"Жануарлар дүниесін пайдалануға арналған биологиялық негіздеме дайындау қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрінің 2014 жылғы 4 сәуірдегі № 104-Ө бұйрығына өзгеріс енгізу туралы

Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 18 қазандағы № 662 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2022 жылғы 20 қазанда № 30245 болып тіркелді

      БҰЙЫРАМЫН:

      1. "Жануарлар дүниесін пайдалануға арналған биологиялық негіздеме дайындау қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрінің 2014 жылғы 4 сәуірдегі № 104-Ө бұйрығына (нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне № 9307 болып енгізілді) мынадай өзгеріс енгізілсін:

      көрсетілген бұйрықпен бекітілген Жануарлар дүниесін пайдалануға арналған биологиялық негіздеме дайындау қағидалары осы бұйрыққа қосымшаға сәйкес жаңа редакцияда жазылсын.

      2. Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің Балық шаруашылығы комитеті заңнамада белгіленген тәртіппен:

      1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

      2) осы бұйрық ресми жарияланғаннан кейін оны Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің интернет-ресурсында орналастырылуын;

      3) осы бұйрық мемлекеттік тіркелгеннен кейін он жұмыс күні ішінде осы тармақтың 1) және 2) тармақшаларында көзделген іс-шаралардың орындалуы туралы мәліметтерді Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің Заң қызметі департаментіне ұсынуды қамтамасыз етсін.

      3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының Экология, геология және табиғи ресурстар вице-министріне жүктелсін.

      4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасы Экология,
геология және табиғи ресурстар министрі
С. Брекешев

  Қазақстан Республикасы
Экология, геология және
табиғи ресурстар министрі
2022 жылғы 18 қазандағы
№ 662 Бұйрыққа
қосымша
  Қазақстан Республикасы
Қоршаған орта және су
ресурстары министрлігінің
2014 жылғы 4 сәуірдегі
№ 104-Ө бұйрығымен
бекітілген

Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындау қағидалары

1–тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындау қағидалары (бұдан әрi – Қағидалар) "Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 9–бабы 1–тармағының 11) тармақшасына сәйкес әзірленді және жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негiздеме (бұдан әрi – биологиялық негiздеме) дайындаудың тәртiбiн айқындайды.

      2. Осы Қағидаларда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:

      1) аборигендік түрлер – аталмыш аймақта байырғыдан бері тұрып келе жатқан түрлер;

      2) ау көзі – жіптен құрылған көп бұрыш түріндегі аудың бірнеше рет қайталанатын элементі;

      3) аулау – көрсетілген өлшем бірлігінде жылдық өнімнің көлемі;

      4) бақылау үшін аулау – ихтиофаунаның жай–күйін бақылау, балық ресурстарын және басқа да су жануарларының өсімін молайту тиімділігін, шабақтардың өнімділігін, су айдындарының балық өнімділігін айқындау мақсатында балық ресурстарын және басқа да су жануарларын аулау;

      5) балық аулау – балық ресурстарын және басқа да су жануарларын аулау;

      6) балық аулаушы – Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен әуесқойлық (спорттық) балық аулау құқығын алған жеке тұлға;

      7) балық өнімділігі – балық аулау алқаптарының аудан бірлігіне шаққанда ұзақ уақыт бойы балық аулау алқаптарында өмір сүре алатын, қорек ресурстарын пайдалана алатын және олардың табиғи өсімін қамтамасыз ететін балық саны (биомассасы);

      8) балық өсіру–биологиялық негіздеме – жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы ғылыми ұйымдар жүргізілген зерттеулер мен қолда бар ғылыми деректерді, сынақтан өткізілген технологияларды және табиғи және акваөсіру қажеттіліктері үшін бейімделген су айдындарының жай–күйі мен әлеуетін бағалау жөніндегі басқа да іс–шараларды, су айдындарын, түрлердің биология ерекшеліктерін, өсіру технологияларын, ветеринариялық–санитариялық талаптарды, қорек рецептурасын және қоректендіру режимін, табиғи қоректік базаның әлеуетін арттыруды, сондай–ақ өсімін молайтуды және балық жіберуді ұйымдастыруды кешенді бағалауды қамтитын, балықтар мен басқа да су жануарларын жасанды өсіру жөніндегі өзге де тәсілдерді зерделеу нәтижесінде әзірлеген ғылыми негізделген ұсынымдар кешені;

      9) балық өсіру материалы – балық өсіру объектісіне қарай, су айдындарына балық жіберуге арналған дернәсілдер, құртшабақтар, шабақтар және балықтардың жасына байланысты басқа да топтары;

      10) балық ресурстары және басқа да су жануарлары – өсімдіктерді қоспағанда, сулы ортада мекендейтін барлық жануардың жалпы жиынтығы, оның ішінде су биологиялық ресурстары;

      11) балық ресурстарын және басқа да су жануарларын мемлекеттiк басқарудың бассейндiк принципi (бұдан әрi – бассейндiк принцип) – жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану саласындағы уәкілетті орган әкiмшiлiк–аумақтық бөлiнiсiне қарамастан қолданатын, балық ресурстарының және басқа да су жануарларының өсiмiн молайту мен өрiс аудару ерекшелiктерi ескерiлген, балық шаруашылығы су айдындарындағы және (немесе) учаскелерiндегi балық ресурстарын және басқа да су жануарларын басқарудың бiртұтас жүйесi;

      12) балық ресурстарының мониторингі – келеңсіз процестердің салдарын реттеу, алдын алу және жою мақсатында балық популяциясының және олардың қоректік қорының қамтамасыз етілуінің жай-күйін бақылау, бағалау және болжау жүйесі;

      13) балық шаруашылығы объектісі – балық өсіру және балық аулау мақсатында пайдаланылатын су объектілері;

      14) балық шаруашылығының түрлері – өнім субъектісінің шаруашылық-құқықтық дәрежесі бойынша балық аулау барысында бөлінуі (кәсіпшілік, әуесқой (спорттық), ғылыми–зерттеу, бақылаулық, мелиоративтік, өсімін молайту, эксперименттік);

      15) балық шаруашылық су айдындары және (немесе) учаскелері – балық ресурстарын және басқа да су жануарларын аулау, өсіру және көбейту үшiн пайдаланылатын немесе пайдаланылуы мүмкiн не олардың қорларының өсiмiн молайту үшiн маңызы бар су айдындары не олардың бөліктері (өзендер және оларға теңестiрiлген каналдар, көлдер, сулы–батпақты алқаптар, су қоймалары, тоғандар және басқа да iшкi су айдындары, аумақтық сулар), сондай–ақ теңiз сулары;

      16) балықтарға арналған қоректік гидробионттардың қалдық биомассасы – балықтар қоректенгеннен кейін ихтиофаунамен пайдаланылмаған қоректік гидробионттардың биомассасы;

      17) балықтардың абсолюттік саны – осы немесе басқа әдіспен анықталған суайдынындағы балықтардың жиынтық саны;

      18) балықтың жасы – өмірінің толық жасының саны арабтың санымен, құртшабақтың жасы – 0+ белгіленеді;

      19) балықтың мекендеу ортасы – балық табиғи еркіндік жағдайында мекендейтiн табиғи су ортасы (су объектісі);

      20) биологиялық негiздеме – жануарлар дүниесiн пайдалануға, жануарлар дүниесi объектілерінің рұқсат етілген аулау мөлшерін анықтауға, сондай-ақ жануарлар дүниесiнiң объектiлерi мен олардың мекендеу ортасына ықпал етуге қабілетті қызметке арналған ғылыми негiзделген қорытынды;

      21) ғылыми – зерттеу бойынша аулау – жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласында ғылыми – зерттеуді жүргізу мақсатта балық ресурстары мен өзге де су жануарларын аулау;

      22) есептеу – олардың парамертлері мен жағдайын фиксациялау үшін нысандарды басқару бөлігі, есеп ведомосының (кестелерде) жиналған мәліметтері: бухгалтерлік, бюджеттік, жылдам мониторингілік, кадастрлық – жинағы, статистикалық;

      23) жалпы қор – қордағы дарақтардың жалпы саны (биомассасы);

      24) жануарлар дүниесі мониторингі – жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы мемлекеттік басқару және биологиялық әртүрлілікті сақтау мақсатында жануарлар дүниесі объектілерінің жай-күйі мен динамикасын байқау, бағалау және болжау жүйесі;

      25) жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану саласындағы уәкiлеттi мемлекеттік орган – жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану саласындағы басшылықты, сондай-ақ, өз өкілеттіктері шегінде салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;

      26) жынысқа жетілудің орташа жасы – дарақтардың кем дегенде 50% жынысқа жетілетін, жасы;

      27) кадастр (реестр) – жүйеленген, мониторинг негізінде арнайы құрылғын мемлекет қорының негізгі көрсеткіштерінің жиынтығы және олардың орналасу жері, мөлшері, сапасы, бағасы, кірісі жайлы мәліметтерді құрайды;

      28) кәсіпшілік балық аулау – балық ресурстарын және басқа да су жануарларын бір мезгілде көп мөлшерде аулауға мүмкіндік беретін аулау құралдарымен балық ресурстарын және басқа да су жануарларын олардың табиғи мекендеу ортасынан алуды қамтамасыз ететін кешенді процесс;

      29) кәсіпшілік қысым – балық ресурстарын және басқа да су жануарларын аулауға тікелей бағытталған, оның ішінде бекітілген балық шаруашылығы су айдындарында және (немесе) кәсіпшілік балық аулауды жүргізуге арналған учаскелерде рұқсат етілетін аулау құралдары мен техникалық құралдарының, жүзу құралдарының, балықшылардың санын қамтитын өндірістік операциялардың көлемі;

      30) кәсіпшілік қор – дербес кәсіпшілік маңызы бар популяция немесе уақыт жағынан орнықты, оның кеңістіктегі оқшауланған бөлігі;

      31) кәсіпшілік өлшем – аулауға жіберілетін биологиялық су нысанының төменгі өлшемі. Балықтың кәсіпшілік өлшемі тұмсығының жоғарғы жағынан құйрық қанатының орталық негізінен дейін өлшеумен анықталады. Аналықтарының 50% жынысқа жетілуі жүріп жатқан жастық топтағы балықтың дене ұзындығының орташа өлшеміндей анықталады;

      32) кездейсоқ ауланым – рұқсаттарда көрсетілмеген балықтар мен басқа да су жануарлары түрлерінің дара нұсқалары және (немесе) белгіленген кәсіпшілік мөлшерден кішірек балық түсетін ауланымның бір бөлігі;

      33) қор бірлігі – су айдынындағы кәсіпшілік пайдаланудың нысаны ретінде өзіндік маңызы бар балық түрінің жалпы қорының кеңістіктегі – жүйелі бөлігі;

      34) қорықшы – бекiтiлiп берiлген аңшылық алқаптар мен балық шаруашылығы су айдындарында және (немесе) учаскелерiнде жануарлар дүниесiн қорғауды жүзеге асыратын қорықшылық қызметтің арнайы уәкілеттік берілген тұлғасы;

      35) қорықшылық қызмет – аңшылық және балық шаруашылығы субъектілерінің бекiтiлiп берiлген аңшылық алқаптар мен балық шаруашылығы су айдындарында және (немесе) учаскелерiнде жануарлар дүниесiн қорғау функцияларын жүзеге асыратын құрылымдық бөлiмшесi;

      36) реестр – қандай да болмасын бір нысанның жазбасы, тізімі (мүлік тіркемесі);

      37) сервитут – аңшылық және балық шаруашылықтарының мұқтаждары үшін бөгде біреудің жер учаскесі мен су объектісін, оның ішінде бекітіліп берілген балық шаруашылығы су айдынын және (немесе) учаскесін шектеулі түрде мақсатты пайдалану құқығы;

      38) су айдындарына балық жіберу – өз өсімін өзі молайтатын популяцияларды жасау, балықтардың бағалы, сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлерін сақтау және (немесе) тауарлы өнім алу мақсатында су айдындарына және (немесе) учаскелерге балық өсіру материалы мен балықтар жіберу;

      39) су айдындарының қабылдау сыйымдылығы – су айдындарының экожүйесінің басқыншы түрдің тіршілігін және өзін-өзі көбейтетін популяцияның қалыптасуын (немесе дамудың белгілі бір кезеңдерінде даралардың тірі қалуы), сондай-ақ су айдындардағы балықтардың кәсіпшілік саны мен таралу аймағының жеткілікті мөлшерін қамтамасыз ету мүмкіндігі. Су айдындарының қабылдау сыйымдылығы қоныстанушының тіршілік етуі үшін қолайлы физикалық-химиялық ортасы, жем қоры, сондай–ақ қауымдастықты ұйымдастыру құрылымы мен деңгейі бар биотоптың көлемімен анықталады;

      40) су биологиялық ресурстары – аумақтық суларда, балық аулау аймағында және ортақ су кеңістігінде мекендейтін балықтар, моллюскалар, шаян тәрізділер, сүтқоректілер және су жануарлары мен өсімдіктерінің басқа да түрлері;

      41) су нысанының мониторингісі нысандар жағдайының көрсеткіштерін бақылау: гидрологиялық, гидрогеологиялық, гидрогеохимиялық, санитарно-химиялық, микробиологиялық, паразиттік, радиологиялық және токсикологиялық;

      42) су объектілерінің морфометриялық көрсеткіштері – жер бедері пішіндерінің сандық сипаттамалары: сызықтық, аумақтық, көлемдік (тереңдік, орташа тереңдік, жағалау сызығының сипаты және басқалары);

      43) су объектісінің бассейні – су айдыны мен су ағысының гидрологиялық байланыстағы су жинайтын ауданы;

      44) уылдырық шашушы қор – қордағы жынысқа жетілген дарақтардың саны (биомассасы);

      45) ұрпақ (генерация) – бір уылдырық шашу кезеңінде туған балықтар дарақтарының жиынтығы;

      46) шаруашылық мониторинг – экономикалық нысандарды үзіліссіз бақылау, мотивация, бақылау, организация, болжам, кадастр, мониторингті қоса басқарманың құрамдас бөлігіндей олардың іс–әрекетінің талдауы;

      47) шектi рұқсат етілген аулау (бұдан әрі – ШРА) – қордың жағдайы мен эксплуатациясы мақсатында, биологиялық есеппен алынған, жылдық аулаудың ғылыми–негізделген мөлшері;

      48) МSY тұжырымдамасы – бұл қорды басқару және оның жабайы гидробионттар популяциясын кәсіпшілік пайдаланудағы негізгі мақсаты көпжылдық ауланымды барынша арттыру болып табылады;

      49) LC50 – таралымдағы балықтардың 50 пайызы кәсіпшілікпен алынатын балық ұзындығы.

      LM50 – таралымдағы балықтардың 50 пайызы жыныстық жасқа жететін ұзындық.

      3. Биологиялық негiздемені дайындау келесі мақсаттарда жүзеге асырылады:

      1) жануарлардың түрлерiн санаттарға жатқызу және оларды жануарлар дүниесiнiң бiр санатынан басқасына ауыстыру;

      2) балықтарды және жануарлар дүниесінің басқа объектілерін алып қоюдың шектi рұқсат етілген көлемiн айқындау;

      3) жануарлар дүниесiнiң санын реттеу;

      4) жануарлар дүниесiн интродукциялау, реинтродукциялау және будандастыру;

      5) жануарлар дүниесі объектілерін, олардың бөліктері мен дериваттарын пайдалануға шектеулер мен тыйым салу, оларды пайдалану орындары мен мерзімдерін белгілеу;

      6) жануарлар мен олар мекендейтiн ортаға шаруашылық және өзге қызметтiң әсерiн айқындау;

      7) акваөсіру және тауарлы балық өсіру;

      8) балық шаруашылығы су айдындарын және (немесе) учаскелерін ерекше құнды объектілерге жатқызу, олардың шекараларын белгілеу;

      9) балық шаруашылығы су айдынында және (немесе) учаскесінде балық шаруашылық мелиорациясын жүргізу;

      10) балық шаруашылығы су айдынында және (немесе) учаскесінде балық ресурстарының және басқа да су жануарларының кәсіпшілік қорының деректерін жыл сайын түзетуді жүргізу;

      11) балықтарды және басқа да су жануарларын жерсіндіру;

      12) балық ресурстарын және басқа да су жануарларын қоспағанда, жануарлар түрлерінің өсiмiн молайту.

      4. Балық ресурстары мен басқа да су жануарларын алып қоюдың шекті рұқсат етілген көлемін айқындау осы Қағидаларға сәйкес жүзеге асырылады.

2–тарау. Биологиялық негiздемені дайындау

      5. Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негіздеме бір жыл ішінде жануарлардың өткен жылдағы санын есепке алу материалдары, жануарлар дүниесі объектілерінің және олар мекендейтін ортаның мониторингі және ғылыми зерттеулер негізінде дайындалады.

      Халықаралық және республикалық маңызы бар су айдындарында балық ресурстары мен басқа да су жануарлары үшін биологиялық негіздеме дайындауды ғылыми және (немесе) ғылыми–техникалық қызмет субъектілері ретінде аккредиттелген және уәкілетті органмен берген тиісті аккредиттеу саласымен (зерттелетін параметрлер мен объектілер бойынша) аккредиттеу аттестаты бар тиісті жеке және заңды тұлғалар жүзеге асырады.

      Жергілікті маңызы бар су айдындары бойынша балық ресурстары мен басқа да су жануарлары үшін биологиялық негіздеме дайындауды ғылыми және (немесе) ғылыми–техникалық қызмет субъектілері ретінде аккредиттелген заңды және жеке тұлғалар жүзеге асырады.

      Бұл ретте, ауданы 500 (бес жүз) гектардан аспайтын жергілікті маңызы бар су айдындарында шекті рұқсат етілген аулау (ШРА) көлемдерін айқындау үшін кәсіпшілік қорды және алып қоюдың шекті рұқсат етілген көлемдерін сараптамалық бағалау әдісі қолданылуы мүмкін.

      Сараптамалық бағалау әдісінде гидрология, гидрохимия, қоректік базасын, ихтиология, уәкілетті органның аумақтық бөлімшелерінің және балық шаруашылығы субъектілерінің мониторинг деректерін, сондай–ақ биологиялық негіздеме дайындауды жүзеге асыратын ғылыми ұйымдардың қорын және әдеби деректерді пайдалануды көздейді. Бұл ретте, сынама алуды және өлшеулерді жүргізу мақсатында су айдынына экспедициялық шығу міндетті емес.

      6. Биологиялық негіздемеде келесі мәліметтер:

      1) жануарлар дүниесінің объектілері үшін болжамды алу (алып қоюдың шектi рұқсат етілген көлемi) көлемінің негіздемесі және оның жануарлар дүниесi объектiлерiнiң жай–күйiне әсер ету (ықпал ету) болжамы, жануарлар популяциясының тұрақты жай–күйі нормативтерінің болуы, кәсіпшіліктің шектеулері;

      2) жануарлар дүниесі объектілері үшін (балықтан және басқа да су жануарларынан басқа) биологиялық негiздемені әзiрлегенде:

      – объектiлердiң атауы және олардың санаттары;

      – таралу аймағы, санының динамикасы, материалды жинау әдістемесі, есепке алу тәсілдері, есеппен алынған аудан және түрлер бойынша есеп, бірнеше жылғы саны бойынша деректер;

      – болжамды алу учаскесінің шекаралары сипатталған, су бедерінің, өсімдік жамылғысының, гидрологиялық режимнің, климаттың сипаттамасы бар аумақ (акватория);

      қазақ, орыс және латын тілдеріндегі атауы көрсетілген объектiлердiң жай-күйi туралы, орташа өнiмдiлiк пен табиғи өсімін молайтуға қабілеттілік, тұяқты және iрi жыртқыш жануарлар үшiн таралымның жыныстық–жастық құрамы көрсетіледі;

      3) балық ресурстары және басқа да су жануарлары үшін биологиялық негіздемені әзірлегенде:

      – қызметті жүзеге асыру үшін көзделген аумақтағы су объектісі, су айдыны және (немесе) учаскесі;

      – биологияның негізгі ерекшеліктері, карта–схемамен станцияны таңдау негіздемесі, таралу аймағы, санның динамикасы, материалды жинау әдістемесі, есепке алу тәсілдері, есеппен алынған аудан және түрлер бойынша есеп, кәсіпшілік қорын пайдалану ұзақтығына тең, бірақ 5 (бес) жылдан кем емес кезеңдегі балықтардың бір ұрпағының (генерациясы) саны бойынша мәліметтер;

      – болжамды алу учаскесінің шекаралары көрсетілген аумақ (акватория), мекендейтiн ортаның жай–күйi туралы ақпарат (су айдынының гидрологиялық, гидрохимиялық, гидробиологиялық сипаттамасы, тұрақты дамудағы айқындағыштардың жай–күйі және акваөсіру мақсаттары үшін пайдалану мүмкіндіктері);

      – қазақ, орыс және латын тілдеріндегі атауы көрсетілген балық ресурстарының және басқа да су жануарларының жай–күйi туралы, орташа өнiмдiлiк пен табиғи өсімін молайтуға қабiлеттілігі, шығу тегі және кәсіпшілік қоры көрсетіледі;

      4) жануарлар дүниесiн пайдалану үшiн белгiленген шектеулер мен тыйым салуларға, балық аулаудың оңтайлы режимі, мелиоративтік жұмыстарды жүргізу бойынша ұсынымдар көрсетіледі.

      Биологиялық негiздеме диаграммалардан, кестелерден, карта-схемалардан, бейнефотоматериалдардан және тағы басқалардан тұрады.

      7. Жануарлар дүниесінің санатына байланысты биологиялық негіздемені дайындау кезінде осы Қағидалардың 6–тармағында көрсетілген мәліметтерден басқа мынадай қосымша мәліметтер келтіріледі:

      1) жануарлардың сирек кездесетiн және құрып кету қаупi төнген түрлерi – саны, зерттелу дәрежесi, таралуы жөнiндегi көп жылғы деректер;

      2) аңшылық объектiлерi болып табылатын жануарлардың түрлерi – аңшылық алқаптары туралы ақпарат (аңшылық шаруашылығының санаты, ерекше қорғалатын табиғи аумақтың түрi, аңшылық алқаптардың резервтiк қоры), жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi, пайдалану түрi (кәсiпшiлiк, спорттық–әуесқойлық, коллекциялық және ғылыми мақсаттарда) және аңшылық алқаптардың сыйымдылығы (жемшөптiк, ұялық, қорғау факторлары);

      3) балық аулау объектiлерi болып табылатын балық ресурстары және басқа да су жануарлары үшін – балық шаруашылығының су айдындары және (немесе) учаскелерi туралы ақпарат (ерекше қорғалатын табиғи аумақтың түрi, балық шаруашылығы су айдындарының және (немесе) учаскелерiнiң резервтiк қоры, жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi, пайдалану түрi (кәсiпшiлiк, спорттық–әуесқойлық, коллекциялық және ғылыми және өзге де мақсаттарда) және су айдындарының және (немесе) учаскелерiнiң балық өнiмдiлiгi;

      4) аң аулау мен балық аулауды қоспағанда, жануарлардың басқа да шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын түрлерi – жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi және популяцияның лимиттелу факторының болуы;

      5) халықтың денсаулығын сақтау, ауыл шаруашылық және басқа үй жануарларының ауруларынан сақтану, қоршаған ортаға зиянды болдырмау, ауыл шаруашылық қызметiне, балық шаруашылығына елеулi зиян келтiрiлу қаупiнің алдын алу мақсатында саны реттелуге жататын жануарлардың түрлерi – жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi, зиян келтiрудiң ықтимал дәрежесi, келтiрiлген зиян.

      8. Аңшылық және балық аулау объектiлерi болып табылатын жануарларды пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындаған кезде жануарларды аулаудың шектi рұқсат етілген көлемiн айқындау үшiн популяцияның өсiмiн болжау әдiсi пайдаланылады. Кейiннен, әрбір шаруашылықта жануарларды аулаудың көлемiн кәсіпшілік қарсаңындағы есеп алу, олар мекендейтін ортасының мониторингі, алып қоюдың оңтайлы көлемі, климаттық және әлеуметтiк фактор деректерiне арналған түзетумен өзгерту қажет.

      Әзірленетін биологиялық негiздемелер шеңберінде жануарлар дүниесi объектілерін жыл сайынғы мониторингтеу және есепке алу қорытындылары аңшылар мен аңшылық шаруашылығы субъектілері қоғамдық бірлестіктерінің республикалық қауымдастықтарының қатысуымен қаралады.

      9. Арнайы пайдалану кезiнде жануарларды алып қоюдың шектi рұқсат етілген көлемiн есептеу жануарлар дүниесiн пайдаланушылар үшiн биологиялық сан алуандыққа ықтимал зиянды ескере отырып, алудың нормативтері, популяцияның динамикасы мен мекендеу ортасының өзгеру үрдiсiн зерделеудiң объективтi көп жылдық деректерi негiзiнде бөлек жүргiзiледi.

      10. Жануарларды акваөсіру, интродукция, реинтродукция мен будандастыруға арналған биологиялық негiздемені дайындаған кезде келесі мәліметтер көрсетiледi:

      1) түрдің бұрынғы және қазiргi таралу аумағы және сол аумақта мекендейтiн басқа түрлермен ықтимал өзара қатынас туралы;

      2) интродукцияланатын түрлермен өзара әсердi болжау, су жануарлары үшін биотехникалық жұмыс жүргiзу жөнiндегі ұсыныстар; орналастыру материалдарын алған орын; даму сатысы; орналастырудың биологиялық және шаруашылық мақсаттылығы; кәсіпорын құрылысы мен оны күтіп–ұстау жөніндегі есеп (экономикалық); орналастыруға ұсынылған су организмдерінің биологиялық, экологиялық сипаттамалары; орналастыру жүргізу мерзімі, орналасатын объектінің шаруашылық, экономикалық, кәсіпшілік, қоректік және өзге де сипаттамалары, экожүйеге және оның құрамына кіретін құнды объектілерге ықтимал әсері;

      3) жерсіндірілген объектілердің аурулары және олардың жерсіндірілетін су айдының фаунасы мен флорасына және сондағы аудан тұрғындарына ықтимал қауіптілігі, жерсіндіру объектілерінің таза тобын іріктеп алу бойынша ұсынымдар, көзделмеген түрлердің жерсіндірілуінен кепілдемелер;

      4) іс жоспарланған ауданда биоценозға әсер ету бағасы, аумақтың табиғатты қорғау мәртебесі.

      11. Шаруашылық және өзге де қызметтiң жануарлар дүниесi объектiлерi мен олар мекендейтiн ортаға әсерiн айқындаған кезде мекендейтiн ортаның болжамды сипаты мен өзгеру дәрежесi, әсер ету мерзiмi, терiс әсердi азайту үшiн ұсынылып отырған өтемақы шаралары, әртүрлі түрлер мен жүйелiк топтарына әсердi сараптамалық бағалау туралы мәлiметтер келтiрiледi.

      12. Балық ресурстарын және басқа да су жануарларын шектеулі аулау мүмкіндігін есептеу және санын есепке алу тәртібі (бұдан әрі – Есепке алу тәртібі) балық ресурстарын және басқа су жануарларын алып қоюдың шектi рұқсат етілген көлемiн анықтау туралы биологиялық негіздемесін әзірлегенде қолданылады.

      13. Балық ресурстарын және басқа да су жануарларын ерекшеліктерін көрсете отырып есепке алу барлық су айдындарын бойынша жүргізіледі. Аулауды тіркеу жұмысын мүмкіндігінше белсенді аулау құралдарымен (зерттеу және кәсіпшілік лақтырма жылымдар мен тралдар), мүмкіндік болмаса – қойылмалы және ығызба аулармен жүргізу керек. Өзендерде (Жайық, Сырдария, Іле) мекендейтін өрістегіш балықтардың түрлері (бекірелер, өсімдікпен қоректенетіндер, ақмарқа) жаппай уылдырық шашу кезінде зерттеу жұмыстары лақтырмалы жылымдар мен ығызба аулармен, ал басқа өзендерде – қойылмалы және ығызба аулармен жүргізіледі. Каспий теңізінде зерттеулер ғылыми-зерттеулік тралдармен жүргізіледі. Ірі су айдындарында зерттеу нәтижелері кәсіпшілік балық шаруашылығы немесе географиялық аудандар бойынша, ал шағын және орта су айдындарында – жалпы су айдыны бойынша беріледі.

      Республикалық және халықаралық маңызы бар су айдындарында балық санын анықтау нәтижелерінің дұрыстығын тексеру, санын бағалау екі әдіспен жүргізіледі: негізгі және қосалқы.

      14. Алынған нәтижелердің дұрыстығы жиналған материалдың репрезентативтілігімен анықталады. Жалпы жағдайда, егер санақ жасау ауданы су айдыны ауданының 0,05–0,1% кем болмаса, биологиялық талдауға алынған балықтардың саны, әрбір жастық (өлшемдік) топқа (жасына қарай кәсіпшіліктен шығатын және сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген балықтарды қоспағанда) 10–нан 25 данадан кем болмаған жағдайда материал репрезентативті болып саналады. Бұл жағдайда биологиялық зерттеудегі қателіктің көлемі 20% аспайды. Материалдарды статистикалық өңдеу жұмысы жалпыға ортақ құралдар арқылы жүргізіледі.

      15. Есепте су айдынының географиялық және морфологиялық мәліметтері беріледі (географиялық координаттары, ұзындығы, ені, ауданы, жағалауының тілімдері, шөп басуы, тереңдігі және басқа да мәліметтер). Ірі су айдындарында барлық мәліметтер толықтай немесе жеке бөліктермен беріледі. Зерттеуді жоспарлағанда станцияға қойылатын ау негізделіп жасалады, барлық станциялардың географиялық координаттары болуы тиіс.

      16. Балық қорының есебі мен келешектегі аулау болжамы үшін жалғыз ғана тікелей мәліметтері ғана жиналып, талданбайды (балықтың саны мен биологиялық көрсеткіштері), сонымен қатар, көптеген қосымша мәліметтері де қаралады (гидрометеорологиялық жағдайы, гидрохимиясы, гидробиологоясы, ихтиопатологиялық көрсеткіштері, мерзімі мен уылдырық шашу жағдайы, балық шабақтарының өсімі).

      17. Жануарларды алудың шекті рұқсат етілген көлемін есептеу жануарлар дүниесін пайдаланушы үшін жануарлардың санын есепке ала отыра, таралым серпіні үрдісін зерттеудің объективті көпжылдық деректері және биологиялық әртүрлілікке тигізетін ықтимал залалын ескере отырып, тіршілік ету ортасының өзгерісі негізінде бөлек жүргізіледі.

      Жануарлар дүниесі объектілерін алудың шекті рұқсат етілген көлемін есептеу кезінде қорларының жай–күйі қауіпті дәрежеде деп бағаланатын балықтар таралымдары (түрлері) үшін балықтардың биологиялық көрсеткіштері бойынша қордың шекті бағдарлары пайдаланылады, жалпы өлім-жітім коэффициентінің 0,5 қорды алу коэффициенті қолданылады.

      18. Олардың ішінде болжам зерттеулері үшін су деңгейі, ал өзен үшін сондай–ақ, ағын мөлшері маңызды болып келеді. Су айдынында су деңгейінің динамикасын талдау алдыңғы және биылғы жылдары өзгеру тенденциясын және су айдынындағы балық қорының жағдайына әсерін болжауға мүмкіндік береді. Көктем кезінде су деңгейіне қарап балықтың уылдырық шашу жағдайы мен қарқындылығын бағалауға мүмкіндік береді. Гидрологиялық параметрлер кесте немесе график түрінде беріледі.

      19. Қорды зерттеу кезінде гидрохимиялық көрсеткіштер маңызды болып келеді. Олар гидробионттар үшін су ортасының сапасын, оның жақсару немесе нашарлау тенденциясын, балық үшін су айдынының әртүрлі участкелерінде лайықты тіршілік ету ортасын, қырылып қалу құбылыстарын анықтау, ластану салдарынан су ортасының дегредациясының дәрежесін бағалауға мүмкіндік жасайды.

      20. Гидрохимиялық талдауға сынама алу барлық станцияларда жалпыға ортақ әдістемемен жүргізіледі. Сынама судың беткі қабаты мен су түбінің қабатынан алынады (батометр мен сынама алатын жүйенің көмегімен).

      21. Сынама алу кезінде су температурасы – судың беткі жағынан бұлақ көзі, терең жерінен батометрмен өлшенеді. Сонымен қатар, судың сипатын көзбен шолу арқылы жүргізеді (судағы мұнай пленкасын тіркеу, өлген балдырлардың жиналуы, судың лайлануы мен көбіктенуі және басқа да көрсеткіштер).

      22. Суда еріген оттегі құрамын сол орнында кислородомермен, сутегі көрсеткішімен – рН–метрмен анықталады.

      Судың сынамасы әрі қарай талдауға зертханаға жіберіледі:

      – негізгі иондар (кальций, магний, калий–натрий, гидрокарбонаттар, хлоридтер, сульфаттар) және басқа да көрсеткіштер;

      – биогендер (аммоний азоты, нитраттар, нитриттер, фосфаттар).

      23. Су тобының кермектігі сәйкес келетін әдістеме бойынша жүргізіледі. Талдау нәтижесінің балық шаруашылығының шекті рұқсат етілетін концентрациясына (бұдан әрі – ШРК) сәйкестігі жалпыға ортақ әдіспен жүргізіледі. Нәтижелер кесте түрінде беріледі (1–кесте). Нәтиже жалпы су айдыны бойынша және жеке–жеке бөліктері бойынша да көрсетілуі қажет. Көп жылдық зерттеу кезінде жылдар бойынша мәліметтері бар кесте беріледі. Салыстырмалы талдау жүргізіледі. Су айдынының ластануы болған жағдайда келесі негізігі компоненттер бойынша: металдар, мұнай өнімдері, пестицидтер мәліметтер көрсетіледі.

      Кесте 1. Гидрохимиялық зерттеулердің нәтижелері

Күні

Станция немесе учаске

рН (сутектік көрсеткіш)

Ерітілген газдар, миллиграмм/ дециметр3

Биогенді қосылыстар, миллиграмм/ дециметр3

Органикалық заттар, миллиграмм/ дециметр3

Судың минералдануы, миллиграмм/ дециметр3

      24. Балықтың қоректік қоры фитопланктон, зоопланктон, зообентостан, нектобентос, перифитоннан тұрады. Балық қорегінің негізгі элементтері зоопланктон және зообентос болып табылады, қауымдастық құрамы зерттеу болжамдарында қарастырылады. Кейбір су айдындарында балық қорегінде нектобентос маңызды орынды алады. Бұндай су айдындарында нектобентос зерттеледі.

      25. Зоопланктон мен зообентос сынамасы сол бағыттағы жалпыға ортақ әдістеме бойынша алынады. Гидробиологиялық сынама екі биотоптан алынады: жағалық (литораль) және жағадан тыс (пелагиаль, бенталь).

      26. Зоопланктон сынамасы Джеди ауымен вертикальді судың түбінен жоғары қарай тарту арқылы алынады. Зоопланктонның жиналған сынамасы келесі параметрлерді әрі қарай талдау үшін зертханаға жіберіледі:

      түрлік құрамы;

      қауымдастықтың жалпы саны;

      жалпы салмағы;

      доминанттардың құрамы (доминантты топтар мен түрлер);

      негізгі топтар мен түрлердің саны;

      негізгі топтар мен түрлердің салмағы;

      аймақ боынша сандық және сапалық бөлу.

      27. Макрозообентос сынамасы дночерпателімен ашылу ауданы 0,025 метрден2 алынады. Консервирленген сынамасы келесі параметрлерді әрі қарай талдау үшін зертханаға жіберіледі:

      түрлік құрамы;

      қауымдастықтың жалпы саны;

      жалпы салмағы;

      доминанттардың құрамы (доминантты топтар мен түрлер);

      негізгі топтар мен түрлердің саны;

      негізгі топтар мен түрлердің салмағы;

      аймақ бойынша сандық және сапалық бөлу.

      28. Нектобентостың сынамасы ихтиопланктонды конустық аумен немесе бимтралмен алынады. Консервирленген сынамасы келесі параметрлерді әрі қарай талдау үшін зертханаға жіберіледі:

      түрлік құрамы;

      қауымдастықтың жалпы саны;

      жалпы салмағы;

      доминанттардың құрамы (доминантты топтар мен түрлер);

      негізгі топтар мен түрлердің саны;

      негізгі топтар мен түрлердің салмағы;

      аймақ боынша сандық және сапалық бөлу.

      29. Есеп беруде планктон мен зообентостың түрлік құрамы келтірілген – су айдыны балықтарының қоректік қоры, сапалық өзгерістеріне баға беру (түрлік құрамының динамикасы, доминанттардың ауысуы) (2–кесте).

      Кесте 2. Зоопланктонның таксономиялық құрамы мен кездесу жиілігі

Таксон

Кездесу жиілігі, %

2016

2017

2018

2019

2020

Rotifera












Cladocera












Copepoda






      30. Сандық көрсеткіші (саны, салмағы) алдымен әрбір станцияға жеке-жеке (3–кесте), содан соң жалпы су айдыны бойынша беріледі (4–кесте).

      Кесте 3. Станция бойынша зоопланктонның (зообентос) саны мен салмағының мәні

Зоопланктон тобы

Станция 1

Станция 2

Станция 3

Станция 4

саны, мың дана/метр3

салмағы, миллиграмм/метр3

саны, мың дана/метр3

салмағы, миллиграмм/метр3

саны, мың дана/метр3

салмағы, миллиграмм/метр3

саны, мың дана/метр3

салмағы, миллиграмм/метр3

Rotifera









Copepoda









Cladocera









Барлығы









      Кесте 4. Балықтардың қорегі болатын организмдер қауымдастығының сипаттамасы (планктон мен бентосқа жеке–жеке)

Басты топтар

Саны, мың дана/метр3; мың дана/метр2

Салмағы, миллиграмм/метр3; миллиграмм/метр2







Барлығы:



      31. Су айдынында бірнеше рет бақылау жүргізілген кезде балықтардың қоректік организмдерінің жылдардағы салыстырмалы талдауы жүргізіледі. Экологиялық жағдайының негізгі индексі келтірілген – Шеннона-Уивера, сапробтылығы. Балықтардың қоректенуі бойынша мәліметтер – балықтардың бір кәсіпшілік түрі бойынша (планктофагтар, бентофагтар, жыртқыштар). Балықтардың су айдынында қоректік объектілерімен қамтамасыз етілуін талдау. Балықтың қоректенуін зерттеуде келесідей негізгі параметрлер қарастырылады: қоректік спектрі – желінген қоректің түрлік құрамы, доминанты – қоректің таңдамалы немесе сүйікті нысаны (%), қоректің қалған басқа компоненттерінің маңыздылығы (%), компоненттердің кездесу жиілігі (f, %), балықтың ішегінің толу индексі – балық салмағына желінген қоректің салмағының қатынасы (q).

      32. Зерттеу нәтижелері бойынша балықтың қоректенуі, қоректік қорының жалпы жағдайы, жеке компоненттер бойынша қалдық биомассасын бағалау жүзеге асырылады, су айдынына гидробионттың жаңа түрлерін енгізу арқылы қоректік қорын ұлғайту бойынша ұсыныстар әзірленеді (5–кесте).

      Кесте 5. Су айдындарының қоректік қоры бойынша ұсыныстар

Су қоймасы

Зоопланктон бойынша қоректілігі

Бентос бойынша қоректілігі

Гидробионттардың экологиялық жағдайы

Қоректік омыртқасыздарды жерсіндіру қажеттілігі

Балықтандыру қажеттілігі

Балықты аулау құралдары бойынша ұсыныстар


орташа

орташа

орташа ластану

monodacna colorata

тұқы, өсімдік қоректік балықтар

астыңғы іріктемесі астында дельдік жапқышы бар лақтырма жылымның арнайы жабдықтарын қолдану

      33. Ихтиоценоз үшін үлкен қауіпті балық аурулары тудырады (эпизоотилар). Олар су айдынында балық қорына зиянын тигізіп, балық шаруашылығына шығын әкеледі. Сондықтан қорды зерттеу кезінде су айдынының эпизоотиялық жағдайын қадағалау қажет. Әсіресе, описторхоз, диграммоз, лигулез, көксеркенің дерматофибросаркомасы өте қауіпті болып келеді. Аурулардың байқалуы немесе инвазиясы биоанализ журналында жазылу қажет, сосын, мәлімет талданады: аурушаңдығы мен инвазиялылығы қай деңгейде, жоғары ма төмен бе. Аурудың пайда болу мүмкіндігі және оны алдын алу шаралары болжанады (6–кесте).

      Кесте 6. Су айдынындағы балықтардың ауруға шалдығу жағдайы (%)

Ауру

Балық түрлері

Түр 1

Түр 2

Түр 3





Дана саны




      34. Ихтиологиялық материалды жинау ихтиологияда қабылданған жалпы әдістемелер бойынша жүреді. Материалдарды негізінен кәсіпшілік (жылымдық, ау, трал) және ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін құрылған (ау, жылым, трал) аулардан жинайды. Сынамаларды кәсіпшілік аулардан жинағанда, жылымдардың параметрлері, балық аулайтын учаскенің (тоняның) ауданы, балықтардың ауға түсу нәтижелігі, балықтардың түрі, салмағы мен дене ұзындығы жазылып алынады. Тәжірибелік ау кезектері су айдынының белгіленген учаскелеріне қойылады. Су қоймаларындағы қойылмалы аулар мен лақтырмалы жылымдар, өзендерге – қойылмалы және ығызба ау, лақтырма жылымдарды құрады. Ауға түскен балықтар сол жерде түрлеріне қарай бөлінеді, саналып, өлшенеді.

      35. Ихтиологиялық зерттеу барысында келесі сипаттамалар жүргізіледі:

      балықтардың түрлік құрамы және олардың жұмыс ауданында таралуы;

      балықтардың биологиялық көрсеткіштері (жалпы салмағы; ішкі құрлысынсыз салмағы; басының ұшынан жабын қабыршағының соңына дейін дене ұзындығы (кәсіпшілік ұзындық);

      құнды кәсіпшілік және сирек кездесетін балық түлерінің болуы, олардың ауға түсу мөлшері;

      ауланған балық құрлымының көлемі;

      салыстырмалы саны;

      ауланған балықтардың жастық құрамы;

      ауланған балықтардың жыныстық құрамы және жыныстық жасқа жетілу кезеңі;

      жыртқыш емес балықтардың ішегінің толысуы (балмен есептегенде), жыртқыш балықтарда – асқазан, ішек-қарынындағы жеген жемінің құрамы;

      абсолютті жеке тұқымдылық;

      жалпы және табиғи өлім саны;

      балықтардың жалпы санитарлы күйі (жара, некроздар мен сыртқы жарақаттанулардың болуы).

      36. Ресурстық зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде шабақтардың (дернәсілдер, шабақтар және басқа да жастық топтары) санын анықтау міндетті болып табылады, өйткені зерттеу кезінде шабақтардың саны бойынша аналық үйір санының жағдайы анықталады.

      37. Негізгі су айдындарына (Жайық, Іле, Сырдария) өзендерден балық дернәсілдері жаппай өрістейтін болса, шабақтар миграциясы кезінде олар толықтай бақылауда болады (7–кесте). Материалды бимтралдың көмегімен жинайды, балық дернәсілдерін санап, сынамаларды бекітіп, түрлерін анықтау үшін зертханаға жеткізеді.

      Кесте 7. Балық шабақтарының өрістеу динамикасы, дана/метр3

Балықтардың түрлік құрамы

мамыр

маусым

шілде

Барлығы, дана

Түрлік арақатынасы, %













Барлығы, дана






      38. Халықаралық және республикалық маңызы бар басқа су айдындарында шабақ сынамалары белсенді шабақ кезеңінде алынады. Балық шабақтарын аулау әрбір станцияда барлық биотоптарда жүреді. Шабақ сынамаларын жинау жаз мезгілінде бимтрал немесе тор көзі 3 миллиметр болатын түйінсіз дельден жасалған шабақ ысырманың көмегімен жүргізіледі. Балық шабақтарын зерттеу келесі параметрлер бойынша жүргізіледі:

      түр құрамы мен саны;

      даму кезеңі;

      түріне қарай шабақтардың жалпы саны;

      шабақтардың дене ұзындығы мен салмағы;

      балықтардың ерте жастағы шабақтарының таралуы;

      ауланатын биотоптардың ауданы және олардың негізгі параметрлерін (тереңдігі) анықтау;

      ауланатын биотоптардың қысқаша сипаттамасы (өсімдіктері, су түбі мен топырақ сипаттамасы).

      39. Барлық мәліметтер тіркеледі (8–кесте). Жергілікті су айдындары үшін жиналатын балық шабақтарының мәні маңызды емес.

      Кесте 8. Жиналатын балық шабақтарының динамикасы, дана/метр3

Жылдар

Балық түрлері




































      40. Балықтардың түрлік құрамын анықтау кезінде олардың мәртебесін қоса алғанда, ихтиофаунаның барлық құрамы көрсетіледі (9–кесте).

      Кесте 9. Ихтиофаунаның түрлік құрамының сипаттамасы

Түрдің атауы

Түр статусы

латынша

қазақша

орысша

(кәсіпшілік, кәсіпшілік емес, сирек, жойылып бара жатқан)

абориген, интродукцияланған







      41. Трансшекаралық су айдындары үшін аборигенді және сырттан енген балықтар жайлы мәліметтер беріледі және ихтиоценоздарға бөгде түрлердің әсері талданады.

      42. Ірі су айдындарында қысымға ауланатын балықтар саны, су айдынының ауданына, кәсіпшілік және ғылыми-зерттеу мақсатында ауланған балық материалдарына, ал орта және кіші су айдындарында – жалпы су айдыны бойынша ауланған мәліметтерге байланысты беріледі (10, 11–кестелер).

