3	4	5	6	7	8	9

Жерге мониторинг жүргізу жөніндегі әдістемеге 3-қосымша Нысан

Негізгі учаскені, стационарлық және жартылай стационарлық байқау пункттерін іріктеу актісі

Өткен жылдардағы топырақ зерттеулерінің деректерін (мәліметтерін) қорыту және талдау негізінде _________________________________ негізгі учаске, стационарлық және жартылай (облыстың, ауданның, аулдық округтің атауы) стационарлық байқау пункттері іріктелді:

Басқарма, бригада	Ауыспалы егіс нөмірі	Ауыспалы егіс типі	Танап нөмірі	Учаске алаңы, гектар	Үстем топырақ түрі

__________ _________ _______________________________________

(лауазымы) (қолы) (меншік иесінің немесе жер пайдаланушының аты, әкесінің аты (бар болса), тегі)

__________ _________ ________________________________________

(лауазымы) (қолы) (ауданның жер қатынастары жөніндегі уәкілетті органы өкілінің аты, әкесінің аты (бар болса), тегі)

__________ _________ ________________________________________

(лауазымы) (қолы) (жұмыстарды орындаушы өкілінің аты, әкесінің аты (бар болса), тегі)

Жерге мониторинг жүргізу жөніндегі әдістемеге 4-қосымша Нысан

Стационарлық (жартылай стационарлық) байқау пунктінің паспорты

Салынған күні: 20_ жылғы "___" ________________

1. Байқау пунктінің коды, координаттары:____________________________________________
________________________________________________________________________________
2. Ауылдық округтің, жер пайдаланушының немесе жер учаскесі иесінің атауы: ___________
________________________________________________________________________________
_______________ ________________________________________________________
3. Табиғи-климаттық аймақ, кіші аймақ, провинция, округ: _____________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Жергілікті жер бедерінің сипаттамасы (макро , мезо , микро жер бедері): _______________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
5. Ыза суларының орналасқан тереңдігі және олардың минералдануы: ___________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
6. Ауыл шаруашылығы алқабының түрі және оның пайдаланылуы: ______________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
7. Қолданылатын тыңайтқыштар мен гербицидтер, басқа да химиялық заттар, оларды енгізу
нормалары мен мерзімдері: ________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
8. Ауыл шаруашылығы өндірісімен байланысты емес ластанудың басқа да көздері: ________
________________________________________________________________________________
9. Теріс процестердің түрі мен даму дәрежесі: ________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
10. Топырақтың толық атауы: ______________________________________________________
________________________________________________________________________________
11. Топырақ түзетін және астында жатқан жыныстың сипаттамасы: ______________________
________________________________________________________________________________
12. Жерді ұтымды пайдалану және қорғау жөніндегі ұсынылатын іс-шаралар: _____________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
13. Алаңқай топырағының қазіргі жай-күйін сипаттайтын көрсеткіштер (болжамды тізбе):

1) жырту тереңдігі (Аж) – _______ сантиметр (бұдан әрі – см)

2) қарашірік қабаттарының қалыңдығы А+В1, __ см

3) Аж/0-30 см қабаттағы қарашірік мөлшері – ___ пайыз (бұдан әрі %)

4) Аж/0-30 см қабаттағы азот мөлшері – ___ %

5) Аж/0-30 см қабаттағы фосфор мөлшері – ___ %

6) Аж/0-30 см қабаттағы калий мөлшері – ___ %

7) Аж/0-30 см қабаттағы гидролизденетін азот мөлшері - ___ миллиграмм (бұдан әрі – мг)/100 грамм (бұдан әрі – г)

8) Aж/0-30 см қабаттағы жылжымалы фосфор мөлшері – ___ мг/100 г

9) Aж/0-30 см қабаттағы жылжымалы калий мөлшері– ___ мг/100 г

10) Aж құралу тығыздығы –___ г/см3

11) жыртылатын қабат астының құралу тығыздығы – ___ г/см3

12) В1сіңіру сыйымдылығы (сіңірілетін негіздердің қосындысы) – __мг-экв / 100 г.

13) сіңірілген натрийдің B1 сыйымдылығынан пайызы – сіңірілген негіздер қосындысының –
__%-ы (сіңіру сыйымдылығы)
14) Аж механикалық құрамы –
15) химиялық ластаушы заттардың Aж мөлшері (әрбір ластаушы зат бойынша) – __мг/кг

16) жоғарғы тұзды қабаттың орналасу тереңдігі – __см

17) жоғарғы тұзды қабаттың тұздану типі – __

18) жоғарғы тұзды қабаттағы тұздардың мөлшері – ___%

Паспортты жасаған: _____________________________________________________________
(аты, әкесінің аты (бар болса), тегі)

Жерге мониторинг жүргізу жөніндегі әдістемеге 5-қосымша

Стационарлық және жартылай стационарлық байқау пункттері топырақтарының морфологиялық, физикалық-химиялық және агрохимиялық қасиеттері ведомосі

Стационарлық байқау пунктінің (жартылай стационарлық байқау пунктінің) нөмірі ________

Стационарлық байқау пунктінің (жартылай стационарлық байқау пунктінің) коды __________

Координаттары ____________

Топырақ аймағы (кіші аймағы) _________________

Провинция _________________________

Алаңқайдың салынған күні _____________________

Топырақ түрінің индексі	Генетикалық қабаттар												Үлгілер алу тереңдігі, см			Морфологиялық, физикалық-химиялық және агрохимиялық қасиеттері
	Кескін нөмірі		Индекс	А1 (Ажыр) +В1, сантиметр (бұдан әрі – см)						орналасу тереңдігі, см						Қарашірік, пайыз (бұдан әрі – %)			жалпы, %								жылжымалы, мг/100 г
																			азот			фосфор		калий			гидролиз. азот		фосфор			калий
										қабат есептемесі, см
1	2		3	4						5			6			7			8			9		10			11		12			13
			А1 (Ажыр)
			В1
			В2
			ВС
			С
										0-30
										0-50
										50-100
										0-100
										100-200
Морфологиялық, физикалық-химиялық және агрохимиялық қасиеттері
СаСО3 , %						Гипс, %			Сіңіру сыйымдылығы (сіңірілген негіздер қосындысы), мг-экв/100 ж.									Сіңірілген катиондар, мг-экв/100 ж.
																		кальций							магний					натрий
14						15			16									17							18					19
Су рН-ы		Тұздардың қосындысы, %			Сортаңдану типі		Механикалық құрамының фракциялары, %					Ыза суларының деңгейі, м			Ыза суларының минералдануы, %		ТЫ кезіндегі көлемдік салмағы , г/см3			Ауыр металдардың, басқа да химиялық заттардың мөлшері
							<0,001				<0,01
20		21			22		23				24	25			26		27			28			29			30		31			32
Пестицидтер қалдықтарының мөлшері
33								34						35							36