      Кесте 10. Әртүрлі аулау құралдарындағы балықтардың сандық ара-қатынасы

Күні

Орны

Аулау құралдарының сипаттамасы

Түр 1

Түр 2

Түр 3

Түр 4

Түр 5

Түр 6

Жиынтығы

%

%

%

%

%

%

дана

%












      Кесте 11. Әртүрлі аулау құралдарындағы балықтардың салмақтық ара–қатынасы

Күні

Орны

Аулау құралдарының сипаттамасы

Түр 1

Түр 2

Түр 3

Түр 4

Түр 5

Түр 6

Жиынтығы











      43. Берілген мәліметтер бойынша (10, 11–кестелер) ауланған балықтың нәтижелілігін объективті түрде бағалау үшін су айдынының әрбір аумағында жеткілікті мөлшерде балықты аулау қажет. Олай болмаған жағдайда әртүрлі кездейсоқ факторлар өздерінің теріс әсерін тигізуі мүмкін. Бір аулағанда көп мөлшерде ауланған балық (мысалы, балықтар миграциясы жолындағы), барлық көріністі шатастырып, учаскеде балық өнімділігіне байланысты қателіктерді жіберуге себепші болуы мүмкін. Сондықтанда балық қорының (балықтар популяциясына) күйіне сараптама жасау үшін консервативті көрсеткіштерді, яғни балықтардың биологиялық көрсеткіштерін пайдалану керек. Олардың ішіндегі ең маңыздысы – балықтың өсу қарқыны болып табылады.

      44. Кәсіпшілік мақсатта ауланатын балықтар популяцияларының құрлымын анықтау үшін мәліметтер су айдынының әртүрлі аудандарынан жиналады. Мәліметтер әрбір балық аулайтын учаскесі бойынша және жалпы су айдыны бойынша жинақталады.

      45. Балықтардың денесінің ұзындығы мен салмағы жастық топтарына қарай, бақылау барысында алынған мәліметтер бойынша беріледі (12–кесте). Ары қарай текстік форматта соңғы екі–үш жылда түрдің биологиялық көрсеткіштерінде болған өзгерістеріне сараптама жасалады. Мысалы, егер жастық топтарына қарай орташа дене ұзындығы мен салмағы төмендейтін болса, онда ол олардың қорекпен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етілмейтіндігін көрсетеді.

      Кесте 12. Түрдің негізгі биологиялық көрсеткіштері

Жастық қатары

Ұзындығы, сантиметр (минимум–максимум)

Орташа ұзындығы, сантиметр

Салмағы, грамм (минимум-максимум)

Орташа салмағы, грамм

Саны, дана

%

2







3







4







Жиынтығы







      46. Биологиялық талдауды және жас мөлшерін анықтау мақсатында кездейсоқ емес, стратифицирленген таңдау жүргізіледі. Балықтарды жаппай өлшеу кезінде балық денесінің ұзындығын тіркейтін кезде ғана кездейсоқ таңдалады. Жаппай өлшеу деректері бойынша өлшемдік құрамды жас құрамына ауыстыру үшін осы Есепке алу тәртібі пайдаланылады. 12–кестедегі деректер бойынша алынған өлшемдік топтарды жасына қарай пайыздары бойынша топтастырып, матрицаны құрайды. Популяцияның шынайы жас құрамына барынша жақыны анықталады (13–кесте).

      Кесте 13. Жаппай өлшем мәліметтері бойынша есептік жас құрамы

Жасы

Ұзындық класс бойынша әртүрлі жастағы балықтардың таралуы, сантиметр

10,1 – 12

12,1 – 14

14,1 – 16

16,1 – 18

дана

%

дана

%

дана

%

дана

%

2









3









4









5









6









Жиынтығы









      Жасы кіші топтардағы (жыныстық жасқа толғандардан кіші) балықтардың санын анықтау үшін деректер қатарын түзету нәтижесінде алынған функция (құрылған тренд қатары) пайдаланылады. Осылай алынған деректер балықтардың тиісті жас топтарының сандық кестесіне енгізіледі.

      47. Осы жылғы популяцияның жастық құрамы оның алдыңғы жылдардағы жастық құрамдарымен салыстырылады (14–кесте). Егер, мысалы жастық қатар қысқаратын болса, ересек жастағы топтар түсіп қалады, ол әдетте кәсіпшілік балық аулаудың популяцияға тигізген әсерін (балық мөлшерден тыс ауланады) көрсетеді. Жастық қатардағы дене ұзындығының (айтарлықтай мәні бар кагорталар саны) жыныстық жасқа жеткен кезеңдегі жасқа қатынасы, популяцияны пайдалану тәуекелділігін бағалау үшін кәсіпшілік мақсатта ауланып жүрген популяцияларға қолдануға болады.

      Кесте 14. Бір жыныстың орташа өмір сүру ұзақтығына тең бірқатар жылдардағы кәсіпшілік балықтардың жас құрамының динамикасы (%)

Жасы

Жылдар

2017

2018

2019

2020

1





2





3





      48. Популяциялардағы жыныстардың қатынастары міндетті түрде талданады (15–кесте). Егер, мысалы популяцияда аналықтардың саны артатын болса, ол әдетте балық қорының нашар жағдайда екендігін сипаттайды.

      Кесте 15. Түрдің жыныстық арақатынасының динамикасы, %

Жынысы

Жыныстық ара–қатынасы

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

аналық









аталық









ювенильді









даналарының саны









      49. Жастық топтар бойынша, оның ішінде жаппай көп кездесетін түрлер бойынша жеке абсолютті тұқымдылық (бұдан әрі – ЖАТ) мәндері және орташа мәндері есептеледі, бірнеше жыл бойынша көрсетіледі (16–кесте).

      Кесте 16. Жастық топтар бойынша балықтардың тұқымдылығы, (мың уылдырық)

Жыл

Жастық топтар

Орташа ЖАТ

3

4

5





















      50. Негізгі кәсіпшілік балық түрлері бойынша бірқатар жылдардағы биологиялық көрсеткіштердің динамикасы көрсетіледі (17–кесте).

      Кесте 17. Түрлердің биологиялық көрсеткіштерінің динамикасы

Жылдар

Орташа ұзындығы, сантиметр

Орташа салмағы, килограмм

Фультон бойынша қоңдылығы

Орташа ЖАТ

Орташа жасы

Дана саны





























      51. Ғылыми зерттеудің маңызды тармақтарының бірі – ол тұрақты даму индикаторларын таңдау болуы керек.

      52. Тұрақты даму индикаторлары – балық аулау жағдайларын бақылап, мониторингілеуде қолданылатын параметрлер. Олар балық аулау секторының тұрақты дамуы мен балық аулау саласының даму саясатын бақылауға, балық аулаудың әртүрлі құрамын басқаруға байланысты шешімдер қабылдауға мүмкіндік берер еді: қоршаған ортаны сақтау, кәсіпшілік мақсатта ауланатын ресурстардың күйі, ассоциацияланған және тәуелді түрлердің жағдайы, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар және мәдени контекст. Негізінде тұрақты даму индикаторлары экологиялық, ресурстық, экономикалық және әлеуметтік элементтерді кешенді түрде қарастырулары керек.

      Тұрақты даму индикаторларын таңдау төмендегілерге бағытталуы керек:

      1) қысым индикаторларына (тікелей және жанама) немесе ресурстарға әсер ететін қозғаушы күштеріне;

      2) тікелей әсер алатын жүйе күйінің индикаторларына;

      3) жауап индикаторларына, қолданған іс–әрекетті қайтару үшін (басқарушы ұйымдармен немесе кәсіпшілікпен), тікелей әсерді жұмсарту, азайту, жою немесе компенсациялау үшін.

      Ұсынылатын индикаторлар:

      кәсіпшілік мақсатта ауланатын балық түрлерінің дене ұзындығы мен жасына байланысты популяция құрлымы;

      жеке биологиялық көрсеткіштер;

      кәсіпшілік қысымға балық аулау;

      ШРА бағалау үшін шекаралық және мақсаттық бағыт–бағдарлар.

      53. Су айдынындағы балық популяцияларының құрлымы оның тұрақты дамудың бір индикаторы ретінде қарастырылады. Осы индикаторды талдауы ШРА бағалау кезінде мақсатты бағыт–бағдарды таңдауға мүмкіндік береді: толықтырылу мен аулаудың теңесуі; толықтырылудың аулаудан артық болуы; аулаудың толықтырылудан артық болуы.

      Балықтың әрбір түрінің ШРА бағалау кезінде мақсатты бағыты толықтыру мен аулаудың теңдігі болуы тиіс.

      54. Балық қорын сақтап, толықтыру үшін балықтандыру мен балық шаруашылығы үшін қажетті мелиорация жұмыстарын жүргізу керек. Соңғы жылдардағы су айдындарындағы балықтарды балықтандыру (жерсіндіру), олардың тиімділігін талдау, биоресурстарды аулау мөлшерін көбейту мен сақтау үшін балықтандырылатын қажетті мөлшер есептелген көлемі жайлы, сондай–ақ су айдындарында жүргізілген мелиоративті жұмыстар жайлы және кәсіпшілік мақсатта балық ауланатын аудандарда (жергілікті су айдыны үшін жалпы су айдыны бойынша) жүргізілетін балық шаруашылығы үшін өте маңызды мелиорациялық жұмыстар көлемі жайлы мәліметтер келтірілген (18–кесте).

      Кесте 18. Ағымдағы балық шаруашылығы мелиорациясы бойынша жұмыстардың қажетті көлемі

Жұмыстың атауы

Өлшем бірлігі

Жалпы көлемі

Жұмыс істейтін аудан (участке)

Участке бойынша көлемі

Мерзімі

Жайылмалы уылдырық шашатын жерлерге ағындарды тазалау

километр





Өзен арнасын ірі қабықтар мен карчилерден тазарту

метр3





Арналық уылдырық шашатын жерлерді тазалау

метр3





Тондық учаскелерді тазалау, жағалау сызығы мен литоралдық аймақты тазалау

гектар





Шөптерді шабу

гектар





Оқшауланып қалған су айдындардан балық шабақтарын құтқару

миллион дана





Оттегі жетіспеу қаупі бар жерлерді аэрациялау

шұңқырлар





Жер қазу жұмыстары

метр3





      55. Су айдынындағы балықтың кәсіпшілік аулануын сипаттайтын мәліметтер, балық ресурстарын қорғау саласындағы уәкілетті органның берген материалдарына негізделеді. Есепте соңғы жылдарда ауланған балықтар жайлы мәліметтер келтіріліп, талданған. Сонымен қатар келесі мәліметтер де келтірілген:

      балық аулаумен айналысатын ұйымдар саны мен олардың кәсіпшілік құрал–жабдықтармен жабдықталуы. Кәсіпшілік учаскелерінің шекаралары белгіленген, су айдынында кәсіпшілік учаскелерінің орналасу сызбасы келтірілген қосымшасы бар, балық аулаумен айналысатын ұйымдардың тізімі;

      спорттық және әуесқойлық мақсатта балық аулау жайлы мәліметтер;

      балық және басқа да су жануарларын аулауға лимиттер мен квоталарды бөлу нәтижелері;

      құрал–жабдықтарды пайдалана отырып су айдындарынан бар балықты аулау мүмкіндігін есептеу және кәсіпшілік қысымдарды үлестіру бойынша жасалатын ұсыныстар;

      кәсіпшілік балық ауланатын учаскелер санының қажетті мөлшеріне, құрал–жабдыққа, балықшылар санына, балықты аулайтын орындар мен мерзімдерге негіздеме жасау (19–кесте).

      Кесте 19. Су айдынын балық шаруашылығын пайдаланудың оңтайлы параметрлері

Көрсеткіштер

Аулар саны

Жылымдар саны

Балықшылар саны

Жылына есептелген оңтайлы балық аулау, тонна

1 балық учаскесі





2 балық учаскесі





3 балық учаскесі





Барлығы





      56. Қажет болған жағдайда балық ресурстары мен басқа да су жануарларын пайдалануға шектеу мен тыйым салуға өзгерістер енгізу үшін негіздеме әзірленеді.

      57. Каспий теңізіндегі теңіз балықтары түрлерінің саны, қоры мен ШРА бағалау тәртібі.

      1) Мақсаты мен міндеттері

      Мақсаты: Каспий теңізінің қазақстандық секторында теңіз балықтары түрлерінің саны, қоры мен таралу жағдайын бағалау.

      Міндеттері:

      – Орталық Каспийде қысқы және жазғы тралдық–гидроакустикалық және ау түсірілімдерін изобаттан 20 метр қашықтықта жүргізу;

      – Солтүстік Каспийде теңіздік өрістеуші және өтпелі майшабақтар мен кәдімгі килькаға көктемгі және жазғы трал–аулық және гидроакустикалық түсірілім жүргізу.

      2) Зерттеу ауданы мен мерзімдері

      Экспедициялық жұмыстарды жүргізу мерзімдері мен аудандары теңіз балық түрлері биологиясының белгілі ерекшеліктеріне сәйкес ғылыми ақпаратты неғұрлым көп мөлшерде алу мүмкіндігіне сүйене отырып белгіленеді:

      – Орталық Каспий: қысқы және жазғы кезеңдерде изобаттан 20 метр.

      – Солтүстік Каспий: көктемгі және жаздық кезеңдерде.

      3) Әдістер

      3–1) Трал–гидроакустикалық жұмыстар

      Түсірілім мүмкіндігінше тәулік бойы жүргізіледі. Жұмыстар 4 баллдан аспайтын толқында жүргізіледі. Эхозжазбаларды интеграциялау аралығы (бұдан әрі – ESDU) 0,5–тен 5 мильге дейін. Әрбір галста шоғырланғандардың түрлік және өлшем–салмақ құрамы бойынша деректер алу үшін кемінде бір тралдау жүргізіледі. Қайраң аймағының үстінде де, теңіздің терең су бөлігінің үстінде де орналасқан галстарда әрбір бөліктің үстінен кемінде бір тралдау жүргізіледі. Тралдау жылдамдығы кемінде 4–4,5 түйін.

      Орталық Каспийде гидроакустикалық галстардың жалпы саны – 17, тралдау – 34. Каспий теңізінің қазақстандық секторының Солтүстік бөлігінде – 13, тралдау – 26.

      Жалпы, көктемгі зерттеулер Солтүстік Каспийде 13 галс бойынша жүргізіледі. Жазғы зерттеулер – Солтүстік және Орта Каспийде 30 галс бойынша. Қысқы зерттеулер Орталық Каспийде 17 галс бойынша.

      1–суретте Каспий теңізінің қазақстандық бөлігіндегі гидроакустикалық галстардың схемасы бейнеленген.     



      Сурет 1. Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы гидроакустикалық галстардың схемасы

Галстың басы, шаршы

Галстың соңы, шаршы

22

25

41

46

65

73

89

100

119

130

150

161

182

188

219

226

259

262

299

301

331

333

357

359

383

385

410

413

433

435

452

455

472

477

490

497

511

518

532

539

554

561

576

583

601

608

627

633

655

662

682

689

709

716

735

741

759

765

782

788

      3–2) Аумен аулау

      Балықтардың шоғырлануының сандық және сапалық құрамы мен құрылымын нақтылау мақсатында қосымша аулар мен конустық аулау пайдаланылады.

      Орталық Каспийде ау көздері 22 ден 55 миллиметрге дейінгі дрифтерлік қабырғасы биік (8 метр) аулар қолданылады.

      Солтүстік Каспийде ау көздері 22 ден 55 миллиметрге дейінгі қойылмалы аулар қолданылады.

      3–3) Гидроакустикалық түсірілім

      Эхоинтенсивтіліктің орташа мәндерін табу (Sa),



      мұндағы: Di – ESDU ара–қашықтығы.

      Түрлік идентификация эхограммалар және трал аулаулары бойынша жүргізіледі:



      мұндағы: Pwi – i түріндегі гидробионттардың шоғырланудағы үлесі;

      skgi – кері шашыраудың орташа акустикалық қимасы 1 килограмм;

      орташа ұзындығы Li және орташа салмағы w(kg)i бар i түріндегі гидробионттардың салмақтары.

      Әрбір түрі мен өлшемдік тобы үшін таралудың орташа акустикалық қималары s(L) және 1 килограмм салмаққа таралудың орташа акустикалық қималары skg(L) есептеледі.



      Әрбір түрге i және әрбір өлшемдік тобына j арналған биомассаны бөлудің орташа тығыздығы (pij) келесі формула бойынша есептеледі:



      Әртүрлі түрлер мен өлшемдік топтардың биомассалары (Bij) келесі формула бойынша есептеледі:



      мұндағы: A – учаскелердің ауданы.

      Саны келесі формула бойынша есептеледі:



      мұндағы: Bij – полигонда берілген түрдің биомассасы;

      wij – полигонда берілген түрдің өлшемдік тобының орташа салмағы.

      58. Каспий теңізіндегі бекірелер мен жартылай өткінші түрлерінің санын, қорын және ШРА бағалау тәртібі.

      1) Мақсаты мен міндеттері

      Жобаның мақсаты: Қазiргi жағдайда Каспий теңiзiнде бекiре және жартылай өткінші балықтардың қорының жағдайын, санын және таралуын бағалау.

      Міндеттері:

      – Тралдық–акустикалық және аулауды жүргізу;

      – Жайылым аймағында бекіре тұқымдас және басқа балық түрлерінің түрлік құрамы, таралу ерекшеліктері бойынша деректер алу;

      – Бекіре тұқымдас балықтардың шығу тегін сәйкестендіру үшін олардың генетикалық әртүрлілігі бойынша деректер алу;

      – Бекіре тұқымдас балықтардың санын, қорын бағалау және ШРА анықтау.

      2) Зерттеу ауданы мен мерзімдері

      Солтүстік және Орталық Каспийдің қазақстандық акваториясы.

      Жұмыс мерзімдері бекіре балықтары биологиясының белгілі ерекшеліктеріне сәйкес ғылыми ақпаратты неғұрлым көп мөлшерде алу мүмкіндігіне сүйене отырып белгіленеді:

      Жаздық ауланым: шілде – тамыз – экспедициялық жұмыс;

      Қыстық ауланым: желтоқсан – наурыз – экспедициялық жұмыс.

      3) Әдістер

      Жұмыстың негізіне қосалқы аумен аулауды пайдалана отырып, тралдық–акустикалық әдісі алынған. Бастапқы деректерді жинаудың әртүрлі әдістерін қолдану бекіре өсірушілер популяциясының сандық және сапалық құрамы мен құрылымын бағалаудың сенімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

      Әрбір тралмен және аумен аулау балықтардың топтары мен түрлері бойынша анықталады.

      Бекіре балықтары саналады, тірі күйінде ұзындығы өлшенеді және салмағы алынады, белгілерінің, иіс сезу органдарының кемшілігі (ары қарай – ИСОК), зақымдануларының және кемістігінің болуы тіркеледі. Ғылыми–зерттеу аулауға рұқсат алған кезде бекіре балықтары толық биологиялық талдау жасалынды, паразиттердің болуы тіркеледі, жасын анықтау үшін кеуде жүзбеқанатының сәулесі, трофологиялық талдау үшін ас қорыту трактісі алынады.

      Аулауда қалған су биологиялық ресурстарының басқа түрлері қабылданған стандартты әдістемелерге сәйкес зерттеледі.

      Биологиялық препараттар қажет болған жағдайда белгіленген тәртіппен тіркеледі.

      3–1) Трал–акустикалық жұмыстар

      Сынамаларды жинау үшін ау құратын станцияларды таңдау 2 нұсқа бойынша жүзеге асырылады:

      1) станцияларды біркелкі (тіркелген) бөлу;

      2) станцияларды кездейсоқ бөлу.

      Аулау станцияларының ауы біркелкі (1–нұсқа) немесе еркін іріктеу әдісімен (2–нұсқа) зерттелетін акватория бойынша бөлінеді.

      Слайдта (2–сурет) Каспий теңізі біркелкі бөлінген кезде ау құратын станциялары бейнеленген. Шаршының көлемі ені бойынша 7 миль, ұзақтығы бойынша 10 миль. Трал станцияларының жалпы саны 150, оның ішінде Солтүстік Каспийде 9 метрлік трал – 105, Орталық Каспийде 24,7 метрлік трал – 45 станция. Апаттық немесе тралдау толық болмаған жағдайда нәтиже есепке алынбайды және тралдау қайталанады.



      Сурет 2. Каспий теңізіндегі гидроакустикалық галстар мен тралдайтын станцияларының схемасы

Тралдаудың шаршылары (тек трал–акустикалық галстарға қосымша оттертрал)

21, 22, 23, 24

41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49

63, 74, 75, 76

88, 89, 90, 91, 92, 101, 102

118, 119, 120, 121, 131, 132

150, 162, 164

181

714

Трал–акустикалық галстардың басы, шаршы

Трал–акустикалық галстардың соңы, шаршы

66

73

93

100

122

130

151

161

182

188

219

223

259

261

300

301

329

333

355

359

381

385

408

412

430

435

451

455

471

477

496

497

516

518

537

539

560

561

582

583

605

607

630

633

658

662

687

688

      3–2) Аумен аулау

      Теңіздің таяз сулы бөлігіндегі бекірелер популяциясының сандық және сапалық құрамын және құрылымын нақтылау мақсатында түнгі уақытта 28, 36, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, 110, 120, 140 миллиметр бірдей материалдардан дайындалған бес данадан кем емес мөлшерде қойылмалы аулары құрылады. Бір аудың ұзындығы 25 метр, отырғызу қабырғасының биіктігі – 4,5–5,0 метр. Жалпы ұзындығы 125 метрден кем емес. Аулардың тәртібі су түбіндегі нұсқада әрбір 5–6 трал станциясы арқылы қойылады.

      3–3) Гидроакустикалық түсірілім

      Эхограммаларды түрлік сәйкестендіру үшін барлық жастық топтардағы балықтарды есепке алу үшін трал датчиктерімен және трал зондымен, сондай-ақ килька аулайтын тордан жасалған тар көзді балық аулау құралымен жабдықталған су түбілік және әртүрлі тереңдікке арналған тралдар пайдаланылады.

      Ақпаратты жинау және өңдеу гидроакустикалық түсірілімдерді жүргізу жөніндегі Бүкілресейлік балық шаруашылығы және мұхиттану ғылыми–зерттеу институтының (бұдан әрі – ББМҒИ) және оның полярлық бөлімшесінің (ПБМҒИ) әдістемелеріне, нақты гидроакустикалық жабдықты пайдалану және процестен кейінгі өңдеуді орындау жөніндегі нұсқаулықтарға сәйкес орындалады.

      4) Каспий теңізінің қабылдау қуатын анықтау

      Фито–, зоопланктон, бентос және басқа да гидробионттардың өнімдері, саны, биомассасы, мүмкіндігінше стандартты әдістемелер негізінде есептеледі. Гидробионттардың өнімін есептеу және биомассаның орташа көрсеткіштерін нақтылау үшін жұмыстар бүкіл теңіз бойынша жүргізіледі. Бекіре балықтарының қорегіне, тамақтану сипатына бағалау жүргізіледі. Жылдық өсім, әрбір жас тобындағы қоректік компоненттердің пайыздық арақатынасы мен рационның сапалық құрамы, қорек организмдерінің калориясы анықталады. Жеке тәуліктік және жылдық тамақ қажеттіліктері есептеледі.

      Тралдау жүргізілетін барлық станцияларда трофологиялық сынамаларды жинау жүзеге асырылады. Трофологиялық іріктемеге бекіре тұқымдас балықтардың жас шабақтарынан бастап ең үлкен дарақтарға дейінгі барлық өлшемдік топтары енгізіледі.

      5) Техникалық қамтамасыз ету, құралдар мен жабдықтар

      Каспий теңізіндегі есептік түсірілімдерде біртұтас схема бойынша жұмыс істейтін су түбілік тралдар қолданылады.

      Су түбілік 9 метрлік трал жағалық аймақта 10 метрлік тереңдікке дейін қолданылады.

      9 метрлік тралдың жабдықтары мен схемасы:

      – 9 метр жоғарғы арқанның диаметрі 200 миллиметр арқан ортасынан біркелкі тартылған 5 дана пластмасса қалтқылармен жабдықталады;

      – төменгі арқан арқан ортасынан ұзына бойы біркелкі тартылған салмағы 30 килограмм жүкпен жабдықталады;

      – көлемі 0,55 метр2, салмағы 30 килограмм тақтайшалар;

      – әртүрлі өлшемді балық топтарын аулау үшін трал қапшығының түбін килька аулайтын тордан жасау (6–8 миллиметр) көзделеді.

      24,7 метрлік тралдың жабдықтары мен схемасы:

      – жоғарғы арқан диаметрі 200 миллиметр болатын, ортасынан біркелкі тартылған 30 дана пластмасса қалтқылармен жабдықталады;

      – төменгі арқан (36,6 метр) төменгі арқаннан 0,2 метр қысқа "Геркулес" арқанымен және салмағы 5 килограммнан 7 дана топырақ катушкаларымен жабдықталады. "Геркулес" арқаны топырақ катушкалары арқылы өткізіледі;

      – әртүрлі өлшемді балық топтарын аулау үшін трал қапшығының түбін килька аулайтын тордан жасау (6–8 миллиметр) көзделеді.

      Бекіре балықтарының саны аулаудың орташа аулануы, таралу аймағы, ауланған алқабы және аулау зерттеу құралдарының аулану коэффициенті бойынша анықталады. Тралды түсіру тек жарық кезде жүргізіледі, тралдау уақыты әрбір станцияда 30 минутты құрайды. Тралдау жылдамдығы 2,5–3,0 түйін. Бекіре тұқымдастарының барлық ауланымы түрлері бойынша есепке алынады, бұл ретте морфологиялық аномалиялар, эктопаразиттердің болуы ескеріледі.



      Сурет 3. 9 метрлік тралдың жабдықтары

      1. Ваер (темір арқан). 2. Аудың шығып тұратын жібі – 20 метрден. Трал тақтайшалары (0,55 метр2, салмағы – 30 килограмм). 4. Жоғарғы арқан. 5. Төменгі арқан. 6. Тралдың аузы.



      Сурет 4. 9 метрлік тралдың жабдықтарының схемасы

      2.1. 9 метрлік тралдың жоғарғы арқаны. 2.2. Пластмассалық қалтқылар – 5 дана. 3.1. Төменгі арқан. 3.2. Арқанның ортасынан ұзына бойы біркелкі ұзына бойы тартылған, салмағы 30 килограмм шынжыр.



      Сурет 5. 24,7 метрлік тралдың схемасы мен жабдықталуы.

      1. Трал. 2. Төменгі арқан. 3. Жоғарғы арқан. 4. Сым – 50 метр. 5. Өтпелі ұшы. 6. Тақтаның табаны. 7. Трал тақталары (2,5 – 3,0 метр2). 8. Ваер (темір арқан). 9. Болат арқан. 10. Қалтқылар.



      Сурет 6. Жоғары арқанның жабдықтары.

      1. Жоғары арқанның ортасынан тартылған, диаметрі 200 миллиметр болатын 30 данадан тұратын қалтқылардың шоғыры. 2. Жоғарғы арқан.



      Сурет 7. Төменгі арқанның жабдықтары.

      1. Төменгі арқан – 36,6 метр. 2. Төменгі арқаннан 0,2 метрге қысқа "Геркулес" тросы. 3. Төменгі арқаннан біркелкі тартылған 7 дана тізбектелген орама. Ораманың салмағы 5 килограмм. "Геркулес" тросы болат арқанның орамасы арқылы өтеді.

      59. Балықтардың санын әрі қарай анықтау мақсатында көрнекі мәліметтер алу үшін сынама алу тралдық, тралдық-акустикалық және аулардың көмегімен жүргізіледі. Мұның ішіндегі негізгісі, тралмен аулау, ал акустикалық және аумен түсірулер тралдық түсірулер кезіндегі алынған мәліметтерді түзету үшін пайдаланылады. Кейбір түрлеріне аумен аулау негізгі аулау болуы мүмкін.

      60. Каспий теңізінің Солтүстік-шығыс бөлігіндегі 10 метрге дейінгі тереңдікте балық аулау, 9 және 4,5 метрлік оттертрал және стандартты ғылыми-зерттеу тәртібіндегі қозғалмайтын желбезекті торлардың көмегімен жүргізіледі.

      61. Тралдау 2,5–3,0 шамасындағы жылдамдықта жүргізіледі. Тралдаудың ұзақтығы 30 минут, ал 9 және 4,5 метрлік оттертралдар үшін 15 минут. Ал шөп басқан учаскелерде тралдың су өсімдіктерімен бітеліп қалуын болдырмас үшін, оның ұзақтығын қысқыртуға болады. Әрбір тралдану кезінде тралдың жүріп өткен жолдары бойынша метрмен оның басталғанын, аяқталғанын, жылдамдығын, жалғастығын, ұзақтығын қадағалайтын координаттары тіркеледі. Тралдаудың ұзақтығын өлшеу жаһандық жайғастыру (GPS, ГЛОНАС) құралының көмегімен жүргізіледі. Тралдау тек күннің жарығында ғана жүргізіледі.

      62. Тралдаумен қатар, қозғалмайтын желбезекті ауларды орналастыру жүзеге асырылады.Ол 20 дан 250 миллиметрге дейінгі ұяшықтан жинақталған тордан тұрады (20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, 150, 200, 250). Әрбір тордың ұзындығы – 25 метр, қабырғасының биіктігі – 3,0 метр. Жарықталуы түнгі уақытта 10 сағаттан кем емес. Тралдау барысында алынған материалдарды сипаттайтын жайғастыру мен сурет (немесе бейне) жүйесімен жабдықталған, 25–50 метрден кем емес радиустағы (ғылыми–зерттеу кемесінен) және зерттеу аймағын 180о дейін жабатын (түбінен жоғарғы қабатына дейін), кең белдеулі сонарларды (көпсәулелі эхолоттар) пайдалана отырып, гидроакустикалық әдіспен балықтардың санын есептеуді жүргізеді.

      63. Түсірілімдер гидроакустикалық түсірілімдерді жүргізу жөніндегі басшылыққа сәйкес жүргізіледі.

      64. Әрбір тралдағы және тордағы ауланғандар түрлері бойынша жиналып, олардың биомассасы мен түрлерінің жеке сандары анықталады.

      65. Барлық ауланған балықтардың тұрқы мен салмағын анықтау үшін олар өлшенеді. Бөліктелген іріктеме әдісі бойынша биологиялық талдау үшін олардың түрлері іріктеледі.

      66. Биологиялық талдау басшылықта көрсетілген ұсыныстар бойынша жүргізіледі. Биологиялық талдаулардың нәтижелері балықтардың популяциясының биологиялық көрсеткіштерін бағалау үшін қолданылады. Оның ішінде төмендегідей көрсеткіштер тіркеледі: өлшемдік көрсеткіштері (кәсіпшілік ұзындығы), салмақтық көрсеткіштері (толық салмағы мен тұтас етінің салмағы), жынысы мен жыныстық жетілуі. Балықтардың жасы тіркелген құрылым бойынша жалпы қабылданған әдістемелік арқылы анықталады.

      67. Қыс мезгілінде мұздағы каспий итбалығының санын есепке алу қосымша фото, бейне және тепловизорларды қолдана отырып жүргізіледі. Авиаесептер акваторияны параллель галстармен ұшып өту әдісімен, жабдықталған екі моторлы ұшақтарда орындалады. Ұшып өту маршруты тікелей түсірілген акваторияның жиынтық ауданы барлық зерттеу ауданы алаңының кемінде 10% құрайтындай жоспарланады. Ұшу барысында галстар бір–біріне параллель солтүстіктен оңтүстікке қарай орналасады, көрші галстардың арасындағы қашықтық 3–тен 18 километрге дейін болуы мүмкін. Галстардың жоғары тығыздығы статистикалық қателік деңгейін төмендетеді және алынған ақпараттың шынайылық деңгейін арттырады.

      68. Авиатүсірілім ұшу биіктігінде (180–200 метр), тепловизиялық (ИҚ) бейнелердің (0,3 метрден кем емес) және фотосуреттердің (0,03 метрден кем емес) жоғарыдан алынуын қамтамасыз ету, сондай–ақ, күшіктеу кезеңінде ұшатын ұшақтың шуылынан болатын әсерді барынша азайту үшін орындалады. Мұз үстіндегі тепловизиялық түсірілімі барлық есепке алу галстарының бойында үздіксіз серпінді жүргізіледі, ол 70°–90° шолу бұрышында мұз алаңдарының ИҚ-бейнелерін жазуға мүмкіндік береді. Мұздағы итбалықтарды фотосуретке түсіру екі кәсіпшілік фотоаппаратпен: толық пішінді 45 мегапикселден төмен емес матрицамен және F = 50 mm–ден астам объективпен түсіріледі, бұл рұқсат етілетін кеңістік 2–3 сантиметр болатын 180–200 метр биіктікке арналған сапалы суреттерді алуға мүмкіндік береді. Фотоаппараттар трансектте орталық бөлікті фотоға түсіруді қамтамасыз етеді, бұл фотокамераларды шолудың жиынтық бұрышы 70°–90° құрайды. Екі фотоаппарат іске қосылғаннан кейін 1 немесе 2 секунд аралықтарында синхронды түрде жүреді, бұл сағатына 180–200 километр/сағат жылдамдықпен маршруттың әрбір 140–160 метрі бір кадрға сәйкес келеді. Кейiнгi фонографиялар арасында түсiрiлмеген учаскелер жоқ.

      Бейнетүсірілім толық форматта 24 мегапиксел төмен емес матрицамен және 120° шолу бұрышымен құралмен жүргізіледі, бұл трансектте орталық бөлігінде 400 метрлік енге сәйкес келеді.

      Геоақпараттық жүйе (бұдан әрі – ГАЖ) қосымшаларының бағдарламалық ортасы ретінде "MapViewer7", "Google Earth" немесе ұқсас өнімдер пайдаланылады.

      69. Ұшудың барлық параметрлері (уақыт, координаттар, курс, биіктік, жылдамдық және тағы басқа) секунд сайын GPS жүйесімен авиатүсірілімнің (ИҚ–бейнесі, видео және фото түсірілім) материалдарын географиялық координаттарына және уақытына бір секундқа дейінгі дәлдікпен нақты "байланыстыра" отырып белгіленеді. Түсірілім барысында есепке алу галстарының басталуы мен аяқталуы, аппаратураны қосу/өшіру сәттері, ауа райы және басқа да жағдайлар тіркеледі. Трансектінің енін ұшу биіктігіне және обьектіні шолу бұрышына қарай жабдықтың әрбір түрі үшін жеке есептеледі.

      70. Инструментальді авиаесептердің материалдарын өңдеу екі кезеңде жүргізіледі. Бірінші кезеңде бұл бейнетүсірілімдерді және ИҚ бейнелерді қарап шығады. Мұздағы итбалық күшіктерінің тығыз жатақтарының негізгі таралу аймағы галстармен жабылған және солар бойынша итбалықтар шоғырларының шекаралары анық белгіленетіні ұшқанда таңдалады. Одан кейін итбалықтар шоғырланғанда фото және тепловизиондық бейнелерді сапалы түрде синхронизацияланады.

      Екінші кезеңде "ыстық дақтары" бар және жануарлардың тығыздығы жоғары инфра қызыл бейнелерге (ИҚ–бейнелері) және теңіз сүтқоректілерін табу үшін оларға сәйкес келетін цифрлық фотосуреттерге бірлескен талдау жасалады.

      71. Мұз айдынында күшіктеу кезеңде орналасқан итбалықтардың санын есептеу үшін авиаесептердің кезінде экстраполяция және параллель галстарды орналастырудың тұрақты схемасы үшін ғана жарамды Кинсли есебінің алгоритміне сәйкес келетін әдіс қолданылады. Олардың арасындағы интервал бірдей болса, ол галстарды топтарға біріктіруді талап етеді, бірақ, галстардың ұзындығы әр түрлі болуы мүмкін.

      Бұдан басқа, галстардың әрбір тобын түсіру трансекттің ені тұрақты болуы үшін ұшудың бірдей биіктігінде орындалады деп болжанады.

      I әуе түсіру үшін ересек итбалықтардың және де күшіктерінің саны (1) формуласы бойынша жеке есептелді, авиаесептердің жиынтық саны формула бойынша есептелді.



      мұндағы: Ji – i–әуе түсіріліміндегі трансект саны; К – галстар арасындағы интервалдың трансекттер еніне қатынасы ретінде анықталған i–түсіруге арналған салмақтық коэффициент; xj – j-ші трансектідегі итбалықтардың саны.



      мұндағы: I – түсірілім саны.

      72. Каспий итбалығы – трансшекаралық түрге жататын жартылай су сүтқоректісі, қоректену және миграциялау үшін өмірінің бір бөлігін суда өткізеді, ал көбею, түлеу кезінде және қыс алдындағы кезеңде – мұзда, жағалаудағы аралдарда және таяз жерлерде шоғырланып өткізеді. Бұл түрі бүкіл Каспий теңізінде кездеседі.

      Каспий итбалығы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 31 қазандағы № 1034 қаулысымен бекітілген жануарлардың сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерінің тізбесіне енгізілген. Ғылыми мақсатта игеру, кейіннен мекендеу ортасына шығару Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы негізінде жүргізіледі.

      73. Каспий итбалығының жалпы санын бағалау үшін популяцияның саны мен таралуын есепке алу, ұзындық–жастық және жыныстық құрылымына зерттеу жүргізіледі.

      74. Биология және таралу ерекшеліктеріне байланысты каспий итбалығының санын есепке алу бірнеше әдістермен жүргізіледі:

      – қысқы кезеңде мұз жамылғысының үстінен инструменталдық әуеден түсіру;

      – көктемгі, жазғы және күзгі кезеңде жатқан кезеңдерде мультикоптерлердің көмегімен есепке алу;

      – кемелік маршруттық есепке алу.

      75. Каспий теңізіндегі мұз жамылғысы оның солтүстік бөлігінде пайда болады, сондықтан Каспий итбалығы популяциясының жалпы санын бағалау үшін мемлекет аралық келісім негізінде жүргізіледі.

      1) Қыс мезгілінде инструментальдік әуе түсіру аэротүсірілім жұмыстарын жүргізуге рұқсат алған кезде Солтүстік Каспийдің мұз жамылғысының үстінде жүргізіледі. Мемлекеттік, арнайы және (немесе) салалық мақсаттағы қызмет үшін фотографиялық, телевизиялық, инфракызыл, радиолокациялық және басқа аппаратураның көмегімен орындалатын аэротүсірілім жұмыстарын жүргізуге рұқсаттарды тіркеуді, есепке алуды және беруді геодезия және картография саласындағы уәкілетті орган жүзеге асырады.

      2) Инструментальді әуе түсірілімін жүргізу үшін арнайы жабдықталған екі моторлы ұшақ немесе өз бортында жылу– бейнелеу кешенін, спектрдің инфракызыл және көрінетін салаларында синхронды түсіру үшін фото– және бейнеаппаратураны алып жүретін ұшқышсыз ұшу аппараты (бұдан әрі – ҰҚА) қолданылады.

      3) Әуе түсірілімі басталар алдында ақпанның бірінші күндерінен бастап түрлі спутниктік жүйелерді пассивті зондтау деректері бойынша Каспий теңізіндегі мұз жағдайларына талдау жүргізіледі. Осы ақпараттың негізінде мұз жамылғысының ауданы бағаланады, итбалықтың мұз шоғырларының қалыптасуы болжанады және мұздарда каспий итбалығының жатақтарының шекарасын анықтау үшін барлау шолу ұшулары жүргізіледі.

      Қыстың әртүрлі түріне байланысты (жылы, қалыпты, қатал) және оларға сәйкес келетін мұз жағдайларына байланысты әуе түсірілімі Каспий итбалығының күшіктеуі толығымен аяқталатын мерзімде (шамамен 15–25 ақпан аралығында) жүргізіледі.

      4) Авиатүсірілім солтүстіктен оңтүстікке қарай параллель галстармен жүргізіледі.

      Әуе түсіру бағыттары тікелей түсірілген акваторияның жиынтық ауданы итбалықтардың қысқы шоғырлануының әлеуетті орындарын қамтитын барлық зерттеу ауданы алаңының кемінде 10%–ын құрайтындай жоспарланады.

      5) Параллель галстарды орналастыру схемасы олардың арасында бірдей аралықпен тұрақты болуы тиіс, бұл ретте галстардың ұзындығы әртүрлі болуы мүмкін. Ересек итбалықтарды да, күшіктерді де сенімді сәйкестендіру үшін жоғары шешімді аппаратурамен барлық есепке алу галстарының бойында мұз жамылғысының үстінен тепловизиялық–бейнелеу түсірілімі және фото–бейнетүсірілім үздіксіз жүргізіледі.

      6) Түсірілімдерді ұшудың бір биіктігінде (180–200 метр) тұрақты жылдамдықпен (180–200 километр/сағат шегінде) орындау ұсынылады, трансекттің ені тұрақты болуы және жылуовизиялық бейнелердің (0,3 метрден артық емес ұсынылады) және фотосуреттердің (0,03 метрден артық емес) жоғары шешілуі қамтамасыз етілуі, сондай–ақ итбалықтардың мазалайтын ұшатын әуе кемесінің шуының әсерін барынша азайту.

      7) Ұшудың барлық параметрлері (уақыт, координаттар, курс, биіктік, жылдамдық және тағы басқалары) GPS жүйесімен тәулік сайын автоматты түрде тіркеліп, авиатүсірілім материалдарын (ИҚ–бейнелер, бейне- және фотосуреттер және тағы басқалары) географиялық координаталарға және уақытқа бір секундқа дейінгі дәлдікпен дәл байланыстырады. Түсірілім барысында есепке алу галстарының басталуы мен аяқталуы, аппаратураны қосу/өшіру сәттері, ауа райы және басқа да жағдайлар тіркеледі. Трансектінің ені ұшу биіктігі мен обьектіні шолу бұрышына сүйене отырып, жабдықтың әрбір түрі үшін жеке есептеледі.

      8) Теңіз сүтқоректілерін есепке алу үшін мұз айдынының үстіндегі инструментальді авиатүсіру материалдарын өңдеу екі кезеңде жүргізіледі.

      Бірінші кезеңде барлық бейнетүсірілімдер мен ИҚ–бейнелері қаралады. Мұздағы күшіктерінің тығыз шоғырлардың негізгі таралу аймағын анықтайды және олар бойынша итбалық шоғырларының шекарасын белгілейді. Одан кейін итбалықтар шоғырының фото және тепловизиондық көрнекі түсірілімдерінің бейнелерін үйлестіріледі.

      Екінші кезеңде жануарлардың тығыздығы жоғары инфрақызыл бейнелеріне және оларға сәйкес келетін цифрлық фотосуреттеріне бірлескен талдау жүргізіледі.

      9) Инфрақызыл бейнелердегі және фотосуреттердегі итбалықтарды есептеуді бір–біріне тәуелсіз екі немесе одан да көп операторлар жүргізеді. ГАЖ пайдалану картаға есепке алу әуе түсірілімдерінің бағыттарын енгізуге, тепловизиондық және фото бейнелерді кеңістікте байланыстыруға, графикалық спутниктік мұз карталарын байланыстыруға, итбалықтарды бөлу карталарын жасауға мүмкіндік береді.

      10) Итбалықтардың қысқы шоғырлануының әлеуетті орындарын қамтитын барлық зерттеу ауданының барлық алаңына нақты алынған есептік деректерді экстраполяциялау жүргізіледі. Кинсли есептеу алгоритмін пайдалану ұсынылады, ол галстарды топтарға біріктіруді көздейді, олар аралығындағы аралықта және параллель галстарды орналастырудың тұрақты схемасында бірдей болады. І–ші әуе түсірілімі үшін ересек итбалықтар мен балапандардың саны (3) формула бойынша бөлек есептелді.



      мұндағы: Ji – і–әуе түсіріліміндегі трансект саны;

      К – галстар арасындағы аралықтың трансекттер еніне қатынасы ретінде анықталған і–түсіруге арналған салмақтық коэффициент;

      xj – j-ші трансектідегі итбалықтардың саны.

      Әуе түсірілімінің жиынтық саны (4) формуласы бойынша:



      мұндағы: I – түсірілім саны.

      11) Популяцияның жалпы санын есептеу үшін есептеу формулалары қолданылады. Солтүстік Каспий мұздарының бетіндегі итбалықтың төлін аэрофототүсіру кезінде тікелей есепке алу әдісі есептеу үшін негіз болып табылады.

      Ұрғашы итбалық бір туғанда бір күшіктен аспайды, сондықтан Каспий итбалығының ұрпақтарының саны өндіруші аналықтардың санына тең. Бір жылғы төл санын есептегеннен кейін есептік жолмен Каспий итбалығының барлық популяциясының жалпы саны анықталады. Жалпы санды есептеу үшін келесі формулалар қолданылады:



      мұндағы: S – популяция саны, мың дана; P – есептік жылдағы төлдің саны, мың дана; K – популяцияға қайта есептеу коэффициенті.



      мұндағы: Jmax – аналықтардың ең үлкен жасы, жыл;

      Jmin – аналықтардың жыныстық жетілу жасы, жылдар;

      k – жетілген аналықтар арасындағы төлдемейтіндерінің үлесі.

      76. Популяцияның жалпы санын сараптамалық бағалау үшін, оның соңғы 5–7 жылдағы деректері болмаған жағдайда, 78–тармақтың 1) тармақшасына; 79; 80–тармаққа сәйкес зерттеулер негізінде алынған аналықтарының ең үлкен жасының, аналықтарының жыныстық жетілу жасының, жыныстық жетілген аналықтарының арасында бедеулерінің үлесінің орташа көпжылдық көрсеткіштері қолданылуы мүмкін.

      77. Популяцияның бөлінуіне, санына және құрылымына тұрақты зерттеулер жүргізу кезінде каспий итбалығы популяциясының жалпы санын бағалау үшін басқа да есептік формулалар негізделуі және қолданылуы мүмкін.

      78. Авиаесептер көктемгі және күзгі кезеңдерде каспий итбалығының негізгі ең ірі шоғырларының, сондай-ақ итбалықтардың барлық ықтимал жатындарының үстінен жасалады.

      1) Авиаесептерді жүргізер алдында түрлі спутниктік жүйелерді пассивті зондтау деректері мен гидрометеорологиялық жағдайлар бойынша ғарыштық суреттерге талдау жүргізіледі. Бұл ретте, Каспий теңізінің гидрологиялық режимінің ерекшелігін және каспий итбалығының әлеуетті жатақтары – аралдар мен шалғындардың пайда болуының себебі регрессияны ескеру қажет.

      2) Қыстың әртүрлі түрлеріне, аралдар мен шалғындардың болуына және олардың санына айдау құбылыстарының әсеріне байланысты авиаесептердің күні мен оның бағыты анықталады.

      – Көктемгі әуе есебін наурыздан сәуірге дейін жүргізу ұсынылады. Көрсетілген мерзімдер түлеу кезіндегі итбалықтардың ең көп санын есепке алу мүмкіндігін анықтайды.

      – Каспий итбалығы жатақтарының маңыздылығын бағалау үшін жаздық әуе есепті маусымнан тамызға дейін жүргізу ұсынылады.

      – Күздік әуе есебін гидрометеорологиялық жағдайларға байланысты мұз қатардың алдында қазаннан бастап қарашаға дейін жүргізу ұсынылады.

      3) Әуе есебі екі моторлы ұшақтың немесе тікұшақтың бортынан 200 ден 300 метрге дейінгі биіктіктен жүргізіледі, әуе кемесінің жылдамдығы 300 километр/сағаттан аспауы тиіс.

      4) Әуе есептердің бағыты каспий итбалығының барлық әлеуетті жатақтарын қамтуы тиіс. Әлеуетті жатақтардың репер нүктелерінің координаттары нөмірленуі тиіс және ұшақтың айналу мүмкіндіктерін ескере отырып, бағытты нақтылау және келісу үшін ұшқыштарға алдын ала беріледі. Әуе есеп бағытының картасы барлық мамандарда – есепке алу операторларында да болуы тиіс. Әуе есебі кезінде репер нүктелерімен белгіленбеген аралдар мен шалғайларда итбалықтардың шоғырлануы анықталған кезде бағытты түзетуі мүмкін.

      5) Әуе есептерге бес маман қатысады, олар келесідей бөлінеді: біреуі ұшқыштардың жанында болады, оның функциясына қалған мамандарды қандай да бір нүктеге ұшқаны туралы хабардар ету және қажет болған жағдайда бағытты үйлестіру кіреді, қалған төрт маман әрбір борттан екеуден бөлінеді, оның біреуі үздіксіз бейнетүсірілім жүргізеді, екіншісі – табылған әлеуетті жатақтарды, шоғырларды, итбалықтарды табудың барлық жағдайларын және теңіздің жай–күйін суретке түсіреді. Бейнеоператорлар дауыстық хабарламалармен түсірілім кезінде байқалатын ерекшеліктерді, жатақтардың орналасуын және басқаларын белгілейді, фотооператор да диктофонға ұқсас жазбаларды жүргізеді. Сондай–ақ, әуе кемесінің бортына ілулі фото және бейне жабдықтарын орнатумен әуе түсірілімі қамтамасыз етілуі мүмкін.

      6) Ұшу алдында барлық мамандар белгіленген уақытты фото-бейнетехникада, диктофондарда, GPS навигаторларда салыстырып тексеру және фото–бейнематериалды өңдеу кезінде олардың ұшу бағытының нүктелері нақты болуы үшін пайдаланылатын құрылғылардың уақытын 1 секундқа дейінгі айырмашылықпен синхрондауды жүргізеді.

      7) Ұшу кезінде бағыттар GPS навигаторларға жазылады. Фотоаппараттар (4928×3264), 4 К төмен емес бейнекамералар пайдаланылады.

      8) Итбалықтардың санын есептеу мақсатында олардың барлық фотоматериалдары қаралады. Итбалықтардың бейнелерін санау және нөмірлеу авиаесептің тиісті бағдарламаларында жүзеге асырылады. Бейнематериалдар әрбір секунд сайын тоқтатылады және оператор кадрда итбалықтардың болуы мүмкін екендігін қарайды.

      Итбалықтар болған жағдайда скриншоттар сақталады, есептеу және нөмірлеу де тиісті бағдарламаларда жүзеге асырылады. Бейнеге түспеген итбалықтардың табылған жерлерін анықтау үшін диктофон жазбасы тыңдалады, сондай–ақ итбалықтардың бар екендігін дауыспен растау үшін және олардың саны туралы деректер кестеге жазылады. Фото–бейнекадрлармен расталмаған дауыстық хабарламалар сараптамалық қорытындыға жіберіледі.

      9) Кестеге фото туралы деректер (бастапқы суреттің атауы, борттың жағы, оператордың аты, табылған итбалықтардың саны), скриншоттар туралы деректер (бастапқы бейнематериалдың атауы, алынған скриншоттың атауы, алынған скриншоттың минуты және секунды) енгізіледі. Әрбір іріктелген кадрға бірегей сәйкестендіру нөмірі беріледі.

      10) Әрбір фото, бейнематериал мен скриншоттарды алу уақыты туралы деректер метадеректерден анықталады және Excel бағдарламасындағы арнайы деректер кестесіне енгізіледі. Әрбір кадр үшін координаттар GPS–құрылғылардағы ұшу жазбаларының көмегімен анықталады.

      11) Итбалықтардың саны әрбір табу нүктесі бойынша есептеледі, олардың жиынтығы Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде жатқан итбалықтардың жалпы санын анықтайды.

      12) Жатқан жануарлардың саны мен тығыздығы көп болған жағдайда, жатақтардағы жануарлардың жалпы санын бағалауды жатақтағы барлық шоғырлану алаңына белгілі бір учаскелерде жатқан жануарлардың орташа тығыздығының фотосуреттері бойынша есептелген экстраполяция жолымен өткізуге болады.

      79. Каспий итбалығының жатындарын іздеу үшін жатқан итбалықтардың санын есепке алу және олардың мөлшерлік, жыныстық құрылымын анықтау мақсатында 78–тармақтың 1) тармақшасына сәйкес талдау жүргізіледі. Итбалықтар санының динамикасын объективті бағалау мақсатында көктемгі және күзгі маусымдарда жатудың барлық кезеңін қамтып, жатындарды іздеп және санын есепке алуды жүргізу ұсынылады. Жатындардағы итбалықтардың санын есепке алу итбалықтың популяциясын сақтау үшін теңіздің қандай да бір учаскелерінің маңыздылығын сипаттайды және ғылыми зерттеулер жүргізу мақсатында игерудің орны мен мүмкін болатын көлемін айқындайды. Итбалықтардың санына, шоғырлардың орналасуына, санына және мөлшеріне, жыныстық құрылымына бірқатар жылдар ішінде тұрақты мониторинг жүргізу кезінде популяцияның салыстырмалы санының ауытқуы анықталады, яғни тұрақтылығы, ұлғаюы немесе азаюы, сондай–ақ, популяция санының ауытқу деңгейі бағаланады.

      1) Итбалықтардың шоғырлануын іздеу экспедициядағыларды таяз сулы кеңістіктерге жеткізе алатын шағын көлемді кемелерде жүргізіледі. Іздеуді жүргізу кезінде дүрбілер мен мультикоптерлер пайдаланылады.

      2) Мультикоптерлер шағын көлемді кеменің бортынан ұшыру мүмкіндігіне және фото– және бейнетүсірілімдерді жүргізу үшін жатындардың үстінен тоқтауына байланысты каспий итбалығының санын іздеу және есебін жүргізу үшін пайдаланылады.

      3) Шоғырланған итбалықтар табылған кезде зерттеу ұшулары жүргізіледі. Итбалықтардың қорқуын және суға түсуін болдырмау үшін зерттеушілері бар кеме шоғырланған жерден шамамен 1 километр қашықтықта болуы тиіс. Жануарлар жиналатын жерге дрон 100–130 метр және одан жоғары биіктікте шекті жылдамдықпен – 15–20 метр/секундқа дейін бағытталады. Бұрандалардың дыбысынан алаңдау факторын азайту үшін жинақтарға ұшу жел соғатын жақтан жүргізіледі.

      4) Шоғарланған үстіне дрон орнатып, камера обьектісін барынша төмен бағыттап (–90о), суретке түсіру режимі белгіленеді және 40–50 метрден төмен түсірмей, әрбір 10 метр сайын суретке түсіру арқылы төмендетеді. Егер оператор итбалықтардың алаңдаулы екенін және олардың жатыннан суға кетіп қалғанын байқаса, онда ол төмендеуді тоқтатып, ұшақ орналасқан биіктіктен түсірілім жасай отырып, оны жоғарыға көтеріп, ұшу нүктесіне қайтарады. Жатақтағы дарақтардың жалпы санын есептеу кезінде зерттеуші қазіргі кезде суда болғандарды қоса алғанда, үлкен биіктікте түсірілген дарақтарды да міндетті түрде есепке алады.

      5) Құрамында мыңдаған дарақтары бар көптеген топтардың саны бағаланған жағдайда, жиналған алқабының бойымен ұшып, бір таңдап алынған биіктікте және белгілі бір ұшу аралығында фототүсірілім жасау арқылы есепке алуды жүргізу ұсынылады. Белгілі бір биіктікте түсірілімдерді жүзеге асырғаннан кейін оператор дронды 100 метрден кем емес биіктікке көтереді және кері қарай ұшады немесе басқа топтамаға жақын болған кезде оларға қарай ұшу және түсіру көрсетілген схема бойынша жүргізілді.

      6) Хаттамаға түсірілімнің орны (координаттары), күні, уақыты және биіктігі, 10 баллдық шкала бойынша бұлттылығы, ауа температурасы, желдің жылдамдығы мен бағыты, судың толқынын бағалау және түсірілген кадрлардың нөмірлері енгізіледі.

      7) Камералық жұмыс жағдайында итбалықтардың саны мен денесінің ұзындығы мен енін есептеу фотосуреттер бойынша жүргізіледі.

      8) Фотоматериалдарды іріктеу критерийлері:

      – итбалықтар тобының статикалық жағдайы;

      – топтың толық қамтылуы;

      – фотосуреттердің айқындылығы.

      Дарақтарды санау, кадрларды өңдеу графикалық редакторда жүзеге асырылады. Белгілі бір сурет шеңберінде итбалықтың әрбір бейнесіне жеке реттік нөмір беріледі. Бір–біріне жақын орналасқан жеке топтағы итбалықтардың санын есепке алу деректері осы жатақта жануарлардың жалпы санын көрсету үшін жинақталады. Бұл ретте әртүрлі топтарға жататын итбалықтардың реттік нөмiрленуі тұтас болып табылады.

      9) Бір ауданда жатқан жануарлардың санын есепке алу деректерінің объективтілігі үшін итбалықтардың жергілікті өрістеуінің есеп деректеріне әсерін болдырмау үшін бір күнде жүргізілуі тиіс. Егер түсірілім күніндегі ауа райы жағдайлары ғарыш түсірілімдерін талдау жолымен айқындалған барлық шоғырларда және ықтимал жату орындарында итбалықтарды (мысалы, тұман) есепке алу күнінде зерттеушілер бақылайтын шоғырларды есепке алуды жүргізуге мүмкіндік бермесе, онда ұқсас жатындарда итбалықтардың жатуының есептелген орташа санын тікелей есеппен алынбаған жатындардың санына экстраполяциялауға жол беріледі.

      10) Есепке алу мерзіміндегі айырмашылықтардың және есепке алу деректеріне басқа да табиғи және антропогендік факторлардың әсерін салыстырмалы талдау үшін белгілі бір ауданда жатқан жануарларды қайта есепке алуды жүргізу ұсынылады.

      11) Алынған фотосуреттер бойынша санды ескере отырып, жатындардағы итбалықтардың жиналуының өлшемдік құрылымын да анықтауға болады. Бұл үшін белгілі бір биіктіктен түсірілген фотосурет негізінде Халықаралық бірліктер жүйесіндегі (бұдан әрі – MSE) 1 пиксельдің өлшемі есептеледі. Пиксель сызғышы бойынша итбалықтың ұзындығын немесе енін өлшеп, МСЕ бір пиксельдің өлшемін анықтап, МСЕ параметрін мынадай формула бойынша анықталады:

      Итбалықтың МСЕ параметрі = Итбалықтың пиксельдегі параметрі * MСE бір пиксельдің өлшемі.

      Фотосуреттердегі итбалықтар әртүрлі позицияларда орналасады, сондықтан суреттердің өлшеуге жарамдылығы бойынша 4 санатқа бөлінеді:

      1 – тік және тік жатқан дарақтың ең жоғары ені бойынша дене ұзындығын өлшеу;

      2 – иілген дарақтың дене ұзындығын "траектория бойынша" және ең жоғары енін өлшеу;

      3 – дене ұзындығы өлшеуге жатпайды;

      4 – ең жоғары ені өлшеуге жатпайды.

      Итбалықтардың денесінің зоологиялық проекциялық ұзындығын (мұрын ұшынан артқы ласт ұшына дейін) 1 және 2–санаттарға жататын бейнелер бойынша өлшеуді жүргізу ұсынылады.

      80. Өлшемдік, жыныстық құрылымды зерделеу үшiн итбалықтарды аулау арнайы торлармен (сачок) немесе қолмен жүргiзiледi. Бұл үшін зерттеушілер жасырын түрде итбалықтарға барынша жақын орналасып, кез–келген бір итбалықты аулау үшін белгілеп, аға зерттеушінің командасы бойынша тұрып, итбалықтарға қарай жүгіреді.

      Ауланған жануарларда сызықтық көрсеткіштерін (мұрын ұшынан артқы аяғының ұшына дейінгі дененің проекциялық ұзындығы, мұрын ұшынан құйрық ұшына дейінгі дененің проекциялық ұзындығы, дененің проекциялық ең үлкен ені, дененің қол астындағы орамы), салмағын, дене температурасын өлшеу жүргізіледі, жынысы анықталады, ал, ультрадыбыстық зерттеумен майының қалыңдығы және аналықтардың жүктілігінің даму деңгейі (жазғы және күзгі мезгілде) анықталады. Қажетті өлшеулер жүргізілгеннен кейін итбалықтар теңізге қайта жіберіледі.

      81. Теңіз акваториясында каспий итбалығын есепке алу үшін кемелік маршруттық есепке алу қолданылады. Итбалықтарды есепке алу теңіз ғылыми–зерттеу кемелерінде 5 метр тереңдікке дейін, шағын көлемді кемелерде 5 метрден аз тереңдікте жүргізіледі.

      1) Итбалықтарды есепке алу кеменің екі бортындағы бақылаушылармен кеме қозғалысы кезінде жүргізіледі. Бақылаушылардың GPS, дүрбі, диктофоны және бақылаушылар ретінде жұмыс тәжірибесі болуы тиіс. Бақылаушылар тірі итбалықтарды да, кеменің өту барысы бойынша өлі итбалықтарды да есепке алады, олардың GPS–та кездесетін нүктелерін белгілейді, мүмкіндігінше итбалықтардың жасы белгіленеді: күшік, ересек және кемеден оларға дейінгі қашықтық.

      2) Есепке алу жолағының ені бақылаушылардың теңіздік ғылыми-зерттеу кемесінде орналасу биіктігіне байланысты белгіленеді.

      3) Шағын көлемді кемелер үшін есептік маршрут осінен итбалыққа дейінгі оңтайлы перпендикулярлы арақашықтық немесе бір борттан есепке алудың оңтайлы ені 300 метр болып табылады; есептік маршрут осінен итбалыққа дейінгі шекті перпендикулярлық арақашықтық немесе бір борттан есепке алудың шекті ені 550 метр болып табылады.

      4) Есеп жүргізу процесінде оңтайлы және шекті көріну айырмашылықтарын анықтау байқаушылардың көру өткірлігіне, ауа райы жағдайларына және тәжірибесіне байланысты болады. Бірақ есептік жолақтың ұсынылып отырған екі санатына жататын итбалықтардың кездесулерінің санына тәуелді есепке алу жолағының тиімді енін есептеу кезінде маршрутта итбалықтардың бөліну тығыздығын одан әрі есептеу үшін неғұрлым объективті деректерді алуға болады. Демек, оңтайлы және шекті есепке алу жолағы теңізде есепке алуды жүргізу кезінде итбалыққа дейінгі қашықтықты анықтау әдісіне қолданылады.

      5) Есептің тиімді ені итбалықтарды табудың орташа қашықтығы ретінде есептелуі мүмкін.

      6) Алынған материалдар негізінде тірі және өлі итбалықтардың кездесулерінің тығыздығы есептеледі – дана/километр2.

      7) ГАЖ–ды пайдалану картаға есепке алу бағыттарын енгізуге, Каспий теңізінің акваториясында тірі және өлі итбалықтардың таралуы және кездесулерінің тығыздығының картасын жасауға мүмкіндік береді.

      Көп жылдық деректер каспий итбалығының теңіздегі немесе оның жекелеген аудандарындағы салыстырмалы санының динамикасын бағалауға мүмкіндік береді.

      82. Каспий теңізі жағалауында, аралдарда және шалғындарда өлі итбалықтар табылған жағдайда, оларға есептеу жүргізіледі, өлексенің орналасқан күні, уақыты, GPS–навигатор бойынша орынның координаттары тіркеледі, итбалықтардың өліктерінің жай–күйі сипатталады (жаңа, құрғаған, ыдыраған – 5 балдық шкала бойынша бағалау), жынысы анықталады, олардың өлшемдері өлшенеді (мұрын ұшынан артқы аяғының ұшына дейінгі дененің проекциялық ұзындығы, мұрын ұшынан құйрық ұшына дейінгі дененің проекциялық ұзындығы, дененің проекциялық ең үлкен ені, дененің қол астындағы орамы) (мүмкіндігінше) дененің кеуде бөлігінде кесу арқылы майдың қалыңдығы анықталады. Сыртқы түрінің сипаттамасы: жүннің түсуі, балық аулау ауларымен қаптау іздерінің болуы, жарақат алған, басының, аяқ–қолының болмауы және тағы басқа, өлекселерді суретке түсіру және жоғарғы және төменгі жақтан тістерді іріктеу жүргізіледі. Итбалықтардың жаппай жойылғаны анықталған жағдайда көрсетілген деректер іріктеп алынады, бірақ әр учаскеден 30 данадан кем емес. Зертханалық жағдайларда өлекселердің жасын декальцинацияланған азу тістерін көлденең қималары бойынша анықтайды.

      83. Итбалықтардың өлген дарақтарын патологиялық-анатомиялық, паразитологиялық, бактерия–вирусологиялық және токсикологиялық зерттеу негізінде олардың өлімінің есебін жүргізеді. Итбалықтардың саны мен өлімі бойынша деректер 20, 21, 22–кестелерінде көрсетілген.

      Кесте 20. Каспий итбалығының көбею кезіндегі санын тіркеу мәліметтері

Жыл

Күні (дейінгі және кейінгі)

Тіркелу деректері

Есептік мәліметтер

Күшігі (ақ күшік), дана

Ересек дарақтар, дана

Күшігі (ақ күшік), дана

Ересек дарақтар, дана













      Кесте 21. Көктем және күздік шоғырлану кезіндегі каспий итбалығы санын тіркеу мәліметтері

Күні

Әдісті көрсету

Жатақтарының орналасу

Жатақтарының координаттары

Шоғырлануының саны, бірлік

Барлық шоғырланған жерлердегі итбалықтың жалпы саны, дана

Шоғырланған жерлердегі итбалықтардың жыныстық құрамы, аталық/аналық

Өлшемдік құрамы (шегі/орташа)

Күздегі аналықтардың уақытша күшіктемеуі, (%)











      Кесте 22. Итбалықтардың өлім-жітімінің санағы

Күні

Орны

Өлгендерінің жалпы саны, дана

Итбалықтардың орташа өлшемдері, сантиметр

Дарақтардың жасы (шегі/орташа)

Жыныстық ара-қатынасы, аталық/аналық

Ескерту (механикалық зақымдалуы және тағы басқалары)








      Коэффициенттер табиғи жолмен анықталады, әдеби деректерді пайдалануға болады.

      84. Мұзсыз кезеңде: көктемгі (түлеу жатақтарында), жазғы және күзгі (қоректенуге өрістеу жолдарында демалу кезеңдерінде) кезеңдерде шалғындардағы, аралдардағы каспий итбалығын есепке алу теңіз кемелері мен ұшақтарынан, квадрокоптерлерден алынған фото, бейнетүсірілімдер деректері бойынша жүргізіледі. Көзбен шолып есепке алу мониторинг станцияларында, маршрут бойынша немесе Каспий теңізі акваториясының белгілі бір учаскелерін қамтитын галстар бойынша теңіз кемелерінен және шағын көлемді кемелерден жүргізіледі. Алынған деректерді өңдеу нәтижесінде жекелеген аумақтарда жануарлардың тығыздығы бойынша бөлу деректері анықталады және сандық көрсеткіші бір шалғынға немесе аралға дана немесе дана/километр2 деп белгіленеді. Бұл деректер жылдың әртүрлі маусымдарында көші-қон жолдарын түсіну және құру үшін қажет. Жатақтардағы итбалық санының есебі үшін және шоғырланғандағы өлшемдерінің құрылымын анықтау үшін мультикоптер әдісі қолданылады.

      Итбалықтардың саны туралы мәліметтер итбалықтардың өлшемдік-жастық және жыныстық топтары бойынша жарақатталған (ауланған) дарақтарды зерттеу жолымен немесе тірі күйінде алынған әдісі арқылы толықтырылады.

      Галстармен қозғалған кезде каспий итбалығының санын есепке алуды кеменің оң және сол жақ бортында орналасқан екі маман кеменің алдыңғы бөлігіндегі жоғарғы палубадан, кеменің әр жақтарынан ені 500 метр жолақта жүргізеді. Алынған галстарды балық аулау шаршысының ұзындығы бойынша тең учаскелерге бөлу керек (10 километр). Алынған нәтижелерді өңдеу берілген шектеулерге сәйкес кеме қозғалысы кезеңінде зерттелген балық аулау шаршыларындағы каспий итбалығының санын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, ұзындығы 10 километр кеменің қозғалысы кезінде 12 дана каспий итбалығы тіркелген, осы учаскедегі тығыздығы 1,2 дана/километр2 құрайды.

      85. Балық және балық емес су объектісінің санын есептеу үшін алынған нәтижелердің шынайылығы жиналған материалдың репрезентативтілігімен анықталады. Репрезентативті іріктеу көлемі төмендегідей формула бойынша есептеледі:



      мұндағы: n – қажетті іріктеулер көлемі;

      N – генералды жиынтығы;

      P – Стьюдент критериі 95 % деңгейлік көрсеткішке тең болғанда, ол 2 тең;

      S – генералды жиынтығының орташа квадратты ауытқуы;

      m – әдістің қатесі.

      86. Репрезентативті іріктеу көлемінің әдісі саны аз жануарларға (сирек кездесетін және жойылып бара жатқан балық түрлері, аулау құралдарына сирек түсетін аз таралған балық түрі, каспий итбалығы) қолданылмайды, бірақ осы түрлер бойынша алынған аз мәліметтер ғылым үшін құнды болып табылады.

      87. Бүкілодақтық тоғандық балық шаруашылығы ғылыми–зерттеу институтының әдістемесі (бұдан әрі – БТБШҒИ) зерттеу жұмыстарын белсенді аулау құралдарымен (жылым, тралдар) жасаған кезде қолданылады. Балықтардың санын бағалау аудандар әдісімен жүзеге асады. Балықтардың шекті рұқсат етілген аулауын (ШРА) анықтау тиісті жұмыстарды атқара отырып жалпыға ортақ әдістеме негізінде жүргізіледі.

      88. Балықтар саны аудандар әдісімен анықталады. Балық аулайтын учаскелердің ауданын анықтау үшін GPS–спутниктік қабылдағышы пайдаланылады. Тралдайтын ауданды анықтау үшін трал параметрлері (көлденең ашқанда) және тралдау уақыты пайдаланылады. Аудандар әдісі санақ үшін ауланған балықтардың саны арқылы су айдынындағы балықтардың санын, сондай–ақ, неводттың (тралдың) аулау коэффициентін ескере отырып, санақ жасау ауданы арқылы су айдынының ауданын болжайды. Оның формуласы төмендегідей болады:



      мұндағы: N – су айдынындағы балықтар саны;

      n – ауға түскен балықтар саны;

      S – су айдының ауданы;

      s – ауланған аудан;

      k – балық аулау құралының балық аулау мүмкіндігінің коэффициенті.

      89. Балық аулау мүмкіндігінің коэффициентін эксперименталды түрде анықтауға немесе оны әдебиеттерден алуға болады.

      90. Өзендердегі балықтар санын анықтау үшін аудандар әдісі пайдаланылмайды, оның орнына уақыттар әдісі қолданылады. Ол бүкіл кезеңдегі өзен бойымен жүретін кәсіпшілік мақсатта ауланатын балықтар үйірінің саны санақ үшін ауланған балықтар санына жататындығын, сондай–ақ, аулау құралының аулау мүмкіндігінің коэффициентін ескере отырып, жалпы жүріс уақыты аулау уақытына және өзеннің ені жылымның түсіру еніне жататындығын болжайды. Формула келесі түрде болады:



      мұндағы: N – кәсіпшілік үйірдегі балықтар саны;

      n – ауға түскен балықтар саны;

      T – жүрістің жалпы уақыты;

      t – балық ауладың жалпы уақыты;

      k – балық аулау құралының балық аулау мүмкіндігінің коэффициенті.

      91. Өзендегі өтпелі және жартылай өтпелі балық түрлерінің ШРА анықтау барысында өзенге тек қана жынысқа жетілген және ересек балықтар ғана баратыны ескеріледі. Сондықтанда осы есептеуге кәсіпшілік қорға жататын келесі ұрпақтың болжанатын санын қосу қажет, себебі, і–жылғы (келесі календарлық жылға жынысқа жетілу жасынсыз) шабақтың жүріп өтуі бойынша деректер қажет болады.

      92. Балықтары жаппай уылдырық шашпайтын өзендер үшін жүзбелі ау ауданы, өзен ауданы мен жүзбелі аудың балық аулау мүмкіндігі ескеріліп, жүзбелі ауды (жоғарғы және төменгі) қолдана отырып аудандар әдісі пайдаланылады.

      93. Балықтар ихтиомассасы әрбір жастық топтағы балықтар санын осы жастық топтағы балықтардың 1 данасының орташа салмағына көбейту жолымен есептеледі. Кәсіпшілік қор әрбір жастық топтағы жынысқа жетілген балықтардың пайыздық қатынасына байланысты анықталады.

      94. Игеру мүмкіндігінің есебі үшін тиісті формула қолданылады. Осы формулаға сәйкес жаппай жынысқа жетілуінің жасына байланысты балық санының жылдық өсу жылдамдығын сипаттайтын теоретикалық қисық пайда болады.

      Формула келесі түрде болады:



      мұндағы: l – популяция санының жылдық өсу жылдамдығы;

      a және b – коэффициенттер;

      t – дарақтардың жынысқа жетілуінің орташа жасы (жасы).

      Аталған формула Риклефстің теңдеуінің модернизациясы болып табылады:



      мұндағы: R – репродукивті кезеңінің ұзақтығы;

      t – генерацияның орта жасы;

      t формула бойынша есептеледі:



      мұндағы: T – жасының шегі.

      95. ШРА есептеулері барлық су айдынына толықтай жасалады. Екі жылдық ШРА есептеу үшін келесі күнтізбелік жылға ШРА және келесі жылға кәсіпшілік қордың күтілетін толықтыруы назарға алынады.

      96. Мельникова әдісі активті ау құралдары (жылым, трал) қолданылмайтын немесе қолдануға мүлдем болмайтын су айдындарындағы (жергілікті маңызы бар су айдындары) балық саны мен салмағын анықтау аталған әдістеме (пассивті аулау құралдарымен – қойылмалы аумен) арқылы жүзеге асырылады. Қойылмалы аумен ауланған балықтар саны төмендегідей формуламен есептеледі:



      мұндағы: N – балықтар саны, дана;

      Yc – ауды бір рет құрғандағы түскен балықтың орташа саны, дана;

      WB – су айдынның көлемі, метр3;

      q – балықтың ауға түсу коэффициенті;

      Wc – тормен ауланатын (метр3) көлемді, келесі формула бойынша есептеледі:



      мұндағы: l – тор ұзындығы;

      H – тор биіктігі;

      t – аулау уақыты;

      p – константа.

      97. Құрылған бір аудан орташа аулауды анықтау барысында әрбір ау көзінің өлшемімен стандартты құрылған аудың саны ескеріледі. Алынған кәсіпшілік қор негізінде тіршілік циклына, популяцияның тұрақтылық деңгейіне, балық шаруашылығының маңыздылығына, экожүйе түріндегі рөлі мен басқа да параметрлеріне байланысты ШРА есептеледі.

      98. Кәсіпшілік биоресурстарды тиімді пайдалану жөніндегі қазіргі кездегі көрсеткіші балық аулауды басқарудың қауіпсіз қадамының концепциясында берілген. Қазіргі таңда қауіпсіз қадам балық аулау саясатының негізінде барлық бетке ұстар халықаралық балықшаруашылық мекемелермен қабылданған. Аталған концепцияның басты принципі балық қоры үшін жағымсыз кәсіпшілік іс-әрекеттің салдарын ескертеді, соған байланысты, кәсіптің ағымдағы міндеттерінің биологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, келешекте айтарлықтай экономикалық табыстарға әкеледі.

      99. Қауіпсіздік қадамының басты ерекшеліктері балық аулауды реттеудің аймақтық принциптері, яғни, қордың жағдайының барлық диапазоны (В) 0 ден шексіздікке дейін кескіндерге бөлінеді, әрбіріне балық аулаудың ерекше режимі сақталады. Демеу нүктесі Вlim – шекаралық қор, Вbuf – буферлік қор, Вtr – арнаулы қор болып табылады, соның ішінде Вlim buf < Вtr.

      ШРА есептеудің дәстүрлі қадамына қарағанда, негізге популяцияның бар қоры алынады және оның санына қарай болжамды балық аулаудың түсімі есептеледі, егер ШРА анықтау барысында қауіпсіз қадамды таңдаған жағдайда бастапқыдан қордың күтілетін нәтижелері таңдалынады, және популяция қорының динамикасының өзгеруі барысында реттеудің басқада механизмдері қабылданады, ал Вlim қорын есептегенде кәсіпшілік аулауға толықтай тыйым салынады.

      100. Бағалы балық түрлері үшін алдыңғы жылдағы кәсіпшіліктің салдарынан игерілген қорлардың көлемі бұзылған (қауіпсіз қадам терминологиясы бойынша Blim деңгейінен төмен) жағдайда, аулауға толық мораторий қойғанға дейін игеруді шектеу бойынша басқармалық шешімді қабылдау қажет. Керісінше, ихтиоценозда бағалы түрлердің құнсыз түрлерге ауысу үдірісі барысында, ШРА негіздеуде құнсыз түрлерді игерудің пайызы биологиялық негізделген нормадан артық болуы тиіс, сол себепті, балық аулау режиміне жедел өзгерістер енгізу керек.

      101. Бір қойылмалы ауда орташа аулауды анықтау кезінде әрбір тор өлшемімен стандартты ау құру жүргізілген саны есепке алынады.

      102. БТБШҒИ әдісі кадастрлық ақпаратты қолдана отырып ішкі су айдындарда балық аулаудың болжамын жасауға қолданылады. Кәсіпшілік балық түрлерінің санын, ихтиомассасын, өсу қарқынын және басқа да биологиялық көрсеткіштерін сипаттайтын қолда бар кадастрлық ақпарат негізінде тіршілік циклдарына, популяцияның тұрақтылық деңгейіне, балық шаруашылығының маңызына, экожүйедегі түрдің рөліне және басқа параметрлеріне байланысты ШРА есептеледі. ШРА бағалаудың жалпы принципін келесі теңдеумен көрсетуге болады:



      мұндағы: i – кәсіпшілік жылының индексі;

      freci – i кәсіпшілік жылға кәсіпшілік шығынның ұсынылатын коэффициенті, ары қарай ертеректе қабылданған белгілерге сәйкес freci= fF қабылдаймыз, яғни кәсіпшілік өлім–жітім коэффициенті ретінде;

      FSB0i – i жылдың басындағы кәсіпшілік бөліктің биомассасының көлемі, келесі формула бойынша анықталады:



      мұндағы: Nt+1 – ағымдағы жылдың соңындағы, яғни i жылдың басындағы балықтардың абсолюттік саны;

      W – ауланатын балықтың орташа саны.

      Жоғарыда келтірілген формулалардан балық аулауды болжау мен ШРА есептеудің қажетті шарттары балықтардың өлім–жітім коэффицинеттері мен абсолюттік санын анықтау болып табылады.

      103. Су айдынында балықтардың саны мен өлім–жітімін анықтау бойынша түрлі жолдар бар. Төменде есептеу әдістерінің қысқаша сипаттамасы келтірілген. Балықтардың мекендеу жағдайларының өзгеруі айтарлықтай балықтар санының ауытқуын тудырады және табиғи өлім–жітімді болдырады және олардың өсу қарқынына әсер етеді.

      104. Жастары бойынша табиғи өлім-жітімнің өзгеруі максимуммен (кульминация) орташа жыныстық жетілу кезеңіне келетін U – тәрізді асимметриялық қисықпен сипатталады. Қисықтың максимум нүктесі дарақтың түрлік өсу жылдамдығы олардың санының табиғи шығыны жылдамдығына тең болған жағдайды сипаттайды. Бұл табиғи өлім–жітімнің ең төменгі коэффициентін салыстырмалы түрде оңай бағалауға мүмкіндік береді.

      105. Балық жасы бойынша дифференцияланған табиғи өлім–жітім коэффициентін бағалау әдісіне сәйкес табиғи өлім–жітім және балық жасы коэффициенттерінің мәндерінің арасындағы тәуелділік келесі теңдеумен анықталады:



      мұндағы: t – балық жасы;

      a, b, k – константтар.

      Балықтың сызықтық өсуі мен салмақтық өсуі осы кезде дәрежелік теңдеумен сипатталады:



      мұндағы: l – балық ұзындығы;

      W – балық салмағы;

      q, k, p, c – коэффициенттер.

      Бұл ретте, қажетті өлшемдерге жету үшін балықтарға қажетті кезең ретінде tn жыныстық жетілу жасы және Т максималды жасы, оның өсу теңдеуі бойынша анықталады:



      мұндағы: ln – жаппай жыныстық жетілу кезеңіне келетін ұзындық (осы кезде дарақтардың шамамен 50 % жыныстық жетіледі);

      L – балықтың максималды ұзындығы.

      Осы теңдеулерді (20 және 21) мүшелері бойынша бөлсе, келесі теңдеу пайда болады:



      106. Сәйкес әдістемелерге байланысты балықтардың жаппай жыныстық жетілуі максималды L жартысына тең болатын дене ұзындығына сәйкес келеді, яғни: ln =0,5*L, келесідей жазуға болады:



      107. Балықтар өлімінің ең төмені жаппай жыныстық жетілу жасына tn сәйкес келетіндігін ескере отырып, бұдан келесідей тұжырым жасалады, бұл теңдеу балықтардың табиғи өлімінің ең аз шегі доғасының абсцисасын анықтайды және осы доғаның ассиметриялық дәрежесін сипаттайды, ал осы табиғи өлім доғасының ең аз шегінің ординатасын, жыныстық жетілу жасына сәйкестігіне байланысты мына теңдеуден табуға болады:



      мұндағы: fn – жалпы жыныстық жетілу жасында tn – табиғи өлім коэфициентінің ең төменгі мәні. Сондықтан жыныстық жетілу жасының теңдеуін a және b арқылы көрсетуге болады:



      (22) формуланы ескере отырып, былай жазуға болады:



      Соңғы теңдеуді ескере отырып, табиғи өлім қисығының теңдеуін (18), ондағы b алып тастау арқылы жеңілдетуге болады, сонда келесідей есептеуге болады:



      мұндағы: k константасы (18) теңдеуге кіреді және келесіде балықтардың линейлік жас мөлшері бойынша есептеледі, балықтардың ұзындығы (ордината) және жастар арасындағы (абцисса) байланыс дәрежесі нүктелік диаграммасын құру арқылы, Microsoft Excel кестелік редакторында көрсетіледі.

      Константа а төменгі формуламен анықталады:



      (26) формуласынан, а константасының мәнін есептеу үшін табиғи өлім – жітім коэфициентінің мәнін, тіпті болмағанда бір жас мөлшеріндегі популяция классын білу қажет. Қолайлы болу үшін, жыныстық жетілу кезіндегі мәнді табамыз, яғни, n. Белгілі теңдеуге сәйкес:



      мұндағы: M=Cm/tn немесе fn=l–e^(–Cm/tn)

      мұндағы: М – табиғи өлімінің тез арадағы коэфициенті;

      Cm – "табиғи" жағдайдағы балықтар денесінің өсу массасының үдеу жылдамдығының константасы, оны формула бойынша өсу теңдеуінің нәтижесінде жастық мөлшері бойынша неғұрлым төменгі өсу көрсеткіштерінің қасында анықтауға болады:



      мұндағы: W1, W2 – жеке түрлерінің орта салмағының мөлшеріне сәйкес болуы;

      t1, t2 – жасына қарай топтары; lq – ондық логарифм белгісі;

      (29) формуланы T^ k=2* t^ k қатынасын ескере отырып, төмендегідей түрде көрсетуге болады:



      мұндағы: tn – жаппай жыныстық жетілу жасы (18) формуладан табылады және мынадай түрде көрсетіледі: tn=(ln/q)^l/k, оның ішінде, ln – балық ұзындығы (сантиметр) жаппай жыныстық жетілу жасына сәйкес болады.

      Мысалы, Балқаш көлі бойынша, осындай жолмен алынған констант мәні және коэффициенттер балықтардың табиғи өлім-жітім коэффициентін есептеу үшін қажет (23–кесте).

      Кесте 23. Балқаш көліндегі балықтардың табиғи өлім-жітім коэффициентін есептеу үшін қажетті константтар мен коэффициенттердің мәні

Балық түрлері

Мәні

ln

q

k

tn

T

См

fn

a

Тыран

18,4

10,6265

0,39602

4

23,025

1,18887

0,25712

0,24778

Көксерке

33,7

18,6311

0,42752

4

20,2392

1,05982

0,23276

0,2345

Жайын

59,8

42,4225

0,24221

5

32,1801

0,69192

0,15437

0,42557

Сазан

30,2

15,5655

0,4781

4

17,0492

1,53401

0,31853

0,18103

Ақмарқа

33,3

17,9734

0,44483

4

19,0015

1,34211

0,28504

0,20828

Берш

24

15,3138

0,3241

4

33,9532

1,11854

0,24394

0,30782

Қаракөз

17,9

8,98567

0,49713

4

16,1285

1,45367

0,3047

0,17521

Мөңке

16,5

10,8824

0,37886

3

18,6937

1,31757

0,35544

0,28038

      24–кестеден алынған мәндерді пайдалана отырып, тиісті әдіс бойынша есептелген табиғи өлім-жітімнің ең төменгі коэффициенті жастарына қарай сараланған 25–кестенің №5 бағанында келтірілген, онда үлгі ретінде Балқаш көліндегі табанды ШРА–дың есебі берілген.

      Кесте 24. Аналықтардың жетілу жасына байланысты қордан игерудің биологиялық рұқсат етілген көлемінің теориялық ықтимал мәндерін есептеу, %

Жынысқа жетілу жасы

Санының жылдық өсімі, %

Қордан игерудің рұқсат етілетін жылдық пайызы

1

59,2

49,6

2

44,9

37,6

3

37,1

31,1

4

31,8

26,6

5

27,9

23,4

6

24,7

20,7

7

22,2

18,6

8

19,9

16,7

9

18,0

15,1

10

16,4

13,7

11

15,0

12,6

12

13,5

11,3

13

12,5

10,5

14

11,2

9,4

15

10,2

8,6

16

9,1

7,6

17

8,4

7,0

18

7,4

6,2

      Кесте 25. Балкаш көліндегі табанның ШРА есебі

Жасы

Орташа салмағы

Жылдың басындағы абсолюттік саны (Nt), мың дана

Жылдың басындағы абсолюттік ихтиомасса (Bt), тонна

fm

Жынысқа жетілуі %

Ата-аналық үйірдің абсолюттік саны

fF=0,266 дегі fz

1

2

3

4

5

6

7

8

3

83

81160,0

6736,28

0,2351

45

52754,00

0,501

4

123

40580,0

4991,34

0,2226

85

34493,00

0,489

5

154

20696,0

3187,18

0,2322

100

20696,00

0,498

6

210

9432,0

1980,72

0,2572

100

9432,00

0,523

7

257

2232,0

573,62

0,2937

100

2232,00

0,560

8

298

893,0

266,11

0,3392

100

893,00

0,605

9

433

549,0

237,72

0,3918

100

549,00

0,658

10

534

116,0

61,94

0,4504

100

116,00

0,716

11

580

31,0

17,98

0,5140

100

31,00

0,780

Барлығы


74498,00

11298,64



68442,00


      25 – кестенің жалғасы

Жылдың соңындағы абсолюттік саны (Nt+1), мың дана

Жылдың соңындағы абсолюттік ихтиомасса (Bt+1), тонна

Жылдың соңындағы ата-аналық үйірдің абсолюттік саны, мың дана

f1m=(1–fF)x fm

fF=(fz–f1m)

Жыл бойындағы ауланым, мың дана

Ауланған балықтың орташа салмағы, грамм

Жылдық ШРА, тонна

9

10

11

12

13

14

15

16

40490,72

4980,36

34417,12

0,1634

0,3252

13197,09

130,75

1725,52

20752,61

3195,90

20752,61

0,1704

0,3278

6783,43

168,00

1139,62

10385,25

2180,90

10385,25

0,1888

0,3344

3154,20

221,75

699,44

4497,18

1155,77

4497,18

0,2156

0,3441

768,09

267,25

205,27

982,75

292,86

982,75

0,2490

0,3562

318,11

331,75

105,53

352,56

152,66

352,56

0,2876

0,3702

203,25

458,25

93,14

187,87

100,32

187,87

0,3306

0,3858

44,75

543,00

24,30

32,90

19,08

32,90

0,3773

0,4027

12,48

577,50

7,21

77681,84

12077,86

71608,23



24481,40


4000

      108 Балықтың кәсіпшілік қорын дәл анықтау үшін балықтардың жалпы өлімін нақты есептеу қажет. Су айдынындағы жалпы балық өлімі түрлі себептердің әсерінен балық санының қысқару процессін сипаттайды, яғни, балықтың табиғи өлімі және кәсіпшілік шығын fz – жылдық өлім коэффициентімен сипаталады немесе Z – лездік өлім коэффициентімен көрсетіледі.

      109. Қордан игерудің рұқсат етілген шамасын шектеу арқылы кәсіпшілікті реттеу тәсілінің негізінде (ШРА) популяцияның кәсіпшілік әсерге сандық реакциясын ескеретін қағидатқа негізделген, ол оның санын қалыптастырудың әлеуетті жылдамдығына байланысты.

      Оның ішінде көрсетілгендей, сандық құрылу жылдамдығы бірінші кезекте жыныстық жағынан жетілу жасына және өмір ағымындағы қайталану генерациясының санына тәуелді, ал жеке өсімталдық екінші дәрежелі мағынаға ие болады.

      Осының негізінде тіршілік циклінің генеративтік өлшем коэффициенті q көрсеткіші енгізіледі.



      мұндағы: Т – балықтардың тіршілік циклінің жалпы ұзақтығы;

      t – балықтардың жетілу жасы.

      Автордың жасаған зерттеулері негізіне жүгінсек, бұл коэфициенттің мәні зерттелген балықтар үшін жоғары болды 0,5(q≥0,5), яғни балықтардың сандарын көбейту және тез арада өсіп-жетілуін қамтамасыз етуге байланысты табиғи эволюциялық іріктеуде ұйымдастырылған репродуктивтік құрам ең ұтымды болатындығын түсіндіреді. Оның ішінде жыныстық жағынан өсіп-жетілу жасынан жылдық жетілдіру жылдамдығының тәуелділігі регрессиялық түрдің дәрежелік теңдеуімен түсіндіріледі:



      мұндағы: коэфициент мәні а=1,596 және b = – 0,136 балықтардың жеке түрлерін зерттеу негізінде алынды. Бұл формуламен құрылған график (гипербола түрінде) олардың жетілу мерзімінің жоғарлау шамасына қарай балықтардың репродуктивтік потенциалды жеке түрлері шұғыл төмендейтіндігін сипаттайды.

      Бұл принцип (тәуелділік) ШРА мүмкіндігінің шамасын анықтау кезінде ескерілуі қажет, яғни жыныстық жағынан жетілу жасы неғұрлым аз болса, соншалық ауланатын балықтардың саны көбеюі тиіс және керісінше.

      110. Ұсынылған принципке сәйкес, репродуктивтік популяцияның концепциясына негізделген, жыныстық жағынан салмақтық өсіп–жетілу жасын ескере отырып, әрбір балық түрлері үшін кәсіпшілік өлім коэффициентінің ең жоғарғы ықтималдық мәні анықталды (26–кесте).

      Кесте 26. Балықтардың кәсіпшілік өлім–жітімі коэффициентінің мәні

Балық түрлері

Жыныстық жетілу жасы

Кәсіпшілік өлім–жітімі коэффициенті fF

табан

4

0,266

көксерке

4

0,266

жайын

5

0,234

сазан

4

0,266

ақмарқа

4

0,266

берш

4

0,266

қаракөз

4

0,266

мөңке

4

0,266

      Алынған табиғи және кәсіпшілік өлім коэффициентінің мәнін ескере отырып, теңдеу нәтижесінде әрбір балықтардың түрлері үшін жалпы өлім коэффициентін алуға болады:



      Осылай алынған жаппай өлім–жітімінің коэффициентінің жас бойынша мәні 25–кестенің № 8 бағанасында берілген.

      ШРА әрі қарай есептеу үшін кәсіпшілік балық түрлерінің абсолюттік санын анықтау қажет.

      111. Балықтардың саны тиісті жұмыстар мен әдістемелерді пайдалана отырып, БТБШҒИ әдісі бойынша жылыммен аулау нәтижелері бойынша аудандар әдісімен анықталады. Балқаш көліндегі табан балығының абсолюттік санының есептеліп алынған мәндері 25–кестенің № 3 бағанасында келтірілген. № 2 және № 6 бағанасында ихтиологиялық зерттеулердің нәтижелері көрсетілген. № 7 бағанада № 3 және № 6 бағаналардан алынған деректерді көбейту арқылы барлық жастағы аналықтар санының абсолюттік көлемі көрсетілген. № 9 бағанада кәсіпшілік жылдан кейін қалған балық санының қалдығы берілген. Мысалы, жыл соңында алты жасқа толған, бес жасар балықтардың қалдығы:



      № 10 бағанада қалған балықтар санының ихтиомассасы көрсетілген. № 11 бағанада аналық үйірдің жыл соңындағы саны берілген. № 12 бағанада табиғи өлім–жетім коэффициентінің нақты мәні – f1m көрсетілген. Мысалы, Балқаш көліндегі табанның алты жастағылары үшін



      № 13 бағанада кәсіпшілік өлім–жетім коэффициенттерінің (аулаудан алып тастау) нақты мәні f1F көрсетілген. Мысалы, қалған алты жастағы балықтар үшін:



      № 14 бағанада жастарына қатысты аулау көлемі берілген, мың дана. Мысалы, алты жастағы балықтардың саны: 9432 * 0,3344 = 3154,2 (мың дана), ал бұл аулаудың салмағы (№ 16 бағанада) 3154,2 (мың дана) * 221,75 (грамм) = 699,44 (тонна) тең.