Жерге мониторинг жүргізу жөніндегі әдістемеге 6-қосымша Нысан

Байқау пункті (алаңқай) салынған күннен бастап байқау жылдары бойынша жер мониторингінің бақыланатын көрсеткіштері

Байқау пунктінің (алаңқайдың) коды: _____________

Бақыланатын көрсеткіштер
Қарашірік қабаттарының қалыңдығы Аж+В1, сантиметр (бұдан әрі – см)
Аж/0-30 см қабаттағы қарашірік мөлшері, пайыз (бұдан әрі – %)
Аж/0-30 см қабаттағы жалпы азот, %
Аж/0-30 см қабаттағы жалпы фосфор, %
Аж/0-30 см қабаттағы жалпы калий в, %
Аж/0-30 см қабаттағы гидролизденетін азот, 100 грамға (бұдан әрі – г) миллиграм (бұдан әрі – мг)
Аж/0-30 см қабаттағы жылжымалы фосфор, 100 г-ға мг
Аж/0-30 см қабаттағы жылжымалы калий, 100 г-ға мг
В1-де сіңіру сыйымдылығы, 100г-ға мг-экв
В1-де сіңірілген натрий, 100г-ға мг-экв
В1-де корбанаттар көмір қышқылы (СаСО3), %
Суда ерігіш тұздардың үстіңгі таралу шекарасы, см
Үстіңгі тұзды қабаттың сортаңдану химизмі
Үстіңгі сортаң қабаттағы суда ерігіш тұздардың мөлшері, %
Аж/0-30 см қабатында құралу тығыздығы, г/см3
Жыртылатын қат-қабаттың астындағы құралу тығыздығы, г/см3

Жерге мониторинг жүргізу жөніндегі әдістемеге 7-қосымша Нысан

Республика жерлерінің аумақтық-аймақтық мониторинг желісін қалыптастыру және оларға қайта байқау жүргізу жөніндегі ведомость

Облыс атауы	Есептік жылдың басында қолда бары		Есептік жылы жаңадан орнатылғаны		Есептік жылдың соңына қалғаны		Есептік жылы қайта байқау жүргізілгені
	стационарлық байқау пункттері	жартылай стационарлық байқау пункттері	стационарлық байқау пункттері	жартылай стационарлық байқау пункттері	стационарлық байқау пункттері	жартылай стационарлық байқау пункттері	стационарлық байқау пункттері	жартылай стационарлық байқау пункттері
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Барлығы:

Об утверждении Методики по проведению мониторинга земель

Приказ Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 августа 2022 года № 250. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 11 августа 2022 года № 29085

В соответствии с подпунктом 4-6) пункта 1 статьи 14 Земельного кодекса Республики Казахстан ПРИКАЗЫВАЮ:

1. Утвердить прилагаемую Методику по проведению мониторинга земель.

2. Комитету по управлению земельными ресурсами Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан в установленном законодательством порядке обеспечить:

1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;

2) размещение настоящего приказа на интернет-ресурсе Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан после его официального опубликования.

3. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на курирующего вице-министра сельского хозяйства Республики Казахстан.

4. Настоящий приказ вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования.

Министр сельского хозяйства Республики Казахстан

Е. Карашукеев

"СОГЛАСОВАН"
Министерство цифрового развития,
инноваций и аэрокосмической
промышленности Республики Казахстан

Утверждена приказом Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 августа 2022 года № 250

Методика по проведению мониторинга земель

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Методика по проведению мониторинга земель (далее – Методика) разработана в соответствии с подпунктом 4-6) пункта 1 статьи 14 Земельного кодекса Республики Казахстан (далее – Кодекс) и применяется при проведении мониторинга земель.

2. В настоящей Методике используются следующие основные понятия:

1) полустационарный пункт – земельный участок, который организуется в зависимости от конкретных условий и целей для периодических (на срок более 10 лет) наблюдений с интервалами в 5, 10 и более лет;

2) метод конверта – метод, при котором на площадке отбираются 5 почвенных проб, расположенных в виде запечатанного конверта;

3) ключевой участок – типичный участок местности, с необходимой достоверностью отражающий состав и характер растительности и почв, их связь с природными условиями определенного ландшафта;

4) полигон – территория различной конфигурации, характеризующая определенные виды ландшафтов (пески, предгорные равнины, горы);

5) стационарный пункт – земельный участок, который организуется с целью постоянных долговременных (на срок более 10 лет) наблюдений за состоянием растительного и почвенного покрова в различных природно-климатических зонах, провинциях, высотных поясах.

3. Для проведения мониторинга земель формируется территориально-зональная сеть пунктов наблюдений за состоянием земель (далее – территориально-зональная сеть мониторинга).

4. Территориально-зональная сеть мониторинга состоит из стационарных (далее – СПН) и полустационарных пунктов наблюдений (далее – ПСПН).

5. Территориально-зональная сеть мониторинга формируется по областям в соответствии с административно-территориальным делением республики и природным зонам на территории Республики Казахстан, определенным пунктом 3 статьи 1 Кодекса.

Состав природных зон на территории Республики Казахстан указан в приложении 1 к настоящей Методике.

6. При формировании территориально-зональной сети мониторинга для каждой почвенной зоны, подзоны и провинции в пределах административной границы одной области выделяются пять доминирующих почвенных разновидностей. На первой доминирующей почвенной разновидности закладываются СПН, для второго, третьего, четвертого и пятого почвенных доминантов закладываются ПСПН.