      Ауланған балықтардың орташа салмағы (№ 15 бағанада) жыл бойы бір қалыпты ауланады деген болжамды ескере отырып, келесі формуламен анықталады:



      мұндағы: Wo және Wn – жыл басындағы және соңындағы балықтардың орташа салмағы. Мысалы, алты жастағы балықтар үшін:



      Сонымен, 25–кестедегі көрсетілген есептерге сәйкес, Балқаш көліндегі табанның аулауға рұқсат етілген көлемі 4000 тоннаны құрады.

      112. Таралудың ұтымды пайдаланып отырған кәсіпшілігі үшін жылдың соңындағы балықтардың абсолюттік санының, ихтиомассаның, аналық үйірдің абсолюттік санының мәндері жыл басындағы мәндерден кем болмауға тиіс. Бірақ популяцияның биологиялық жай–күйіне, өткен жылдардағы кәсіпшіліктің қарқындылығына, перспективада кәсіпшілік ихтиофауна қалыптастырудың мақсатты бағдарларына байланысты бұл мәндер әртүрлі болуы мүмкін.

      Табиғи өлім–жітім шамасы туралы деректер болмаған жағдайда, кәсіпшіліктің қарқындылығы бойынша мақсатты бағдардың жақын мәнін таралымның өсімталдығының әртүрлі сапада болу тұжырымдамасының негізінде есептеп шығаруға болады, оған сәйкес балық таралымдары санының көбею жылдамдығы олардың пісіп-жетілу жасына және өмір сүруі кезінде қайталама ұрпақ беру санына байланысты болады.

      Бұл ретте жеке тұқымдылықтың екінші дәрежелі маңызы болады. Кәсіпшілік өлім-жітімді жылдық шығын коэффициентінің терминдерімен белгілей отырып, аналықтарының жыныстық жетілу жасымен ерекшеленетін түрлер үшін осы коэффициенттің биологиялық қолайлы мәндерін алады.

      Жылдық шығынды бағалауды дұрыс түсіндіру үшін ескерілетін мынадай екі маңызды мәселе бар:

      1) кәсіпшілік алудың рұқсат етілетін үлесі қор санына пайызбен көрсетілген, сондықтан ауланымды бағалау да сан бірліктерімен беріледі, масса бірліктерінде рұқсат етілетін ауланым көлемін табу үшін алынған бағалауды қордың жастық құрамын және орташа салмағын ескере отырып қайта есептеу керек;

      2) кәсіпшілік алудың рұқсат етілген үлесі болжамды жылдың бас кезіндегі қордың кәсіпшілік бөлігіне жатады.

      Балық аулауды басқару максималды көпжылдық орташа ауланым тұжырымдамасына (бұдан әрі – МSY) негізделуі тиіс. Кәсіпшілік қорды алу коэффициенттері МSY өлшемшарттарына сәйкес келуі тұрғысынан тексеріледі. Сәйкес келмеген жағдайда, кәсіпшілік қорды алудың басқа коэффициенттерінің есептемесі жасалады.

      Критерийлеріне сәйкестігін тексеру кәсіпшілік қордың жағдайын модельдеу жолымен жүзеге асырылады және қатарынан екі жылға ұзартылады. Бұл ретте, MSY критерийі ШРА кәсіпшіліктің екінші жылында кәсіпшіліктің бірінші жылындағы ШРА қарағанда көп немесе тең болуы тиіс, ал кәсіпшіліктің екінші жылындағы кәсіпшілік қордың көлемі бірінші және нөлдік жылдардағы кәсіпшілік қордың көлемінен артық немесе тең болуы тиіс (есептеу мысалы 1).

      1) Балықтардың биологиялық көрсеткіштері бойынша LС50 ≤ LМ50 қордың шекті бағдарларына қол жеткізілген түрлері үшін Z=2F формуласы қолданылады, яғни F игеру коэффициенті Z жалпы өлім коэффициентінің 0,5 коэффициентімен есептеледі және F мәні 27 кестеден алынады.

      2) LC50 ден шамалы көбірек LM50 популяциялары үшін (1–2 сантиметрге, яғни қордың шектік бағдарларына жету жақындап келеді) Z (жалпы өлім–жітім коэффициенті) = M (табиғи өлім коэффициенті) + F (кәсіпшілік өлім коэффициенті, сол сияқты алу коэффициенті), ал F = M (ФАО ұсынымдарына сәйкес, қор жағдайының шектік бағдарларына жеткен балықтардың популяциясы үшін) пайдаланылады. Бұл ретте, алдымен F Малкин кестесі (кесте) немесе Риклефс теңдеуі (94–тармақ) бойынша есептеледі.

      Малкин кестесі немесе Риклефс теңдеуі бойынша табылған F мәндерін есептеу матрицасына қою арқылы оны MSY өлшеміне сәйкестігін тексеріледі. Критерий сақталмаған жағдайда (ШРА мен кәсіпшілік қор кәсіпшіліктің екінші жылында төмендейді немесе қатты өседі), F мәнін өзгерте отырып, ШРА2 ШРА1–ден артық немесе шамамен тең болғанша қайта есептеледі.

      Есептеу мысалы 1

Орташа салмағы, грамм

Nt0, мың дана

Bt0, тонна

Жыныстық жетілуі, бірлік үлесі

Pt1, тонна

F

M

Z

ШРА1 жыл, тонна

Nt+1, мың дана

Bt+1, тонна

83

113

9,379

0,5

4,6895

0,28


0,56

1,31306

113

9,379

137

106

14,522

0,6

8,7132

0,28


0,56

2,439696

49,72

6,81164

206

24

4,944

0,8

3,9552

0,28


0,56

1,107456

46,64

9,60784

380

2

0,76

1

0,76

0,28


0,56

0,2128

10,56

4,0128

826

3

2,478

1

2,478

0,28


0,56

0,69384

0,88

0,72688

1363

1

1,363

1

1,363

0,28


0,56

0,38164

1,32

1,79916

1577

1

1,577

1

1,577

0,28


0,56

0,44156

0,44

0,69388

4572

250

35,023

5,9

23,5359

0,28


0,56

6,590052

222,56

33,0312

      Кестенің жалғасы

Pt+1, тонна

ШРА2 жыл, тонна

Nt+2, мың дана

Bt+2, тонна

Pt+2, тонна

4,6895

1,31306

113

9,379

4,6895

4,086984

1,14435552

49,72

6,81164

4,086984

7,686272

2,15215616

21,8768

4,5066208

3,60529664

4,0128

1,123584

20,5216

7,798208

7,798208

0,72688

0,2035264

4,6464

3,8379264

3,8379264

1,79916

0,5037648

0,3872

0,5277536

0,5277536

0,69388

0,1942864

0,5808

0,9159216

0,9159216

23,695476

6,63473328

210,7328

33,7770704

25,46159024

      3) LC50 LM50–ден шамалы көбірек орташа пайдаланылатын популяциялары үшін (қорлардың жағдайына қауіп төндіруге негіз жоқ) F = M ережесін қолдану ұсынылмайды, өйткені пайдаланылатын популяцияларда F әрқашан M көп болады.

      Кәсіпшілік қордағы дарақтарда табиғи өлім–жітімнің бір бөлігі кәсіпшілік өлім–жітімде "жасырын" болады (яғни табиғи өлім–жітімнен сөзсіз өлетін дарақтардың бір бөлігі кәсіпшілікпен ауланады). Қарқынды түрде ауланатын популяциялардағы жыныстық жетілген дарақтар үшін (құрбан болған түрлер үшін) табиғи өлім–жітімнің үштен бір бөлігінен жартысына (жыртқыштар, тез өсетін және биік денелі балық түрлері үшін) дейін кәсіпшілікте жасырылуы мүмкін деп есептеледі. Бұл ретте, құрбан болған балықтардың түрлері үшін –көп, басқа түрлер үшін – аз. Яғни, F–тан М үлкен, себебі М бөлігі F–та жасырылған.

      Z анықтау үшін 27–кесте пайдаланылуы мүмкін, онда T шекті жасына байланысты Z сараланған немесе F 2) тармақшада сипатталатын тәсілмен табылуы мүмкін, бұл ретте F құрбан болған түрлер үшін Z–тің 2/3 құрайды және жыртқыштар, тез өсетін және биік денелі балық түрлері үшін Z-тің 3/4 құрайды. Бұдан әрі ШРА есептеуі жүргізіледі (есептеу мысалы 2).

      Кесте 27. Аулаудағы (іріктемедегі) балықтардың шекті жасындағы байқалатын мәндерге сүйене отырып, қордың шекті бағдарларына қол жеткізу кезінде жалпы өлім коэффициенттері Z (жылдық кему) және ұсынылатын алу коэффициенттері F

Коэффициенттер

Т (аулаудағы шекті жасы)

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

Z

0,6

0,55

0,5

0,45

0,4

0,375

0,35

0,325

0,3

0,275

F

0,3

0,275

0,25

0,225

0,2

0,188

0,175

0,163

0,15

0,138

      Есептеу мысалы 2

Жасы, жыл

Орташа салмағы, грамм

Nt0, мың дана

Bt0, тонна

Жынысқа жетілу, бірлік үлесі

Pt1, тонна

F

M

Z

1 жылдың ШРА, тонна

1

35,9

55,2

2,0

0

0

0

0,35

0,35

0,0

2

91,7

111,4

10,2

0

0,0

0

0,35

0,35

0,0

3

232

328,6

76,2

0,5

38,1

0,131

0,219

0,35

5,0

4

493,1

324,8

160,1

1

160,1

0,262

0,088

0,35

42,0

5

746,1

80,0

59,7

1

59,7

0,262

0,088

0,35

15,6

6

1360,3

13,3

18,1

1

18,1

0,262

0,088

0,35

4,8

7

2200

8,6

18,9

1

18,9

0,262

0,088

0,35

4,9

8

3062,1

16,2

49,6

1

49,6

0,262

0,088

0,35

13,0

9

3932,5

2,9

11,2

1

11,2

0,262

0,088

0,35

2,9

10

6263,3

9,5

59,7

1

59,7

0,262

0,088

0,35

15,6

11

9060

1,9

17,3

1

17,3

0,262

0,088

0,35

4,5

Барлығы


952,4

483,0


394,5

0,262

0,088

0,35

108,4

      Содан кейін MSY критерийіне сәйкестігін анықтау үшін 112–тармақтың 2) тармақшасындағыдай 2 жылға дейінгі қордың жай–күйіне модельдеу жүргізіледі.

      113. Биостатистикалық әдісі (бұдан әрі – БСӘ) басқа әдістермен бағалауға мүмкіншілік болмағанда, кәсіпшілік балықтар үйірінің санын бағалаудың жеке жағдайларында қолданылады. Алайда, бірқатар себептерге байланысты оны қолдану нәтижелері төмен. БСӘ ұрпақтардың санын бағалау мақсатында аулаудың жасына қарай бөлінуіне негізделген.

      114. Биостатистикалық әдістің барлық нұсқаларында есептік кестені кұру маңызды кезеңі болып табылады, онда зерттелетін балықтар тобының жыл сайынғы аулауының сандық көрсеткішінің жастық санаттарға бөлінген мәліметтері жинақталған.

      115. Әрбір топтың жасы балықтардың уылдырық шашуға өрістеу (мысалы, Жайық өзені) кезеңін мониторингтік қадағалау (тікелей есептік әдісі) нәтижесінде анықталады. Қаралып отырған жылдағы аулауда барлық ұрпақтардағы дарақтар санының қосындысының нәтижесінде ең төменгі кәсіпшілік қоры (табиғи өлім-жітімді есепке алмағанда) анықталады:

      Vn = (1– х)Cn + (1– х – х1)Cn+1 + (1 – х – х1 – х2)Cn+2 +....+(1 – х – х1 – х2 – …. – х tl)C tl

      мұндағы: n – n–жылғы бастапқы балық қоры;

      tl – балықтың межелі жасы;

      Cn, Cn+1, Cn+2, ….. Ct

      l – ауланған балықтардың жасы;

      х – ауланған шабақтардың пайыздық мәні;

      х1 – жылдық ауланған балықтың пайыздық мәні және тағы басқа.

      116. Шекті рұқсат етілген көлемдерді анықтау кезінде алып қою пайызы Малкиннің "репродуктивті әртүрлі сападағы популяция тұжырымдамасы" негізінде тиісті әдістемесі бойынша есептеледі (24–кесте).

      117. Биостатистикалық әдіс балық аулау, кәсіпшілік күш–жүгер және қоршаған орта жағдайлары тұрақты болған жағдайда ғана қолайлы болып табылады.

      118. Уылдырық шашу қорын есептеу үшін мұндай жағдайларда уылдырық шашу жиілігін және жас топтары бойынша толықтыру мөлшерін жазғы теңіз тралдарының мәліметтері бойынша алады:

      NHI миллион дана = NПI миллион данадан (қалдық) * КН (уылдырық шашу жиілігі) * Dcpi (жыныстық жетілген балықтардың үлесі)

      Осылайша, барлық жастық топтары есептеледі. Барлық ұрпақтардың қосындысы кәсіпшілік балықтардың уылдырық шашатын қорын құрайды. Популяцияның уылдырық шашатын бөлігінің биомассасы оның саны мен уылдырық шашуға қатысатын түрлердің орташа салмағының көбейтіндісі ретінде есептеледі:



      мұндағы: Bнз – уылдырық шашу қоры, мың тонна;

      N – популяцияның есептеу саны, миллион дана;

      w – орташа салмағы, килограмм.

      119. Сол сияқты, кәсіпшілікке кіретін дарақтар есебінен толықтыру мөлшерін ескере отырып, келесі жылдарға арналған балық аулау және уылдырық шашу қорының саны есептеледі. Шекті аулау мөлшерін анықтау кезінде алу коэффициенттері "репродуктивтік әртүрлi сападағы популяция тұжырымдамаларының" негізінде тиісті әдістеме бойынша саналады.

      120. Кушнаренко А.И. және Лугарев Е.С. әдістемесінің басты мақсаты – кәсіпшілік балық түрлері популяцияларының жағдайын бағалау және оларды игерудің биологиялық негізделген шекті аулау мүмкіндігінің көлемін әзірлеу. Формула мынаға негізделген:



      мұндағы: Q – тәжірибелік аулаудағы балық саны данамен; S – су айдынының жалпы ауданынан кәсіпшілікке жарамсыз аймақтар (су бетінің шөптері, терең жерлер және тағы басқа) үшін жіктеліп алынатын су айдынының есептегі ауданы, гектармен; k – әрбір өлшемдік топтар үшін (аулар) басты үш коэффициенттерді көбейтуден алынатын түзетуші коэффициент:



      мұндағы: P – аулау құралдарымен балықтың кездесуінің ықтималдық коэффициенті; K – аудың аулағыштық коэффициенті; C – тәжірбиелік аулау құралымен аулау ауданы. Аталған коэффициенттер тәжірибелік мәліметтер негізінде есептелінеді.

      121. Р коэффициенті төменде көрсетілген формула негізінде шығарылады. Аудың аулағыш коэффициенті 0,2 – 0,5 тең деп саналады. Аулау ауданы мына формула бойынша шығарылады:



      мұндағы: V – бұрыштық жүзудің радиалдық жылдамдығы, түр үшін жеке (метр\минут), t – ау құру уақыты, минутпен; g – құрылған ау саны; b – 25 метр болатын стандартты биіктіктегі аудың ұзындығы.

      V көрсеткішінің мәндері анықтамадан алынады (Радаков Д.В. Протасов В.Р. "Скорости движения и некоторые особенности зрения рыб" – М.: Наука, 1964 – 48 страница).

      122. Бұрыштық жүзу жылдамдығы мөңке, алабұға мен шортан үшін 0,04, табан мен торта үшін – 0,05, тұқы үшін – 0,06, оңғақ үшін – 0,10 және көксерке үшін – 0,13 метр/секундты құрайды.

      123. Кейде балық санын бағалауды арттыру үшін балықтың идентификациясына (FI) балықтарды басқа заттардан ажырата алатын, балықтардың өлшемдері мен қаншалықты тереңдікте кездесетіні жайында функциялары дамыған заманауи балық іздейтін эхолоттармен гидроакустикалық түсірілімді тікелей есептеу әдісін пайдалануға болады.

      124. Бұл әдісте өлшемдері әртүрлі балық сандарының тікелей санын анықтау үшін балықты іздегенде тиімділігі жоғары эхолотпен акваторияда эхолокация жасайды (Humminbird Matrix, Lowrance, Garmin маркілі модельдер және тағы басқа). Эхолоттың ұсынылатын параметрлері мынадай: кем дегенде сканерлеудің екі сәулесі, сәулесінің төменгі бұрышы 20 градус; сканерлеу тереңдігі 100 метрге дейін, сонарлардың төменгі жиілігі 200 килогерц; шығатын ең жоғарғы қарқындылығы 800 ватт; экранның төменгі өлшемі 7 дюйм, объектілер арасындағы төменгі интервал 6,5 сантиметрден көп емес, температура, жылдамдық және жүріп өткен қашықтық датчиктерінің болуы, балықтың өлшемдері бойынша бөлу (ұсақ, орташа, ірі), пиксельдік матрица 480Vx800H кем емес, типі түсті, LED жарықтандыру, IPX7 су өткізбеу, алынған деректерді кейіннен өңдеу және сақтау үшін дербес компьютерге қосу мүмкіндігі бар.

      125. Эхолокацияны акваторияда жылдамдығы 3 километр/сағат болатын жеңіл қайықта эхолотпен жүріп отыру арқылы жүргізеді (жылдамдығын жүріп өткен қашықтықты эхолоттың көрсетуі бойынша және оған кеткен уақытқа қарай анықтайды). Бұндай баяу жылдамдықта нәтижелері нақтырақ емес. Эхолокацияның сызбасы мынадай: ауданы 500 гектар (8–сурет, 1 элемент) болатын су айдынында бір жағалаудан екінші жағалауға түсіріп өту (мысалы, солтүстіктен оңтүстікке). Жағалауға шыққан нүктеден (8–сурет, 2 элемент) түсіру бағыты (8–сурет, 3 элемент) бұрышы 25 градус болатын су айдынының қарама қарсы жағына қарай жүреді. Жағалауға жеткен соң, түсіруді тоқтатады және жағалау бойымен және оған паралель 100 метр жүзеді. Одан соң жағалаудан бастап қарама қайшы бағытта бұрышы 25 градус болатындай түсіреді. Бұдан әрі осындай нұсқада эхолотпен барлық акватория түсіріледі. Эхолакация бағытының 25 градусқа ауытқуы бұрышқа бөлініп кететін бағыттардың балықтарды толық қамтымауымен көрсетіледі. Осы мақсат келесі таңбалауға дейін жағалау бойымен 100 метрге қозғалуы арқылы жүзеге асады. Балықтардың қозғалысының төменгі радиальді жылдамдығын ескере отырып, мұндай сканерлеу схемасы балықтарды қайта фиксациялауды болдырмайды. Алғашқы түсірілім біткеннен кейін толық мәлімет жинақтау үшін екінші рет түсірілім жасалады, бағыт бір жағалаудан екінші жағалауға қарай 25 градусқа ауытқиды, бірақ басқа зерттелмеген жерлерге қарай (8–сурет, 4 элемент) ауытқиды. Уақыттың болғанына қарай су айдынын түсірудің тағы бір циклі жүргізіледі. Егер алғашқы циклда бағыт оңтүстіктен солтүстікке қарай болса, екінші циклде олар шығыстан батысқа қарай жүргізіледі. Су айдынының ауданы үлкен болған жағдайда (1000 немесе одан да көп гектар) су айдынының аудандары 500 гектар болатын секторларға бөлінеді. Секторлардың шекаралары мен түсірудің бағыттарының сызықтарын алдын ала олардың географиялық координаттарын анықтау Global Positioning System ғарыштық навигациялық құралы (бұдан әрі – GPS), өзекті навигациялық ғарыштық жүйе (бұдан әрі – ГЛОНАСС) арқылы жүргізіледі. Бұдан әрі эхолотпен түсіру аналогиялық нұсқада жүргізіледі. Түсіру бағытының ұзындығын өлшеу эхолот мәліметі бойынша белгіленеді. Егер жүріп өткен қашықтықтың бейнесінің функциясы болмаған жағдайда ғарыштық навигациялық құрал пайдаланылады. Биотоптардың айқын учаскелері, яғни таяз сулар, тереңдігі, иірім, эстуарлар, қамысты аймақтары және басқалары міндетті түрде зерттеледі.

      Сурет 8. Ауданы 500 гектар дейінгі су айдынын эхолотпен түсіру схемасы



      1 – сканерлейтін акватория;

      2 – сканерлеу маршрутының басындағы нүктесі;

      3 – сканерлеудің бірінші циклінің бағыты;

      4 – сканерлеудің екінші циклінің бағыты.

      Су айдынын эхолокациялауды жазғы уақытта, өрістеу болмаған кезде жүргізу ұсынылады. Миграция кезінде балық белсенді қозғалады, бұл сканерлеуді қиындатады. Тәулік ішінде бұл жұмыс үшін ең қолайлы уақыт күндізгі уақыт сағат 9–дан 19 дейін, балықтардың негізгі бөлігі тыныштықта болады. Жазғы уақытта балықтардың қоректену белсенділігінің шыңы таңертең ерте және кешкі уақытқа тура келеді.

      Соңғы шыққан эхолоттар әрбір балықтардың өлшемдерін көрсетеді (балықтардың әртүрлі мөлшеріне немесе балықтардың әртүрлі көлеміне сәйкес 1–ден 8–ге дейін және одан да көп нөмірлер). Егер балықтардың мөлшері нөмірлермен көрсетілсе, онда олар эхолоттың пайдаланылатын моделіне сәйкес ретпен жазылады. Әрбір нөмірдегі балықтардың мөлшері бойынша деректер пайдаланылатын эхолоттың паспорттық сипаттамаларынан алынады. Егер балықтардың өлшемдері әртүрлі шамадағы таңбалар түрінде көрсетілсе, онда бұл таңбаларға тиісті нөмірлер берілуі қажет (шабақ – 1, ұсақ балық – 2, орташа балық – 3 және тағы басқа. Таңбалардың әрбір түрі балық мөлшері бойынша деректер, сондай-ақ, пайдаланылған эхолоттың паспорттық сипаттамасынан алынады). Эхолот жеке балықтың қандай тереңдікте екенін көрсетеді. Бұл деректер жазылады (28–кесте).

      Кесте 28. Эхолотпен балықтарды іздеу деректері бойынша зерттелетін су айдынындағы балықтарды есепке алу

Балық тіркелген тереңдік, метр

Әр түрлі мөлшердегі балықтардың саны (белгі түрінде \), 1–ден 8–ге дейінгі нөмірлер бойынша

1

2

3

4

5

6

7

8

0,1 – 0,5

\\\

\

\\

\\\

\

\\

-

\

0,5 – 1,0

\\

\\

\\\

\

\

\\

\\

-

1,0 – 1,5

\\\\

\\

\\\

\

\\\

\

\\\

\

және тағы басқа









Ескерту: егер пайдаланылатын сандық немесе символдық дисплейдегі балық мөлшерінің эхолот моделінде 8–ден көп болса, онда кестеге бағандардың ұқсас саны қосылады

      Судың тереңдігі бірқатар қабаттарға бөлінеді. Бұл эхолот сәулесінің 20 градус болуына байланысты, ол су бетінен төмен қарай түскен сайын кеңееді және әр келесі қабатта сканерлеу аймағы біртіндеп артады. Эхолотпен сканерлеу деректері бойынша балық санын анықтау әрбір өлшем тобы және қалыңдығы 0,5 метр судың әрбір жеке қабаты үшін жеке жүргізіледі. Бастапқыда сканерлеу аймағында тіркелген әр түрлі мөлшердегі балықтардың санын есептеу керек.

      Балықтарды есептеу 0,5 метрге дейінгі тереңдікте әр өлшем бойынша жеке жүргізіледі.

      Судың бірінші қабатын сканерлеу жолағының ені 0,5 метр тереңдікке дейін сканерлеудің жалпы ауданын анықтау үшін есептік ені болып табылады. Келесі қабаттарда сканерлеу жолағының ені (сәуленің бұрышының кеңеюімен) артады, сондықтан барлық кейінгі қабаттар үшін балық санын есептеу нәтижелері бірінші қабаттың жолағының еніне қайта есептеледі.

      Осы және барлық кейінгі қабаттардағы балықтардың санын есептеу әр балық мөлшері үшін бөлек жүргізіледі. Сканерлеу кезінде қайыққа бекітілген эхолот (9–сурет, 5–элемент) су бетінен 20 сантиметр жоғары орналасқан (6–элемент). Эхолот сәулесі 20 градустық бұрышпен суда тігінен төмен бағытталған (7–элемент).

      Сурет 9. Түсірілім барысындағы эхолоттың сәулесі, жанынан кесіндісі



      5. Эхолот;

      6. Су беті;

      7. Эхолоттан су бетіне дейінгі сәуленің жоғарғы қабаты;

      8. Судың бірінші қабатындағы сәуленің негіздері;

      9. Сәуленің түбінен қабаттың жоғарғы шекарасына дейінгі тік сызықтар;

      10. Сканерлеумен қамтылған учаске;

      11. Сканерлеумен қамтылмаған учаскелер;

      12. Екінші қабаттағы сәуленің негізі;

      13. Тікбұрышты үшбұрыштардың бірінің – сканерлеумен қамтылмаған учаскелердің катеттері;

      14. Эхолоттан су бетіне дейінгі сәуленің негізі.



      0,5 метр тереңдікке жеткен кездегі сәуленің негізі (8–элемент) 24,6 сантиметрді құрайды, келесі формуласы бойынша есептеледі:

      мұндағы: с – негіздің ұзындығы, а – сәуленің шыңынан негіздің ортасына дейінгі перпендикулярдың ұзындығы және 50 сантиметрге тең, tg 10 – 0,176 мәнін беретін сәуле бұрышының жартысының тангенсі.

      Осы қабаттағы сканерлеу ауданын есептеу үшін, сәуленің негізінің екі шеткі нүктесінен қабаттың жоғарғы шекарасына дейінгі (су беті) екі тік сызық сызылады (9 элемент). Ені 24,6 сантиметр және биіктігі 50 сантиметр болатын төртбұрышты тіктөртбұрыш пайда болады, оны wb деп атайды (Ескерту: бұл ен сканерленген жолақтың ені ретінде қабылданады, ол маршруттың ұзындығына көбейтілген кезде сканерлеу аймағының көлемін береді). Алайда, wb тіктөртбұрышында сканерлеумен қамтылған W (10–элемент) учаскесі және 64,3%–ға 35,7% арақатынасында қамтылмаған b (11–элемент) учаскесі бар. Бұл қатынас келесідей есептеледі: WB ауданы 1230 сантиметрге2 тең; b ауданы екі ұқсас тікбұрышты үшбұрыштан тұрады. Олардың біреуінің ауданы оның 2–ге бөлінген катеттердің көбейтіндісіне тең болады. Катеттердің бірі – су қабатының биіктігі болғандықтан, оның ұзындығы 50 сантиметрді құрайды. Екінші катеттің ұзындығы (13–элемент) 8,78 сантиметрді құрайды, бұл қабаттағы сәуленің негізінің ұзындығының жартысына тең (9–сурет, 8–элемент) және сәуленің негізінің ұзындығы эхолоттан су бетіне дейін (14–элемент) 7,04 сантиметрді құрайды.

      Ескерту: екінші және одан әрі қабаттарда, бұл ретте есептеу кезінде қабаттағы сәуленің негізінің ұзындығы және жоғарғы қабаттағы сәуленің негізінің ұзындығы алынады.

      Сонда бір үшбұрыштың ауданы 219,5 сантиметр2 болады. b ауданы осы екі үшбұрыштың аудандарының қосындысы ретінде анықталады, ол 439 сантиметрге2 тең. Содан кейін w ауданы wb және b аудандарының айырмашылығына тең болады және 791 сантиметр2 болады. Әрі қарай, wb, w және b аудандары пайыздарға аударылады. Бұл ретте wb 100 %, w – 64,3 %, b – 35,7% тең болады.

      Эхолот деректерінен алынған w секторындағы f балықтарының санына сүйене отырып, b секторындағы балықтардың саны мынадай формула бойынша есептеледі:



      мұндағы: fb – b секторындағы бір мөлшердегі балық саны, дана;

      fw – w секторында бір өлшемді балық саны, дана;

      bs – в секторының ауданы, сантиметр2;

      ws – w секторының ауданы, сантиметр2.

      Бұл қабаттағы бірдей мөлшердегі балықтардың жалпы саны:



      мұндағы: f – бір мөлшердегі балық саны, дана;

      fw – w секторындағы балық саны, дана;

      fb – b секторындағы балық саны, дана.

      Эхолот балықты мөлшері бойынша (1–ден 8–ге дейін) көрсететінін ескере отырып, f әр өлшем үшін анықталады.

      0,5 – 1,0 метрге дейінгі тереңдіктегі балықты есептеу ұқсас жүргізіледі. Алайда, судың екінші қабатында, тереңдігі 1,0 метрге жеткенде, сәуленің негізі 42,24 сантиметрді құрайды. Демек, екінші қабаттағы сканерлеу ауданы есептелгеннен үлкен болады. Сондықтан, осы қабаттағы балықтардың саны келесідей есептелген сканерлеу аймағына әкелу керек:

      бірінші қабатты сканерлеудің есептік ауданы екінші қабатты сканерлеу ауданының 58%–ын құрайды. Сондықтан, екінші қабатта балықтардың жалпы санының тек 58%–ын ескеріледі. Балықты кейінгі тереңдікте есептеу ұқсас жүргізіледі.

      Сканерлеу жолағы аймағындағы әртүрлі мөлшердегі балықтардың санын есептеу.

      Сканерлеу жолағының ауданы мынадай формула бойынша айқындалады:



      мұндағы: С – эхолотпен сканерлеу жолағының ауданы, метр2;

      L – сканерлеу бағытының ұзындығы, метр;

      a – 0,246 метрлік 20 градустық бұрышымен сәулеге тең сканерлеу жолағының есептік ені, метр.

      Сканерлеу алаңындағы әрбір мөлшердегі балықтардың саны мынадай формула бойынша анықталады:



      мұндағы: n – С ауданындағы әрбір жеке мөлшердегі балықтардың саны;

      ∑f – қабаттардағы жеке мөлшердегі балық мөлшерінің қосындысы.

      Су айдыны ауданындағы әрбір мөлшердегі балықтардың жалпы саны мынадай формула бойынша анықталады:



      мұндағы: N – су айдыны ауданындағы жеке мөлшердегі балықтардың жалпы саны S;

      n – C сканерлеу аймағындағы осы мөлшердегі балықтардың саны;

      S / C – су айдыны ауданының сканерлеу ауданына қатынасы.

      N мәні эхолотты сканерлеу кезінде тіркелген барлық өлшемді топтар үшін бөлек есептеледі.

      Резервуардағы әр мөлшердегі балықтардың санын анықтағаннан кейін балықтардың түрлері, мөлшері, салмағы бойынша мәліметтерді анықтау қажет. Ол үшін ұяшығының құрылымдық қадамының өлшемі 20–дан 80 миллиметрге дейінгі ғылыми–зерттеу аулау құралдарымен аулау жүргізіледі. Биологиялық сипаттамаларды зерделеу ихтиологияда жалпы қабылданған әдістемелер бойынша жүргізіледі. Аулау деректері бойынша кәсіпшілік ихтиофаунаның түрлік, өлшемдік және салмақтық құрамы 1–8 өлшемдік топтары бойынша белгіленеді.

      Мысалы, 3 өлшемді топта: тұқы 15 %, көксерке 10 %, табан 75 % бар. 3 өлшемді топтағы балықтардың жалпы саны (эхолокация мәліметтері бойынша) – 300 дана. Демек, су айдынында сазанның 45 данасы, көксеркенің 30 данасы, осы топтың өлшеміне тең табанның 225 данасы болады. Сол сияқты, эхолот шығарған барлық өлшемді топтар үшін.

      Әрі қарай, ауланған балықтарды өлшеу арқылы әр түрдің, әр өлшем тобындағы балықтардың орташа салмағы анықталады. Орташа салмақ балық санына көбейтіледі (бұл ретте тек кәсіпшілік мөлшерге жеткен балықтар ғана есепке алынады).

      Осылайша, 1, 2, 3.... 8 жеке өлшемді топтарда бір типтегі балықтардың биомассасы анықталады. Бұл мәндердің қосындысы су айдынында осы түрдегі балықтардың жалпы биомассасын, яғни кәсіпшілік қорды құрайды. Балықтардың түрлері бойынша кәсіпшілік қорының алынған шамасы жалпы рұқсат етілген аулауды есептеу үшін негіз болып табылады.

      126. Балық санын есепке алудың барлық әдістерінің (алаңдар әдісі, Кушнаренко–Лугарев әдісі, Мельникова әдісі, БТБШҒИ әдісі) кемшіліктері бар, өйткені олар қиын анықталатын коэффициенттерді қамтиды, яғни қолданылатын аулау құралының аулау мүмкіндігінің коэффициенті.

      Республикалық және халықаралық маңызы бар су айдындарында балық санын анықтау нәтижелерінің барабарлығы мен дұрыстығын тексеру үшін санын бағалау 2 әдіспен – негізгі (жоғарыда аталған әдістемелер) және қосалқы (гидроакустикалық түсіру материалдарын жинау мен өңдеуді оңайлатуға және жеделдетуге мүмкіндік беретін эхолотты–аулық түсірудің оңайлатылған әдісі) жүргізіледі, бұл эхолотты–аулық түсіру кезінде алынған балық санының мәндеріне байланысты (эхолоттың "аулау коэффициенті" 1–ге жақын) негізгі әдіспен қолданылатын құралдардың аулау коэффициенттерін түзетуге мүмкіндік береді. Әдістің мәні төмендегі мысалда келтірілген.

      Мысалы. Жоғарғы Тобыл су қоймасындағы балықтардың санын анықтау.

      Эхолотты–аулық түсіру жүргізілді (6 эхолотты тілім және 3 реттік құрылған аулар). Әрбір эхолотты-аулық түсірілім үш кезеңде орындалады. Бірінші кезеңде су айдынының осы учаскесіндегі балықтардың санын есепке алу үшін торлардың болжамды қою орны бойынша қайықта эхолотпен өту арқылы жүзеге асырылды. Есептеулерді жеңілдету үшін сәулені қамту параметрлері балықтың ең көп жиналуы тіркелген тереңдік үшін анықталады, содан кейін осы тереңдіктегі эхолот сәулесінің диаметрі эхолоттау кезінде өткен қашықтыққа көбейтіліп, түсірілім алаңы анықталады. Екінші кезеңде ауларды қою стандартты тәртіппен (ұяшығы 20–дан 70 миллиметрге дейін, 25 метрден 9 ау) жүзеге асырылды, ауларды қою ұзақтығы 300 минутты (11.00–ден 16.00–ге дейін) құрайды. Үшінші кезеңде торларды қою орны бойынша су айдынының осы учаскесіндегі балықтардың санын есепке алу үшін қайықта эхолотпен жүріп отыру арқылы жүргізілді (29–кесте).

      Кесте 29. Әрбір эхолоттау кезінде есепке алынған балықтардың саны жөніндегі мәліметтер

Эхолоттық кесім

Балық саны, дана

1

98

2

77

3

56

4

84

5

35

6

56

Барлық балықтар, дана

406

      Эхолот тілігінің ұзындығы 250 метр, тереңдігі 3 метр, осылайша эхолотпен өткен алаң 250 метр*3,464 метр = 866 метрді2 құрайды. Барлығы 6 эхолоттық кесім жасалынды, осылайша 866 метр2*6 = 5196 метр2 ауданы сканерленді.



      мұндағы: N – су айдыны алаңындағы балықтардың жалпы саны S;

      N – С сканерлеу алаңындағы балық саны;

      S/C – су айдыны ауданының сканерлеу ауданына қатынасы.

      Формула бойынша Жоғарғы Тобыл су қоймасындағы балықтардың жалпы саны анықталады: N = 406 дана* 87400000 метр2/5196 метр2 = 6829176 дана. Ауды құру қатарының нәтижелері бойынша ихтиофаунаның пайыздық құрамы анықталады: торта – 20,5 %, тұқы – 1,5 %, табан – 52,8 %, шортан – 0,9 %, алабұға – 19,3 %, көксерке – 1,8 %, рипус – 3,2 % (30-кесте).

      Кесте 30. Балықтардың түрлері бойынша бөлу (%)

Балықтардың түрлері

торта

тұқы

табан

шортан

алабұға

көксерке

көкшұбар

20,5

1,5

52,8

0,9

19,3

1,8

3,2

      Алынған мәліметтерге сүйене отырып, әр түрдің саны есептеледі (31–кесте).

      Кесте 31. Балықтың түрлері бойынша санын есептеу

Түр

Жалпы саны

Популяцияның кәсіпшілік бөлігі

Кәсіпшілік саны

Орташа өлшемі, килограмм

Кәсіпшілік қор, тонна

Торта

1399981

0,63

881988

0,1

88,20

Тұқы

102437

0,31

31755

1,32

41,92

Тыран

3605805

0,56

2019251

0,17

343,27

Шортан

61462

0,38

23356

1,45

33,87

Алабұға

1318031

0,67

883081

0,11

97,14

Көксерке

122925

0,22

27044

1,39

37,59

Рипус

218533

1

218533

0,09

19,67

      127. Балықтардың биологиялық көрсеткіштерін тірі кезінде зерттеу арқылы жинау балық денесінің ұзындығын өлшеуді, таразыға тартуды, балықтардың жасын анықтау үшін тіркеу құрылымдарын іріктеуді (жалпы жағдайда – қабыршақтары, бекіре тұқымдас балықтарда – төс жүзгішінің бірінші сәулесінің бөлігінен) қамтиды. Зертханада балықтың жасы анықталады, Фультон бойынша сиымдылығының коэффициенті есептеледі.

      128. Сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген балық түрлерінің санын бағалау, кәсіпшілік түрлері сияқты жүргізіледі.

      Алайда, кейбір жағдайларда, балық өндірушілер таяз, тар және мөлдір суы бар өзендерде уылдырық шашатын кезде фото және видео түсіру ("өмір сүру әдісі") және өндірушілерді визуалды есептеуді және олардың саны мерзімдік әдіспен анықталуы мүмкін.

      129. Трансшекаралық су айдындарында шетелдік ғалымдармен бірлесіп зерттеулер жүргізу кезінде, егер бұл халықаралық келісімдерде көрсетілген болса, өзге де әдістемелер пайдаланылуы мүмкін.

      130. Жекелеген жағдайларда зерттеудің өзге де әдістемелері арнайы мақсаттағы су айдындарында және (немесе) учаскелерінде, мысалы, жекелеген зерттеулер дәстүрлі әдістермен қиын болатын су электр станциясының (СЭС) жоғарғы және төменгі бьефтерінің қорғалатын аймағында пайдаланылуы мүмкін. Мұндай жұмыстардың әдістемесі есепте мұқият негізделуі тиіс. Барлық басқа жағдайларда жоғарыда сипатталған "бірыңғай әдістеме" қолданылады.

      131. Артемия цисталарының қорын анықтау бойынша жұмыстар мыналарды қамтиды:

      1) Су айдынының географиялық орнын анықтау;

      2) Материал жинау кезеңіндегі метеорологиялық жағдайларды зерттеу;

      3) Морфометриялық сипаттамаларды зерттеу және су айдынының гидрологиялық режимін зерттеу;

      4) Су айдындарының гидрохимиялық режимін зерттеу;

      5) Гидробиологиялық зерттеулер жүргізу;

      6) Артемия цисталарының қорларын есептеу және жалпы рұқсат етілген аулауды анықтау.

      132. Су айдындарында сынамаларды іріктеу бойынша станциялардың саны мен орналасу орнын айқындау гидробиологиялық зерттеулер кезінде материалдарды жинау және өңдеу жөніндегі әдістемелік ұсынымдарға сәйкес жүргізіледі. Станциялардың координаттары GPS немесе ГЛОНАСС навигациялық жүйесінің көмегімен анықталады.

      133. Сынамаларды іріктеу мерзімі зерттелетін объектінің өмір сүру циклдерімен және мекендеу жағдайларының өзгеруімен байланысты болуы тиіс. Цисталардың қорын анықтау және ШРА түпкілікті болжамын дайындау үшін ғылыми–зерттеу жұмыстары вегетациялық кезеңде орындалуы тиіс.

      134. Есепте міндетті түрде су айдыны туралы географиялық мәліметтер (географиялық координаттары, елді мекендерге байланыстырылған орналасқан жері) келтіріледі. Географиялық координаттар GPS немесе ГЛОНАСС навигациялық жүйесінің көмегімен анықталады. Елді мекенге байланысты орналасу елді мекеннің шекарасынан су айдынының жағалау сызығына дейінгі ең қысқа қашықтықпен анықталады. Мәліметтер кесте түрінде келтіріледі (32–кесте).

      Кесте 32. Су айдындарының координаттары мен орналасуы

Су айдыны

Аудан

Орналасқан жері

Координаттар

      135. Метеорологиялық зерттеулерді әрбір сынама алу станциясында жүргізу қажет. Метеорологиялық журналға желдің күші мен бағыты, ауа температурасы, күн сәулесінің қарқындылығы және толқындардың күші туралы мәліметтер метеорологиялық параметрлерді анықтау күнін, уақытын және координаттарын көрсете отырып енгізіледі. Метеорологиялық параметрлердің бір бөлігі визуалды, бір бөлігі арнайы құралдардың көмегімен анықталады.

      136. Су айдынының морфометриялық сипаттамалары мен гидрологиялық режимін зерттеу келесі параметрлерді анықтауды қамтиды:

      су жинау алаңының сипаты, ағындардың болуы және жай–күйі;

      су айнасының ауданы;

      су айдынының ұзындығы және ең үлкен ені;

      жағалау сызығының ұзындығы; жағалау сызығының дамуы және шығанақтардың болуы; максималды және орташа тереңдік;

      су массасының көлемі;

      маусымдар бойынша және жылдар бойынша су деңгейінің өзгеруі (жыл сайынғы мониторинг жүзеге асырылатын су айдындары үшін).

      137. Су жинау алаңын зерттеу визуалды бақылаумен жүргізіледі. Акватория алаңы, жағалау сызығының ұзындығы, су айдынының ұзындығы мен ең үлкен ені жергілікті жерде навигациялық жүйелердің көмегімен немесе спутниктік суреттерді пайдалана отырып өлшеу жолымен айқындалады. Тереңдікті өлшеу лоттың немесе эхолоттың көмегімен жүргізіледі. Су деңгейі навигациялық жүйенің көмегімен анықталады. Морфометриялық зерттеулерді зерттеу және максималды және орташа тереңдікті анықтау нәтижелері бойынша мамандар осы түрдің биологиялық ерекшеліктерін, су айдынының гидрологиялық режимін және гидрометеорологиялық жағдайларын ескере отырып, артемияға арналған "тұрғын" аймақты анықтайды. Алынған нәтижелер кесте түрінде көрсетіледі (33, 34–кестелер).

      Кесте 33. Зерттелген су айдындарының сипаттамасы

Су айдыны

Теңіз деңгейінен биіктік, метр

Су айдынының ауданы, гектар

Ұзындық, километр

Ең үлкен ені, километр

Жағалау сызығының ұзындығы, километр

Жағалау сызығын дамыту








      Кесте 34. Зерттелген су айдындарының сипаттамасы

Су айдыны

Максимальды тереңдік, метр

Орташа тереңдік, метр

Су массасының көлемі, миллион метров3

"Тұрғын аймақ" көлемі






      138. Гидрохимиялық талдауға сынамаларды іріктеу жалпы қабылданған әдістемелер бойынша жүргізіледі. Сынама алу кезінде судың температурасы өлшенеді, мөлдірлігі, суда ерітілген оттегінің мөлшері, сутегі көрсеткіші (рН) анықталады. Су сынамалары құрамында келесі заттардың болуы зерттеледі:

      негізгі иондар (кальций, магний, калий-натрий, гидрокарбонаттар, карбонаттар, хлоридтер және сульфаттар);

      биогендік қосылыстар (аммоний, нитраттар, нитриттер және фосфаттар);

      перманганатты тотығу;

      жалпы темір.

      139. Гидрохимиялық талдау нәтижелері кесте түрінде ұсынылады (35, 36–кестелер). Көп жылдық зерттеулер кесте түрінде келтіріледі, онда бірқатар жылдардағы мәліметтер ұсынылады, сондай–ақ салыстырмалы талдау жүргізіледі.

      Кесте 35. Көлдердегі негізгі иондардың құрамы және жалпы минералдануы

Көлдер

Гидрокарбонаттар, грамм / дециметр3

Хлоридтер, грамм / дециметр3

Сульфаттар, грамм / дециметр3

Кальций, грамм / дециметр3

Магний, грамм / дециметр3

Калий, грамм / дециметр3

Натрий, грамм / дециметр3

Жалпы минерализация, грамм / дециметр3










      Кесте 36. Көлдердегі органикалық заттар мен биогендік қосылыстардың құрамы

Көлдер

рН

Перманганатты тотығу, миллиграмм / дециметр3

Аммониндік азот, миллиграмм / дециметр3

Нитриттер, миллиграмм / дециметр3

Нитраттар, миллиграмм / дециметр3

Фосфаттар, миллиграмм / дециметр3

Жалпы темір, миллиграмм / дециметр3









      140. Артемияның мекендейтін жері және олардың өндірістік қорлары болып табылатын су айдындарында жоғары су өсімдіктері болмайды және оларды осы бағытта зерттеу жұмыстары жүргізілмейді.

      141. Артемия цисталарының жалпы рұқсат етілген көлемін анықтау бойынша ғылыми–зерттеу жұмыстары шеңберінде артемияның қоректік базасын зерттеу (фитопланктон сынамаларын іріктеу) жүргізілмейді. Бұл жұмыстар жыл сайынғы мониторингтік зерттеулер жүргізу кезінде ғана жүргізіледі.

      Артемия цисталарының қорын зерттеуге бағытталған ғылыми зерттеулер жүргізу кезінде балық ресурстарының қорын анықтаудағы ұқсас жұмыстардан айырмашылығы гидробиологиялық зерттеулерге көбірек көңіл бөлу қажет.

      142. Зоопланктон сынамаларын 2 метрден астам тереңдіктегі кіші Джеди ауымен су қабатының жаппай томпақталып алады, егер тереңдігі 2 метрден кем болса, онда зоопланктон бойынша материал Апштейннің планктондық аулары арқылы 100 литр суды сүзіп алу арқылы жиналады. Ауларда № 49 - 55 диірмен газы қолданылады. Сынамаларды бекіту формалин ерітіндісімен жүргізіледі. Зоопланктон сынамалары келесі параметрлерді зерттеу үшін алынады:

      таксономиялық құрам;

      қауымдастың жалпы саны;

      жалпы биомассасы;

      доминанттардың құрамы (доминантты топтар мен түрлер);

      негізгі топтар мен түрлердің саны;

      негізгі топтар мен түрлердің биомассасы.

      143. Бентос сынамаларын іріктеу (түптік цисталар) 1/40 метрлік2 ауданды қамтитын Петерсеннің түпқырнағышымен жүргізіледі. Таңдалған топырақ арнайы матадан жасалған жуу аулары арқылы мұқият жуылады (тесіктердің мөлшері 250–375 микрометр). Содан кейін сынама ыдысқа салынып, формалин ерітіндісімен бекітіледі. Бентос сынамаларымен одан әрі жұмыс зертханалық жағдайларда жүргізіледі, онда мынадай параметрлер айқындалады:

      таксономиялық құрам;

      қоғамдастықтың жалпы саны;

      жалпы биомассасы;

      доминанттардың құрамы (доминантты топтар мен түрлер);

      негізгі топтар мен түрлердің саны;

      негізгі топтар мен түрлердің биомассасы.

      144. Артемия цисталарының қорларын зерттеу кезінде жағалаудағы шығарындылардағы қорларды да ескеру қажет. Зерттеу жүргізу кезеңінде жағалау шығарындыларының көлемін метрмен3 есепке алынады және 1 метрде3 цисталардың санын анықтау үшін сынамалар іріктеледі.

      145. Гидробиологиялық сынамаларды зерттеу микроскопты қолдана отырып организмдердің таксономиялық тиістілігін анықтаудан басталады. Сынамадағы дарақтардың саны микроскопты қолдана отырып, есептеу әдісімен белгіленеді. Сынаманы өңдегеннен кейін 1 метрге3 (планктондық сынамалар және жағалық шығарындылардан алынған сынамалары үшін) және 1 метрге2 (бентостық сынамалар үшін) қайта есептеу жүргізіледі.

      146. Гидробиологиялық зерттеулердің нәтижелері планктон мен бентостың түрлік құрамы көрсетілген кесте (37–кесте) түрінде келтіріледі. Организмдердің негізгі топтарының сандық көрсеткіштері (саны мен биомассасы) кесте түрінде де ұсынылады (зоопланктон мен зообентос үшін бөлек). Мониторингтік зерттеулер жүргізу кезінде бірқатар жылдар ішіндегі мәліметтер болған кезде салыстырмалы талдау жүргізіледі.

      Кесте 37. Зерттелген су айдындарының зоопланктонының таксономиялық құрамы

Таксондар

Су айдыны 1

Су айдыны 2

Су айдыны 3





Барлық таксондаар:




      147. Гидробиологиялық материалды өңдеу кезінде артемия популяциясының жай–күйін бағалау мақсатында жыныстық және жас құрамына зерттеу жүргізіледі: цисталары бар ұрғашылар, цистасыз ұрғашылар, аталығы, өскіні алдындағы, кәмелетке толмаған, науплиус, жазғы жұмыртқа және цисталар. Ол үшін сынама жоғарыда аталған топтарға бөлінеді және әр топ микроскоппен жеке есептеледі. Ересек дарақтар саны бүкіл сынамада толығымен есептеледі, цисталар мен науплиустар 10 миллилитрден бес рет қайталанады, содан кейін үлгінің бүкіл көлеміне қайта есептеледі. Жетілген шаян тәрізділердің жеке салмағы 0,1 миллиграмм дискретті бұралу таразыларында тікелей өлшеу арқылы анықталады. Басқа жас топтарының биомассасын есептеу үшін бүкіл топты өлшеу және бұдан әрі санға бөлу нәтижесінде алынған жеке салмақтың орташа мәндері пайдаланылады.

      Егер жас топтарының жеке салмағын анықтау мүмкін болмаса, онда ШРА есептеу үшін Батыс Сібір көлдеріндегі анықталған әртүрлі жас топтарының жеке массасының орташа көрсеткіштері қолданылады (38–кесте).

      Кесте 38. Батыс Сібір көлдеріндегі артемияның әртүрлі жас топтарының жеке массасының орташа және шекті көрсеткіштері

Жас топтары

Орташа мәні, миллиграмм

Шекті мәндер (min–max), миллиграмм

Цисталы аналықтар

3,70

1,0-10,1

Цистасыз аналықтар

2,56

0,8-6,0

Аталықтар

2,76

0,8-5,0

Ересектер (6 миллиметр)

1,71

0,6-4,2

Жыныссыздар (3 – 6 миллиметр)

0,55

0,33-0,94

Науплиустар

0,17

0,01-0,32

Цисталар

0,010

0,006-0,016

      148. Артемия популяциясын зерттеу нәтижелері тиісті кестеге енгізіледі, онда барлық жас топтарының санынан басқа аналық жұмыртқалардағы цисталардың орташа саны да көрсетіледі (39, 40–кестелер).

      Кесте 39. Артемияның жас топтарының саны (данасы/метр3) және биомассасы (миллиграмм/метр3)

Айы

Цистасыз аналықтар

Цисталы аналықтар

Аталықтар

Науплиустар

саны

биомассасы

саны

биомассасы

саны

биомассасы

саны

биомассасы

мамыр









шілде









қыркүйек









      39–кестенің жалғасы

Айы

Ювенильділер

Ересектер

Барлығы

саны

биомассасы

саны

биомассасы

саны

биомассасы

мамыр







шілде







қыркүйек







      Кесте 40. Цистасы бар аналықтардың саны (данасы/метр3), су бағанындағы цисталар және артемияның (цистаның) құнарлылығы

Көлдер

Цисталы аналықтар

Циста құнарлылығы

Су бағанындағы цисталар

      149. Тұзды су айдындарының экологиялық ерекшелігін ескере отырып, Артемия цисталарының (ШРА) шекті рұқсат етілген аулауды айқындау кезінде Артемия цисталарының қорларын қайта зерттеу қорытындылары бойынша (қажет болған жағдайда) бұрын анықталған ШРА болжамдарын нақтылауға болады.

      150. Цисталар мен жалпы рұқсат етілген аулау қорларын анықтау Сібір балық шаруашылығы ғылыми–зерттеу және жобалау-конструкторлық институты әзірлеген әдістемелік ұсынымдарға сәйкес жүргізіледі.

      Цисталардың жалпы қорларын есептеу 48–формула бойынша жүргізіледі:



      мұндағы: W-цисталардың жалпы қоры (тонна);

      W1 – еркін жүзетін цисталардың қоры (тонна); W2 – аналықтардың овисктеріндегі цисталардың қоры (тонна); W3 – жағалық шығарындылардағы цисталардың қоры (тонна); W4 – су айдынының түбіндегі цисталардың қоры (тонна).

      Еркін жүзетін цисталардың қоры 49–формула бойынша анықталды:



      мұндағы: V1 – цисталардың "тұрғын" аймағының көлемі, миллион метр3; N1 – еркін жүзетін цисталардың саны, мың дана/метр3; m – шикі цистаның салмағы, тонна. Ұрғашылардың жұмыртқаларындағы цисталардың қоры 50–формула бойынша анықталды:



      мұндағы: V2 - аналықтардың тұрғын аймағының көлемі, миллион метр3; N2 – цисталары бар жыныстыққа жетілген аналықтардың саны, мың дана/метр3; R – аналықтардың қалдық құнарлылығы, дана/жеке; m – шикі цистаның массасы, тонна. Жағалау шығарындыларындағы цисталардың қоры 51–формула бойынша анықталды:



      мұндағы: V3 – цисталардың жағадағы шығарынды көлемі, метр3; N3 – 1 метр3 көлемдегі шикі цисталардың саны, миллиард дана/метр3; p – шығарындылардың тазалығы; m – шикі цистаның салмағы, тонна. Су айдынының түбіндегі цисталардың қоры 52–формула бойынша анықталды:



      мұндағы: S – көлдің ауданы, миллион метр2; N4 – түптік цисталардың саны, мың дана/метр2; m – шикі цистаның массасы, тонна.

      Цисталардың шекті рұқсат етілген аулануы (шикі масса тоннасымен) 53–формула бойынша анықталды:



      мұндағы: 0,4 – алу коэффициенті (0,4 – шағын көлдер үшін, 0,5 – орташа көлдер үшін, 0,6 – ірі көлдер үшін); W – цисталардың жалпы қоры; Р –шикізаттағы қоспалардың үлесі (жуу кешендерін пайдалану кезінде Р=0,08).

      Нәтижелер кесте түрінде келтіріледі (41–кесте).

      Кесте 41. Артемия цисталарының қорлары мен ШРА

Көл

Артемия цисталарының қоры, килограмм

ШРА, тонна

су бағанында

аналық жұмыртқа қаптарында

жағалаудағы шығарындыларда

су түбі шөгінділерінде

жалпы қорлар

      151. Жүргізілген зерттеулердің нәтижелері бойынша Артемия цисталарының қорын тиімді және ұтымды пайдалану жөнінде ұсынымдар дайындалады.

      152. Көп жылдық бақылаулар бойынша гаммарустың шекті рұқсат етілген аулануын айқындау кезінде гаммаридтердің саны мен биомассасын шектейтін негізгі факторлар: ихтиофаунаның құрамы, судың химиялық құрамы және су айдындарының эфтрофия дәрежесі болып табылады. Торталы-алабұға көлдерінде бокоплав жоғары концентрацияны көрсетпейді. Торта, алабұға және басқа балықтар оның биомассасының өсуіне жол бермей, қарқынды түрде жояды. Гаммарус көп жылдар бойы тіршілік еткен су айдындарына тұқы немесе ақ балық түрлерінің енуі 2–3 жыл ішінде оның санының бұзылуына әкеледі.

      153. Гаммарустың қорларын зерттеуге бағытталған ғылыми–зерттеу жұмыстары балық ресурстарының қорын анықтауға ұқсас, бірақ бірқатар ерекшеліктері болады. Гидрологиялық, гидрохимиялық режимді зерттеу, гидробиологиялық сынамаларды іріктеу, ихтиологиялық материалдарды жинау гаммарустың биологиялық ерекшеліктерімен және зерттелетін су айдындарының сипаттамасымен байланысты аздаған өзгерістері бар балық ресурстары қорларын есепке алуды жүргізу кезіндегідей жүзеге асырылады. Гаммарус қорларын анықтау бойынша жұмыстар мыналарды қамтиды:

      1) су айдынының географиялық орнын анықтау;

      2) материал жинау кезеңіндегі метеорологиялық жағдайларды зерттеу;

      3) морфометриялық сипаттамаларды зерттеу және су айдындарының гидрологиялық режимін зерттеу;

      4) су айдындарының гидрохимиялық режимін зерттеу;

      5) гидробиологиялық зерттеулер жүргізу;

      6) ихтиофаунаның құрамы мен санын зерттеу;

      7) гаммарус қорларын есептеу және жалпы рұқсат етілген аулауды анықтау.

      154. Су айдындарында сынамаларды іріктеу бойынша станциялардың саны мен орналасу орнын айқындау гидробиологиялық зерттеулер кезінде материалдарды жинау және өңдеу жөніндегі әдістемелік ұсынымдарға сәйкес жүргізіледі. Станциялардың координаттары GPS немесе ГЛОНАСС навигациялық жүйесінің көмегімен анықталады. Дұрыс нәтиже алу үшін сынамаларды іріктеу станцияларының саны кем болмауы тиіс (42–кесте).

      Кесте 42. Су айдынының ауданына байланысты гидробиологиялық зерттеулерге арналған станциялар саны

Көлдің ауданы, гектар

Станциялар саны

100 дейін

3

100 ден 500

5

Ескерту: ауданы 500 гектардан асатын су айдындарында іріктеп алынатын сынамалар саны әрбір келесі 150 гектар акваторияға 5 плюс 1 сынамаға тең.

      155. Жағалау сызығы жоғары деңгейдегі су айдындарында сынама алу станцияларының санын екіге көбейту қажет. Шығанақтар болған кезде станциялардың саны бөлек белгіленеді. Сынама алу станцияларын таңдау кезінде жиналатын материалдың дұрыстығын арттыру мақсатында гидрологиялық жағдайларды (таяз және терең су аймағы), су айдынының жекелеген учаскелерінің өсіп–өнуін және тағы басқаны ескеру қажет. Есепте бақылау бекеттері бар су айдынының карта–схемасы келтірілген.

      156. Сынамаларды іріктеу мерзімі зерттелетін объектінің тіршілік ету циклдерімен және мекендеу жағдайларының өзгеруімен байланысты болуы тиіс. Гаммарус қорын анықтау және ШРА болжамын дайындау үшін жылына екі рет, қысқы – ерте көктемгі кезеңде (қаңтар – сәуір) және күзгі кезеңде (тамыз – қазан) ғылыми – зерттеу жұмыстарын орындау жеткілікті.

      157. Есепте міндетті түрде су айдыны туралы географиялық мәліметтер (географиялық координаттары, елді мекендерге байланыстырылған орналасқан жері) келтіріледі. Географиялық координаттар GPS немесе ГЛОНАСС навигациялық жүйесінің көмегімен анықталады. Елді мекенге байланысты орналасу елді мекеннің шекарасынан су айдынының жағалау сызығына дейінгі ең қысқа қашықтықпен анықталады. Мәліметтер кесте түрінде келтіріледі (43–кесте).

      Кесте 43. Су айдындарының координаттары мен орналасуы

Су айдыны

Аудан

Орналасқан орны

Координаттар

      158. Метеорологиялық зерттеулерді әрбір сынама алу станциясында жүргізу қажет. Метеорологиялық журналға желдің күші мен бағыты, ауа температурасы, күн сәулесінің қарқындылығы және толқындардың күші туралы мәліметтер метеорологиялық параметрлерді анықтау күнін, уақытын және координаттарын көрсете отырып енгізіледі. Метеорологиялық параметрлердің бір бөлігі визуалды, бір бөлігі арнайы құралдардың көмегімен анықталады.

      159. Су айдындарының морфометриялық сипаттамалары мен гидрологиялық режимін зерттеу келесі параметрлерді анықтауды қамтиды:

      су жинау алаңының сипаты, ағындардың болуы және жай–күйі;

      су айнасының ауданы;

      су айдынының ұзындығы және ең үлкен ені;

      жағалау сызығының ұзындығы;

      жағалау сызығының дамуы және шығанақтардың болуы;

      максималды және орташа тереңдік;

      су массасының көлемі;

      маусымдар бойынша және жылдар бойынша су деңгейінің өзгеруі (жыл сайынғы мониторинг жүзеге асырылатын су айдындары үшін).

      160. Су жинау алаңын зерттеу көзбен шолу арқылы жүргізіледі. Су айдынының ауданы, жағалау сызығының ұзындығы, су айдынының ұзындығы мен ең үлкен ені GPS немесе ГЛОНАСС навигациялық жүйесінің көмегімен жергілікті жерде өлшеу жолымен айқындалады. Тереңдікті өлшеу эхолот қолданылуы мүмкін су айдындарында лоттың көмегімен станциялардың мүмкін болатын ең көп саны бойынша жүргізіледі және оның көмегімен батиметриялық зерттеулер де жүргізіледі. Су деңгейі навигациялық жүйенің көмегімен анықталады, ал оның динамикасы су айдынында орнатылған сызғыш бойынша бақыланады. Алынған нәтижелер кесте түрінде көрсетіледі (44, 45–кестелер).

      Кесте 44. Зерттелген су айдындарының сипаттамасы

Су айдыны

Теңіз деңгейінен биіктік, метр

Су айдынының ауданы, гектар

Ұзындығы, километр

Ең үлкен ені, километр

Жағалау сызығының ұзындығы, километр

Жағалау сызығын дамыту








      Кесте 45. Зерттелген су қоймаларына сипаттама

Су айдыны

Максималдық тереңдік, метр

Орташа тереңдік, метр

Су массасының көлемі, миллион метр3

      161. Гидрохимиялық талдауға сынамаларды іріктеу барлық зерттеу станцияларында жалпы қабылданған әдістемелер бойынша жүргізіледі. Сынамалар судың беткі қабатынан (0,2 – 0,5 метр), ал тереңдігі 3 метрден асатын су айдындарынан түп асты қабатынан да (сынама іріктеу жүйесі мен батометр көмегімен) алынады. Сынамаларды алу кезінде судың температурасы – жер бетінде термометрмен, тереңдікте батометрдегі термометрмен өлшенеді. Секки дискісі арқылы судың мөлдірлігін бақылау жүргізіледі. Суда ерітілген оттегінің құрамын анықтау орнында оксиметрмен, сутегі көрсеткіші рН – метрмен жүргізіледі. Су сынамалары тіркеледі және аттестатталған әдістемелер бойынша кейіннен талдау үшін зертханаға жеткізіледі:

      негізгі иондар (кальций, магний, калий–натрий, гидрокарбонаттар, карбонаттар, хлоридтер және сульфаттар);

      биогендік қосылыстар (аммоний, нитраттар, нитриттер және фосфаттар);

      перманганатты тотығу.

      Нәтижелері гидрохимиялық талдау деректері көрсетілген кесте түрінде ұсынылады (46, 47–кестелер). Көпжылдық зерттеулер кестеге толтырылады, онда бірқатар жылдар бойынша ақпарат беріледі, сонымен қатар салыстырмалы талдау жасалады.

      Кесте 46. Көлдердегі негізгі иондардың жалпы минералдануы және құрамы

Су айдыны

Гидрокарбонаттар, миллиграмм/ дециметр3

Хлоридтер, миллиграмм/ дециметр3

Сульфаттар, миллиграмм/ дециметр3

Кальций, миллиграмм/ дециметр3

Магний, миллиграмм/ дециметр3

Калий + Натрий, миллиграмм/ дециметр3

Жалпы минерализация, миллиграмм/ дециметр3

      Кесте 47. Көлдердегі органикалық заттар мен биогендік қосылыстардың құрамы

Су айдыны

рН

Перманганатты тотығу, миллиграмм/ дециметр3

Аммонийлік азот, миллиграмм/ дециметр3

Нитриттар, миллиграмм/ дециметр3

Нитраттар, миллиграмм/ дециметр3

Фосфаттар, миллиграмм/ дециметр3

      162. Гаммарустың қорлары мен жалпы рұқсат етілген аулауды анықтауға бағытталған ғылыми зерттеулер жүргізу кезінде жоғары сулы өсімдіктердің түрлік құрамын, оның даму дәрежесін, сондай–ақ қатты және жұмсақ өсімдіктер алып жатқан акватория ауданын зерттеу қажет.

      163. 2 метрден астам тереңдіктегі зоопланктон сынамаларын кіші Джеди ауымен жаппай тотальдық аулау арқылы судың көп көлемін қамтиды, егер тереңдігі 2 метрден кем болса, онда зоопланктон бойынша материал Апштейннің планктондық аулары арқылы 100 литрлік суды сүзу арқылы жиналады. Ауларда № 55 – 70 газы қолданылады. Сынамаларды бекіту формалин ерітіндісімен жүргізіледі. Зоопланктон сынамалары келесі параметрлерді зерттеу үшін алынады:

      таксономиялық құрам;

      қоғамдастықтың жалпы саны;

      жалпы биомасса;

      доминанттардың құрамы (доминантты топтар мен түрлер);

      негізгі топтар мен түрлердің саны;

      негізгі топтар мен түрлердің биомассасы.

      164. Бентос сынамаларын іріктеу 1/40 метр2 қамту ауданы бар Петтерсен түпқырнағышымен жүргізіледі. Таңдалған топырақ № 40 газдан жасалған жуу ауы арқылы мұқият жуылады. Содан кейін гидробионттарды пинцетпен таңдап, пенициллин құтысына салып, формалин ерітіндісімен бекітеді. Бентос сынамаларымен одан әрі жұмыс зертханалық жағдайларда жүргізіледі, онда мынадай параметрлер айқындалады:

      таксономиялық құрам;

      қоғамдастықтың жалпы саны;

      жалпы биомасса;

      доминанттардың құрамы (доминантты топтар мен түрлер);

      негізгі топтар мен түрлердің саны;

      негізгі топтар мен түрлердің массасы.

      165. Гидробиологиялық сынамаларды зерттеу микроскопты қолдана отырып организмдердің таксономиялық тиістілігін анықтаудан басталады. Сынамадағы даралардың саны микроскопты қолдана отырып, есептеу әдісімен белгіленеді. Зоопланктонның биомассасы әр түрдің организмдерінің санын оның жеке массасына көбейту және нәтижелерді топтар мен жалпы қауымдастық бойынша жинақтау арқылы анықталады. Зообентостың биомассасы өлшеулердің дұрыстығын қамтамасыз ететін дискреттілігімен таразыда тікелей өлшеу жолымен анықталады. Сынаманы өңдегеннен кейін 1 метрге3 (планктондық сынамалар үшін) және 1 метрге2 (бентостық сынамалар үшін) қайта есептеу жүргізіледі.

      166. Гидробиологиялық зерттеулердің нәтижелері планктон мен бентостың түрлік құрамы көрсетілген кестелер түрінде келтіріледі. Организмдердің негізгі топтарының сандық көрсеткіштері (48–кесте) де кесте түрінде ұсынылады (зоопланктон мен зообентос үшін бөлек). Мониторингтік зерттеулер жүргізу кезінде бірқатар жылдық мәліметтер болған кезде салыстырмалы талдау жасалынады.

      Кесте 48. Саны және биомассасы (планктон мен бентос үшін бөлек)

Негізгі топтар

Саны, дана/метр3

Биомассасы, миллиграмм/метр3

Коловраткалар



Бұтақмұрттылар



Ескекаяқтылар



Барлығы



      167. Гаммарус қорларын анықтау үшін сынамаларды іріктеу № 10 – 12 елеуіш матасынан жасалған, кірмелі сақинасының диаметрі 0,5 метрлік, ұзындығы 2,0 метр конустік аумен жүргізіледі. Су бағанын кесу ауды 0,3 – 0,4 метр/секунд жылдамдықпен түсірген кезде жоғарыдан жүргізіледі. Түбіне түскен кезде, бұл ау гаммаридтер қауымдастығының бентикалық өмір сүретін бөлігін де алады.

      168. Сынамадағы дарақтардың саны есептеу әдісімен анықталады, жеке биомассаны дискреттілігі кемінде 0,001 грамм таразыда өлшеу жолымен анықтайды. Жеке станциядағы гаммарустың биомассасын сынамадағы барлық дарақтарды таразыда өлшеу жолымен сол шаманы аудан бірлігіне (1 метр2) одан әрі қайта есептей отырып анықтайды. Су айдынындағы гаммарустың орташа биомассасының шамасын сынамалар бойынша орташа арифметикалық ретінде есептейді. Нәтижелер кестеге енгізіледі (49–кесте).

      Кесте 49. Сынама алу станциялары бойынша гаммарустың саны мен биомассасы және су айдыны бойынша орташа мәні

Сынама алу станциялары

Саны, дана/метр2

Биомассасы, грамм/метр2

1



2



Орташа мәні



      169. Гаммарус қорларын анықтау бойынша ғылыми жұмыстар жүргізу шеңберіндегі ихтиологиялық зерттеулер келесі сипаттамаларды айқындауға жинақталады:

      балықтардың түрлік құрамы;

      ихтиофаунаның сандық сипаттамалары (жалпы салмағы; бастың негізінен қабыршақты жабынның соңына дейінгі ұзындығы);

      салыстырмалы саны.

      Ихтиофаунаның жай-күйінің көрсетілген сипаттамалары балық ресурстарының қорын айқындау жөніндегі жұмыстарды жүргізу кезінде осыған ұқсас анықталады.

      170. Гаммарустың ШРА шамасы екі көрсеткіш негізінде есептеледі: жалпы қорлар және алу пайызы. Гаммарустың жалпы рұқсат етілген ауларын есептеу 54–формула бойынша жүргізіледі:



      мұндағы: Y - шикі түрдегі гаммарустың жалпы рұқсат етілген аулануы (тонна);

      B – гаммарид популяциясының орташа биомассасы (тонна/гектар);

      S – су айдынының ауданы (гектар);

      P/B – коэффициент (гаммарид популяциялары үшін орташа (2);

      K – популяциялардың бір бөлігін алудың ықтимал коэффициенті (0,5)

      Нәтижелер кесте түрінде келтіріледі (50–кесте).

      Кесте 50. Гаммарустың қорлары мен ШРА

Су айдыны

Су айдыны көлемі, гектар

Гаммарустар салмағы

Қор, тонна

ШРА, тонна

грамм/метр2

тонна







      171. Жүргізілген зерттеулердің нәтижелері бойынша гаммарус қорларын тиімді және ұтымды пайдалану бойынша ұсынымдар дайындалады.

      172. Есептік түсіру жүргізу кезіндегі Дафниялардың шекті аулауға рұқсат етілген көлемін анықтау үшін су айдындарының схемалары жасалады және бақылау станцияларының саны мен орналасуы жоспарланады. Су айдындарының морфологиялық параметрлері – ұзындығы, ені, ауданы, орташа тереңдігі анықталады. Су айдындарының параметрлері GPS спутниктік қабылдағышының көмегімен жердегі түзетуі бар Google Earth бағдарламасының құралдарымен және су айдынының тереңдігін өлшеумен анықталады. Әрбір станцияда Секки дискісі бойынша судың мөлдірлігіне, судың үстіңгі қабатының температурасына (0,2 метр), сондай-ақ метеорологиялық бақылаулар жүргізіледі.

      173. Химиялық талдауға су сынамаларын алу жалпы қабылданған әдістемелер бойынша жүргізіледі. Консервіленген түрдегі су сынамалары негізгі иондар мен биогендердің құрамына, сондай-ақ кейбір физикалық-химиялық құрамына кейіннен химиялық талдау жасау үшін зертханаға жеткізіледі. Судың құрамы мен қасиеттерін анықтау екі әдіспен жүзеге асырылады – қолданыстағы әдістерге сәйкес титриметриялық және колориметриялық.

      174. Зоопланктон сынамаларын Джеди немесе Апштейн ауларымен түбінен бетіне дейін тік созу арқылы алынады. Зоопланктонның консервіленген сынамалары зертханаға келесі параметрлерді зерттеу үшін жеткізіледі:

      түр құрамы;

      қауымдастықтың жалпы саны;

      жалпы биомасса;

      доминанттардың құрамы (доминантты топтар мен түрлер);

      негізгі топтар мен түрлердің саны;

      негізгі топтар мен түрлердің биомассасы;

      аймақтар бойынша сандық және сапалық бөлу.

      175. Су айдынындағы дафниялардың саны мен биомассасы, су айдынының аймақтары (биотоптары) бойынша санының таралуы анықталады.

      176. Сандық көрсеткіштер (саны, биомассасы) алдымен әрбір станция бойынша жеке, содан кейін тұтастай су айдыны бойынша келтіріледі (51–кесте).

      Кесте 51. Дафния саны мен биомассасының мәні

Дафния түрлері

Бекет1

Бекет 2

Бекет 3

Бекет 4

саны, мың дана /метр3

биомассасы, миллиграмм/ метр3

саны, мың дана/ метр3

биомассасы, миллиграмм/ метр3

саны, мың дана/ метр3

Биомассасы, миллиграмм/ метр3

саны, мың дана/ метр3

биомассасы, миллиграмм/ метр3










Барлығы









      177. Су айдынындағы дафнияның жалпы биомассасы аудандар әдісімен (жоғарыдан қараңыз), тек 54–формуласына ауданның орнына Джеди ауымен сүзілген су көлемі және су айдынындағы су көлемі ауыстырылады. Бұл жағдайда Джеди ауының аулау коэффициенті 1,0–ге жуық.

      178. Есептік түсірілім жүргізу кезінде өзен шаяндарының шекті рұқсат етілген аулауын анықтау кезінде су айдындарының схемалары жасалады және бақылау станцияларының саны мен орналасуы жоспарланады. Су айдындарының морфологиялық параметрлері – ұзындығы, ені, ауданы, орташа тереңдігі анықталады. Су айдындарының параметрлері GPS спутниктік қабылдағышының көмегімен жердегі түзетуі бар Google Earth бағдарламасының құралдарымен және су айдынының тереңдігін өлшеумен анықталады.

      179. Үлкен тереңдігі бар үлкен су айдынындарында су аймағындағы шаяндардың тығыздығы айтарлықтай өзгереді, шаяндар сазды жағалаулардан гөрі құмды жағалауларға басымдылық береді, тереңдіктің жоғарылауымен олардың концентрациясы төмендейді және олар 6–7 метр тереңдіктен кейін кездеспейді. Сондықтан, ең алдымен, су айдынындағы шаяндардың таралу аймағын және әртүрлі биотоптардағы олардың концентрациясының тығыздығын анықтау керек. Бұл су айдынының әртүрлі бөліктерінде әртүрлі типтегі шаянаулағыштарды және қойылмалы ауларды орнату арқылы жүргізіледі.

      180. Түн мезгілінде шаяндардың белсенділігінің артуына байланысты шаянаулағыштарды түнде бір-бірінен кемінде 5 метр қашықтықта орналасатырады. Аулау ұзақтығы – 12 сағат. Ұсталған шаяндар биоанализге және есептеуге ұшырайды (52, 53, 54–кестелер).

      Кесте 52. Әртүрлі аулау құралдарындағы шаяндарды аулаудың нәтижелілігі

Аудан

Аулау құралы

Саны, дана

Массасы, килограмм

Аудан

Аулау құралы

Саны, дана

Массасы, килограмм









Ескерту – аулау құралдары: 1–қойылмалы торлары, тәулігіне құрылған ауға түскені (25 метрден 20-80 миллиметр); 50 метрден 2 – жылым, бір рет салғанда ауға түскені; 3–шаянаулағыш, тәулігіне бір шаянаулағышпен аулау

      Кесте 53. Шаяндардың өлшемдік–салмақтық құрамы

Көрсеткіштер

Ұзындығы, сантиметр

Барлығы

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

Массасы, грамм (мин–макс)












Орташа салмағы, грамм












      Кесте 54. Шаяндардың мөлшерлік топтар бойынша пайыздық арақатынасы

Көрсеткіштер

Ұзындығы, сантиметр

Барлығы

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

%












n












      181. Ірі су айдындарындағы шаяндардың саны туралы мәліметтер алу үшін тралдарды (Каспий теңізі) және жылымдарды пайдалана отырып, тікелей есепке алу әдісі қолданылады. Шаяндардың саны әр түрлі биотоптар бойынша аудандарды ескере отырып есептеу әдісімен анықталады:



      мұндағы: N – су айдынының белгілі бір учаскесіндегі (биотоптағы) шаяндар саны, дана;

      n – ауланған шаяндардың саны, дана;

      S – биотоп ауданы;

      s – ауланатын аудан;

      k – аулау құралының аулау коэффициенті.

      Содан кейін барлық биотоптар бойынша шаяндар санының қосындысы алынады. Балық аулау құралының аулау коэффициенті әдеби мәліметтер бойынша алынады. Лақтырмалы жылымдармен аулау тек түнгі уақытта жүргізіледі. Шаяндардың биомассасы есептік саны мен орташа салмағының көбейтіндісі ретінде анықталады:



      мұндағы: N – су айдынындағы шаяндар саны, дана;

      B – жалпы қоры, килограмм;

      w – орташа салмағы, килограмм.

      182. Шаяндарды аулау әртүрлі типтегі және модификациядағы шаянаулағыштармен жүзеге асырылады, экспозицияның ұзақтығы – 12 сағат. Аулау құралдарын тексеру тәулігіне 2 рет: таңертең және кешке жүргізіледі. Балық аулау тәуліктік аулау нөлге жақын болғанға дейін жүзеге асырылады. Су айдынындағы шаяндардың саны аудан әдісін пайдалана отырып бағаланады:



      мұндағы: N – су айдынындағы шаяндар саны, дана;

      Y – шаяндардың тығыздығы, дана/метр2;

      s – таралу ауданы, метр2.

      183. Шаяндардың баспана мен қорек көзін табатын таралу аймағының ауданы сынақ аулау әдісі арқылы эмпирикалық түрде жүргізіледі. Тығыздықты анықтау берілген алаңның бақылау учаскелеріндегі жалпы аулау шамаларынан алынады. Аулау жинақталады және алынған нәтиже бақылау учаскесіндегі шаяндар қорына жатқызылады. Шаяндардың тығыздығын есептеу үшін жалпы аулау бақылау учаскесінің ауданының бірлігіне келтіріледі. Шаяндардың биомассасы дарақтардың есептік саны мен орташа салмағының көбейтіндісі ретінде анықталады.

      Қазақстан су айдындары үшін өзен шаянының кәсіпшілік қорын есептеу кезінде ұзындығы 9–11 сантиметр болғанда жыныстық жетілуі болатын жыныстық жетілген дарақтар ғана ескеріледі. Осылайша, кәсіпшілік қор келесідей формуламен есептеледі:



      мұндағы: M(п) – кәсіпшілік қор, тонна;

      М(о) – жалпы қор, тонна;

      М(ю) – жетілмеген дарақтардың жалпы массасы, тонна.

      184. Омыртқасыздардың осы түрін кәсіпшілік алу, оның биологиялық ерекшеліктеріне байланысты кәсіпшілік қордың 30%–ынан аспауы тиіс. Осыған сүйене отырып, шаяндарды алудың рұқсат етілген көлемі мына формула бойынша есептеледі:



      мұндағы: ШРА – шекті рұқсат етілген аулау көлемі, тонна;

      М (п) – кәсіпшілік қор, тонна;

      К – алу коэффициенті, шамасы 30% тең немесе одан кем.

      185. Балық түрлері популяциясы қор жағдайының биологиялық көрсеткіштері бойынша қорларды сақтықпен басқару стратегиясын әзірлеу үшін қордың шекті бағдарларын анықтау әдісінде LC50 және LM50 өлшемдері көрсеткіштер болып табылады.

      Lc50=LM50 критерийлерінің мәндерінің теңдігі – бұл су айдынындағы белгілі бір балық түрінің қор жағдайының шекаралық көрсеткіші.

      Lc50 ≤ LM50 кезінде осы түрдің ШРА есептеу кезінде балықтың осы түріне алудың төмендетілген коэффициенттері келесі күнтізбелік жылда ағымдағы жылға қарағанда аз болуы тиіс.

      LC50 ≥ LM50 кезінде ШРА есептеу кезінде балық қорларын басқару (алу коэффициентін төмендету) шараларын қолдану талап етілмейді.

      186. Популяцияның тұрақты жағдайында есептеу жалпы қабылданған әдістерге сәйкес жүргізіледі, бұл ретте "Тюрин, Зыкова, Малкин популяцияларының біркелкі емес тұжырымдамасы" және басқалары қолданылады.

      Балықтардың биологиялық көрсеткіштері бойынша қордың шекаралық бағдарларына LM50= LC50 жеткен кезде Z = 2F формуласы қолданылады, яғни F алу коэффициенті Z жалпы өлім коэффициентінің 0,5 коэффициентімен есептеледі.

      Нақты балықтардың түрі бойынша қордың шекаралық бағдарларына қол жеткізген кезде осы түрі үшін алу коэффициенті осы балық түрінің аулаудағы (іріктеудегі) Т шекті жасына қарай анықталады.

      187. 55–кестеде жалпы өлім коэффициентінің (Z) әртүрлі мәндері кезінде және балықтардың ең аз саны шамамен 0,01 (1%) болған жағдайда балықтардың шекті жасының теориялық мәндерінің есептеулері келтірілген.

      Ауланған балықтардың шекті жасы бойынша алу коэффициентін есептеу үшін 56–кестені қосалқы ретінде пайдалану қажет. Мысалы, аулаудағы (іріктеуде) бір түрдегі балықтардың шекті жасы 5 жас болған кезде алып қою коэффициенті F=0,3 болып белгіленеді. Шекті жасы 13 жастағы болған кезде алып қою коэффициенті F=0,15 болып белгіленеді.

      Кесте 55. Жалпы өлім коэффициентіне (жылдық азаю) байланысты балық популяциясының саны (0–ден 1–ге дейінгі мәндерде)

Жасы, жыл

Жылдық азаю коэффициенті Z

0,275

0,3

0,325

0,35

0,375

0,4

0,45

0,5

0,55

0,6

0+

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

0,725

0,7

0,675

0,65

0,625

0,6

0,55

0,5

0,45

0,4

2

0,526

0,49

0,456

0,423

0,391

0,36

0,303

0,25

0,203

0,16

3

0,381

0,343

0,308

0,275

0,244

0,216

0,166

0,125

0,091

0,064

4

0,276

0,24

0,208

0,179

0,153

0,13

0,092

0,0625

0,041

0,0256

5

0,2

0,168

0,14

0,116

0,095

0,078

0,05

0,031

0,018

0,01

6

0,145

0,118

0,095

0,075

0,059

0,047

0,028

0,016

0,008


7

0,105

0,082

0,064

0,049

0,037

0,028

0,015

0,008



8

0,076

0,057

0,043

0,032

0,023

0,017

0,008




9

0,055

0,04

0,029

0,021

0,014

0,01





10

0,04

0,028

0,02

0,013

0,009






11

0,029

0,02

0,013

0,009







12

0,021

0,014

0,009








13

0,015

0,01









14

0,011










      Кесте 56. Аулаудағы (іріктемедегі) балықтардың шекті жасының байқалатын мәндеріне сүйене отырып, қордың шекаралық бағдарларына қол жеткізу кезіндегі жалпы өлім коэффициенттері Z (жылдық азаю) және ұсынылатын алып қою коэффициенттері F

Коэффициенттер

Т (аулаудың шекті жасы)

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

Z

0,6

0,55

0,5

0,45

0,4

0,375

0,35

0,325

0,3

0,275

F

0,3

0,275

0,25

0,225

0,2

0,188

0,175

0,163

0,15

0,138

      188. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың шекараларындағы су айдындары кәсіпшілік емес, осыған байланысты солар үшін кәсіпшілік су айдындары сияқты ШРА анықтауға болмайды. Осыған орай ШРА есептеу кезінде осы Қағидалардың 186-тармағында көрсетілгеннен жоғары емес алып қою коэффициенттерін пайдалана отырып, "сақтық тәсілі" қолданылады. Бұл ретте, алып қою көлемі рекреациялық мақсаттарға, өсiмiн молайту және ғылыми аулау мақсаттары үшiн балық аулауға жалпыға бiрдей танылған әдiстерімен анықталған ШРА (шектi рұқсат етiлген аулаудың) 10% шегiнде белгіленеді.

      189. 10 тоннадан кем лимиті бар жергiлiктi маңызы бар су айдыны бойынша жиналған материалдың жетіспеушілігі.

      Көптеген шағын ауданды су айдындарын зерттеген кезде және зерттеу уақыты аз болған жағдайда, жас топтары бойынша балықтардың санын топтастыру үшін жеткілікті биологиялық ақпаратты алуға мүмкіншілік болмайды. ББМҒИ әдістемесіне сәйкес бұл болжамды ақпараттық қамтамасыз етудің III деңгейі (ең төменгі) – қолда бар ақпараттың толықтығы және (немесе) сапасы жеткіліксіз.

      Бұл ретте Data Limited Methods – DLM принципін қолдануға болады.

      Аралық рәсім қорлардың динамикасындағы байқалатын тенденцияларды ескере отырып, негізгі есептік рәсімді соңғы қолдану кезінде алынған ШРА шамасын түзету әдістеріне негізделген.

      Бұл ретте су айдынындағы қорларды міндетті түрде нақтылау аспаптық түсіріліммен 3 жылда бір рет жүргізіледі. Кестелік алып қою коэффициенттерін қолдануға рұқсат етіледі (Малкин және басқалары).

      190. Егер нақты бір күнтізбелік жылда су айдынын балықтың бір түрімен балықтандырған кезде және оның табиғи өсімі болмаған жағдайда дарақтардың кәсіпшілік өлшемге жету кезіндегі осы популяцияның барлық ихтиомассасын алу үшін 1,0 алып қою коэффициентін қолдануға болады.

      191. Су айдынындағы биологиялық әртүрлілікке зиян келтіруі мүмкін өздігінен немесе әдейі енген немесе енгізілген түрлердің (бөтен түрлер деп аталатын) одан әрі таралуын шектеу мақсатында 1,0–ге тең алып қою коэффициенті қолданылады, яғни ШРА кәсіпшілік қорына немесе осы түрдің популяциясының жалпы биомассасына тең көлемде белгіленеді.

      192. Фитопланктон.

      1) Сынамаларды алу.

      Сандық есепке алу үшін фитопланктоннан сынама алу көбінесе арнайы құралдармен – батометрлермен жүзеге асырылады. Іс жүзінде фитопланктонның біріктірілген үлгілерін жинау қолданылады. Ол үшін батометрмен (ұзындығы, әдетте, 0,5 метрді құрайды) әрбір 0,5 метр сайын ең төменгі тереңдікке дейін (түбіне дейін немесе үш есе мөлдірлік тереңдігіне дейін) кезекті түрде сынамалар алынады. Талдау жүргізу мақсатында интеграцияланған сынама алу үшін іріктелген сынамалар ыдысқа құйылады (0,5–1 литр).

      Судың сапробтық индикаторлары – түрдің жеке дарақтарын аңықтау үшін фитопланктонды аулау планктондық тормен судың белгілі бір көлемін батыру немесе тарту көмегімен сүзу арқылы батыру жүзеге асырылады (тесіктердің номиналды мөлшері 100 микрометрге дейін). Тор судың үлкен көлемін сүзетін болғандықтан, бұл су айдындарында аз мөлшерде кездесетін үлкен көлемді және колониялық түрлерді анықтауға мүмкіндік береді.

      Фитопланктонды судың беткі қабаттарынан зерттеу кезінде белгілі бір көлемді ыдысты суға батыру арқылы сынама алынады. Фитопланктоны аз су айдынынан кемінде 1 литр, фитопланктоны көп су айдынынан – 0,5 литр, ал судың "гүлденуі" кезіндегі су айдындарынан – 0,25 литр су сынамасы алынады.

      Фитопланктон сынамалары 4% соңғы концентрацияға жету үшін 40% формалин ерітіндісімен бекітіледі. Формалиннің үлкен концентрациясы балдырлардың деформациясын және олардың пигмент түсінің өзгеруіне әкеледі. Формалин немесе арнайы жасалған бекіткіш қосылған Люголя ерітіндісі де қолданылады. Сынама қабылданған нысан бойынша заттаңбаланады, дала журналында және сынама алу актісінде тіркеледі.

      Тасымалдау кезінде ағзалардың зақымдануын болдырмау үшін сынамалары бар құтыларды сілкілеуден аулақ болу керек. Зертханаға келгеннен кейін сынама Үлгілерді (сынамаларды) тіркеу журналында тіркеледі.

      2) Фитопланктон сынамасын өңдеуге дайындау.

      Фитопланктон сынамалары қараңғыда кемінде 3–4 күн тұрады. Тұнба үстіндегі су сифонмен екі елеуіш арқылы (тесіктердің мөлшері 100 микрометрден аспайтын) шамамен 100 сантиметр3 көлеміне дейін сорылады. Қараңғыда екінші рет тұндыру алдында (2–3 күн) сынамалар өлшеуіш цилиндрлерге құйылады және тұндырылғаннан кейін олардың көлемі сифонмен 5–10 сантиметрге3 дейін жеткізіледі. Тұнба пенициллин түріндегі ұсақ құтыларға ауыстырылады және қосымша 40% формалиннің бір – екі тамшысымен бекітіледі. Мұндай түрдегі фитопланктон сынамалары өңдеуге немесе ұзақ уақыт сақтауға дайын.

      3) Фитопланктон санын сәйкестендіру және есептеу.

      Организмдерді сәйкестендіруді анықтағыштар бойынша рұқсат етілген мүмкіндіктері жоғары оптикалық микроскоппен жүргізіледі

      Балдырлардың санын есептеу үшін Нажотта, "Учинская", Горяева санау камералары қолданылады. Санау алдында сынама мұқият араластырылып, камераға бір тамшы енгізіледі. Камера жабын әйнекпен жабылады және балдырлар түбіне түскеннен кейін, барлық кездесетін түрлер анықталып, есептеледі, сонымен қатар клетка көлемін кейіннен есептеу үшін қажетті параметрлер өлшенеді.

      Әрбір сынаманы (әр уақытта жаңа тамшы алынады), көлемі 0,9 миллиметр3 (Горяева), кем дегенде үш камерада қарау арқылы барлық түрлері анықталып есептеледі, содан кейін есептеу арқылы арифметикалық орташасы анықталады.

      Барлық алынған түрлер сынаманы өңдеудің бастапқы хаттамасына енгізіледі, әрқайсысының жанына оның камерадағы саны қойылады. Түрдің санын 1 литр суға қайта есептеу келесі формула бойынша жүргізіледі:

      N = n v 1000/w

      мұндағы: N – 1 литр судағы клетка саны; n – камерадағы 1 сантиметр3 көлемдегі клетка саны; v – сынама концентратының көлемі; w – сүзілген судың көлемі.

      Сүзілген судың және сынама концентратының тұрақты көлемі кезінде (500 сантиметр3 және 5 сантиметр3) формула: N= n х 10 түрінде болады және нәтижесінде n шамасы анықталады.