7. Места заложения СПН и ПСПН определяются исходя из степени приближенности их к существующим зональным и региональным опытным хозяйствам, сортоиспытательным участкам, опытным полям научно-исследовательских институтов, метеостанциям и метеопостам, местам заложения почвенных разрезов с образцами ранее проведенных почвенных изысканий.

8. Мониторинг земель осуществляется на сельскохозяйственных угодьях земель всех категорий и выполняется на землях сельскохозяйственного назначения.

По составу мониторинг земель сельскохозяйственных угодий подразделяется на:

1) мониторинг плодородия почв сельскохозяйственных угодий;

2) мониторинг состояния растительного покрова природных кормовых угодий.

Глава 2. Мониторинг плодородия почв сельскохозяйственных угодий

9. В рамках мониторинга плодородия почв сельскохозяйственных угодий осуществляется наблюдение за изменением плодородия почв (опустынивание, развитие водной и ветровой эрозии, дегумификация почв, снижение элементов питания, осолонцевание, заболачивание, переувлажнение и подтопление).

10. Мониторинг почв сельскохозяйственных угодий осуществляется в три периода:

1) подготовительный период;

2) полевой период;

3) камеральный период.

Параграф 1. Подготовительный период

11. В подготовительный период производится:

1) сбор исходных данных по всем видам и турам почвенных, геоботанических, гидрогеологических изысканий;

2) изучение системы земледелия объекта (землепользования);

3) сбор сведений по видам и количеству вносимых удобрений, мелиоративным агротехническим мероприятиям;

4) отбор выкопировки фрагментов почвенных, геоботанических, гидрогеологических карт, плана внутрихозяйственного землеустройства;

5) определение комплекса изучаемых свойств почв;

6) составление календарного плана работ, сметы.

12. В подготовительный период производится предварительный отбор места (хозяйства, севооборота, поля, почвенного контура) заложения ключевого участка, СПН и ПСПН на основании обобщения данных (сведений) почвенных изысканий прошлых лет.

Параграф 2. Полевой период

13. Работы полевого периода осуществляются в два этапа:

на первом этапе – изучение исходного состояния свойств почв и факторов, оказывающих влияние на развитие и трансформацию почвенных процессов;

на втором этапе – ведение ежегодных и многолетних режимных наблюдений.

14. На первом этапе полевого периода территориально-зональная сеть мониторинга первоначально формируется на наиболее распространенных почвах области с завершением всего комплекса работ (полевых изысканий, лабораторных анализов, камеральных исследований), затем на второй, третьей, четвертой и пятой доминирующих почвенных разновидностях.

15. На основании почвенных доминантов определяется место размещения ключевого участка, которое обосновывается максимальной площадью контура, наличием достаточного количества анализируемых почвенных разрезов, количеством туров обследований, типичностью севооборотов для данной природной зоны.

Ведомость определения почвенных доминантов области составляется по форме согласно приложению 2 к настоящей Методике.

16. Выбор места заложения ключевого участка согласовывается с собственником земельного участка или землепользователем, уполномоченным органом по земельным отношениям района и по итогам составляется акт отбора ключевого участка, стационарных и полустационарных пунктов наблюдений по форме согласно приложению 3 к настоящей Методике.

17. Почвенное обследование выбранного ключевого участка проводится в масштабе 1:2000 на основании топографической съемки с сечением горизонталей через 0,5 метра (далее – м) с использованием фотопланов, контактных аэроснимков.

18. Среднее количество почвенных выработок (разрезов) на ключевом участке выбирается из расчета 1 разрез на 4,0 гектара (далее – га), в том числе 5 основных разрезов глубиной 2 м и 20 полуям глубиной 1 м.

19. На каждом ключевом участке в процессе детального почвенного обследования отбираются для наблюдений до 3 СПН.

20. Окончательный отбор СПН проводится по сведениям (данным) почвенной съемки на ключевом участке площадью 1 га. Допускается отбор СПН без предварительного почвенного обследования ключевого участка.

21. Выбор места заложения СПН и ПСПН согласовывается с собственником земельного участка или землепользователем, уполномоченным органом по земельным отношениям района и по итогам составляется акт отбора ключевого участка, стационарных и полустационарных пунктов наблюдений по форме согласно приложению 3 к настоящей Методике.

22. В среднем одна СПН или ПСПН охватывает территорию площадью 100 тысяч га с учетом всех сельскохозяйственных угодий. На богарных пахотных землях сгущается сеть СПН и ПСПН с охватом каждого кадастрового квартала, на небольших по площади пахотных угодьях – по одной площадке на каждой из пяти доминирующих почвенных разновидностей зоны. Во всех областях каждая почвенная зона, независимо от занимаемой площади пашни, характеризуется пунктом наблюдений. На естественных угодьях в черноземной и каштановой зоне пункты наблюдений закладывают на 100 тысяч га, в полупустынных и пустынных районах сеть пунктов наблюдений закладывают соответственно на 200 и 300 тысяч га.

23. СПН и ПСПН закладываются на участках с однородным почвенным покровом в квадратной или прямоугольной форме площадью не менее 1 га и их конфигурация имеет инструментальную привязку.

24. Каждому заложенному СПН и ПСПН присваивается код по схеме 00-000-000-000-000 в соответствии с приказом Министра национальной экономики Республики Казахстан от 6 марта 2015 года № 188 "Об утверждении Перечня кодов, присваиваемых областям, городам республиканского значения, столице, районам и городам областного (районного) значения для целей формирования кадастровых номеров земельных участков" (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов № 10672). Три последние цифры схемы обозначают порядковый номер СПН или ПСПН. На СПН и ПСПН составляется паспорт стационарного (полустационарного) пункта наблюдений по форме согласно приложению 4 к настоящей Методике.

25. Изыскательские работы на ПСПН при первом этапе полевого периода проводятся без предварительной почвенной съемки на ключевом участке.

26. Инструментальная привязка СПН и ПСПН производится к стабильным местным ориентирам.

27. На СПН и ПСПН закладываются 5 основных разрезов глубиной до 1 м методом конверта, с добуриванием центрального разреза до 2 м.

28. Отбор образцов почвенных проб массой 0,5 килограмм из основных разрезов на ключевом участке, СПН и ПСПН производится ленточным способом из всей мощности генетического горизонта, а в пахотном слое – с интервалом в 10 сантиметров (далее – см). При первичном обследовании плотность (объемный вес) определяется во всех генетических горизонтах в одном из разрезов в трехкратной повторности.

29. Все пробы почв нумеруются, на каждую пробу заполняется этикетка почвенного образца. При отборе проб почв, хранении, транспортировке и подготовке к лабораторному анализу строго выполняют условия, исключающие возможность их загрязнения.

30. На орошаемых землях дополнительно проводятся работы по изучению водно-физических свойств почв, приурочивая опытную площадку к одному из 5 почвенных разрезов.

31. На засоленных почвах производится комплекс работ по изучению промываемости метровой толщи от воднорастворимых солей.

32. В месте заложения опытной площадки по изучению водно-физических свойств почв производится учет урожайности сельскохозяйственных культур (на пашне).

33. Периодичность многолетних наблюдений, в зависимости от динамичности наблюдаемых показателей, на СПН – один раз в 1-3 года, на ПСПН – один раз в 5 лет. На залежи СПН и ПСПН закладываются через 5-10 лет, на естественных угодьях – через 10-15 лет.

34. Полученные при первичном обследовании результаты являются базой отсчета для ведения многолетних режимных наблюдений на заложенных СПН и ПСПН, проводимых с целью установления динамики почвенных показателей во времени.

35. При проведении повторных обследований из 5 почвенных разрезов, заложенных методом конверта, отбираются из генетических горизонтов ленточным способом индивидуальные (точечные) образцы. Проводятся физико-химическое и морфологическое описание заложенных разрезов и среднего гипотетического разреза.

При повторных обследованиях для характеристики плотности сложения почв в ранее определяемом разрезе этого показателя проводится определение в трехкратной повторности не по горизонтам, а через каждые 10 см, до глубины 50 см. Образцы ненарушенного сложения отбираются прибором кольца Качинского.

36. На схему ключевого участка, СПН и ПСПН наносится расположение точек картирования и наблюдений.

37. На СПН и ПСПН определяются:

1) морфологические свойства почв (мощность генетических горизонтов, их цвет, плотность, структура, характер вскипания от 10 % соляной кислоты, наличие и глубина появления солей, карбонатов, гипса, солонцеватости, интенсивности гумусированности слоев, наличие признаков оглеения и ожелезнения, динамика механического состава по профилю, глубины сосредоточения максимумов новообразований);

2) водно-физические свойства почв (водопроницаемость при полевой влажности, при влажности очередного вегетационного полива, плотность сложения при полевой влажности и предельной полевой влагоемкости, естественная (полевая) влажность, предельная полевая влагоемкость (далее – ППВ);

3) уровень грунтовых вод, их минерализация;

4) агротехнические показатели (виды вспашек, глубина, возделываемые культуры, их сортность, урожайность, виды и объем вносимых удобрений);

5) характер проведенных мелиоративных мероприятий (вид мелиорации, сроки проведения, нормы внесения мелиорантов, глубины обработок);

6) концентрация тяжелых металлов, остаточных количеств пестицидов, радионуклидов;

7) метеорологические данные на период проведения работ.

38. Ежегодно на СПН (в поле) определяются наиболее мобильные параметры почвообразовательного процесса:

1) засоление;

2) карбонатность;

3) реакция почвенного раствора (рН);

4) гипс;

5) солонцеватость (на мелиорируемых участках);

6) гумусированность;

7) полевая влажность;

8) вид сельскохозяйственных культур, их сортность, урожайность;

9) объем и вид вносимых удобрений;

10) количество осадков, их интенсивность, сумма активных температур за вегетационный период;

11) общая мощность гумусового горизонта А+В1;

12) запас продуктивной влаги в корнеобитаемом слое.

39. На отдельных ПСПН выполняются периодические наблюдения по узкому тематическому направлению:

1) долгосрочный контроль за содержанием в почвах элементов питания растений (гумуса, подвижных и валовых форм азота, фосфора, калия) с составлением прогнозных картограмм обеспеченности почв питательными веществами;

2) многолетние ежегодные наблюдения за ходом мелиоративного последствия мелиорируемых почв (солонцов, засоленных почв, переувлажненных). Комплекс определяемых почвенных параметров обосновывается видом мелиорации, исходными свойствами почв;

3) долгосрочные разовые (через 5 лет) наблюдения за загрязненностью почв тяжелыми металлами, радионуклидами, пестицидами в зонах экологических бедствий.

Параграф 3. Камеральный период

40. В камеральный период проводятся лабораторные исследования, обработка сведений (данных) полевого периода и результатов лабораторных исследований.

41. В результате лабораторных исследований определяются следующие физико-химические характеристики почв и грунтов:

1) механический (гранулометрический) состав;

2) микроагрегатный состав;

3) удельный вес;

4) максимальная гигроскопичность;

5) содержание водопрочных агрегатов (0,25-10 миллиметров);

6) гумус;

7) реакция почвенного раствора (рH);

8) емкость поглощения;

9) сумма поглощенных оснований;

10) поглощенный натрий;

11) углекислота;

12) гипс;

13) валовые азот, фосфор, калий;

14) подвижные азот, фосфор, калий;

15) водная вытяжка; 16) тяжелые металлы;

17) остаточное количество пестицидов;

18) анализ воды.

42. В результате лабораторных исследований обрабатываются данные и производятся расчеты:

1) механического состава;

2) микроагрегатного состава;

3) фактора дисперсности и структурности;

4) типа и степени засоления;

5) процентного содержания поглощенных катионов;

6) мощности морфологического и аналитического гумусовых горизонтов;

7) баллов бонитета почвенных разновидностей.

43. В камеральный период производятся работы по определению водно-физических свойств почв:

1) определение объемного веса при естественной влажности и предельной полевой влагоемкости;

2) определение влажности завядания, предельной полевой влагоемкости, нижнего предела оптимальной влаги, общей пористости;

3) оценка естественной влаги по степени доступности ее растениям, запаса продуктивной влаги для слоев 0-30, 0-50, 0-100 см;

4) оценка дефицита продуктивной влаги для слоев 0-30, 0-50, 0-100 см;

5) оценка оптимальной поливной нормы для слоя 0-100 см;

6) составление графиков водопроницаемости, плотности, естественной влажности.