      Жекелеген түрлердің саны жөніндегі деректер жүйелі топтар бойынша және жалпы қауымдастық үшін әрбір бақылау станциясы бойынша жинақталады. Көрсеткіштің саны метр3 мың данамен немесе метр3 миллион данамен көрсетіледі.

      4) Фитопланктон биомассасын есептеу.

      Балдырлардың әрбір түрінің биомассасын есептеу олардың клеткаларының санын жеке салмағына көбейту арқылы жүргізіледі. Массаны анықтау массалық формадағы клеткалардың көлемін өлшеу арқылы жүргізіледі. 30 дананы өлшеу осы түрдің массасын алу үшін жеткілікті. Балдырлар клеткаларының көлемі өздері ұқсайтын геометриялық фигуралардың көлеміне (шар, цилиндр, эллипсоид, конус) тең. Содан кейін тиісті геометриялық фигураларға белгілі формулаларға сәйкес көлемді есептеу үшін қажетті клетка өлшемдері жасалады.

      Цилиндр: V = p∙R2 ∙ h = 3,14 ∙ R2∙ h

      Конус: V= 1,0466 ∙ R2

      Доп: V= 0,523∙D3

      Эллипсоид: V= 0,523∙D∙d2

      Дарақтың үлес салмағы 1 теңестіріледі. Сынамадағы жеке топтардың және барлық фитопланктонның жалпы биомассасы әр түрдің көрсеткіштерін қосу арқылы есептеледі. Планктонды балдырлардың биомассасы миллиграмм/метр3 немесе грамм/метр3 түрінде көрсетіледі. Жалпы сынаманы өңдеу кезінде алынған биомасса судың бүкіл қабаты үшін орташа мәнін береді. Оны станцияның тереңдігіне (метрмен) көбейту арқылы биомасса бетінің 1 метр2 шығады. Егер 1 метр аралықпен тігінен сынамалар сериясы алынса, онда орташа биомассаны арифметикалық орта ретінде табады. Егер іріктеу аралықтары тең болмаса, онда биомасса өлшенген арифметикалық орташа мән ретінде есептеледі:

      M= v1p1 + v2p2+….+ vnpn / p1 + p2 +…..+ pn = ∑vp ∕∑p

      мұндағы: v – белгілі бір горизонттан биомасса (грамм/метр3); p – іріктелген сынамалар арасындағы 1/2 аралық (метрде); ∑vp – 1 метр2 бетіндегі фитопланктонның биомассасы; M – өлшенген орташа арифметикалық биомасса.

      Фитопланктонның су айдыны бойынша таралуын және оның маусымдық және жылдық даму кезеңділігін талдау су бағанасы үшін орташа өлшенген биомасса бойынша, әр түрлі станциялардың өнімділігі 1 метр2 су бетіндегі биомасса бойынша жүргізіледі. Басым түрлер көрсеткіштерінің динамикасы туралы мәліметтерді олардың белгілі бір биотоптарға бейімділігін ескере отырып, балдырлар (көк–жасыл, диатомды және тағы басқа) бөлімдерінің жиынтық санымен және биомассасымен қатар жүргізген жөн.

      Сынамаларды өңдеу барысында алынған деректер кейіннен қажетті есептеулерді орындау үшін бастапқы хаттамаға енгізіледі.

      193. Зоопланктон.

      1) Сынамаларды алу.

      Тереңдігі 2 метрден кем су айдынында зоопланктоннан сынама алу номиналды ұяшық өлшемі 100–125 микрометр болатын сапалық аудың (мысалы, Апштейн ауы) көмегімен, ау арқылы шелек немесе басқа ыдыс арқылы алынған 50–100 литр суды сүзу жолымен жүргізіледі.

      Баяу су алмасуы бар ірі және орта су айдындарында номиналды ұяшық өлшемі 100–125 микрометрлі сандық аумен (мысалы, Джеди торы) жалпы (судың түбінен бетіне дейінгі барлық бағанасы) немесе бөлшектік (белгілі бір горизонттарда) тарту көмегімен аулау арқылы жүзеге асырады. Зерттеу ауданынындағы станцияның тереңдігін ескере отырып, ау түбіне тігінен түсіріледі, содан кейін бетіне тігінен көтеріледі. Ауды көтеру жылдамдығы біркелкі және секундына 0,5 метрден аспауы керек.

      Зоопланктон сынамасын алу алдында материал жинауға дайындалған құты шайылады. Ау су айдынында ашық кранмен немесе стақанның шлангі қысқышымен жуылады. Кран (немесе қысқыш) жабылады. Сүзгеннен кейін (Апштейн ауы) немесе көтергеннен кейін (Джеди ауы) және аудың қабырғасынан су ағып кеткеннен кейін ау стаканының сүзілген құрамы шланг арқылы құтыға құйылады. Ауды шайқамау керек, әйтпесе сүзгіден өткен планктон стақаннан ауға шашырауы мүмкін. Содан кейін ау шайылады, оның кірісі арқылы су ағып кетпеуі тиіс, стақандағы құрам қайтадан сынамаға құйылады, содан кейін бекітіледі. Жұмыс аяқталғаннан кейін планктон ауы ашық қысқышпен жуылады және көлеңкеде кептіріледі.

      Бекіткіш ретінде, әдетте, 40% түссіз формалин қолданылады, оны сынамаға 4% концентрациясына дейін қосады (судың 9 бөлігіне формалиннің 1 бөлігі). Планктонды организмдердің тұтастығын сақтау үшін құты жоғарғы жағына дейін толтырылады. Қысқы кезеңде сынамалар мұздатылмауы үшін 700 концентрациясына дейін 960 спиртпен бекітеді.

      Әрбір сынама қабылданған нысан бойынша заттаңбамен жабдықталады, дала журналында және сынама алу актісінде тіркеледі.

      Бұдан әрі өңдеу үшін жиналған материал зертханаға жеткізіледі. Тасымалдау кезінде организмдер сынуын болдырмау үшін сынамалары бар құтыларды шайқаудан аулақ болу керек.

      Зертханаға жеткізілген сынама Үлгілерді (сынамаларды) тіркеу журналында тіркеледі.

      2) Зоопланктон сынамасын өңдеуге дайындау.

      Зоопланктон сынамасы организмдердің түбіне шөгуі үшін кемінде жарты сағат тұруы керек. Содан кейін тұнбаны шайқамай кіріс ұяшығының өлшемі 100–125 микрометрді құрайтын елеуішпен тартылған сифонның көмегімен сынамадан формалиннің негізгі бөлігі алынады. Елеуішке жабысқан организмдер таза сумен жуылып, сынамасы бар құтыға құйылады. Формалин бөлек контейнерге құйылады.

      Сынаманың қалған бөлігіне таза су қосылып, ол 20–25 минуттан кейін қайтадан алынады. Елеуішке жабысқан организмдер де сынама құйылған құтыға жуылады.

      Зоопланктонды зерттеу микроскопты қолданудан басталады. Судың басым бөлігі сифонмен алынып, сынама қоюланады. Тұнбаның бір бөлігі Петри ыдысына құйылып, бинокулярлық стереоскопиялық микроскоппен қаралады. Препаратты дайындау үшін организмдер заттық шыныға тамшуырмен тасымалданады. Объектінің кебуіне жол бермеу үшін оған глицерин қосылып, заттық шынымен жабылады. Тұтас немесе препаратталған организмдерді сәйкестендіруді жануарлардың жекелеген топтарының белгілі анықтағыштары бойынша жүргізеді. Бұл ретте, 10–100 есеге үлкейту объективі бар анықтау қабілеті жоғары микроскоптар пайдаланылады.

      3) Зоопланктон санын бағалау.

      Дарақтардың саны стереоскопиялық микроскоптың көмегімен есептеу әдісімен анықталады. Зоопланктон сынамасы организмдердің шоғырлануына байланысты белгілі бір көлемге (50, 100 сантиметр3 немесе одан да көп) дейін өлшеуіш стаканда сұйылтылады. Сұйылту шамасы сынаманы өңдеу хаттамасында тіркеледі. Сынамадағы барлық организмдерді есептеу техникалық жағынан мүмкін емес, сондықтан есептеу планктонның кішкене бөлігінде жүргізіледі, содан кейін бүкіл сынамаға қайта есептеледі. Штемпель–тамшуырымен (көлемі 0,1–ден 5 сантиметр3 дейін), шайқалғаннан кейін бірнеше сантиметр3 мөлшерінде іріктеу алынады және санау камерасына (мысалы, Богоров камерасы) салынады. Сынаманың алынған бөлігінің көлемі оның жалпы концентрациясына байланысты. Санау камерасы болмаған кезде түбі бөліктелген Петри ыдысын қолданады. Штемпель–тамшуырын 10 сантиметрлі3, кең диаметрлі, оның төменгі бөлігі алдын–ала кесілген кәдімгі градуирленген тамшуырмен ауыстыруға болады.

      Порциядағы түрінің әр дарақтаының саны жас кезеңдері немесе өлшем топтары бойынша есептеледі. Сонымен қатар, кейіннен жеке массаны есептеу үшін организмдердің өлшемі жүргізіледі. Сирек және ірі организмдерді есептеу үшін стереоскопиялық микроскоппен жоғары концентрацияланған барлық сынама немесе оның жартысы аңықталады. Санақтың барлық нәтижелері нүктелеу арқылы сынаманы өңдеудің бастапқы хаттамасына жазылады. Сынамадағы организмдердің санын анықтағаннан кейін 1 метр3 судағы зоопланктонның саны есептеледі.

      Жануарларды есептеу әдісі ағзаларды аулау құралдарына байланысты өзгереді. Сынаманы алғанда белігілі бір су көлемін сапалы аумен сүзгенде оның есебі келесі формуламен жүргізіліді:

      X = n1000/v

      мұндағы: x – 1 метр3 судағы организмдердің саны, дана/метр3; n – сынамадағы организмдердің саны, данасы; v – ау арқылы сүзілген судың көлемі, литр.

      Сынамаларды іріктеу үшін сандық ауды пайдаланған кезде, h (метр) тереңдігіндегі қабатта сүзілген кезіндегі судың көлемі келесі формула бойынша есептеледі:

      V ═ pR2∙h

      мұндағы: R – аудың кіріс ұяшығының радиусы (метр).

      1 метр3 су қабатындағы организмдердің орташа саны (Ni) мынадай формула бойынша анықталады: Ni ═ 1/v ∙ ni

      мұндағы: ni – сынамадағы жануарлар саны.

      Жекелеген түрлердің саны бойынша алынған деректер жүйелік топтар бойынша және жалпы қауымдастық үшін әрбір бақылау станциясы бойынша жинақталады.

      Әр түрлі су айдындарындағы зоопланктон санын салыстыра отырып, көлем бірлігіндегі дарақтар саны бойынша деректерді пайдаланылады. Алынған нәтижелерді гидробионттардың әртүрлі топтарының (планктон, бентос, балық) саны бойынша салыстырғанда су айдыны бетінің шаршы метрін – аудан бірлігіне мөлшердің орташа санын қолданады. 1 метр3 организмдер санын 1 метр2 (Nм2) зоопланктонның орташа санына өту үшін су қабатының немесе сүзілген қабаттардың көлемін (Vh) және су айдынының ауданын (S) білу қажет: (S): Nм2 ═ Ni ∙ Vh / S.

      4) Зоопланктон биомассасын есептеу.

      Зоопланктонның биомассасы организмдердің әр түрінің санын оның жеке массасына көбейту және топтар мен жалпы қауымдастық бойынша нәтижелерін қосу арқылы анықталады. Жануарлардың жеке салмағы массаның дене ұзындығына тәуелділігінің формуласы бойынша организмдердің өлшемдері негізіндегі өсу типіне сәйкес, сызықтық-салмақтық тәуелділік теңдеулері бойынша есептеледі:

      W═ q ∙lb

      мұндағы: W – массасы (миллиграмм); l – ұзындығы (миллиметр); q – ұзындығы 1 миллиметр болғандағы массасы; b – дәреже көрсеткіші. Изометриялық өсу кезінде дәреже көрсеткіші 3–ке тең, аллометриялық өсу кезінде b 3–тен көп немесе аз болады. Коловраткалардың жеке массасын есептеу үшін изометриялық, шаян тәрізділердің массасын есептеу үшін – аллометриялық өсу теңдеуі қолданылады (58 және 59 кестелер).

      Кесте 57. W═ q l3 теңдеуіндегі "q" мәндері коловраткалар үшін

Таксон

q

Таксон

q

Anuraeopsis

0.03

Keratella quadrata

0.22

Ascomorpha

0.12

K. cochlearis (тікенімен)

0.02

Asplanchna

0.23

Notholca (тістері жоқ)

0.035

Brachionus

0.12

Ploesoma hudsoni

0.10

Conochilus

0.26х

P. triacanthum

0.23

Collotheca ( үйі болмайды)

0.18хх

Polyarthra

0.28

Euchlanis

0.10

Pompholyx

0.15

Filinia

0.13

Synchaeta

0.10

Gastropus

0.20

Testudinella

0.08

Hexarthra

0.13

Trichocerca (тікені жоқ)

0,52

Kellicottia (тікені жоқ)

0,03



Ескертпе: х - l3 – тің орнына - ld2 алынады, бұл жерде d – дене ені болып саналады; хх - l3 - тің орнына d3 алынады

      Кесте 58. Тұщы су шаян тәрізділеріндегі дене салмағы оның ұзындығына тәуелді теңдеулердің параметрлері

Таксондар

q

b

Daphnia

0.075

2.925

Simocephalus

0.075

3.170

Moina

0.074

3.050

Ceriodaphnia

0.141

2.766

Scapholeberis

0.133

2.630

Macrothrix

0.083

2.331

Eurycercus

0.127

3.076

Chydorus

0.203

2.771

Alona, Alonella

0.091

2.646

Bythotrephes

0.077

2.911

Leptodora kindtii

0.006

2.850

Bosmina

0.176

2.975

Sida crystallina

0.074

2.727

Polyphemus pediculus

0.448

2.686

Cyclops strenuus

0.039

2.313

C. vicinus

0.034

2.838

C. scutifer

0.031

2.515

Acanthocyclops

0.039

3.156

Mesocyclops

0.034

2.924

Limnocalanus

0.070

3.174

Hemidiaptomus

0.073

2.548

Eudiaptomus gracilis,
E. graciloides

0.036

2.738

E. coeruleus

0.058

3.086

Arctodiaptomus

0.038

3.178

Macrocyclops albidus

0.045

2.750

Семейства:



Sididae

0.068

3.019

Daphniidae

0.075

2.925

Macrothricidae, Chydoridae

0.140

2.723

Отряды:



Cyclopoida

0.037

2.762

Calanoida

0.037

2.805

      Ескекаяқты шаянтәрізділерінің науплий массасын анықтау үшін эллипсоид көлемінің формуласы қолданады, жануарлардың үлес салмағы 1–ге теңестіріледі:

      V = 4/3 p∙a∙b∙c

      мұндағы: V–көлем (миллиметр3); а, b, с – 1/2 дененің ұзындығы, ені және биіктігі (миллиметр).

      Циклоптардың бірнеше түрлерінің және Eurytemora velox–тің науплиялары үшін аллометриялық өсу формуласына сәйкес дене ұзындығы бойынша биомассасын есептеудің нақтыланған әдісі бар.

Таксондар

q

b

Eurytemora velox

0.0321

2.235

Acanthocyclops americanus

0.0275

2.088

Cyclops vicinus

0.0593

2.510

Eucyclops serrulatus

0.0657

2.498

Mesocyclops crassus

0.0741

2.617

M. leuckarti

0.0697

2.595

      Сынаманы өңдеу барысында алынған деректер бастапқы хаттамаға енгізіледі, оның негізінде одан әрі есептеулер жүргізіледі.

      Сынаманы өңдеу және сандық көрсеткіштерді 1 метрге3 қайта есептеу аяқталғаннан кейін әрбір сынама үшін белгіленген үлгі бойынша сынақ хаттамасы ресімделеді:

      194. Зообентос.

      1) Зообентос сынамаларын іріктеу.

      Макрозообентостың сынамаларын алу үшін ірі су айдындарында қармау ауданы 0,025 метр2 (мысалы, Экман–Бердж және Петерсен түпқырнағыштары) және теңіз жағдайлары үшін 0,1 метр2 (мысалы, Мұхит–50 және Ван–шарап түпқырнағыштары) болатын түпқырнағыштары пайдаланылады.

      Ашық күйдегі түпқырнағыш судың түбіне түсіріледі, содан кейін топырақты қармап алғаннан кейін шөміш жабылады. Алынған топырағы бар құрылғы жер бетіне көтеріліп, топырақты алу үшін табаққа (тазик) немесе шаю станогына орналастырылады. Қабырғаларында қалған топырақ қалдықтары қабылдау ыдысына сумен шайылады. Сонымен қатар дала журналында тиісті жазбамен топырақтың сипатына бағалау жүргізіледі (59–кесте).

      Кесте 59. Түптік шөгінділердің түрлерін жіктеу

Топырақ түрі

Түптік шөгінділер

тасты

судың түбі тастармен толтырылған

құмды

құмы басым, кейде тастар кездеседі

құмды–лайлы

құмы ішінара немесе толық лаймен жабылған

лайлы–құмды

лай басым фракция, саусақтардың арасында ысқылаған кезде құмның болуы сезіледі

тасты–құмды

жеке тастардың арасында ашық құмды топырақ бар

Лайлы (лай)

саусақтардың арасында ысқылаған кезде құмның болуы сезілмейді

балшықты

ысқылау кезінде икемділік сезіледі

Шымдалған топырақ

жасанды су қоймаларында

      Алынған топырақ сынамасын тікелей су қоймасында 500–375 микрометрден кем емес ұяшықтары бар елеуіш матасынан жасалған тор-жуғышта немесе арнайы станокта, теңіз зерттеулері жағдайында, елеуіш жәшіктерінің жиынтығымен лайлануы жойылғанға дейін шайылады. Құмды топырағы бар сынама шайқау арқылы жуылады, алынған қалқынды организмдермен бірге жуғышқа ағызылады. Процесс жуу ыдысында қалқынды тазарғанға дейін қайталанады. Топырақтан тазарған сынама мөлшері бойынша тиісті ыдысқа орналастырылады және заттаңбаланады. Бентос көп болған жағдайда флотация (көтерілу) әдісі қолданылады. Ол үшін сынама бөліктері ас тұзының қанық ерітіндісіне орналастырылады. Өсімдіктер қалдықтарына оралған моллюскалар мен олигохеттерден басқа барлық организмдер бетіне шығады, сол кезде капроннан жасалған кішкене тормен сүзіліп алынады.

      Сынамадан тірі организмдерді іріктеу, мүмкіндігінше, далада жүзеге асырылады, өйткені тірі организмдер топырақта көбірек байқалады. Ол үшін топырақтың кішкене бөліктері Петри ыдысына немесе кюветке салынып, жұқа су қабатымен құйылады және көз пинцеті мен препараттық инелерін қолдана отырып, барлық жануарлар алынады. Топырақтың көлемі көп болған жағдайда сынама бөлігін бөлшектеуге, одан әрі алынған мөлшерді барлық сынамаға қайта есептеуге жол беріледі.

      Іріктелген организмдер 4% формалині бар құтыға салынады, құтыға ілеспе талон жабыстырылады.

      Егер далада іріктеу мүмкіндігі болмаса, онда сынама топырақпен бірге ыдыстағы 4% формалин концентрациясын алуды көздей отырып, 40% формалинімен бекітіледі. Фиксаторға организмдерді бояу үшін бояғыш қосуға рұқсат етіледі, бұл бекітілген сынамаларды іріктеуді жеңілдетеді. Ыдыс заттаңбамен қамтылады.

      Зообентостың едәуір бөлігін нектобентос құрайтын су айдындарында нектобентос тралының (драганың) көмегімен немесе ұяшығы 850 микрометр болатын ихтиопланктон конустық елегімен нектобентос омыртқасыздарын түбімен тарту арқылы қосымша жинау жүргізіледі. Аулау құралынан суды ағызғаннан кейін ауланған жануарлар заттаңбаланған ыдысқа салынады, 40% формалинмен 4% концентрацияға жеткенге дейін бекітіледі.

      Жоғарыда аталған құрылғылардан басқа, зообентосты жинау үшін аулау алаңы белгілі торлары бар рамалар, ілмекті дорбалар қолданылады.

      Тау ағындарында тастардан тірі организмдер жуғыш–ілмекті дорбаларға немесе түбінің ауданын 0,25 метр2 шектейтін раманың көмегімен шайылғанда есепке алынады. Рама ішіндегі барлық тастар алынады, организмдер суы бар контейнерге шайылады. Алынған қалқынды жуу құрылғысы арқылы сүзіледі. Сондай–ақ, тастағы фауналарды есептеу бірнеше тастарды жуу арқылы, содан кейін олардың ауданының проекциясын өлшеу және организмдердің санын 1 метрге2 қайта есептеу арқылы ескеріледі.

      Бентостық сынамалар көлемі сынаманың көлемімен (10–5000 миллилитр) анықталатын кең мойынды, тұмшаланып жабылатын шыны немесе полиэтилен ыдыстарға салынады.

      Сынамаларды іріктеу туралы деректер "гидробиологиялық сынамаларды іріктеу журналына" және "сынамаларды іріктеу актісіне" енгізіледі.

      Одан әрі өңдеу үшін сынамалар зертханаға жеткізіледі. Тасымалдау кезінде сынамалары бар ыдыстар сынамалардың зақымдануын және бекіткіш сұйықтықтың төгілуін болдырмайтын ыдысқа буып–түйілуі тиіс.

      Зертханаға келгеннен кейін сынама "Гидробиологиялық үлгілерді (сынамаларды) тіркеу журналына" тіркеледі.

      2) Зообентос сынамасын өңдеуге дайындау.

      Егер сынама далалық жағдайда іріктелмеген болса, онда зертханада жануарлармен бекітілген топырақты сынаманы шайқау кезінде лайлану жоғалғанға дейін формалиннен тор–жуу арқылы ұяшығы № 250 микрометрден төмен емес елеуішпен жуады. Бұл ретте алынған шайындыны жеке ыдысқа салып, 250 микрометрден төмен емес елек тесігі бар сифонмен артық су мөлшерін алып тастау арқылы қоюландырып, жануарларды қолмен іріктеуді жүргізеді. Сонымен қатар, организмдерді жүйелі типке, топтарға, классқа немесе отряд деңгейіне бөліп, оларды жеке ыдыстарға салу керек. Сынамадан алынған топырақты (немесе оның бір бөлігін) қалған жануарларды іріктеп алу үшін шамалы ұлғайтуы бар бинокуляр астында қарайды.

      Егер іріктеу далалық жағдайларда жүргізілген болса, онда құтыдан ұяшығы 250 микрометрден төмен емес елек матамен тартылған кіріс саңылауы бар сифонның көмегімен формалин алынады. Құтыдағы ағзалар Петри ыдысына немесе Богоров камерасына (немесе басқа конструкцияға) аз мөлшердегі сумен салынады. Елек матасына жабысқан дарақтар көз пинцетін қолдана отырып, негізгі сынамаға ауыстырылады. Бірінші жағдайдағыдай, организмдер одан әрі егжей–тегжейлі анықтау үшін жүйелі топтарға бөлінеді.

      Омыртқасыздардың жүйелі тиістілігін анықтау тиісті анықтағыштарды пайдалана отырып, жоғары ажыратымдылық микроскобымен жүргізіледі. Популяцияның жас құрамын анықтау қажет болған жағдайда жеке дарақтарды өлшеу жүргізіледі.

      3) Зообентос санын есептеу.

      Сынамадағы зообентос ағзаларының саны тікелей есептеу жолымен белгіленеді. Ірі дарақтар визуалды, өлшемі кішкентай дарақтар стереоскопиялық микроскопты қолдана отырып саналады. Егер зақымдалған жеке тұлғалар болса, бас бөлімі бар бөлік бірлік ретінде саналады. Қосжақтаулы моллюскаларда раковинаның екі жартысының сынықтары болған жағдайда, раковинаның құлыптау жиегінде жұмсақ тіндердің бөліктері бар жеке тұлға бірлік ретінде қабылданады.

      4) Зообентос биомассасын бағалау.

      Биомасса әртүрлі дискретті электронды немесе торсионды таразыларда өлшеу арқылы анықталады (жануарлардың мөлшеріне байланысты 0,0001 миллиграмм – 0,1 грамм). Жануарларды өлшеу алдында дымқыл дақ кеткенге дейін сүзгі қағазында кептіреді. Моллюсканы өлшеу кезінде суды кетіру үшін жақтауларды ашу керек. Организмдерді қосымша құрылымдармен өлшеген кезде (мысалы, жылғалық личинкасының үйі), жануарды осы құрылымнан алып тастап, содан кейін өлшеу керек. Егер кішкентай ағзаларды өлшеу мүмкін болмаса, онда олардың биомассасы санды жеке салмаққа көбейту арқылы анықталады. Ағзаның жеке салмағын номограммалар көмегімен анықтауға болады (Численко, 1968); массаның дене ұзындығына тәуелділігі формулаларына сәйкес; немесе осы түрдің жеке салмағының бұрын алынған мәндерін қолдана отырып (осы түрдің көптеген жеке тұлғаларының массасын олардың санына бөлу арқылы).

      Алынған деректер өңдеудің бастапқы хаттамасына енгізіледі. Соңғы сандық көрсеткіштер нақты сан ретінде – дана/метр2, ал биомасса – миллиграмм/метр2 немесе грамм/метр2. Ол үшін алынған абсолютті мәндерді 1–ді іріктеу алаңына бөлу арқылы есептелетін коэффициентке көбейтеді. Мәселен, 0,025 метр2 түсіру алаңы бар түбі үшін коэффициент 40–қа тең. Нектобентостың іріктеу алаңы тралдың кіру саңылауының енін тартқыштың ұзындығына (метрмен) көбейту арқылы есептеледі.

      Сынаманы өңдеу және сандық көрсеткіштерді 1 метр2 қайта есептеу аяқталғаннан кейін әрбір сынама үшін белгіленген үлгі бойынша сынақ хаттамасы ресімделеді.

      195. Индекстерді есептеу.

      1) Шеннон – Уиверның индексі.

      Шеннон – Уивер индексі (H´) белгілі бір шамада мынадай формула бойынша есептелген түрлік әртүрлілік коэффициентінің шамасын өзгерте отырып, организмдер қауымдастығының қайта құрылуын көрсетуі мүмкін:



      мұндағы: S – сынамадағы түрлердің жалпы саны, pi – сынамадағы түрлердің жалпы санынан i–ші түрдің үлесі.

      Индекстің артықшылығы іріктеме мөлшерінен аз тәуелділік және есептеудің қарапайымдылығы болып табылады. Есептеу үшін pi log2pi функциясының мәндердерінің кестелері қолданылады (Жилюкас В.Ю., Познанскене Д. А., Шеннон–Уивер бойынша түрлердің әртүрлілігінің индексін есептеуге арналған кесте // балық түрлерінің өнімділігін олардың ареалдарында зерттеудің типтік әдістері. Вильнюс, 1985. – V бөлім – 130–136 беттер.).

      Индекстің әртүрлілігі биттермен (бит/дана немесе бит/ миллиграмм) өлшенеді.

      Өсiп–өну кезеңiнде құрылымы бұзылмаған су айдындарының учаскелерінде коэффициенттің шамасы 2,0–ден 4,1–ге дейін өзгереді. Су айдындары мен ағындардың ластануы мен эвтрофиясы гидробионттар қауымдастығының құрылымын оңтайландырады, бұл олардың популяциясының төмендеуіне келтіреді. Алайда, қауымдастықтағы барлық таксондарға ластаушы заттар бірдей әсер еткен жағдайда, организмдердің жалпы саны азайған кезде де индекс мөлшері өзгермеуі мүмкін.

      2) Сапробтың индексі Р. Пантле және Г. Букка.

      Сапробтың сандық параметрлерді аңықтау үшін Р. Пантле және Г. Букк (Pantle und Buck, 1955) сапробтық индекстер қолданылады. Олардың негізінде судың сапасы планктон мен зообентос сынамаларындағы түрлердің жиынтығы мен индикаторлардың сандық көрсеткіштері негізінде айқындалады.

      Гидробионттың органикалық заттардың белгілі бір мөлшерімен суда өмір сүру қабілетін бағалау үшін түрдің сапробтық жеке индексі s енгізілді.

      Олигосапробтар үшін s 1–ге тең, b – мезосапробтар үшін – 2, a – мезосапробтар үшін – 3, полисапробтар үшін – 4. Көрсетілген индекстердің мәндері бір ластану аймағында кездесетін түрлерде сақталуына байланысты қосымша зерттеулер модификацияға әкеледі. Егер түр екі немесе одан да көп аймақта болған жағдайда, индекс мәні бірліктің ондық, кейде жүздік бөлігіне дейін өзгереді.

      Пантле мен Букка әдісі бойынша гидробионттардың сандық бағасы h ағзаларының салыстырмалы пайда болу жиілігін және жеке түрлердің s сапробтық жүйенің бес дәрежесіне қатынасын ескереді. Бұл екі көрсеткіш сапробтық индексін есептеу формуласына кіреді. Әрбір гидробиологиялық сынама үшін барлық кездескен түрлер бойынша әрбір өлшеу нүктесіндегі ластану дәрежесін бағалайтын сапробтылықтың орташа өлшемді индексі есептеледі:



      мұндағы: S – сынаманың сапробтық индексі, si–сынаманың i–ші түрінің сапробтық индексі, hi – і–ші түрдің салыстырмалы саны.

      Биоценозға арналған сапробтық аймақ S (сынамалар жиынтығының индексі бойынша орташа) s сияқты 1–ден 4–ке дейінгі шектерде бағаланады.

      h түрінің көптігін бағалау кестеде көрсетілген Сладечек шкаласы бойынша жүргізіледі:

      Кесте 60. Көптік көрсеткішін бағалау h

Кездесуі

Бір түрдің жеке тұлғаларының саны,
жалпы санынан %

h, балл

өте сирек

≤ 1

1

сирек

2 – 3

2

сирек емес

4 – 10

3

жиі

10 – 20

5

өте жиі

20 – 40

7

массасы

40 – 100

9

      Статистикалық дәйектілік үшін сынамада кемінде жеті немесе тіпті он екі индикатор түрінің болуы қажет, олардың жалпы саны отыздан кем болмайды.

      Кесте 61. Сладечек модификациясындағы Пантле мен Букка сапробтығын есептеу мысалы

Түрлері

Сапробтығы

s

h

sh

Keratella cochlearis

b – O

1,55

1

1,55

Keratella quadrata

O – b

1,55

1

1,55

Brachionus calyciflorus

Ba

2,50

2

5,00

Synchaeta pectinata

b – O

1,65

2

3,30

Daphnia longispina

b

2,00

7

14,00

Chydorus sphaericus

b

1,75

2

3,50

Bosmina longirostris

O – b

1,55

3

4,65

Cyclops strenuus

Ba

2,25

2

4,50

Барлығы



20

38,5

      S =∑ sh / ∑ h = 38,5/ 20 = 1,90

      Сапробтық анықтау сапробтық шкаланың келесі мәндерінде жүзеге асырылады:

      Кесте 62. Сапробтық шкала

Сапробтық дәрежесі

Сапробтық мәндер S

Ксеносапробтық

≤ 1

Олигосапробтық b

˃ 1 ≤ 2

B–мезосапробтық

˃ 2 ≤ 3

a–мезосапробтық

˃ 3 ≤ 4

Полисапробтық

˃ 4

      Қазіргі уақытта индикаторлардың s түрлерінің индикаторлық маңыздылығының кең тізімі бар. Бірақ түрлердің индикаторлық мәні әртүрлі климаттық аймақтарда өзгеруі мүмкін екенін есте ұстаған жөн.

      Осы бағытта Балқаш–Алакөл бассейнінің биоценоздары, атап айтқанда, Алакөл көлдер жүйесі, Іле өзеніндегі Қапшағай су қоймасы және көпжылдық деректер негізінде (2011–2017 жылдар) Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы оларға іргелес шағын көлдер қоры зерттелді.

      Алынған биоиндикаторлардың сапробтық өңірлік индекстерін пайдалану Қазақстанның шөлейт өңірлерінің су айдындарындағы су сапасының класын неғұрлым дәл анықтауға ықпал етеді.

      Балқаш–Алакөл бассейнінің шөлді аймақтарының су айдындарындағы органикалық аймақтар бойынша аймақтық сапробты көрсеткіштерінің тізімі. Шартты белгілер: S – түрдің сапробтық аймағының көрсеткіші, aik – аймақтар бойынша түрдің сапробтық валенттілігі, о – олигосапробтық аймақ, b – бета–мезосапробтық аймақ, a – альфа–мезосапробтық аймақ, G – түрдің индикаторлық салмағы, s – түрдің сапробтық индексі.

      Кесте 63. Алакөл көлдер жүйесінің Сасықкөл және Қошқаркөл көлдерінің тұщы су бөлігіндегі омыртқасыз гидробионттардың есептелген индикаторлық маңыздылығы

Таксон

S

aik

G

s

о

b

a

Rotifera

Trichocerca (s.​str.) pusilla Laut.

b

0

10

0

5

2,3

Trichocerca (s.​str,) longiseta (Schrank)

о

10

0

0

5

1,3

Trichotria similis (Stenroos)

b

6

4

0

3

1,7

Polyarthra major Burckhardt

о

10

0

0

5

1,3

Polyarthra dolichîptera Idelson

b

0

10

0

5

2,3

Asplanchna p.​pri​odon​ta Gosse

b

1

9

0

5

1,7

Asplanchna p.​hel​veti​ca Imhof.

b

60

40

0

3

1,7

Lecane (s.​str.) luna Mull.

о

10

0

0

5

1,3

Lecane acronicha H.​et M.

о

10

0

0

5

1,3

Lecane (M.) bulla bulla (Gosse)

b

0

10

0

5

1,8

Euchlanis dilatata Leyd.

a

0

0

10

5

2,8

Euchlanis oropha Gosse

b

0

10

0

5

1,8

Keratella quadrata Mull.

о

80

20

+

4

1,5

Keratella q.​ret​icul​ata Carlin

b

+

10

0

5

1,8

Keratella q.​lon​gisp​ina (Thiebaud)

о

10

0

0

5

1,3

Keratella cochlearis (Gosse,1851)

b

4

6

0

3

1,7

Brachionus quadridentatus Ehr.

о

9

1

+

5

1,4

Brachionus q. ancylognathus Schuv.

b

1

9

0

5

1,7

Brachionus q.​hyp​halm​yros Tschug.

b

2

8

0

4

1,6

Brachionus q.​bre​visp​inus Sch.

a

0

+

10

5

2,8

Brachionus plicatilis Muller

b

5

5

+

3

1,8

Brachionus calyciflorus Pallas

b

2

8

0

4

1,6

Brachionus c. amphiceros Ehren.

b

0

10

0

5

2,3

Brachionus diversicornis (Daday)

b

0

10

0

5

1,8

Platyias quadricornis Ehren.

b

7

3

0

4

1,6

Testudinella patina Ehren.

a

0

0

10

5

2,8

Hexarthra fennica (Lev.)

b

0

10

0

5

1,9

Filinia longiseta (Zacharias, 1893)

о

10

0

0

5

1,3

Cladocera

Alona rectangula Sars

b

0

10

0

5

1,8

Alonella nana (Baird)

b

0

10

0

5

1,8

Chydorus sphaericus O.F.M.

b

0

10

0

5

1,8

Daphnia (D.) cucullata

b

0

10

0

5

1,8

Daphnia (D.) galeata G.O.S.

b

2

4

4

2

2,2

Diaphanosoma mongolianum Ueno

a

0

1

9

5

2,7

Diaphanosoma lacustris Korinek

b

2

3

5

2

2,2

Diaphanosoma dubium Manuilova

о

10

+

0

5

1,3

Bosmina (B.) longirostris (M.)

b

2

8

+

4

1,7

Leptodora kindtii (Focke)

b

2

8

0

4

1,6

Ceriodaphnia quadrangula O.​F.​Muller

b

0

10

0

5

1,8

Sida crystallina (O.F.M.)

b

0

10

0

5

1,8

Copepoda

Arctodiaptomus. (Rh) salinus (Daday)

b

3

5

2

2

2,0

Mesocyclops ex. gr. leuckarti Claus

b

1

5

4

2

2,3

Cyclops kolensis Lilljeborg

о

10

0

0

5

1,3

Thermocyclops rylovi (Smirnov)

о

8

2

0

4

1,5

Cyclops vicinus Uljanin

b

0

10

0

5

2,3

Cyclops scutifer (s.​lat.)

b

0

10

+

5

2,1

Megacyclops viridis (Jur.)

о

10

0

0

5

1,3

Acanthocyclops venustus (Fischer)

b

0

10

0

5

1,8

Paracyclops fimbriatus s. lat.

b

0

10

0

5

2,3

Macrocyclops albidus Jurine

b

0

10

0

5

1,8

Vermes

Glossiphonia heteroclita (Linne)

b

0

10

0

5

2,0

Ephemeroptera

Caenis qr. macrura (Stephens)

о

10

+

0

5

1,0

Trichoptera

Ecnomus tenellus Rambur

b

0

10

0

5

2,0

Oecetis farva Rambur

b

0

10

0

5

2,0

Diptera

Procladius ferrugineus (Kieffer)

о

6

2

2

3

1,4

Procladius choreus Meigen

b

0

10

0

5

2,0

Сricotopus gr. sylvestris (Fabricius)

о– b

5

5

0

3

1,5

Psectrotanypus varius Fabricius

a

0

0

10

5

3,0

Tanypus punctipennis Meigen

о

7

3

0

4

1,3

Tanypus vilipennis Kieffer

b

0

10

0

5

2,0

Paratanytarsus gr. lauterbornii Kieffer

о

9

1

0

5

1,1

Cladotanytarsus gr. mancus Walker

о

10

0

0

5

1,0

Tanytarsus gr. gregarius(Kieffer)

о

10

0

0

5

1,0

Parachironomus pararostratus (Harnisch)

о

10

0

0

5

1,0

Parachironomus vitiosus (Goetghebuer)

b

0

10

0

5

2,0

Chironomus gr. plumosus (Linne)

о– b

4

4

2

2

2,6

Harnischia fuscimana Kieffer

о

8

2

0

4

1,2

Cryptochironomus defectus Kieffer

о

7

3

0

4

1,3

Cryptochironomus gr. anomalus Kieffer

b

2

8

0

4

1,8

Endochironomus albipennis Meigen

о

7

3

0

4

1,3

Polypedilum bicrenatum Kieffer

о

6

4

0

3

1,4

Polypedilum convictum (Walker)

о

8

2

0

4

1,3

Polypedilum gr. nubecolosum Meigen

b

4

6

0

3

1,6

Microchironomus tener (Kieffer)

b

1

9

0

5

1,9

Glyptotendipes viridis Macquart

b

0

10

0

5

2,0

Glyptotendipes gripekoveni (Kieffer)

b

0

10

0

5

2,0

Cladopelma gr. laccophila

b

0

10

0

5

2,0

Microtendipes pedellus (De Geer)

о

10

0

0

5

1,0

Жиынтығы: 78 түр және түр асты; Rotifera – 28, Cladocera – 12, Copepoda – 10, Vermes – 1, Ephemeroptera – 1, Trichoptera – 2, Diptera – 24

      Кесте 64. Алакөл көлі – Алакөл көлдер жүйесінің тұзды сулы бөлігіндегі омыртқасыз гидробионттардың есептелген индикаторлық маңыздылығы

Таксон

S

aik

G

s

о

b

a

Rotifera

Trichocerca (s.​str.) pusilla Laut

b

1

5

4

2

2,0

Trichocerca stylata Gosse

о

10

0

0

5

1,3

Trichocerca (D.) inermis (Linder)

a

0

2

8

4

2,6

Synchaeta cecilia Rousselet

о

10

0

0

5

1,3

Synchaeta stylata Wierz.

о

9

1

0

5

1,4

Synchaeta pectinata Ehr.

b

0

10

0

5

2,0

Polyarthra dolichîptera Idelson

a

0

1

9

5

2,8

Polyarthra remata Sk.

о

10

0

0

5

1,3

Polyarthra longiremis (Ehrenberg)

b

0

10

0

5

1,8

Asplanchna p.​pri​odon​ta Gosse

a

2

+

8

2

2,6

Asplanchna p.​hel​veti​ca Imhof.

о

10

0

0

5

1,3

Asplanchna brightwelli Gosse

b

2

4

4

2

2,2

Asplanchna sieboldi L.

о

9

1

0

5

1,4

Asplanchna silvestris Daday

b

0

4

7

4

2,4

Asplanchna girodi Guerne

b

4

6

0

3

1,7

Lecane (s.​str.) luna Mul.

b

1

7

2

2

1,9

Lecane (M.) bulla (Gosse, 1832)

b

0

10

0

5

2,3

Lecane acronicha H.​et M.

b

0

10

0

5

1,8

Lecane lamellata (Daday)

b

0

10

0

5

1,8

Lecane quadridentata (Ehr.)

b

0

10

0

5

1,8

Lophocharis oxysternon (Gosse)

b

0

10

0

5

1,8

Euchlanis incise Carlin

b

0

10

0

5

1,8

Keratella quadrata Mull.

b

4

6

+

3

1,8

Keratella q.​ret​icul​ata Carlin

b

2

8

0

4

1,6

Keratella q.​lon​gisp​ina (Thiebaud)

b

+

10

0

5

1,8

Keratella cochlearis (Gosse)

b

7

3

+

3

1,6

Keratella cochlearis tecta Gosse

о

7

2

0

4

1,5

Keratella valga (Ehren.)

b

0

10

0

5

1,8

Brachionus angularis Gosse

о

3

7

0

4

1,5

Brachionus quadrata melheni Barr. Et Daday

b

0

10

0

5

2,3

Brachionus q. ancylognathus Schuv.

b

4

6

0

3

1,9

Brachionus q.​hyp​halm​yros Tschug.

b

0

5

5

3

2,3

Brachionus q.​bre​visp​inus Sch.

b

5

5

0

3

1,8

Brachionus calyciflorus Pallas

о

10

+

0

5

1,3

Brachionus c. amphiceros Ehren.

b

0

10

0

5

1,8

Brachionus plicatilis Muller

b

3

7

+

4

1,8

Brachionus p.​lon​gico​rnis Fadeev

b

0

4

6

3

2,4

Brachionus p. decemcornis Fadeev

a

0

0

10

5

2.8

Brachionus diversicornis (Daday)

о

8

2

0

4

1,5

Brachionus nilsoni Ahlstrom

b

0

10

0

10

2.1

Notholca acuminata Ehren.

b

4

6

0

3

1.7

Notholca squamula (Muller)

b

0

10

0

5

1.8

Platyias quadricornis Ehren.

b

7

3

0

4

1,6

Platyias patulus (Muller)

b

0

10

0

5

1.8

Testudinella patina Ehren.

b

0

10

0

5

1,8

Hexarthra fennica (Lev.)

b

4

6

+

3

1,6

Hexarthra mira (Hudson)

b

6

4

0

3

1,7

Filinia longiseta Ehren.

b

2

6

2

3

2,2

Cladocera

Alona affinis Leydig.

b

0

4

6

3

2,4

Alona quadrangularis (O.F.M.)

b

0

10

0

5

2,3

Alona rectangula Sars

о

5

5

0

3

1,3

Chydorus sphaericus O.F.M.

b

2

7

1

2

1,8

Chydorus latus Sars

b

0

10

0

5

1,8

Diaphanosoma mongolianum Ueno

b

0

+

10

5

2,8

Diaphanosoma lacustris Korinek

о

4

6

0

3

1,4

Diaphanosoma dubium Manuilova

о

5

4

1

2

1,4

Diaphanosoma macrophtalma K. et Mirab.

о

10

0

0

5

1,3

Daphnia (D.) longispina O.F.M.

b

0

10

0

5

2,2

Daphnia (Daphnia) galeata G.O.S.

b

2

8

+

4

1,6

Ceriodaphnia reticulata (Jurine)

b

5

1

4

2

1,8

Ceriodaphnia quadrangula O.​F.​Muller

b

2

8

0

4

1,6

Moina brachiata (Jurine)

b

0

10

0

5

2,0

Moina microphtalma Sars

b

0

6

4

3

2,2

Moina macrocopa Straus

b

0

10

0

5

1,8

Bosmina (B.) longirostris (M.)

b

3

7

0

4

1,8

Copepoda

Arctodiaptomus (Rh.) salinus (Daday)

b

3

7

+

4

1,8

Mesocyclops ex.​gr.​leu​ckar​ti Claus

b

2

7

1

3

2,0

Mesocyclops aspericornis (Daday)

b

0

10

0

5

1,8

Cyclops kolensis Lilljeborg

b

0

10

0

5

1,8

Thermocyclops oithonoides Sars

a

0

8

2

4

2,5

Cyclops vicinus Uljanin

a

+

0

10

5

2,8

Cyclops scutifer (s.​lat.)

b

0

10

0

5

1,8

Cyclops lacustris Sars

b

+

10

0

5

2,3

Cyclops strenuus Fischer

о

10

0

0

5

1,3

Eucyclops serrulatus (F.)

о

8

2

0

4

1,5

Megacyclops viridis (Jur.)

b

0

10

0

5

1,8

Acanthocyclops venustus (Fischer)

о

8

2

0

4

1,5

Acanthocyclops reductus (s.​lat)

о

10

0

0

5

1,3

Thermocyclops rylovi (Smirnov)

о

10

0

0

5

1,3

Odonata

Erytromma najas Hansemann

b

0

10

0

5

2,0

Enallagma cyathigerum Charpentier

b

0

10

0

5

2,0

Coenagrion vernale Hagen

b

0

10

0

5

2,0

Ischnura pumilio (Charpentier)

b

0

10

0

3

2,0

Libellula quadrimaculata (Linne)

b

0

10

0

5

2,0

Somatochlora arctica Zetterstedt

b

0

10

0

5

2,0

Ephemeroptera

Caenis macrura Stephenson

о

6

4

+

3

1,4

Trichoptera

Ecnomus tenellus (Rambur)

b

3

7

0

3

1,7

Potamophylax rotundipennis (Brauer)

b

0

10

0

5

2,0

Oecetis ochracea Curtis

b

0

10

0

5

2,0

Oecetis lacustris Pictet

b

0

10

0

5

2,0

Agraylea pallidula McLachlan

о

6

4

0

3

1,4

Heteroptera

Corixa punctata (Illiger)

о

10

0

0

3

1,0

Diptera

Procladius ferrugineus Kieffer

a

3

2

5

2

2,6

Tanypus punctipennis (Meigen)

b

1

7

2

3

2,2

Tanypus vilipennis (Meigen)

b

4

6

0

3

1,6

Clinotanipus nervosus Meigen

b

0

10

0

5

2,0

Anatopina plumipes (Fries)

b

0

10

0

5

2,0

Сricotopus gr. sylvestris (Fabricius)

b

2

6

2

4

2,1

Psectrocladius psilopterus (Kieffer)

b

0

10

0

5

2,0

Chironomus gr. plumosus (Linne)

b

4

6

+

3

1,6

Microchironomus tener (Kieffer)

b

+

5

5

3

2,4

Cryptochironomus gr. defectus (Kieffer)

b

0

9

1

5

2,1

Glyptotendipes barbipes (Staeger)

b

0

10

0

5

2,0

Glyptotendipes paripes (Edwards)

a

1

+

9

5

2,9

Glyptotendipes gripekoveni (Kieffer)

b

3

7

0

4

1,6

Glyptotendipes glaucus Meigen

о

6

4

0

3

1,4

Paratanytarsus lauterborni Kieffer

о

9

1

0

5

1,1

Tanytarsus gr. gregarious (Kieffer)

b

4

6

0

3

1,6

Paratendipes albimanus

b

0

10

0

5

2,0

Parachironomus pararostratus (Harnisch)

о–b

5

5

0

3

1,5

Harnischia fuscimana Kieffer

a

1

2

7

3

2,7

Cladopelma gr. lateralis Goetghebeur

b

0

10

0

5

2,0

Cladopelma gr. laccophila

o

7

1

2

3

1,3

Cladotanytarsus gr. mancus Walker

ba

2

3

5

2

2,5

Endochironomus tendens F.

b

0

10

0

5

2,0

Paracladopelma camptolabis (Kieffer)

о

8

2

0

4

1,2

Polypedilum bicrenatum Kieffer

a

2

2

6

3

2,6

Polypedilum gr. nubecolosum Meigen

о

6

4

0

3

1,4

Polypedilum convictum (Walker)

b

0

10

0

5

2,0

Polypedilum scalaenum (Schrank)

b

0

10

0

5

2,0

Pentapedilum exectum (Kieffer)

b

0

10

0

5

2,0

Stictochironomus gr. histrio Fabricius

о

6

3

1

3

1,4

Жиынтығы: 122; Rotifera – 48, Cladocera– –17, Copepoda – 14, Odonata – 6, Ephemeroptera – 1, Trichoptera – 5, Heteroptera – 1, Diptera – 30

      Кесте 65. Іле шөлейт қазаншұңқырының тұщы су айдындарындағы – Қапшағай су қоймасындағы, Қазақстанның оңтүстік–шығысындағы кіші көлдердегі омыртқасыз гидробионттардың есептелінген индикаторлық маңыздылығы

Таксон

S

aik

G

s

О

b

a

Rotifera

Trichocerca capucina (Wierz.)

о

10

0

0

5

1,0

T. pusilla (Jenn.)

о

10

0

0

5

1,0

T. rattus rattus Mull.)

о

10

0

0

5

1,0

T. r. minor Fadeev

о

10

0

0

5

1,0

Synchaeta stylata Wierz.

b

1

90

0

5

1.9

S. oblonga Her.

о–b

6

4

0

3

1.4

S. kitina Rouss.

b–о

4

6

0

3

1,6

Polyarthra remata Skor.

о

10

0

0

5

1,0

P. luminosa Kut.

b

3

6

1

3

1.8

Bipalpus hudsoni (Imhof.)

о

10

0

0

5

1,0

Asplanchna girodi de Guerne

b

0

10

0

5

2,0

A. sieboldi (Leyd.)

о

10

0

0

5

1,0

A. brightwelli Gosse

о

10

0

0

5

1,0

A. priodonta priodonta Gosse

b–о

4

6

0

3

1.6

A. priodonta helvetica Gosse

о

10

0

0

5

1,0

Lecane (L.) luna (Mull.)

о

10

0

0

5

1,0

L. (L.) ludwigii (Eckst.)

о

10

0

0

5

1,0

L. (M.) bulla (Gosse)

о

10

0

0

5

1,0

L. (M.) quadridentata (Ehr.)

о–b

10

+

0

5

1,3

Trichotria similis (Stenr.)

о

10

0

0

5

1,0

T. pocillum pocillum (Mull.)

b

0

10

0

5

2,0

Mytilina ventralis brevispina (Ehr.)

b

0

10

0

5

2,0

Lophocharis oxysternon (Gosse)

о

10

0

0

5

1,0

Brachionus quadridentatus quadridentatus Herm.

b

0

8

2

4

2.2

Brachionus quadridentatus ancylognathus Sch.

о

10

0

0

5

1,0

B. q. rhenanus Laut.

о

10

0

0

5

1,0

B. q. brevispinus Ehrb.

о

10

0

0

5

1,0

B. calyciflorus calyciflorus Pall.

b

0

10

0

5

2,0

B. angularis Gosse

о–b

6,9

3,1

0

4

1,3

B.​div​ersi​corn​is diversicornis (Dad.)

о

10

0

0

5

1,0

B. plicatilis Mull.

b

9,9

0,1

0

5

1,9

Platyias quadricornis quadricornis (Ehr.)

a

0

9

1

5

2,0

P. patulus patulus (Mull.)

о

10

0

0

5

1,0

Keratella quadrata quadrata (Mull.)

о

10

0

0

5

1,0

K. hiemalis Carl

о

10

0

0

5

1.1

K. cochlearis cochlearis (Gosse)

о–b

7

3

0

4

1,3

K. cochlearis tecta Gosse)

b

1

9

+

5

1.9

Notholca acuminata acuminata(Ehr.)

о

10

0

0

5

1.0

N. acuminata extensa Oloff.

о

10

0

0

5

1.0

N. foleacea(Ehr.)

о

10

0

0

5

1.0

N. squamulla squamulla(Mull.)

о

10

0

0

5

1.0

Conochilus hippocrepis (Schr.)

о

10

0

0

5

1,0

Testudinella patina (Herm.)

b–о

3,0

7,0

0

4

1,7

Filinia longiseta longiseta (Ehr.)

о

10

0

0

5

1,0

Hexarthra mira (Huds.)

b–о

4,0

6,0

0

3

1,6

H. fennica (Levander)

b

0

10

0

5

2,0

Cladocera

Diaphanosoma lacustris Kor.

b–о

4

6

+

3

1.6

D. mongolianum Veno

о–b

6

4

+

3

1.4

D. macrophthalma Kor. Et Mir.

о

10

0

0

5

1,0

Daphnia galeata Sars

b

2

8

+

4

1.9

Ceriodaphnia quadrangular (O.F.M)

о

10

+

0

5

1,1

Simocephalus serrulatus (Koch)

о

10

0

0

5

1,0

Scapholeberis mucronata (O.F.M.)

о

10

0

0

5

1,0

S. erinaceus Dad.

о

10

0

0

5

1,0

Pleuroxus trigonellus (O.F.M.)2

о

10

0

0

5

1,0

P. similis (Sars)

b

9

1

0

5

1,9

P. aduncus Jur.

b–о

5

5

0

3

1,5

Alona rectangula Sars

о–b

5

5

0

3

1,5

A. guttata Sars2

о

+

0

0

0

0

Alonella exiqua

b

0

10

0

5

1,0

Disparalona (Rh.) rostrata (Koch)2

о

10

0

0

5

1,0

Tretocefala ambigua (Lill.)2


+

0

0

0

0

Graptoleberis testudinaria (Fisch.)2


+

0

0

0

0

Chydorus sphaericus (O.F.M.)

о

10

0

0

5

1,0

Acroperus elongatus Sars2


+

0

0

0

0

Camptocercus rectirostris Schoed2.


+

0

0

0

0

Monospilus dispar Sars1

о

10

+

0

5

1,3

Moina micrura (Kurz)

о

10

0

0

5

1.0

M. brachiata Jurine


0

+

0

0

0

Bosmina longirostris (O.F.M.)

о

8

2

0

4

1.2

Ilyocryptus acutifrons Sars1


+

0

0

0

0

Macrothrix hirsuticornis Norm.et Brady1,2


+

0

0

0

0

M. spinosa King1


+

0

0

0

0

Copepoda

Neutrodiaptomus incongruens Poppe

b

2

8

+

4

1.8

Eucyclops serrulatus. serrulatus (Fisch.)

b

3

7


4

1,7

E. orthostylis Lindb.

b

+

10


5

1,0

Paracyclops fimbriatus fimbriatus (Fisch.)

b

+

10


5

1,8

Mesocyclops leuckarti (Claus)

b

3

7


4

1,7

Thermocyclops crassus Fisch.

b

2

7

1

3

1.9

T. taihokuensis Harada

b

1

9

+

5

2,0

T. oithonoides Sars

о

7

3

0

4

1,3

T. vermifer Lind.

b

0

10

0

5

1,0

Microcyclops varicans (Sars)

о

10

0

0

5

1,0

Diptera

Procladius ferrugineus (Kieffer)

b

2

2

6

2

2,5

Procladius choreus Meigen

b

4

6

0

3

1,6

Psectrocladius psilopterus (Kieffer)

b

0

10

0

5

2,0

Сricotopus gr. sylvestris (Fabricius)

о

9

1

0

4

1,0

Сricotopus algarum Kieffer

о

10

0

0

5

1,0

Сricotopus biformis Edwards

о

10

0

0

5

1,0

Tanytarsus gr. gregarius(Kieffer)

о

2

8

0

3

1,7

Tanypus punctipennis Meigen

b

0

10

0

5

2,0

Cladotanytarsus gr. mancus Walker

о

6

4

0

3

1,4

Paratanytarsus gr. lauterbornii Kieffer

о

10

0

0

5

1,0

Microchironomus tener (Kieffer)

a

2

2

6

2

2,6

Chironomus gr. plumosus (Linne)

b

3

2

5

2

2,4

Polypedilum convictum (Walker)

b

0

10

0

5

2,0

Polypedilum scalaenum (Schrank)

о

10

0

0

5

1,0

Polypedilum bicrenatum Kieffer

b

10

0

0

5

2,0

Stictochironomus gr. histrio Fabricius

о

5

5

0

3

1,5

Mollusca

Monodacna colorata (Eichwald)

о

6

3

1

3

1,5

Lymnaea (Lamarck) stagnalis

о

10

0

0

5

1,0

Cincinna antiqua (Sowerby)

о

7

3

0

3

1,2

Crustacea

Paramysis intermedia (Czerniavsky)

b

4

6

0

3

1,7

P. lacustris (Czerniavsky)

b

3

7

0

4

1,7

P. ullskyi (Czerniavsky)

b

4

6

0

3

1,6

Palaemon modectus (Heller)

b

4

6

0

3

1,6

Pontogammarus (Pontogammarus) robustoides (Sars)

о

5

5

0

3

1,5

Жиынтығы: 107; Rotifera – 46, Cladocera – 27, Copepoda – 10, Diptera – 16, Mollusca – 3, Crustacea – 5

Ескерту: 1 – төменгі және 2 – фитофильді түрлер, олардың пайда болуы төмен

      196. Сынамаларды алу.

      Морфологиялық зерттеулерде материалды жинау үшін қолданылатын жабдықтың түрі зерттеу объектілерінің ұзындық жас тобына байланысты.

      Балық дернәсілдерді аулау пелагиялық немесе төменгі тралмен жүзеге асырылады. Таяз жағалау аймағындағы балықтарды аулау үшін ихтиопланктондық кішкентай аулар көмегімен (шеңбер диаметрі 50–56 сантиметр), қапты ілмек, шабақтарды аулағыш сүйреткіш аулармен жүзеге асырылады. Дернәсілдерге формалиннің 4–8% ерітіндісін құйып, герметикалық контейнерге орналастырады, бетін жақсылап жауып, жинау орны, күні мен уақыты этикеткада көрсетіледі.

      Жыныстық жетілмеген шабақтарды балықтың дене көлеміне байланысты жылыммен немесе сүзгі аумен аулайды. 3,5–4,5 сантиметр көлемді шабақтар үшін 10 метрлік сүзгі ау немесе трал; біржылдықтар үшін – 25–50 метрлік жылым; үлкен жастағы балықтар үшін 75 – 100 метрлік сүзгі аулар пайдалану қажет. Кішкентай көлемдегі балықтарды (ұзындығы 20 сантиметрге дейін) бүтіндей 4–8% формалині бар герметикалық контейнерге орналастырылады, ал ең үлкендерін (15–20 сантиметр) вентральды жағынан кесу арқылы орналастырады.

      Ересек балықтарды аулау үшін кәсіпшілік аулау құралдары (жылым, тралдар, 2–3 сағаттан кейін материалды іріктеп алатын қойылмалы және жүзбелі аулар) пайдаланылады. Материалды тәулігіне бір рет алу үшін қолданылатын пассивті аулау құрылғысын пайдаланған жағдайда қоректің қорытылуына байланысты материалдың сапасы төмендейді.

      Ішкі органдарды алу үшін асқазан–ішек жолдары (АІЖ) өңештен анусқа дейін қайшымен кесіледі және жиналған орны, күні, балықтың түрі және оның журналдағы реттік нөмірі көрсетілген заттаңбамен бірге дәке салфеткаға салынады. Егер материал көп болса, уақытты үнемдеу үшін заттаңбадағы балықтың реттік нөмірімен шектелуге болады. Жыртқыш балықтар нақты анықталған кейін, олардың тек асқазанын алып фиксациялаймыз. Фиксация герметикалық контейнерде 4 – 8 % формалин ерітіндісімен жүзеге асырылады. Толтырылғаннан кейін бекітілген материалдарды куллер - тоңазытқышына салған жөн, онда ары қарай зертханаға тасымалдау жұмыстары жүзеге асырылады.

      Трофологияға материал жинаумен қатар, гидробиологиялық, гидрохимиялық және гидрологиялық сынамаларында жинау жұмыстары қатар жүргізілуі тиіс.

      197. Сынамаларды өңдеуге дайындау.

      Асқазан-ішек жолының құрамын талдауды бастар алдында бекітілген материалдар формалиннен шайылады. Ол үшін бекітілген балық немесе ішек ағынды су астындағы ыдысқа орналастырылады.

      Ағынды су болмаған жағдайда, бекітілген материал ыдыстағы суды бірнеше рет ауыстыру арқылы жуылады.

      198. Зертханалық жағдайларда сынамаларды өңдеу.

      Түгелдей фиксацияланған дарақтар үшін ұзындығы мен салмағын өлшеу арқылы жеке биологиялық талдаулар жасалынылады (1 миллиметр және 0,001 грамм дәлдікпен). Өлшеу алдында талданатын балықтың толық дымқылы кеткенге дейін сүзгі қағазына кептіру қажет. Барлық өлшемдер зерттеу хаттамасына енгізіледі.

      Келесі қадам – хаттамаға енгізу арқылы іш қуысынан ішектерді шығару, оның ұзындығын өлшеу (қажет болған жағдайда) және ас қорыту жүйесінің (асқазан–ішек жолдары) жеке бөліктерін қорекпен толтыру дәрежесін бағалау (0–бос; 1–дербес организмдер; 2–аз; 3–орташа; 4–көп; 5–жаппай) жүргізіледі.

      Содан кейін асқазан–ішек жолдары бөлімдерге кесіліп, тамақ қалдықтары скальпель немесе шпатель көмегімен әйнекке немесе Петри ыдысына бөлек шығарылады. Кішкентай дарақтардың немесе шабақтардың ішектерінен тамақ қалдықтары иілген инемен шығарылады. Егер асқазан болса, оның құрамы ішек құрамынан бөлек талданады.

      Қоректік түйіндінің әрбір бөлігі сулы дақ кеткенге дейін сүзгі қағазында кептіріледі және 0,01 граммға дейінгі дәлдікпен өлшенеді. Егер тамақ массасында шырыш немесе эпителий қалдықтары болса, оларды алып тастау керек. Қоректік түйіндіден шырышты кетіру үшін бүкіл массаны 3–5% сілтілік ерітіндіге (NaOH немесе Koh) 30–40 минутқа салу ұсынылады.

      Мүмкін болған жағдайда ірі организмдерді қоректік түйіндіден талдап алып, олардың салмағын есептейді және анықтайды. Қалған кіші ағзалардың салмағын барлық қоректік түйіндінің салмағынан үлкендердің салмағын алып тастау арқылы есептеледі.

      Балық дернәсілдерінің қоректенуін талдау кезінде қоректік организмдердің түрлері, олардың саны мен мөлшері туралы мәліметтер алу керек. Дернәсілдердің қоректік түйіндінің салмағы аз болғандықтан бірдей салмақтағы дарақтар тобының біріктірілген қоректік түйінді салмағы өлшенеді.

      Планктофагтың қоректік түйінің ірі ағзаларды бөліп алғаннан кейін планктонмен жұмыс істегендей талданады. Қоректік масса (немесе оның бір бөлігі) ыдыста белгілі бір мөлшерде сумен араластырылады және штемпель–пипетканың көмегімен организмдердің сапалық және сандық есебін жүргізу үшін екі порция алынады, содан кейін барлық көлемге қайта есептеледі. Планктофагтардың қоректік түйінінде өсімдік бөлшектерінің, қабыршақтың, құмның салмағы ескерілмейді және олар кездейсоқ компоненттер ретінде хаттамада белгіленеді.

      Бентофагтарды зерттеуде қолданылатын әдістер асқазаны бар және жоқ түрлер үшін әртүрлі.

      Асқазаны бар балықтарда асқазан мен ішектің құрамы бөлек өлшенеді. Асқазандағы қоректік өнімдері, әдетте, жақсы сақталады, оларды есептеу және анықтау оңай. Ішектің қоректік массасын анықтау қиындыққа соққандықтан нәтижесінде, мүмкін болған жағдайдағы басым организмдер анықталады.

      Асқазан жоқ балықтардың қоректенуін зерттеу кезінде біріктірілген әдістер қолданылады, өйткені қорек ұсақталған күйде болады. Ас қорыту жолының құрамы өлшенеді, Петри ыдысына салынады, су құйылады және бөлшектеледі. Ең үлкен және жақсы сақталған бөліктерде организмдер аңықталып, олардың мөлшері, саны мен салмағы анықталады. Көбінесе барлық фрагменттерді негізді есепке алу мүмкін емес. Бұл жағдайда басым топтың компоненттерінің пайыздық мәні көз мөлшерімен бағаланады. Аз санды организмдер есептеледі немесе өлшенеді. Қиын бөлінетін компоненттердің (балдырлар, құм, детрит) салмағын өлшеу мүмкін болмаған жағдайда маңыздылығы шамамен анықталады.

      Жыртқыш балықтардың асқазан құрамы қоректенгендегі түрлерді өлшеу, есептеу және анықтау арқылы талданады.

      199. Ас қорыту жолдарының құрамын талдау нәтижелерін өңдеу.

      Қоректенудің сандық сипаттамасы үшін кездесу жиілігі, қоректік компоненттерінің салмағы және толу индексі белгіленеді.

      Қоректік түйінде компоненттердің кездесу жиілігі (F) ішек санының осы компонентпен ішектің жалпы санына қатынасы ретінде пайызбен есептеледі. Бұл ретте бос ішектің ескерілгенін көрсету керек.

      Компоненттің салмақтық үлесі (P) осы компоненттің салмағының бүкіл қоректік түйіннің салмағына қатынасы ретінде балық тобына немесе жеке дарақ үшін пайызбен есептелінеді.

      Қоректік компоненттердің салыстырмалы маңыздылығының көрсеткіші – IR (Решетников және тағы басқа, 1993). Есептеу мынадай формула бойынша жүргізіледі:

      IR=FiPi/∑FiPi ,

      мұндағы: Fi – компоненттің кездесу жиілігі, Pi – компоненттің салмақтық үлесі. Қоректік объектінің индексі неғұрлым жоғары болса, ол зерттелетін түрдің қоректенуінде үлкен рөл атқарады.

      Толу индексін алу үшін қоректік түйіннің немесе оның компоненттерінің нақты салмағын балықтың салмағына қосады және 10000–ға (‰о, момын балықтар үшін) немесе 100–ге (%, жыртқыштар үшін) көбейтіледі.

      Бәсекелестік көлемін анықтау үшін қоректің ұқсастық индексі (ҚҰ) есептеледі (Шорыгин, 1952). Ол үшін балықтың кез–келген екі түрінің пайыздық мөлшердегі қорек құрамы алынады және әр түрге ортақ организмдер белгіленеді. Аз пайыздардың мөлшері, осы ағзаның екі түрінің қайсысы қоректік құрамына кіретініне қарамастан, қоректерінің ұқсастық дәрежесін береді. Қорек құрамы толығымен сәйкес келген жағдайда, кез – келген екі түрдегі қоректің ұқсастық дәрежесі 100–ге, толық айырмашылығы 0–ге тең болады.

      200. Артемия цисталарының ылғалдылығы мен цисталардан науплидан шығу пайызын анықтау.

      1) Артемия цисталарының ылғалдылық пайызын анықтау.

      Зерттеу үшін іріктелген цисталары бар бюкстер 0,0001 грамға дейінгі дәлдікпен аналитикалық таразыларда өлшенеді. Содан кейін бюкстер тұрақты температурасы 30-35ОС кептіру шкафына тұрақты салмақ алынғанша салынады. Ылғалдың пайыздық мөлшері келесі формула бойынша анықталады:

      w2 = (М2–m2) / M2 x 100%

      мұндағы: w2 – ылғалдың пайызы, m2 – кептірілген цисталардың массасы, М2 – дымқыл цисталардың массасы.

      2) Артемия цисталарынан науплии шығу пайызын анықтау.

      Шаянтәрізділер шығу үшін конустық түбі бар инкубациялық ыдыс немесе сыйымдылығы кемінде 1 литр болатын ыдыс қолданылады. Ыдыс табиғи (жұмыс жағдайлары бойынша) немесе тәулік бойы тұңықталған ағынды сумен толтырылады. Науплиидан шығуға қажетті жағдайларды жасау үшін ағынды суға натрий хлориді 30 грамм/литр және натрий бикарбонаты 0,5–2 грамм/литр мөлшерінде қосылады (рН ерітіндінің 8–9 деңгейіне жету үшін).

      Аналитикалық таразыларда 100 дана цистадан дәлдігі 0,01 г дейін үш сынама өлшеніледі. Инкубация ерітіндісі уылдырықтардың тығыздығы ≤ 2 грамм/литр есебінен дайындалады. Цисталарды инкубациялау цисталардың ыдыс түбіне түсуіне жол бермеу және әрқашан жарық болу үшін үнемі аэрацияланатын температурасы 26°C – 30°C суда жүргізілу қажет.

      Инкубация басталғаннан 1 сағат өткен соң, цисталардың қалқып шыққан бос қабықтарын алып тастау үшін аэрация 15 минутқа өшіріледі. Қалқып шыққан қабықтардың санын есепке алу стереоскопиялық микроскоптың көмегімен олардың санын микроскоптың (К) көру өрісінде есепке алу жолымен жүргізіледі. Әрі қарай аэрация процесі қайта басталады.

      Инкубация кезінде келесі параметрлер сақталуы керек: судың температурасы 26–30°C; судың рН: 8.0–9.0; тұздылық: 25–30 промиль; ерітілген оттегі: > 4 миллиграмм/литр; жарықтандыру деңгейі: – 2000 люкс;.

      Цисталарды инкубациялау процедурасы 24–48 сағат ішінде жүзеге асырылады, содан кейін аэрация өшіріледі. 10–15 минуттан кейін, науплидан шықпаған уылдырықтар түбіне түскеннен кейін, ерітіндінің 2/3 бөлігі (бос қабықтармен) төгіледі. Науплидан шықпаған уылдырықтардан құралған тұнбасы бар ерітіндінің қалған бөлігі көк сүзгіге сүзіледі. Микроскоптың көру аймағында шағылысқан жарықта науплидан шықпаған уылдырықтардың саны есептеледі – (Н).

      Науплилардың цистадан шығу пайызын анықтау үшін келесі формуланы қолданамыз:

      S = K + H

      мұндағы: S – жалпы науплидан шықпаған цистаның саны.

      W3 = 100 - S

      мұндағы: W3 – науплилардың цистадан шығу пайызы.

      201. Балықтардың жасын анықтау.

      Балықтардың жасын анықтау әдістері мен сынамаларын алу келесі түрде жүргізіледі:

      Сынама алу кезінде келесі жинау ережелерін сақтау қажет. Биологиялық талдау журналына балықтың атауын, жинау орны мен күнін, балықтың ұзындығы (l) мен салмағын (Q, q) жазып алу керек.

      1–әдіс. Қабыршақтар балықтардың барлық түрлерінің денесінің ортасынан, арқа жүзбеқанатының алдыңғы бөлігінен алынады. Егер бірнеше арқа жүзбеқанаттары болған жағдайда, қабыршақты басына жақын орналасқан бірінші арқа жүзбеқанаттың астынан алынады. Әр балықтан 10–20 қабыршақ таңдап алынады, содан кейін зерттеу үшін ең жақсы көрінетін 5–8 қабыршақтар таңдап алынады. Әрі қарай қабыршақтарды қабыршақ кітабының парағына қойып, парақтың шетін бүктеп, қабыршақ кітабының түбіртегіне қабыршақ алынған балықтың нөмірі мен атауы туралы мәліметтер қарапайым қарындашпен жазылады.

      Барлық сынама жиналғаннан кейін қабыршақ кітапшасындағы қабыршақ пен балық туралы жазылған мәліметтер (заттаңба) көрсетілген парағы тығыз байланады. Содан кейін қабыршақ кітапшасын кептіру үшін әдетте ашық ауада іліп қояды.

      Қабыршақты 5%–дық нашатыр спирті ерітіндісінде 1–10 минут бойы жібітеді. Жібітілген қабыршақты жұмсақ шүберекпен сүртеді. Содан кейін екі заттық шынының арасына қысып, құрғатылады.

      Қабыршақ бойынша жасын анықтау үшін қабыршақты заттық шыныға орналастырады, ұсағын – жабынды шынымен, ірісін – екінші заттық шынымен жабады және қабыршақтың мөлшеріне байланысты әртүрлі ұлғайтудағы бинокулярлық микроскоп арқылы жасын анықтайды.

      2–әдіс. Сүйек (отолит). Ұсақ балықтардың отолитін алу үшін ортаңғы сызық бойымен басын кеседі, сондай–ақ басқа тәсіл де пайдаланылады, олардың бас сүйегінің астыңғы жағын ашады, есту капсуласының үстіндегі жұқа сүйектерді кесіп, отолитті пинцетпен шығарады. Ірі балықтардың басының шүйде бөлімінен көлденең кесіледі, отолиттерді пинцетпен шығарылады, бұл ретте желбезек қақпағын ашып, есту капсуласынан бұлшық еттерін скальпельмен жылжытады, есту капсуласының сыртқы қабырғасын кесіп, отолит абайлап алынады.

      Балықтардың омыртқаларын көбінесе бастың жанында орналасқан ең ірісінен алады. Балықтың денелерін кесіп, омыртқалары алынады. Омыртқалар бұлшықеттен тазартылады.

      Сүйекті өңдеу кезінде (отолит, омыртқа) оның майсыздандырылуына ықпал ететін 25% нашатыр спирті пайдаланылады. Аммиакта 4–5 сағат сақталады. Мұндай өңдеуден кейін ыстық суда жуылады және содан кейін глицерин тамшысында микроскоппен қаралады.

      Отолиттер. Отолиттің мөлшеріне байланысты оны лупа немесе бинокуляр астында тиісті ұлғайтуларды пайдалана отырып, зерттейді. Отолиттерді барлық жағынан бензолмен жабады, отолиттерді ортасынан бөледі, сынықтарды тегістейді, екі жартысы да сынығы жоғарыда тұратындай балауыз ыдысына салынып жарық түсетін жерде қаралады.

      Омыртқалар. Омыртқалардағы жылдық сақиналарды анықтау үшін омыртқаның буынаралық шұңқырлары микроскоп астында қаралады. Бұл үшін омыртқаларды буынаралық шұңқырлары жоғарыда тұратындай балауыз ыдысына орнатады.

      3–әдіс. Кеуде жүзбеқанатының сүйек сәулесінің кесінділері арқылы балықтың жасын анықтау. Сәулені кесу үшін сүйек сәулесі бойымен қанатының жанынан кесу керек. Содан кейін пышақтың жартылай айналмалы қозғалысы арқылы кесіледі, бас жағын буынаралық шұңқырдан бөлініп, қабығы алынады. Әрбір алынған сынаманы заттаңбаға орап, байлайды және кептіру үшін іліп қояды.

      Сүйек сәулесінің көлденең кесіндісі екі аралағышы (пилка) бар оюлап кесуге арналған кішкене арамен (лобзик) кесіледі. Кесіндіні сәуле басының өзінде жасалады, одан 1 сантиметрден алыс емес. Дайын кесінді толтырғышта тегістеледі. Кесінділер ағартушы сұйықтықтарда қаралады. Құрамына бензол қосылады.

      Жүзбеқанаттардың сәулелері. Кесінділердің жасы микроскоп немесе бинокуляр арқылы анықталады. Кесінділерді қарау кезінде кесінділерді оңай аудару және жылжыту, сондай-ақ жылдық қабаттарды есептеу үшін іреуіш инелерді пайдаланады.

      Материалды жинауға және балықтардың жасын анықтауға қажетті жабдық:

      1. аулау құралы (трал, қойылмалы аулар, жылым және тағы басқа);

      2. таразы;

      3. сантиметрлік лента;

      4. аммиак (5–25%);

      5. бензол;

      6. балауыз;

      7. микроскоп;

      8. скальпельдер, пинцеттер, лобзик, қайшы, пышақ, іреуіш инелер;

      9. қабыршақ кітапшасы;

      10. эмальданған ванналар, петри табақшасы, заттық шынылар;

      11. жазбалар журналы.

      202. Балықтардың жынысын және жетілу кезеңдерін анықтау.

      Балықтардың жынысын және жыныстық өнімдердің жетілу кезеңдерін анықтау келесідей жүзеге асырылады:

      І кезең. Жыныстық жасқа жетілмеген түрлері – juvenales. Жыныс бездері дамымаған, дене қабырғаларының ішкі жағында орналасқан (бүйірінде және торсылдағынан төмен) және жынысын көзбен анықтауға болмайтын ұзын жіпше тәрізді.

      ІІ кезең. Жыныстық жасқа жетілген түрлері немесе уылдырық шашқаннан кейінгі жыныстық өнімдердің дамуы. Жыныс бездері дами бастайды. Уылдырығы ұсақ, көзге анық көрінбейді. Уылдырықтармен ұрықтардың (шәует) айырмашылығы дененің ортасына қараған бірінші жағынан біршама қалың және бірден көзге түскен қан тамырының болуымен ерекшеленеді. Мұндай ірі қантамырлар аналықтардың ұрықтарында кездеспейді. Жыныс бездері аз және дене қуыстарын толтырмайды.

      ІІІ кезең. Жыныстық бездері жетілмеген, салыстырмалы түрде дамыған балықтар. Аналық бездердің мөлшері едәуір ұлғайған, олар бүкіл ішкі қуысының 1/3–тен 1/2–ге дейін толтырылады және көзге айқын көрінетін кішкентай мөлдір, ақшыл уылдырықтармен толтырылған. Егер уылдырықтарды кесіп алып, қайшының ұшын жалаңаш уылдырықтармен басатын болсақ, онда олар ажырамай тұрады және әрдайым бір–бірімен бірігіп тұрады.

      Ұрықтардың алдыңғы бөлігі кеңейіп, артына қарай тарылады. Олардың беті қызғылт, ал кейбір балықтарда ұсақ тармақталған қан тамырларының көптігінен қызғылт болады. Басу кезінде сұйық шәуеттер бөлінбейді. Бұл кезең балықта ұзақ уақытқа созылады: көптеген түрлер (сазан, тыран, торта және тағы басқа) – күзден келесі жылдың көктеміне дейін.

      IV кезең. Жыныстық өнімдері барынша дамыған түрлер. Уылдырықтары өте үлкен және барлық құрсақ қуысының 2/3 бөлігіне дейін толтырылған. Уылдырықтар ірі, мөлдір және қысу кезінде ағады. Аталық безі ақ түсті және сұйық шәуетпен толтырылған, ішін басқанда оңай шығады. Аталық бездің көлденең қимасымен оның шеттері дөңгелектенеді, сұйықтықпен толтырылған. Кейбір балықтарда бұл кезең ұзаққа созылмайды және келесі кезеңге тез ауысады.

      V кезең. Уылдырық шашып жатқан дарақтар. Уылдырық пен жыныстық бездері жетілгендігі соншалық, тамшылатып емес, басқан кезде еркін шығады. Егер балықты басынан тік ұстап тұрып шайқаса, онда уылдырық пен жыныстық бездері еркін шығады.

      VI кезең. Уылдырық шашып болған дарақтар. Жыныстық өнімдер толығымен шашылған. Дене қуысы ішкі мүшелермен толтырылмаған. Аналық бездер мен ұрықтар өте кішкентай, борпылдақ, қабынған, қою қызыл түсті. Көбінесе аналық безде аздаған ұсақ уылдырықтар қалады, олар майланып пайда болып, тартыртылып кетеді. Бірнеше күннен кейін қабыну жойылып, жыныс бездері II–III кезеңге өтеді.

      Егер жыныстық өнімдер сипатталған алты сатының қандай да болмасын екеуінің арасында аралық сатыда болса немесе өнімнің бір бөлігі көп дамыған болса, бір бөлігі аз болса немесе жыныстық жетілу сатысын дәл белгілеу қиындықтар туғызса, онда ол сызық белгісімен қосылған екі санмен белгіленеді, бірақ бұл ретте өзінің дамуы бойынша жыныстық өнімдер жақын тұрған кезең алға қойылады. Мысалы: III–IV; IV–III; VI–II және тағы басқа.

      203. Балықтардың қоңдылығын анықтау.

      Балықтардың қоңдылық коэффициентін анықтау төмендегідей жүргізіледі:

      Қоңдылық – организмдегі май құрамын да, балықтың физиологиялық жағдайын да сипаттайтын әмбебап көрсеткіш. Қоңдылықты сандық тұрғыдан сипаттау үшін 1902 жылы Фультон ұсынған формула пайдаланылады, қоңдылық дене салмағының ұзындықтың текшесіне қатысты пайызбен көрсетілген арақатынасынан есептеледі:



      мұндағы: F – қоңдылық коэффициенті;

      l – балықтың ұзындығы;

      Q – балықтың салмағы.

      204. Сынамаларды алу және балықтардың тұқымдылығын анықтау әдісі.

      Тұқымдылыққа материал жинау кезінде ауланған аналық балықтардың атауы, аулау орны мен күні, балықтардың ұзындығы (l) және салмағы (Q, q) бойынша мәліметтерді биологиялық талдау журналына енгізе отырып, толық биологиялық талдау жасалынады.

      Жетілудің IV кезеңіндегі гонадалар дәлдік таразымен өлшенеді. Салмағы 1000 граммнан асатын аналық бездер 1 граммға дейінгі дәлдікпен, салмағы 300–1000 грамм – 0,5 граммға дейінгі дәлдікпен, салмағы 300 грамнан кем 0,1 граммға дейінгі дәлдікпен өлшенеді. Барлығы журналға жазылады.

      Гонаданың ортаңғы бөлігінен салмағы 2–10 граммнан 0,001 граммға дейінгі дәлдікпен уылдырықты өлшеп алады, заттаңбасы жабыстырылады, онда: су айдынының атауы, бақылау күні, балық түрлері, журнал бойынша түрлердің нөмірі көрсетіледі. Содан кейін сынаманы этикеткамен бірге дәке салфеткасына байлап, бекіткіш ерітіндіге түсіреді. Оларға формалиннің 4%–дық ерітіндісі қажет.

      Зертханалық жағдайда әрбір сынамадағы (дәкеге оралған) уылдырық санын есептеп, кейіннен барлық гонада салмағына қайта есептеу қажет.

      Одан кейінгі жұмыстар әдетте далалық емес, камералдық (зертханалық) жағдайларда жүргізіледі. Бекіткеннен кейін, әдетте бірнеше күннен кейін немесе ұзақ уақыттан кейін, өлшеу арқылы сынаманың салмағы қайта анықталады. Одан 1 грамм уылдырық алынады, ылғалдың артық мөлшері сүзгі қағазымен алынады және уылдырық 0,1 миллиграмм дәлдікпен өлшенеді. Содан кейін барлық уылдырықтар су құйылған Петри табақшасына салынады және уылдырықтарды іреуіш инелер мен скальпельдің көмегімен бөледі, одан кейін олар скальпельдің ұшымен немесе іреуіш инемен есептеледі. Бұл операция қараңғы фонда жасалады, өйткені уылдырық әдетте ашық немесе мөлдір болады. Санау кезінде ыңғайлы болу үшін уылдырықтарды үйінділерге топтастыру ыңғайлы, алдымен әрқайсысында 10 дана, содан кейін бұл бөліктерді 100 уылдырықтан тұратын топтар алу үшін 10–ға біріктіру керек. Содан соң топтар саны есептеледі және топқа кірмеген, яғни 100–ден аспайтын уылдырықтардың санымен қосылып жинақталады. Есептеудің қарапайым қолмен жасалған тәсілі осындай.



      мұндағы: NАЖТ – абсолютті жеке тұқымдылық;

      Qгонад – гонада салмағы;

      Nуылд. – 1 граммдағы уылдырық саны.

      Материалды жинау және тұқымдылықты анықтауға қажетті құрал-жабдықтар:

      1. аулау құралы (трал, қойылмалы аулар, жылым және тағы басқа);

      2. таразы;

      3. сантиметрлік лента;

      4. материалды фиксациялайтын және сақтайтын ыдыс;

      5. микроскоп;

      6. скальпельдер, пинцеттер, лобзик, қайшы, іреуіш инелер;

      7. бекіткіш (формалин);

      8. эмальданған ванналар, Петри табақшасы, заттық шынылар;

      9. жазбалар журналы.

      205. Балықтардың даму кезеңдері.

      1) Балықтардың эмбриондық даму кезеңі.

      Эмбриондық кезең – уылдырықтың ұрықтануынан бастап шабақтардың сырттай қоректенуге көшкенге дейінгі кезең. Балықтардың эмбриондық дамуы (онтогенез) уылдырықтардағы сарыуыз мөлшеріне байланысты. Осыған сәйкес, балықтардың әр түрлі классында бластула, гаструла және нейруланың эмбриондық дамуының негізгі кезеңдері таксономикалық тиістілігіне қарамастан сақталады, бірақ отрядтар, тұқымдар, туыстар мен түрлер арасында кейбір сатыларда айтарлықтай ерекшеленеді. Эмбриогенез сатыларының уақыты мен ерекшелігі балық түріне және су ортасындағы жағдайына (абиотикалық факторларға) байланысты белгіленеді.

      1–1) Тұқылар (Cyprinus carpio) мысалында тұқылар (Cyprinidae) тұқымдасының эмбриондық даму кезеңі.

      I кезең – Уылдырықтың ұрықтануы және бөлінуге дайындалуы. Ұрықтанғаннан кейін уылдырық қабығы алғашқы сәттерде сарыуыз бетіне жабысады. Содан кейін цитоплазманың үстіңгі қабатында орналасқан кортикальді альвеолдар жарылады, олардың ішіндегісі (құрамы) қабықшаның астына бөлінеді және ол сарыуыздан бөлінеді. Уылдырықтың ісінуі басталады, бұл процессте сарыуыз бен қабықтың арасында сұйықтықпен толтырылған перивителлин кеңістігі пайда болады.

      II кезең – Бөліну және бластуляция. Ұрықтанғаннан кейін сарыуыздан қабықтың бөлінуі жүреді. Уылдырық ісіну процесінде болып және ұрық дискісі пайда болады. Бластодискінің бөлшектенуі және бластуланы түзу. 6 сағаттан соң ірі клеткалардың морула кезеңі басталады. Бластодискі мен сарыуыз арасында азғантай қуыс немесе бластоцель пайда болады.

      III кезең – Гаструляция және ұрықтың қалыптасуы. 8–9 сағаттан кейін сарыуыздың толық өсуі (бластодерма) жүреді. Граструляция кезінде уылдырықтардың өлім–жітімі жоғары болады. Гаструляция процесі ішек түтігінің және алғашқы ауыздың (бластопор) пайда болуымен аяқталады.

      IV кезең – Нейруляция. Ұрықтың бас және дене бөлімдерінің дифференцациясы. Уылдырық ұрықтанғаннан кейін 17–20 сағаттан соң ұрықтың денесі сарыуыздың 3/5 шеңберін қамтиды. Денесінің сегменттелуі басталады. Денесінде алғашқы екі–үш сомит пайда болады. 22–24 сағатта көз көпіршіктері қалыптасады.

      IV.I. кезең – Құйрық бөлімінің бөлінуі. Ұрық қозғала бастайды. Ішек түтігі алмұрт тәрізді формаға ие болады. 35–45 сағаттан кейін көзінде хрусталигі айқын көрінеді.

      IV.II. кезең – Алтыншы кезеңде 2,5 тәулік жасындағы эмбрионның қанында формалы элементтер пайда болады. Денесіндегі сегменттер саны – 24, құйрық бөлімінде – 16. Көздері пигменттелген. Басы саруызына қарай иілген. Төменнен ауыз шұңқыры пайда болады.

      IV.III. кезең – Эмбрионның жарып шығуы. Сарыуыз қабығын жарып шыққан эмбриондардың (шектеулердің) салыстырмалы түрде нашар пигменттелген көздері мен денелері болады. Пигмент клеткалары хорда бойында және басында орналасқан. Басы түзу және құйрығынан бөлінген, кеуде жүзбе қанаттары кішкентай. Ауыз қозғалмайтын, шұңқыр түрінде, төменгі жағында орналасқан.

      1–2) Орыс бекіресі мысалында (Acipenser gueldenstaedtii) бекірелер тұқымдасының эмбриондық даму кезеңі.

      I кезең – Уылдырықтың ұрықтануы және бөлінуге дайындалуы. Уылдырықтың диаметрі 2–4 миллиметр, олар сфералық немесе сәл эллипсоидты пішінді және қоңыр сұр түске боялған. Диаметрі 100 микрометр қабықтағы анимальды полюсте микропиле орналасқан. Олардың саны әдетте 5–10, бірақ кейде 40–қа жетеді. Ұрықтану жүреді.

      II кезең – Бөліну және бластуляция. Уылдырықтың ұсақталуы клеткалардың бірқатар бірізді митотикалық бөлінуі нәтижесінде болады, соның салдарынан көп клеткалы ұрық пайда болады.

      III кезең – Гаструляция және ұрықтың қалыптасуы. Гаструляция шеткі жағында, экватордың деңгейінде қарқынды пигменттелген қараңғы жолақтың пайда болуынан басталады. Бұл жерде клеткалар ішке еніп, бастапқы ауыз немесе бластопор деп аталатын тар саңылау пайда болады. Бластопордың саңылауы гаструла немесе бастапқы ішектің тар қуысына – архентеронға апарады. Ұрықтың жоғарғы бөлігінде үлкен бастапқы қуыс – бластоцель орналасқан.

      IV кезең – Нейруляция. Гаструляция аяқталғаннан кейін ұрықтың барлық негізгі мүшелерінің бастамалары біртіндеп қалыптасады. Бластопор тұйықталғаннан кейін жұлын жағында жүйке пластинкасы деп аталатын қалыңдау пластинка пайда болады, өйткені одан орталық жүйке жүйесі дамиды.

      IV.I. кезең. Осы сатыда дене пішіні айтарлықтай өзгереді. Шар тәрізді ішектің кеңейтілген бөлігі эллипс тәріздес болады, дененің артқы бөлімі мен Төменгі құйрығы едәуір ұзарады және түзеледі, бастың негізінде эктодерманың кішігірім жіліншігі түрінде ауыз шұңқыры пайда болады. Желбезек бөлімінде, сондай–ақ эктодерманың түсуі түрінде сыртқы желбезек қалталары пайда болады. Қапшықты жарып шығады.

      1-3) Құбылмалы бахтах мысалында (Oncorhynchus mykiss) албырттәрізділер (Salmonidae) тұқымдасының эмбриондық даму кезеңі.

      I кезең – Уылдырықтың ұрықтануы және бөлінуге дайындалуы. Уылдырықтың анималды және вегетативтік полюстары болады. Бақтақ балығының уылдырығының сыртқы қабығының қалыңдығы 33–37 микрометр, ал құбылмалы бақтақта ол жіңішке болады. Қабықтарында каналдармен жалғасатын 1 микрометр тесіктерді байқауға болады. Уылдырықтың анимальды полюсінде микропиле орналасады, ол арқылы сперматозоид ішке енеді.

      II кезең – Бөліну және бластуляция. Қабықша клетканың өзінен перивителлин қуысымен бөлінеді, ол ұрықтанғаннан кейін 20–60 минуттан соң сұйықтықпен толтырылады. Бұл перивителлинді сұйықтық эмбрионға қабықтың ішінде еркін айналуға мүмкіндік береді. Ісіну кезінде уылдырықтың көлемі 12–20 пайызға артады.

      III кезең – Гаструляция және ұрықтың қалыптасуы. Гаструляцияның басы (3,5 тәулік). Гаструляция кезінде жүйке жүйесінің, сезім мүшелерінің, хорданың, энтодерманың және мезодерманың материалы жекелеген бластомерлердің үйлестірілген қозғалысы арқылы оқшауланады. Ішегінің артқы жағында кішігірім қуыс – купфер каналы пайда болады. Құбылмалы бақтақта ол 200 микрометрге дейін ұлғаяды.

      IV кезең – Нейруляция. Ұзындығына қарай өсуі сарыуыз қапшығының бетінде болады. Қалыңдаған ортаңғы және бүйір ми көпіршіктері және пайда болған, сонымен қатар ұлғайған көз бокалдары бастың сарыуыз қапшықтан бөлінуіне ықпал етеді.

      IV.I. кезең. Денесінің артқы жағында бөлінер алдында ұрықта пульсациялайтын жүрек пайда болады. Кеуде жүзу қанаттары мен желбезек аппаратының бастамасы пайда болады, аузы түзеледі.