44. На основании полевых наблюдений, лабораторных исследований составляется ведомость морфологических, физико-химических и агротехнических свойств почв стационарных и полустационарных пунктов наблюдений по форме согласно приложению 5 к настоящей Методике, с расчетом средневзвешенных величин по генетическим горизонтам и расчетным слоям 0-30, 0-50, 50-100, 0-100, 100-200 см.

45. На ключевых участках по результатам лабораторных исследований составляется в краткой форме отчет, характеризующий природные условия, почвы, их использование в сельскохозяйственном производстве. К отчету прилагаются почвенные карты, картограммы бонитета почв и специфические картограммы (защебнения, засоления, водной и ветровой эрозии почв).

46. На СПН и ПСПН составляются пояснительная записка, тематические карты и специфические картограммы:

1) почвенная карта;

2) картограмма бонитета почв;

3) специфические картограммы (защебнения, засоления, водной и ветровой эрозии почв).

47. Структура и содержание пояснительной записки о проведенных обследованиях на СПН, ПСПН включает следующее:

1) введение (указать заказчика работ, цель, задачи, сроки проведения работ, масштаб обследования);

2) краткая методика выполнения работ;

3) природные условия: климат, гидрология, рельеф, растительность, почвообразующие породы;

4) почвенный покров (генезис, морфологическая, физико-химическая характеристика).

48. Выявление происходящих изменений, оценка состояния земель выполняется ежегодно путем анализа проводимых наблюдений на территориально-зональной сети мониторинга и сведений (данных) почвенных изысканий в разрезе почвенных зон (подзон), административных областей и в целом по республике.

49. Наблюдаемые показатели мониторинга земель по годам наблюдений со дня заложения пункта наблюдения (площадки) оформляются по форме согласно приложению 6 к настоящей Методике. Абсолютные изменения параметров контролируемых показателей и их динамика во времени устанавливаются путем их сравнения с повторными долгосрочными наблюдениями.

50. Для выявления ежегодных изменений почвенных характеристик, обобщение и анализ материалов ведется с соблюдением принципа совместимости разнородных данных и приведением их к единым показателям во времени.

51. На территориально-зональной сети мониторинга ежегодные происходящие изменения определяются с учетом принятых интервалов периодичности наблюдений согласно пункту 33 настоящей Методики.

52. Данные, полученные в ходе проведения мониторинга земель сельскохозяйственного назначения, используются при составлении ежегодного отчета о мониторинге земель по области. Отчет о мониторинге земель состоит из текстовых и графических частей.

53. Текстовая часть отчета о мониторинге земель состоит из пояснительной записки. В пояснительной записке приводится краткая информация о заложении новых СПН и ПСПН в текущем году и проведении повторных наблюдений на существующей территориально-зональной сети мониторинга.

Ведомость по формированию территориально-зональной сети мониторинга земель республики и проведение на них повторных наблюдений составляется по форме согласно приложения 7 настоящей Методики.

В пояснительной записке указываются выводы об интенсивности и направленности происходящих изменений по изучаемым почвенным разновидностям, типам (подтипам) почв. Проводится анализ и оценка состояния земель, прогноз развития негативных процессов, разрабатываются рекомендации по предупреждению и устранению последствий негативных последствий.

54. Графическая часть отчета о мониторинге земель состоит из схемы территориально-зональной сети мониторинга, на которую наносятся:

1) СПН и ПСПН, на которых проведены повторные (текущие) изменения – условный знак синего цвета;

2) СПН и ПСПН, новое заложение в отчетном году – условный знак красного цвета;

Схема территориально-зональной сети мониторинга земель снабжается оглавлением, масштабом, условными знаками, обозначениями и угловым штампом изготовителя.

55. Отчет о мониторинге земель области изготавливается в двух экземплярах.

Глава 3. Мониторинг состояния растительного покрова природных кормовых угодий

56. Мониторинг состояния растительного покрова природных кормовых угодий проводится как самостоятельный вид работы.

57. Конечной целью мониторинга состояния растительного покрова природных кормовых угодий является оценка состояния растительности для сохранения и повышения производительного потенциала, разработка рекомендаций по рациональному использованию и охране природных кормовых угодий.

Параграф 1. Ведение стационарных наблюдений

58. Стационарные наблюдения проводятся для установления фонового уровня состояния растительного покрова, которое является точкой отсчета изменений в травостое, динамики урожайности в течение вегетационного периода в разные по метеорологическим условиям годы, отавности растений, влияния отдыха и различных нагрузок, динамики химизма и питательности пастбищных кормов, для выяснения влияния различных схем хозяйственного использования территории.

59. Стационарные наблюдения проводятся на специально отобранных однородных по условиям рельефа, почвам, растительному покрову участках, расположенных вблизи метеостанций на огороженной (30 х 50 м) и сопредельной используемой территории.

60. Стационарные наблюдения проводятся ежегодно каждую декаду с начала и до прекращения вегетации. При производстве работ выделяются три периода: подготовительный, полевой, камеральный.

61. В подготовительный период изучаются картографический материал и литературные источники. Отобранные для стационарных наблюдений участки огораживаются, внутри разбиваются на площадки, которые фиксируются колышками.

62. В полевой период в первый год наблюдений:

1) каждый участок картируется, детально описывается, составляется полный флористический список в начале, середине и конце вегетации, определяются почвы;

2) данные наблюдений заносятся в полевой журнал;

3) наблюдения за динамикой накопления фитомассы производятся один раз в году и заключается в отчуждении фитомассы через определенный срок;

4) наблюдения на сопредельной территории производятся на растительных сообществах, аналогичных наблюдаемый, с целью сравнения результатов;

5) в специальном журнале фиксируются наблюдения за поедаемостью отдельных видов растений, опросные данные, системы выпаса;

6) сбор образцов отдельных видов растений производится ежегодно по сезонам для определения химизма, питательности, содержания вредных и отравляющих веществ.

63. В камеральный период производится обработка всех собранных в полевой период материалов (данных, сведений) и результаты представляются в виде таблиц, графиков и текстового материала.

Параграф 2. Наблюдения на полигонах

64. Наблюдения на полигонах проводятся для получения сведений о ежегодных запасах пастбищных кормов и оперативного составления сезонных карт продуктивности природных кормовых угодий.

65. Наблюдения на полигонах осуществляются одновременно: наземные и аэрофотометрические.

66. Участок для полигона подбирается с учетом определенного типа ландшафта или нескольких типов, характерных для изучаемой природной зоны. Площадь полигона зависит от сложности растительного покрова (до 50 квадратных километров). Выбор площади для наблюдений осуществляется на основании изучения сведений (данных) геоботанических изысканий.

67. Для выявления современного состояния растительного покрова на полигоне проводится переобследование или корректировка в масштабе предыдущей съемки, на основании которой подбираются ключевые участки. Съемка ключевого участка, площадь которого 0,5-1 га до 100 га, производится в масштабе 1:2000 ежегодно. На ключевом участке определяют делянки для наблюдений 30 х 50 м.

68. Мониторинг растительного покрова на полигонах подразделяется на три периода: подготовительный, полевой, камеральный.

69. В подготовительный период изучаются имеющиеся материалы, анализируется состояние растительного покрова в разные годы съемки,

70. В полевой период:

1) производится картографирование территории путем анализа состава, структуры и взаимосвязи природных комплексов с распознанием их на аэрофотоснимках по всей совокупности дешифровочных признаков;

2) выделяются ключевые участки для сезонных наблюдений на основании проведенного ландшафтного районирования;

3) на ключевых участках производится отчуждение растительной массы до основания и на высоте среза 2-3 см в фазах активной вегетации, начала выгорания, полного выгорания, повторного возобновления вегетации на площадках 4-10 квадратных метра;

4) в зависимости от сложности растительного покрова, на каждой делянке (общее количество наблюдаемых делянок – 20-30) проводятся фотометрические измерения, краткое описание (рельеф, почвы, растительность) и определяются проективное покрытие, высота растений, урожайность в сухом виде с разделением массы на зеленую, пожелтевшую и сохраняющуюся в травостое в сухом состоянии;

5) участки ежегодно картируются в масштабе 1:25000 - 1:10000;

6) устанавливается ландшафтная структура растительного покрова и выделяются контуры картируемого участка;

7) проводится детальное изучение и описание растительного покрова контуров (структура, состав, физиономичность, деградированность, культуртехническое состояние).

71. В полевой период изучаются и устанавливаются следующие параметры урожайности:

1) процентное соотношение общей фитомассы и поедаемой ее части;

2) процент участия в общей растительной массе вредных и недоедаемых растений;

3) сезонная динамика кормовой массы.

В полевой период проводятся специальные наземные фотометрические работы:

1) заложение профилей фотометрических съемок;

2) выбор площадок для фотометрирования;

3) замеры параметров урожайности фотометром;

4) срез фитомассы на 30-40 площадках;

5) разбор растений по группам;

6) сушка, взвешивание сырой и сухой массы.

72. В камеральный период составляется геоботаническая карта. На ее основе изготавливаются оперативные карты запаса кормов по сезонам и отчет в виде табличного материала (в первый год начала работ готовится краткая характеристика объекта наблюдений).

Параграф 3. Исследования на профилях

73. Профили закладываются для выявления общей закономерности и анализа влияния комплекса антропогенных факторов, характеристики продуктивности природных кормовых угодий в разрезе климатических зон, поясов и многообразия форм рельефа в направлении север-юг.

74. Протяженность и ширина профиля устанавливается в зависимости от конкретных условий (ориентировочно ширина – 1 км, длина – не более 600 км).

75. Если на территории области ранее были проложены профили, то закладка производится по тому же створу.

76. Картографирование профиля выполняется в масштабе 1:50000.

77. По всей длине створа в каждой зоне или поясе выбирают 3-5 ключевых участков (отрезок профиля) на характерных типах природных кормовых угодий, съемка на них производится в масштабе 1:10000. Общая площадь ключевых участков составляет 20-30% изучаемой территории.

78. Изучение состава, структуры, продуктивности с одновременным исследованием экологических условий и результатов антропогенного влияния производится путем картографирования всего профиля в целом (1 раз в 3-5 лет) и ключевых участков ежегодно в середине каждого сезона.

Параграф 4. Исследования на постоянных маршрутах и точках опорных описаний

79. Постоянные маршруты и точки опорных описаний закладываются в широтном направлении для изучения структуры динамики урожайности типов природных кормовых угодий, характера их использования, выявления территорий, требующих особой охраны, определения современного состояния видового состава наиболее ценных типов кормовых угодий.

80. Под наблюдение отбираются типы природных кормовых угодий на равнинных территориях и в мелкосопочнике, отражающие региональные или зональные признаки, в горах – типы вертикального поясного значения, учитывающих площадь распространения типа кормового угодья. На выбранных для наблюдения контурах в количестве от 5 (пяти) до 10 (десяти) производятся опорные описания и они фиксируются на фотопланах в масштабе 1:50000, 1:25000. Маршрут наносится на областную и районные карты (планы, схемы), где отмечается окончательное местоположение стационаров профилей, полигонов, точек опорных описаний.

81. Работы по заложению постоянных маршрутов и проведению на них изысканий разделяются на три этапа: подготовительный, полевой, камеральный.

82. В подготовительный период анализируются материалы обобщения. Намечается маршрут рекогносцировочного объезда территорий, намеченных для размещения стационаров, полигонов, профилей, опорных описаний. Подбираются изыскательские материалы, фотопланы, поконтурные ведомости, бланки геоботанических описаний по ходу маршрута.

83. В полевой период в первый год работы на постоянном маршруте производится определение местоположения стационаров, полигонов, профилей и нанесение их на фотопланы. Постоянный маршрут выполняется ежегодно каждый сезон (весна, лето осень). На точках опорных описаний в намеченных контурах производится описание всех типов кормовых угодий для составления сравнительной характеристики в зависимости от погоды и сезона. По ходу маршрута ведется полевой дневник, где фиксируются все изменения в растительном покрове: общее состояние, хозяйственное использование.