      IV.II. кезең. Басында ілгек тәрізді басы төменге қарай иілген. Бірте–бірте саруыз қапшығынан бөлінуіне қарай түзетіледі. Оның толық түзетілуі бүкіл денесінің ұзаруымен және жүзбе қатпарлардың кеңеюімен, сондай–ақ, сарыуыз қапшығының көлемінің азаюымен қатар жүреді.

      IV.III. кезең. Эмбрион уылдырық қапшығын жарып шығар алдында уылдырықтың ішінде айнала бастайды. Бұл қозғалыстар уылдырықтың ішіндегі қабығын механикалық тұрғыдан жұқарта бастайды. Бұдан басқа, дернәсілдер қабықты эмбрионның басындағы безбен секреттелетін арнайы ферментпен (гиалуронидазамен) жара бастайды.

      2) Балықтардың дернәсілдері мен шабақтарының даму кезеңдері:

      A – Үлкен сарыуыз қапшығы. Желбезек қатпары сараланбаған. Жүзу жарғағында ауа жоқ;

      B – Сарыуыз қапшығы сақталмаған. Жүзбелі қатпар арқа, құйрық және құрсақ бөліктеріне саралана бастайды. Жүзу жарғағы ауаға толы;

      C1 – Сарыуыз қапшығы жоқ. Жиектің арқа және құйрық асты бөлімдерінде, сондай-ақ, төменгі құйрық қалағында аздаған механизмдері пайда болады;

      C2 – Төменгі құйрық қалағында қиғаш төмен бағытталған алғашқы мезенхима сәулелері дамиды. Хорданың соңы сәл жоғары қарай бүгіледі. Арқа және аналь жүзбе қанаттарында мезенхиманың қоюлануы жақсы байқалады;

      D1 – Хорданың соңы жоғарыға қарай бағытталған. Құйрық қанатында сүйекті сәулелері бар. Құйрық жүзбеқанаты аздап иілген, оның үстінде жақтаулы қалақша пайда болады. Арқа және аналь жүзбелерінде мезенхима сәулелері пайда болады;

      D2 – Құйрық жүзбе қанаты ойықты. Арқа және аналь жүзбе қанаттарында сүйек сәулелері дамиды. Жүзбе қатпарларының шетінен аспайтын құрсақ жүзбе қанаттарының өсінділері бар. Жүзу жарғағы екі камералы;

      E – Сәулелер барлық жүзбе қанаттарында дамыған. Құрсақ жүзбе қанаттары жүзбелі қатпардың шетінен шығады;

      F – құйрығында және бүйір сызығының бойында қабыршақ пайда болады. Иіс сезетін шұңқырлар әлі қалқамен бөлінген жоқ. Преанальды жүзбелі қатпар даму кезеңінің соңына қарай толығымен жойылады;

      G – Денесінің барлық жері қабыршақпен қапталған. Иіс сезетін шұңқырлар қалқамен бөлінген.

      206. Итбалықтың жасын анықтау.

      Итбалықтың жасын анықтау және сынама алу төмендегідей тұрғыда жүргізіледі:

      Итбалықтың жасын тістегі цемент қабаттары бойынша анықтау әдісінің принципі итбалықтың тіс тамыры арасындағы қабаттарда цементтің үздіксіз пайда болу фактісіне негізделген. Нағыз итбалықтардың көпшілігінің тістері ұзындығына қарай өсуін ерте тоқтатады және дентиндегі қабаттарды есептеу үшін тістің ортаңғы бөлігінде көлденең шлифтер жасауға болады.

      Сынамаларды іріктеу кезінде мынадай жинау ережелерін сақтау талап етіледі. Тістерді қан мен ткань қалдықтарынан жақсылап жуып, құрғақ болғанша сүрту немесе кептіру керек. Тістерді зақымданбау немесе жоғалмау үшін шағын желатин капсулаларына орналастыру керек.

      Боялған препараттарды алу үшін тісті немесе сүйекті декальцинациялайды, жуады, микротомда кеседі және кесінділерді гистологиялық бояғыштармен бояйды. Азот қышқылының 4–5% ерітіндісінде декальцинациялау керек. Декальцинациялау уақыты объектінің мөлшеріне, тіс тығыздығына және оны сақтау тәсіліне байланысты (5–6 сағат). Азот қышқылының ерітіндісінде құрғақ түрде сақталған материалдың декальцинациясы жарты тәуліктен бірнеше тәулікке дейін созылуы мүмкін. Жұмсақ декальцинацияланған тісті ағынды суда 10–24 сағат бойы жуу қажет. Одан әрі өңдеу гистологияда қабылданған әдіспен парафинге құю арқылы жүргізіледі. Жуылған тісті немесе тістің бір бөлігін мұздатқыш микротомада қажетті жалпақтықта 20 микрометрлік кесіндіге кеседі. Алынған кесінділерді дистилденген суға салынады, содан кейін гематоксилинмен боялады, одан әрі ағынды суда жуылады және өсіп келе жатқан концентрациядағы глицериндер бойынша жүргізіліп, таза глицеринге салынады. Бояу уақыты бояғыштың сипатына байланысты өзгереді. Кесіндіні бояғаннан кейін бірнеше секундқа 2–3 тамшы тұз қышқылы қосылған, 70% спирті бар бюкс ішіне салынады, содан соң тез арада суға көшіріледі. Кесіндіні саралағаннан кейін ағынды суда 10–15 минут жуу керек. Глицеринде кесінділер жасауды аяқтайды. Оларды жуғаннан кейін алдымен 25%, содан кейін 50 және 75% глицерин ерітіндісі қосылған суға салынады. Әрбір ерітіндіде кесінділер кемінде 5–10 минуттан болады. Ірі кесінділерді барлық ерітінділер бойынша ортасында сәл бүгілген іреуіш инемен тасымалдауға болады. Бір тістен бір емес, бірнеше кесінділерді алып, оларды бірге бояп, бір әйнекке құюлады. Мұндай препараттар 2–3 жыл бойы қанағаттанарлықтай (қабаттар санын анықтау үшін) түрде сақталады. Өсу қабаттарын боялған жіңішке кесінділерде анықтауға болады. Оларды микроскоппен есептейді.

      Тістер бойынша жасын анықтау және материалды жинауға қажетті жабдықтар:

      1. 4–5% азот қышқылы;

      2. парафин;

      3. мұздатқыш микротом;

      4. гематоксилин;

      5. глицерин;

      6. 70% спирт;

      7. тұз қышқылы;

      8. микроскоп;

      9. заттық шыны;

      10. жазбалар журналы.

      207. Балық шаруашылығы су айдындарын балықтандыру үшін қажетті отырғызылатын балық материалдарын есептеу тәртібі (бұдан әрі – есептеу тәртіп) балық шаруашылығы су айдындарында және (немесе) олардың учаскелерінде балық жіберу үшін балықтандыру және балық отырғызу материалына қажеттілікті айқындау жөніндегі ұсынымдарды әзірлеу кезінде қолданылады.

      208. Су айдындарын балықтандыру ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері ретінде аккредиттелген және уәкілетті орган берген аккредиттеу аттестаты бар жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы ғылыми ұйым берген ғылыми ұсынымдар негізінде жүзеге асырылады.

      209. Балық шаруашылығы су айдындарын балықтандыру мемлекеттік тапсырыс шеңберінде, сондай–ақ пайдаланушылар балық шаруашылығы су айдындарын ұзақ мерзімді бекітіп беру кезінде қабылданған балық ресурстарын молайту жөніндегі өздерінің міндеттемелері шеңберінде жүзеге асырылады.

      210. Су айдындарын балықтандырудың қажеттілігін есептеу жануарлар дүниесін пайдаланушы үшін жануарлар санын, популяция динамикасы мен мекендеу ортасының өзгеру үрдісін зерделеудің объективті көпжылдық деректерін есепке алу негізінде, су айдынының қабылдау сыйымдылығын және балықтардың қоректік базасының жай-күйін ескере отырып, жеке жүргізіледі.

      211. Ихтиофаунада бұрыннан бар түрмен балықтандыратын жағдайда су айдындарының қабылдау қабілетін балықтардың тірі қалуы үшін балықтандыру жасынан бастап аулау жасына дейінгі аралықта анықтау керек. Бұл жағдайда белгілі бір түрдің қоректену аймағын, қоректік базаның тек осы түрімен қоректенетін компоненттерінің биомассасын және балықтандырылатын балықтардың белгілі бір жас кезеңдерінің өмір сүруін ескеру қажет.

      212. Бірнеше балық учаскелеріне бөлінген ірі су айдындарында нақты пайдаланушы балықтандыру көлемі оған бөлінген балық аулау квотасына байланысты (су айдынына берілген жалпы лимиттің %) беріледі. Мысалы, су айдынына қажетті балықтандыру көлемі 10 миллион тұқы шабақтарын құрайды. Пайдаланушыға бөлінген аулау квотасы су айдынына жалпы лимитінің 10%-ын құрайды. Бұл жағдайда осы пайдаланушы үшін қажетті балықтандыру көлемі 1 миллион дана шабақты құрайды.

      213. Су айдындарын балықтандыру үшін отырғызылатын балық материалдарының қажетті мөлшерін есептеу үшін оның қабылдау сыйымдылығын тиісті балық түріне сәйкес табу керек немесе отырғызылатын балық материалдарына қажетті қоректік базасының мүмкіндіктеріне қарай қоректік қажеттіліктерімен анықталады.

      214. Барлық су объектілері үшін отырғызылатын балық материалдарына қажеттілікті есептеу қоректік базасының қоныстанушыларды қоректендіру мүмкіндіктеріне негізінде жүргізіледі.

      215. Минералдануы жоғары су айдындары үшін (Алакөл көлі, Кіші Арал теңізі, Балқаш көлі және минералдану шамасы 3 миллиграмм/дециметр3 асатын өзге де су айдындары) қабылдау сыйымдылығын есептеу үшін келесі формуланы қолдануға болады:



      мұндағы: С – ересек шабақтармен балықтандырылған экожүйенің қабылдау сыйымдылығы; S – су айдындарда байқалатын ең жоғары тұздылық, ‰; Smin – ең аз тұздылық, ‰; T – судың максималды температурасы, ºС; Тmin – балықтандыру кезіндегі судың ең төменгі температурасы, ºС; В – қоректік организмдердің орташа ұзақ мерзімді биомассасы, килограмм/метр2; Вср – жоғарғы жастағы балық топтарының рационының негізін құрайтын қоректік организмдердің орташа жылдық биомассасы, килограмм/метр2; В1 – осы түр бойынша балықтың ең жоғары кәсіпшілік өнімділігі, килограмм/гектар; В1ср – соңғы бес жылдағы ШРА (шекті рұқсат етілген аулау) сәйкес келетін осы түр үшін орташа жылдық кәсіпшілік балық өнімділігі, килограмм/гектар.

      Қабылдау сыйымдылығының шамасы арқылы шабақтардың отырғызу тығыздығы келесі формуламен анықталады:



      216. Балықтардың әр түрі және жас тобы бойынша су айдындарын балықтандыру көлемі бойынша ұсыныстар бассейндерде (облыста) бар өсімін молайту кешенінің объектілерін (мемлекеттік және жеке балық өсіру кәсіпорындарының қуаттары) ескере отырып беріледі.

      217. Балық өсірудің биологиялық негіздемесін ғылыми және (немесе) ғылыми–техникалық қызмет субъектілері ретінде аккредиттелген және тиісті аккредиттеу көлемімен (зерттелетін параметрлер мен объектілер үшін) аккредиттеу органымен бекітілген аккредиттеу туралы куәлігі бар тиісті ғылыми ұйымдар әзірлейді, осы балық өсірудің биологиялық негіздемесін дайындау тәртібіне сәйкес және жеке және (немесе) заңды тұлғалардың тапсырысы бойынша.

      Балық өсіру – биологиялық негіздеме 10 жылдық мерзімге құрастырылады және су айдынындағы балық шаруашылығының жай–күйі, балық және басқа да су жануарларын өсіру үшін қолданылатын технологиялар және оларды пайдаланудың әлеуеті мүмкіндіктері туралы, диаграммалар, кестелер, карталар, фотосуреттер және басқа да мәліметтер болуы мүмкін.

      Балық шаруашылығын жүргізу үшін пайдаланылатын немесе пайдаланылуы мүмкін табиғи және жасанды суайдындарын, су қоймаларын, өзендер мен дренажды суларды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының барлық су объектілері үшін балық өсірудің биологиялық негіздемесі әзірленеді.

      218. Балық өсіру–биологиялық негіздемесін дайындау үшін қажетті мәліметтерді жинау

      Балық өсіру–биологиялық негіздемесі (бұдан әрі – БӨБН) келесі ақпаратты қамтиды:

      1) су объектісінің түрі және оның атауы;

      2) координаттарын көрсете отырып, су айдынның орналасқан жері (облыс, аудан, елді мекен) (космосуреттерге рұқсат етіледі);

      3) аймақтың физикалық–географиялық сипаттамасы (ауданның климаты, гидрографиясы, орташа ауа температурасының көрсеткіштері, су айдынның жағалау сызығының сипаты және оның өсімдіктер жамылғысы);

      4) морфометриялық мәліметтер (аудан, максималды тереңдік, орташа тереңдік, су айдыны түбінің (табаны) сипаттамасы);

      5) су сапасының көрсеткіштері (судың температурасы, мөлдірлігі, түсі, сутегі көрсеткіші (рН), еріген оттегі, еріген көміртегі диоксиді (көмірқышқыл газы);

      6) гидрологиялық сипаттамалар (су жинағыш алқабының қалыптасу көзінің сипаты, бастауы, ағыны, өзеннің қоректену түрі, жалпы су ағыны (ағызу), қату, судың түстенуі);

      7) гидрохимиялық көрсеткіштер (рН, оттегі мөлшері, минералдану деңгейі, биогенді аминдердің мөлшері);

      8) су айдынның трофикалық деңгейін бағалау (планктон мен бентостың жем–шөп базасының биомассасы);

      9) су айдынның ихтиофаунасының сипаттамасы (балық популяциясының түрі, жасы және сандық құрылымы, өсу қарқыны, эпизоотиялар);

      10) су айдынын алдағы уақытта пайдаланудың технологиялық сызбасы және оның толық әлеуетін игеру үшін пайдалануға арналған ұсыныстар.

      219. Су айдыны орналасқан аймақтың физикалық–географиялық сипаттамасы (климат, топырақ, жағалау сызығының табиғаты және оның өсімдіктері).

      1) Зерттелетін су айдынының қай климаттық белдеуде орналасқанын анықтау қажет. Аймақтың климаты, жазғы және қысқы ауаның орташа температурасы, ауа мен судың температуралық максимумдары мен минимумдары, жалпы аймақ бойынша жауын–шашын мөлшері туралы мәліметтерді жинау және ұзақ мерзімді бақылаулар немесе зерттеулер арқылы осы аймақтың микроклиматын анықтайды.

      2) Қажет болған жағдайда, топырақты тексереді.

      3) Су айдынның жағалау сызығының табиғаты зерттеледі (тік немесе жұмсақ, тегіс немесе орамды, % өсу және тағы басқа).

      220. Морфометриялық мәліметтер – бұл су айдынының ауданын, максималды және ең төменгі тереңдігін, топырағының рельефін, сумен қамтамасыз ету көздерін, су айдынының ағынын анықтау. Су қоймаларында тәуліктік, онкүндік немесе маусымдық реттелуі бар су айдынының максималды тежеуіш деңгейін ұстайтын және өлі көлем деңгейіндегі ауданы анықталады.

      1) Су айдынының акваториясының нақты ауданын, жағалау сызығының ұзындығын, ең үлкен ұзындығы мен ені GPS навигаторы мен Google Earth арнайы компьютерлік бағдарламасы арқылы, сонымен қатар су айдынының ауданын есептейтін заманауи электронды тахеометрдің көмегімен анықталады.

      2) Су қоймаларының техникалық сипаттамалары туралы келесі деректері жинақталады:

      – су айдынының максималды тежеуіш деңгейін ұстайтын ауданы;

      – судың өлі көлем деңгейіндегі су айдынының ауданы.

      3) Су айдынының ауданын лазерлік немесе ультрадыбыстық қашықтық өлшегіш арқылы анықтауға болады. Лазерлік қашықтық өлшегіш – дұрыс жұмыс істеуді талап ететін заманауи жоғары технологиялық құрал. Лазерлік қашықтық өлшегіштің негізгі жұмыс принципі лазер (импульс) және сигналды бақылау болып табылады. Қашықтық өлшегіштің көмегімен қажетті қашықтық анықталады.

      Егер су айдынының пішіні үшбұрыш болса, онда оның ауданы мынадай формуламен анықталады:

      S = 1/2ah

      мұндағы: а – үшбұрыштың бүйір жағы, h – үшбұрыштың биіктігі және мұндағы: S = 1/2ab (тікбұрышты үшбұрыштың S);

      Шаршы ауданы: S = a2, мұндағы: a – шаршының қабырғасы;

      Шеңбер ауданы: S = pr2, яғни 3,14xr2, мұндағы: r – шеңбердің радиусы және тағы басқа.

      Егер су айдыны анықталмаған пішінге ие болса, онда оның ауданын анықтау үшін контурды бірнеше қарапайым фигураларға (үшбұрыштар, тіктөртбұрыштар, трапециялар) бөлуге және осы пішіндердің аудандарын қосуға болады.

      4) Ультрадыбыстық эхолоттардың көмегімен су қоймасы топырағының максималды және ең төменгі тереңдігі, рельефі зерттеледі.

      221. Гидрологиялық көрсеткіштерді анықтау (су жинағыш алқабының қалыптасу көзінің сипаты, бастауы, ағыны, өзендердің қоректену түрі, жалпы су ағыны (ағызу), қату, судың түстенуі).

      1) Су айдынының су жинау аймағының пайда болу көзінің табиғатын зерттеу. Құрылымы тау немесе аңғарлық өзендер есебінен, өзеннің қоректену түрі: қарлы, мұздық, жауын-шашын, жер асты немесе жер асты суларының әсерінен түзілген. Қажет болған жағдайда су айдынның қатуын, қыста мұздың қалыңдығын сұрау арқылы анықтайды.

      Қайнар көзі қай жерге ағып жатқанын, жаз мезгілінде түстенуін, су айдынының ағынын анықтайды:

      – жақсы ағысты су айдыны, су айдынына өзеннен құйылып және ағып шығып кетеді;

      – ағысы аз су айдыны, өзеннен құйылады, бірақ ағысы баяу;

      – ағыссыз су айдыны, өзеннен құйылады, бірақ ағып кетпейді;

      – жаңбырмен, еріген сумен немесе жер асты суымен қоректенетін су айдындары.

      2) Су тасқыны, судың аз болуы және басқа да осыған ұқсас жағдайларда өзен режимі туралы ақпаратты жинауды және талдауды жүзеге асыру.

      3) Қажет болғанда, уақыт бірлігінде су ағынының көлденең қимасы арқылы ағып жатқан судың шығынын анықтайды.

      Су шығыны шығын өлшегішпен өлшенеді немесе мынадай формула бойынша анықталады:



      мұндағы: Q – су шығыны, метр3/секунд;

      А – су ағынының көлденең қимасының ауданы, метр2;

      ϑ - ағынның орташа жылдамдығы, метр/секунд.

      222. Гидрофизикалық көрсеткіштерді анықтау (судың температурасы, өткізгіштігі, мөлдірлігі, түсі, иісі, иістің қарқындылығы).

      1) Су айдынның бірнеше нүктесінде: кіре берісте, шығыста және ортасында, сондай–ақ тереңдікте және жер бетінде, барлық үш нүктеде су анализаторының көмегімен судың температурасы мен өткізгіштігін анықтау.

      2) Мөлдірлік Секки дискісі арқылы анықталады. Секки дискісі дискінің ақ-қара шекаралары жойылып, 2 нүкте бекітілгенше тереңдікке түсіріледі: шекараларды бұлдыратудың бір нүктесі және түсті шекаралардың пайда болуының екінші нүктесі. Бұл мәндердің орташа мәні метрмен көрсетілген мөлдірліктің салыстырмалы мәні болып табылады.

      3) Судың түсі әдетте зерттелетін үлгінің түсін және калий гексахлорплатинаты мен кобальт хлоридінің стандартты ерітіндісін салыстыру арқылы анықталады. Салыстыру стандарттар шкаласы немесе колориметриялық титрлеу, сондай–ақ екі толқын ұзындығы бойынша (тазартылған судың стандартты толқын ұзындығы) боялған су үлгілерінің оптикалық тығыздығын өлшеуге, содан кейін олардың түсін есептеуге негізделген спектрофотометриялық әдісті қолдану арқылы жүзеге асырылады. Бұл әдістер тезірек және дәлірек, әсіресе қатты боялған суларды талдау кезінде және түсті бағалаудың субъективтілігін жояды.

      4) Су ағзаларының тіршілік процестері нәтижесінде, аэробты және анаэробты жағдайда органикалық заттардың биохимиялық ыдырауы кезінде, су айдыны құрамындағы компоненттердің химиялық әрекеттесуі кезінде, сондай–ақ химия, металлургия, мұнай өңдеу кәсіпорындарының, тамақ өнеркәсібінің және басқа да өнеркәсіптердің және суды өңдеу кезінде түсетін ұшпалы өткір иісті заттардың әсерінен судың иісі болады.

      223. Су айдынының трофикалық деңгейін бағалау (планктон және бентостың қоректік базасының биомассасы) гидробиологиялық материалды таңдау және өңдеудің бекітілген әдістеріне сәйкес жүргізіледі.

      224. Су айдынының ихтиофаунасының сипаттамалары (балық популяциясының түрі, жасы және сандық құрылымы, өсу қарқыны, кәсіпшілік балық қорын анықтау), сондай-ақ бақылау үшін балық аулау, ихтиологиялық және ихтиопатологиялық материалдарды өңдеу және балық қорын анықтау әдістеріне сәйкес жүзеге асырылады.

      225. Балық өсіру–биологиялық негіздемесі (БӨБН) су айдынының, оның ихтиофаунасының жай–күйі туралы білуге және алынған мәліметтер негізінде балықтандыру бойынша ұсынымдар беруге мүмкіндік беретін іс–шаралар кешенінің негіздемесі болып табылады.

      226. Биологиялық негіздемені әзірлеудің негізгі мақсаты – су айдынының толық гидрологиялық, гидрохимиялық сипаттамасын беру, су айдынын пайдаланудың оңтайлы мүмкіндігін анықтау, балық шаруашылығы іс–шараларын жүргізудің биологиялық және шаруашылық қажеттілігін дәлелдеу және экожүйе үшін қауіпсіздікті қамтамасыз ету.

      227. БӨБН мынадай дерек көздерден мәліметтер алуды көздейді: су айдынының паспорттары, әдеби көздер (ғылыми есептер, анықтамалық материалдар), сауалнама мәліметтері, жеке зерттеулер. БӨБН мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді: су айдынының балық шаруашылығын жүргізуге жарамдылығын бағалау; су айдынының биоөнімділік әлеуетін айқындау; еркін экологиялық тауашаларды анықтау; экожүйенің мүмкіндіктерін толық көлемде іске асыруға қабілетті балықтар поликультураның оңтайлы құрамын таңдау; су айдынын неғұрлым ұтымды жол бойынша балық шаруашылығына пайдалану жүйесін таңдау; су айдынын полифункционалдық шаруашылық құрамына қосудың экономикалық орындылығын бағалау.

      228. Балық өсіру шаруашылығын есептеу үшін мынадай деректерді білу қажет: балықтың түрі және өсірудің жоспарланған көлемі; өсіру циклі (толық, циклдік); су айдынының көлемі, тереңдігі; сумен жабдықтау; балық шаруашылығы су айдындары үшін сапа стандарттары бойынша суды талдау; климаттық сипаттамасы (жылы және суық күндердің саны); су айдынының қоректік базасы; қоректендіру мен қорекке қажеттілік.

      229. БӨБН құрамында:

      1) Қоныстанатын су қоймасының қабылдау сыйымдылығы:

      Су айдынының геологиялық-географиялық сипаттамасы, климаттық жағдайлар.

      Орналасқан су айдынының экожүйесінің сипаттамасы оның уылдырық шашу және жаңа нысандағы тіршілік ету үшін жарамдылығы тұрғысынан: экологиялық сыйымдылық – тұздылық, температура, газ режимі, субстрат және тағы басқа; биоценетикалық сыйымдылық – халық тығыздығы, қоғамдастық құрылымы, жаулар, бәсекелестер.

      Биоценоз: ихтиофауна, бентос, фитопланктон, зоопланктон, жоғары су өсімдіктері, жағалаудағы өсімдіктер; су айдынының қоректік сыйымдылығы.

      Жерсінген түрлерді орналастырудың ықтимал саласы және санын кәсіпшілікпен пайдалануға рұқсат етілген мөлшерге дейін ұлғайтудың болжамды мерзімдері, күтілетін аулаулар, жерсіндіргіш аулау техникасы (аулау құралдары, мерзімдері, болжамды жиналу аудандары), жем–шөп омыртқасыздары үшін – күтілетін биомасса және оларды балықтармен жаппай пайдаланудың ықтимал мерзімдері.

      2) Интродуценттердің қасиеттері:

      Қоныстанудың биологиялық және шаруашылық мақсаттылығы.

      Қоныстануға ұсынылатын су организмдерінің биологиялық және экологиялық сипаттамалары.

      Қоныстану нысанының шаруашылық, экономикалық, кәсіпшілік (бұқаралығы, кәсіпке қолжетімділігі және тағы сол сияқты), тағамдық және басқа сипаттамалары.

      Экожүйеге болжамды әсері және оның құрамына кіруші бағалы объектілер.

      Қоныстану нысандарының аурулары мен паразитофаунасы және олардың қоныстану су айдынының фаунасы мен флорасы және аталған аумақтық халқы үшін ықтимал қауіптілігі, жерсіндіру нысандарының таза партиясын алу бойынша ұсыныстар (қарастырылмаған түрлердің қоныстанбау кепілдігі).

      3) Биотехника – жұмыс жүргізудің биотехникасы бойынша ұсынымдар, отырғызу материалын алу орны, даму сатысы, қоныстануды жүргізу мерзімі, су айдынына жыл сайын қоныстандырылатын объектілердің саны, қоныстандырудың қайталануы.

      230. БӨБН техникалық-экономикалық негіздеменің құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады және кез келген су айдынын игеру кезіндегі бастапқы кезең болып табылады. Техникалық-экономикалық бөлігі (бұдан әрі – ТЭБ) болашақ балық шаруашылығы кәсіпорнының негізгі экономикалық көрсеткіштерін көрсетеді. Технологиялық бөлім таңдалған объектілерді өсірудің биотехникасы бойынша материалдарды және негізгі өндірістік аспектілерді қамтиды.

      ТЭБ құрылымы

      1) Кіріспе.

      2) Объект туралы жалпы мәліметтер.

      3) Балық өсіру кәсіпорнының толық атауы және орналасқан жері, оның тиесілігі.

      4) Балықты өсіру технологиясын (БӨН) таңдау және негіздеу.

      5) Кәсіпорынның шамамен ұйымдастырушылық құрылымы, өткізу нарығының болуы.

      6) Белгіленген объектілерді өсірудің өндірістік процесінің схемасы және балық өсіру әдістері, өндірістік процестің әрбір буыны бойынша белгіленген объектілерді өсірудің биотехникасының қысқаша сипаттамасы, белгіленген объектілерді өсірудің қабылданған биотехникалық нормативтері және олардың негіздемесі.

      7) Пайдалану кезінде судың оңтайлы деңгейін және суды реттеу параметрлерін, тиімді балық қорғауды қамтамасыз ететін гидротехникалық жайластыру жөніндегі іс-шаралар схемасы.

      8) Әрбір түрін көрсете отырып, балық өсіру есептемелері (тауарлық балық (тонна/жыл) және отырғызу материалы (мың дана) саны бойынша кәсіпорынның қуаты; балық өнімділігі (килограмм/гектар жалпы және балық түрлері бойынша), қорек қажеттілігі (тонна/жыл) және тағы басқа.

      9) Балық шаруашылығы кәсіпорны жұмысының күнтізбелік кестесі.

      10) Жабдықтар мен инвентарьлардың тізбесі, қауіпсіздік техникасы бойынша іс–шаралар, еңбекті қажет ететін процестерді механикаландыру – балық пен түрлі жүктерді кәсіпорын ішінде және одан тысқары жерлерде тиеу, түсіру, тасымалдау, жасанды жемшөп дайындау және оларды тарату, балық шаруашылығы су айдынының су өсімдіктерімен өсіп–өнуіне қарсы күрес, балықты профилактикалық–паразиттік өңдеу.

      11) Кәсіпорынның капитал салымдары мен негізгі қорларының қажеттіліктерін есептеу, жыл сайынғы пайдалану шығыстары және олардың құрамы.

      12) Еңбек ресурстарына қажеттілікті есептеу (санаттар бойынша бөлумен; жұмысшылар, инженерлік–техникалық қызметкерлер, негізгі мамандар және тағы басқа), жоғарыда көрсетілген сыныптамаға сәйкес еңбек ресурстарына болжамды шығыстар.

      13) Алынатын өнімнің өзіндік құнын есептеу (калькуляция).

      14) Кәсіпорынды пайдалануға берудің экономикалық тиімділігін есептеу.

      15) Жобаны жүзеге асыру мерзімдерін жоспарлау (шамамен жұмыс кестесі, жобаны жүзеге асыруға арналған шығыстар сметасы және тағы басқа).

      16) Қаржыландыру көзі, инвестициялық ахуалды бағалау және ықтимал тәуекелдер.

      17) Жобаның перспективалылығын бағалау және одан әрі дамыту үшін мүмкіндіктерді айқындау.

      231. Балық өсіру–биологиялық негіздемесінің құрылымы.

      I. Су айдыны туралы жалпы мәліметтер

      1. Орналасқан жері (аудан, облыс, өлке, өңір).

      2. Су айдынының тиесілігі, салалық мақсаты, жалға алушы және оның мекен–жайы, суды пайдалану үшін негіздеме.

      3. Өңірдің физикалық–географиялық сипаттамасы (климат, топырақ және өсімдіктер, балық өсіру аймағы).

      4. Су айдынының морфометриялық деректері: жағалау сызығының жай–күйі, ауданы, ең үлкен және басым ұзындығы, ені мен тереңдігі, түбінің сипаты.

      5. Гидротехникалық құрылыстардың болуы, олардың жай–күйі, балық қорғау құрылғыларының болуы, суды толық немесе ішінара ағызу мүмкіндігі. Гидротехникалық және балық қорғау құрылыстарының, сондай–ақ су айдынына іргелес жатқан алқаптардың жоспары бар су айдынының схемасы міндетті түрде қоса беріледі.

      6. Су айдынының гидрологиялық режимі (жалпы деңгейлік режим, су алмасу, су көлемі, деңгейдің іске қосылуы (су айдынындағы су деңгейінің буланудан және суарудан өзгеруі міндетті түрде байқалады), көктемгі тасқын сулардың өту ерекшеліктері).

      II. Су айдыны мен сумен жабдықтау көзінің гидрохимиялық сипаттамасы

      Судың химиялық құрамы (газ режимі, ортаның белсенді реакциясы, тұздық құрам).

      ІІІ. Су айдынының биологиялық өнімділігін бағалау

      1) Су өсімдіктері.

      2) Фитопланктон.

      3) Зоопланктон.

      4) Бентос.

      IV. Ихтиофаунаның сипаттамасы

      1) Аборигендік ихтиофаунаның құрамы.

      2) Ихтиоценоздың жай-күйі (саны, қоғамдастық құрылымы, популяцияның жас құрылымы, өсу қарқыны, өсімін молайту).

      3) Су айдыны мен сумен жабдықтау көзінің ихтиопатологиялық жай–күйі.

      4) Жалпы балық өнiмдiлiгi, оның iшiнде балықтың бағалы түрлерiнiң балық өнiмдiлiгi.

      V. Су айдыны мен су жинаудың экологиялық жағдайын бағалау.

      1) Балық шаруашылығы су айдынының аймағында антропогендік әсердің нақты көздері (өнеркәсіптік кәсіпорындар, ауыл шаруашылығы объектілері, энергетика, көлік, халықты орналастыру ерекшеліктері және тағы басқа) туралы ақпарат.

      2) Су жинау бассейніндегі шектес ортаның ластану деңгейі (атмосфераның, топырақтың, ормандардың жай–күйі және тағы басқа).

      3) Аулауды экологиялық–токсикологиялық бағалау және сертификаттау.

      VI. Балық шаруашылығында пайдалану үшін су айдынының жарамдылығын бағалау

      1) Су айдынын пайдалану әдісін және белгіленген балық түрлерін өсірудің қабылданған әдісін таңдау және негіздеу.

      2) Су айдынының санатына байланысты нақты технологияны пайдалану мүмкіндігін бағалау.

      VII. Балық өсірудің биотехникасы

      1) Балықты немесе балық отырғызу материалын тауарлық өсірудің биотехникасы бойынша ұсынымдар.

      2) Интеграцияланған технологияны қолдану бойынша ұсынымдар.

      VIІI. Балық өсіру іс–шаралары

      1) Отырғызу материалы (жеке немесе сатып алу орны).

      2) Су айдынының тұнбалануының және су өсiмдiктерiнiң өсуiне қарсы күрес.

      3) Балықты профилактикалық және антипаразиттерге қарсы өңдеу.

      4) Жоспарланған балық өнімділігі, центнер/гектар:

      – бір түрін өсіру;

      – бірнеше түрін өсіру;

      – интеграцияланған технология кезінде.

      232. Балық өсірудің биологиялық негіздемесін құрастыру.

      Барлық ІІІ бөлімнің көрсеткіштерін анықтағаннан кейін су айдындарын балық өсіру немесе балық аулау мақсатында пайдалану үшін су объектісінің балық шаруашылықтық әлеуетін игеру үшін мынадай параметрлерді әзірлей отырып, БӨБН құрастырылады:

      1) балық және басқа да су жануарларын өсірудің егжей–тегжейлі технологиялық схемасын әзірлеу (инкубациядан тауарлық өнім алуға дейін);

      2) балықтың және басқа да су жануарларының ұсынылатын түрлерін өсіру нормативтерін әзірлеу;

      3) балықтардың және басқа да су жануарларының ауруларының алдын алу және емдеу бойынша ұсыныстар әзірлеу;

      4) балықтар мен басқа да су жануарларына арналған жемдердің құрамдарын және қоректік режимін әзірлеу;

      5) балық және басқа да су жануарларын өсіру үшін балық өсірудің басқа параметрлерін әзірлеу.

      Балық шаруашылығын өзен арнасынан тыс жерде, өзеннен бұру жолымен, жерүсті немесе артезиан суларында ұйымдастырған жағдайда БӨБН судың физика–химиялық көрсеткіштері негізінде жасалады.

О внесении изменения в приказ Министра окружающей среды и водных ресурсов Республики Казахстан от 4 апреля 2014 года № 104-Ө "Об утверждении Правил подготовки биологического обоснования на пользование животным миром"

Приказ Министра экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан от 18 октября 2022 года № 662. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 20 октября 2022 года № 30245

      ПРИКАЗЫВАЮ:

      1. Внести в приказ Министра окружающей среды и водных ресурсов Республики Казахстан от 4 апреля 2014 года № 104-Ө "Об утверждении Правил подготовки биологического обоснования на пользование животным миром" (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов за № 9307) следующее изменение:

      Правила подготовки биологического обоснования на пользование животным миром, утвержденные указанным приказом, изложить в новой редакции согласно приложению к настоящему приказу.

      2. Комитету рыбного хозяйства Министерства экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан в установленном законодательством порядке обеспечить:

      1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;

      2) размещение настоящего приказа на интернет-ресурсе Министерства экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан после его официального опубликования;

      3) в течение десяти рабочих дней после государственной регистрации настоящего приказа представление в Департамент юридической службы Министерства экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан сведений об исполнении мероприятий, предусмотренных подпунктами 1) и 2) настоящего пункта.

      3. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на курирующего вице-министра экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан.

      4. Настоящий приказ вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования.

      Министр экологии, геологии
и природных ресурсов
Республики Казахстан
С. Брекешев

  Приложение к приказу
Министр экологии, геологии
и природных ресурсов
Республики Казахстан
от 18 октября 2022 года № 662
  Утверждены приказом
Министерства окружающей среды
и водных ресурсов
Республики Казахстан
от 4 апреля 2014 года № 104-Ө

Правила подготовки биологического обоснования на пользование животным миром

Глава 1. Общие положения

      1. Настоящие Правила подготовки биологического обоснования на пользование животным миром (далее – Правила) разработаны в соответствии с подпунктом 11) пункта 1 статьи 9 Закона Республики Казахстан "Об охране, воспроизводстве и использовании животного мира" и определяют порядок подготовки биологического обоснования на пользование животным миром (далее – биологическое обоснование).

      2. В настоящих Правилах используются следующие основные понятия:

      1) аборигенные виды – виды, исторически присутствующие в данном регионе;

      2) ячея – многократно повторяющийся элемент сетного полотна, в виде многоугольника, образованный нитями;

      3) улов – величина годовой добычи в единицах измерений;

      4) контрольный лов – лов рыбных ресурсов и других водных животных в целях контроля за состоянием ихтиофауны, определения эффективности воспроизводства рыбных ресурсов и других водных животных, урожайности молоди, рыбопродуктивности водоемов;

      5) рыболовство – лов рыбных ресурсов и других водных животных;

      6) рыболов – физическое лицо, получившее право на любительское (спортивное) рыболовство в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан;

      7) рыбопродуктивность – количество (биомасса) рыбы на единицу площади рыболовных угодий, которая на протяжении неопределенно долгого времени может обитать в рыболовных угодьях, использовать кормовые ресурсы и обеспечивать их естественное воспроизводство;

      8) рыбоводно-биологическое обоснование – комплекс научно обоснованных рекомендаций, разработанных научными организациями в области охраны, воспроизводства и использования животного мира в результате проведенных исследований и изучения имеющихся научных данных, апробированных технологий и других мероприятий по оценке состояния и потенциала естественных и приспособленных водоемов для нужд аквакультуры, иных способов по искусственному выращиванию рыб и других водных животных, включающих комплексную оценку водоемов, особенности биологии видов, технологии выращивания, ветеринарно-санитарные требования, рецептуры кормов и режима кормления, повышения потенциала естественной кормовой базы, а также организацию воспроизводства и зарыбления;

      9) рыбопосадочный материал – личинки, молодь, сеголетки и другие возрастные группы рыб, предназначенные для зарыбления водоемов;

      10) рыбные ресурсы и другие водные животные – общая совокупность всех животных, обитающих в водной среде, в том числе водные биологические ресурсы, за исключением растений;

      11) бассейновый принцип государственного управления рыбными ресурсами и другими водными животными (далее – бассейновый принцип) – единая система управления рыбными ресурсами и другими водными животными в рыбохозяйственных водоемах и (или) участках с учетом особенностей воспроизводства и миграции рыбных ресурсов и других водных животных, применяемая уполномоченным органом в области охраны, воспроизводства и использования животного мира независимо от административно-территориального деления;

      12) мониторинг рыбных ресурсов – система наблюдений, оценки и прогноза состояния популяций рыб и их кормовой базы, с целью регулирования, предупреждения и устранения последствий негативных процессов;

      13) рыбохозяйственный объект – водные объекты, используемые для целей рыбоводства и рыболовства;

      14) виды рыболовства – разделение процесса рыбного лова по хозяйственно-правовому статусу субъекта добычи (промысловый, любительский (спортивный), научно-исследовательский, контрольный, мелиоративный, воспроизводственный, экспериментальный);

      15) рыбохозяйственные водоемы и (или) участки – водоемы либо их части (реки и приравненные к ним каналы, озера, водно-болотные угодья, водохранилища, пруды и другие внутренние водоемы, территориальные воды), а также морские воды, которые используются или могут быть использованы для лова, разведения и выращивания рыбных ресурсов и других водных животных либо имеют значение для воспроизводства их запасов;

      16) остаточная биомасса кормовых гидробионтов для рыб – неиспользованная ихтиофауной биомасса кормовых гидробионтов после выедания их рыбой;

      17) абсолютная численность рыб – суммарная численность рыб в водоеме, определенная тем или иным методом;

      18) возраст рыб - число полных лет жизни обозначается арабской цифрой, возраст сеголетка обозначается 0+;

      19) среда обитания рыбы – природная водная среда (водный объект), в которой рыба обитает в состоянии естественной свободы;

      20) биологическое обоснование – научно обоснованное заключение на пользование животным миром, определение допустимого объема изъятия объектов животного мира, а также на деятельность, способную повлиять на объекты животного мира и среду их обитания;

      21) научно-исследовательский лов – лов рыбных ресурсов и других водных животных с целью проведения научных исследований в области охраны, воспроизводства и использования животного мира;

      22) учет – часть управления объектами для фиксации их состояния и параметров, сборе и накоплении сведений в учетных ведомостях (таблицах): бухгалтерских, бюджетных, оперативно-мониторинговых, итогово-кадастровых, статистических;

      23) общий запас – общая численность (биомасса) особей в данном запасе;

      24) мониторинг животного мира – система наблюдений, оценки и прогноза состояния и динамики объектов животного мира в целях государственного управления в области охраны, воспроизводства и использования животного мира и сохранения биологического разнообразия;

      25) уполномоченный государственный орган в области охраны, воспроизводства и использования животного мира – центральный исполнительный орган, осуществляющий руководство в области охраны, воспроизводства и использования животного мира, а также в пределах своих полномочий межотраслевую координацию;

      26) средний возраст половозрелости – возраст, при котором не менее 50% особей достигают половой зрелости;

      27) кадастр (реестр) – систематизированный, официально составленный на основе мониторинга свод основных сведений о ресурсах государства и содержит данные об их местоположении, величине, качестве, оценке, доходности;

      28) промысловое рыболовство – комплексный процесс, обеспечивающий изъятие рыбных ресурсов и других водных животных из среды их обитания орудиями лова, позволяющими производить одновременно лов большого количества рыбных ресурсов и других водных животных;

      29) промысловое усилие – объем производственных операций, непосредственно направленных на добычу рыбных ресурсов и других водных животных, включающий в том числе допустимое количество орудий и технических средств лова, плавучих средств, рыбаков на закрепленных рыбохозяйственных водоемах и (или) участках для ведения промыслового рыболовства;

      30) промысловый запас – популяция или устойчивая во времени пространственно обособленная ее часть, имеющая самостоятельное промысловое значение;

      31) промысловая мера – минимальный размер водного биологического объекта, допустимый к вылову. Промысловая мера на рыбу определяется измерением расстояния от вершины рыла до основания средних лучей хвостового плавника. Определяется как средняя величина длины тела рыб возрастной группы при которой происходит созревание более 50% самок;

      32) прилов – часть улова, состоящая из особей видов рыб и других водных животных, не указанных в разрешениях, и (или) рыб ниже установленных промысловых размеров;

      33) единица запаса – пространственно-обоснованная часть общего запаса данного вида рыб в данном водоеме, имеющая самостоятельное значение как объект промыслового использования;

      34) егерь – специально уполномоченное лицо егерской службы, осуществляющее охрану животного мира на закрепленных охотничьих угодьях и рыбохозяйственных водоемах и (или) участках;

      35) егерская служба – структурное подразделение субъектов охотничьего и рыбного хозяйств, осуществляющее функции охраны животного мира на закрепленных охотничьих угодьях и рыбохозяйственных водоемах и (или) участках;

      36) реестр – перечень, опись каких-либо объектов, (в том числе регистр имущества);

      37) сервитут – право ограниченного целевого пользования чужим земельным участком и водным объектом, в том числе закрепленным рыбохозяйственным водоемом и (или) участком для нужд охотничьего и рыбного хозяйств;

      38) зарыбление водоемов – выпуск рыбопосадочного материала и рыбы в водоемы и (или) участки с целью создания самовоспроизводящихся популяций, сохранения ценных, редких и находящихся под угрозой исчезновения видов рыб и (или) получения товарной продукции;

      39) приемная емкость водоема – возможность экосистемы водоема обеспечить виду-вселенцу выживание и формирование самовоспроизводящейся популяции (или выживание особей на отдельных этапах развития), а также промысловую ее численность и достаточную величину ареала. Приемная емкость водоема определяется объемом биотопа с благоприятными для вселяемого вида физико-химической средой, резервами корма, а также структурой и уровнем организации сообщества;

      40) водные биологические ресурсы - это рыбы, моллюски, ракообразные, млекопитающие и другие виды водных животных и растений, обитающие в территориальных водах, рыболовной зоне и общем водном пространстве;

      41) мониторинг водных объектов включает наблюдения за показателями состояния объектов: гидрологических, гидрогеологических, гидрогеохимических, санитарно-химических, микробиологических, паразитологических, радиологических и токсикологических;

      42) морфометрические показатели водных объектов – числовые характеристики форм рельефа: линейные, площадные, объемные (глубина, средняя глубина, характер береговой линии и другие);

      43) бассейн водного объекта – территория, включающая водосборные площади гидравлически связанных водоемов и водотоков;

      44) нерестовый запас – численность (биомасса) половозрелых особей в данном запасе;

      45) генерация – совокупность особей рыб рожденных в один нерестовый период;

      46) хозяйственный мониторинг – непрерывное наблюдение за экономическими объектами, анализ их деятельности как составная часть управления, включающего мониторинг, кадастр, прогноз, организацию, мотивацию, контроль;

      47) предельный допустимый улов (далее – ПДУ) – научно-обоснованная величина годового вылова, полученная с учетом биологии, состояния и целей эксплуатации данного запаса;

      48) Концепция МSY – это концепция управления запасом, согласно которой основной задачей при промысловой эксплуатации популяций диких гидробионтов служит максимизация среднемноголетнего улова;

      49) LC50 – длина рыбы, при которой 50 процентов рыб в популяции изымается промыслом.

      LM50 – длина, при которой 50 процентов рыб в популяции достигают половой зрелости.

      3. Подготовка биологического обоснования осуществляется в следующих целях:

      1) отнесения видов животных к категориям и перевода их из одной категории животного мира в другую;

      2) определения предельно допустимого объема изъятия рыб и других объектов животного мира;

      3) регулирования численности животного мира;

      4) интродукции, реинтродукции и гибридизации животного мира;