84. В камеральный период на схему области или района переносится маршрут, намеченные участки для стационаров, полигонов, профилей, точек опорных описаний. Все отобранные участки фиксируются на планшетах крупного масштаба. Описанные на опорных точках контуры оформляются в картотеку.

Приложение 1 к Методике по проведению мониторинга земель

Состав природных зон на территории Республики Казахстан

Номера природных зон, провинций, округов	Природные зоны, провинции, округа
1	2
І І-1 І-1-1	Лесостепная зона: Провинция Западно-Сибирская Округ: Северо-Ишимский
ІІ ІІ-1 ІІ-1-1 ІІ-2 ІІ-2-1 ІІ-2-2 ІІ-2-3 ІІ-2-4 ІІ-2-5 ІІ-2-6 ІІ-2-7 ІІ-2-8 ІІ-3 ІІ-3-1	Степная зона: Провинция Заволжская Округ: Илекский Провинция Северо-Казахстанская Округа: Зауральский Ишимский Костанайский Шаглытенизский Прииртышский Кокшетауский Степняковский Атбасарский Провинция Предалтайская Округ: Предалтайский
ІІІ ІІІ-1 ІІІ-1-1 ІІІ-1-2 ІІІ-1-3 ІІІ-1-4 ІІІ-1-5 ІІІ-2 ІІІ-2-1 ІІІ-2-2 ІІІ-2-3 ІІІ-2-4 ІІІ-2-5 ІІІ-2-6 ІІІ-2-7 ІІІ-2-8 ІІІ-2-9 ІІІ-2-10 ІІІ-2-11 ІІІ-3 ІІІ-3-1	Сухостепная зона: Провинция Заволжская Округа: Уральский Северо-Прикаспийский Верхне-Предуральский Нижне-Предуральский Мугалжарский Провинция Центрально-Казахстанская Округа: Зауральский Северо-Торгайский Средне-Торгайский Атбасарский Тенгизский Карагандинский Селеты-Шидертинский Экибастузский Ерейментау-Каркаралинский Прииртышский Западно-Кулундинский Провинция Предалтайский Округ: Калбинский
ІV ІV-1 ІV-1-1 ІV-1-2 ІV-2 ІV-2-1 ІV-2-2 ІV-2-3 ІV-2-4 ІV-3 ІV-3-1	Полупустынная зона: Провинция Прикаспийский Округа: Северо-Каспийский Уральский Провинция Центрально-Казахстанская Округа: Южно-Торгайский Улытау-Сарысуйский Кызылтасский Чаган-Чарский Провинция Зайсанская Округ: Зайсанский
V V-1 V-1-1 V-1-2 V-1-3 V-1-4 V-1-5 V-1-6 V-2 V-2-1 V-2-2 V-2-3 V-2-4 V-2-5 V-2-6 V-2-7 V-2-8 V-2-9 V-2-10	Пустынная зона: Провинция Арало-Каспийская Округа: Нарынский Эмбенский Приморский Бузачинский Мангышлакский Устюртский Провинция Арало-Балхашская Округа: Приаральский Сарысуйский Северо-Балхашский Средне-Сырдарьинский Кызыл-Кумский Сырдарьинский Бетпакдалинский Муюнкумский Прибалхашский Балхаш-Алакульский
VІ VІ-1 VІ-1-1 VІ-1-2 VІ-1-3 VІ-1-4	Предгорно-пустынно-степная зона: Провинция Южно-Казахстанская Округа: Западно-Каратауско-Киргизский Центрально-Заилийский Джунгарский Тарбагатайский
VІІ VІІ-1 VІІ-1-1 VІІ-1-2	Субтропическая пустынная зона: Провинция Среднеазиатская Округа: Южно-Устюртский Верхне-Сырдарьинский
VІІІ VІІІ-1 VІІІ-1-1 VІІІ-1-2	Суптропическо-предгорно-пустынная зона: Провинция Среднеазиатская Округа: Арысь-Туркестанский Чардаринский
ІX ІX-1 ІX-2 ІX-3 ІX-4	Среднеазиатская горная зона: Округа: Западно-Тяньшанский Северо-Тяньшанский Джунгарский Саур-Тарбогатайский
X X-1	Южно-сибирская горная зона: Округ: Алтайский

	Приложение 2 к Методике по проведению мониторинга земель

Ведомость определения почвенных доминантов области

Область ___________________________
Сельскохозяйственное угодье ______________________
Площадь сельскогохозяйственного угодья ______________
Зона (подзона)_______________
Провинция _________________
Период почвенного обследования ___________

№ п/п	Наименование и индекс доминирующих почвенных разновидностей	Сельский округ распространения доминанта	Источник информации, масштаб съемки	Год почвенного обследования	Номера почвенных контуров	Площадь почвенных контуров, гектар	Площадь почвенной разновидности по области, гектар	Удельный вес почвенной разновидности по сельскохозяйственному угодью, процент
1	2	3	4	5	6	7	8	9

	Приложение 3 к Методике по проведению мониторинга земель
	Форма

Акт отбора ключевого участка, стационарных и полустационарных пунктов наблюдений

На основании обобщения и анализа данных (сведений) почвенных исследований прошлых лет отобран ключевой участок, стационарных и полустационарных пунктов наблюдений _____________________________________________________ :
(наименование сельского округа, района, области)

Управление, бригада	Номер севооборота	Тип севооборота	Номер поля	Площадь участка, гектар	Доминирующая почвенная разновидность

__________ _________ _ ______________________________________
(должность) (подпись) (фамилия, имя, отчество (при его наличии)
собственника или землепользователя)
__________ _________ ________________________________________
(должность) (подпись) (фамилия, имя, отчество (при его наличии)
представителя уполномоченным органом по
земельным отношениям района)
__________ _________ ________________________________________
(должность) (подпись) (фамилия, имя, отчество (при его наличии)
представителя исполнителя работ)

	Приложение 4 к Методике по проведению мониторинга земель
	Форма

Паспорт стационарного (полустационарного) пункта наблюдений

Дата заложения "___" ________________ 20_ года
1. Код пункта наблюдения, координаты: _____________________________________________
__________________________________________________________________________
2. Название сельского округа, землепользователя или собственника земельного
участка:_______________
__________________________________________________________________________
3. Природно-климатическая зона, подзона, провинция, округ: _____________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
4. Характеристика рельефа местности (макро-, мезо-, микрорельеф): _______________
_________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
5. Глубина залегания грунтовых вод и их минерализация: +_______________________
__________________________________________________________________________
6. Вид сельскохозяйственного угодья и его использование: _______________________
__________________________________________________________________________
7. Применяемые удобрения и гербициды, химические вещества, нормы и сроки их
внесения: _______________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
8. Источники загрязнения, не связанные с сельскохозяйственным
производством: ______________
__________________________________________________________________________
9. Вид и степень развития негативных процессов: _______________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
10. Полное название почвы: _________________________________________________
__________________________________________________________________________
11. Характеристика почвообразующей и подстилающей породы: __________________
__________________________________________________________________________
12. Рекомендуемые мероприятия по рациональному использованию и охране
земель: _________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
13. Показатели, характеризующие современное состояние почв площадки (примерный перечень):
1) глубина вспашки (Ап) – ___ сантиметра (далее – см)
2) мощность гумусовых горизонтов А+В1, __ см
3) содержание гумуса в Ап/слое 0-30 см – ___ процентов (далее – %)
4) содержание валового азота в Ап/слое 0-30 см – ___ %
5) содержание валового фосфора в Ап/слое 0-30 см –____ %
6) содержание валового калия в Ап/слое 0-30 см – ___ %
7) содержание гидролизуемого азота в Ап/слое 0-30 см – ___миллиграмм (далее –
мг)/100 грамм (далее –г)
8) содержание подвижного фосфора в Ап/слое 0-30 см –___ мг/100 г
9) содержание подвижного калия в Ап/слое 0-30 см –___ мг/100 г
10) плотность сложения Ап –___ г/см3
11) плотность сложения подпахотного горизонта – ___г/см3
12) емкость поглощения (сумма поглощенных оснований) в В1 – __мг-экв/100 г.
13) процент поглощенного натрия от емкости в В1 –__ % от суммы поглощенных
оснований (емкости поглощения)
14) механический состав Ап –
15) содержание химических загрязняющих веществ в Ап (по каждому загрязняющему
веществу) – __мг/кг
16) глубина залегания верхнего солевого горизонта – __см
17) тип засоления верхнего солевого горизонта – __
18) содержание солей в верхнем солевом горизонте – ___% Паспорт составил
__________________________________________________________________________
(фамилия, имя, отчество (при наличии))

Приложение 5 к Методике по проведению мониторинга земель

Ведомость морфологических, физико-химических и агрохимических свойств почв стационарных и полустационарных пунктов наблюдений

Номер стационарного пункта наблюдения (полустационарного пункта наблюдения) ________
Код стационарного пункта наблюдения (полустационарного пункта наблюдения) __________
Координаты ____________
Почвенная зона (подзона) _________________
Провинция _________________________
Дата заложения площадки _____________________

Индекс почвенной разновидности	Генетические горизонты													Глубина отбора образцов, см		Морфологические, физико-химические и агрохимические свойства
	Номер разреза		Индекс	А1 (Апах) +В1, сантиметр (далее – см)						глубина залегания, см						Гумус, (далее - %)		валовые, %								подвижные, мг/100 г.
										азот								фосфор			калий		гидролиз. азот			фосфор		калий
																															расчет слои, см
1	2		3	4						5				6		7		8			9		10			11		12			13
			А1 (Апах)
			В1
			В2
			ВС
			С
										0-30
										0-50
										50-100
										0-100
										100-200
Морфологические, физико-химические и агрохимические свойства
СаСО3 , %						Гипс, %			Емкость поглощения (сумма поглощенных оснований ), мг-экв/100 г.										Поглащенные катионы, мг-экв/100 г.
																			кальций						магний					натрий
14						15			16										17						18					19
рН водный		сумма солей, %			тип засоления		Фракции механического состава, %					уровень грунтовых вод, м			минерализация грунтовых вод, %		объемный вес при ЕВ, г/см3			содержание тяжелых металлов, химических веществ
							<0,001				<0,01
20		21			22		23				24	25			26		27			28				29			30		31			32
содержание остаточных количеств пестицидов
33								34					35									36

	Приложение 6 к Методике по проведению мониторинга земель
	Форма

Наблюдаемые показатели мониторинга земель по годам наблюдений со дня заложения пункта наблюдения (площадки)

Код пункта наблюдения (площадки) _____________

Контролируемые показатели
Мощность гумусовых горизонтов Ап+В1, сантиметр (далее – см)
Содержание гумуса в Ап/слое 0-30 см, процент (далее – %)
Валовый азот в Ап/слое 0-30 см, %
Валовый фосфор в Ап/ слое 0-30 см, %
Валовый калий в Ап/слое 0-30 см, %
Гидролизуемый азот в Ап/слое 0-30 см, миллиграмм (далее – мг) на 100 грамм (далее – г)
Подвижный фосфор в Ап/слое 0-30 см, мг на 100 г
Подвижный калий в Ап/слое 0-30 см, мг на 100 г
Емкость поглащения в В1, мг-экв. на 100 г
Поглощенный натрий в В1, мг-экв. на 100 г
Углекислота карбонатов (СаСО3) в Ап/слое 0-30 см, %
Верхняя граница распространения водорастворимых солей, см
Химизм засоления верхнего засоленного слоя
Содержание водно-растворимых солей в верхнем засоленном слое, %
Плотность сложения в Ап/слое 0-30 см, г/см3
Плотность сложения в подпахотном горизонте, г/см3

	Приложение 7 к Методике по проведению мониторинга земель
	Форма

Ведомость по формированию территориально-зональной сети мониторинга земель республики и проведение на них повторных наблюдений

Наименование области	Существующие на начало отчетного года		Заложено новых в отчетном году		Стало на конец отчетного года		Проведено повторных наблюдений в отчетном году
	стационарные пункты наблюдения	полустационарные пункты наблюдения	стационарные пункты наблюдения	полустационарные пункты наблюдения	стационарные пункты наблюдения	полустационарные пункты наблюдения	стационарные пункты наблюдения	полустационарные пункты наблюдения
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Всего: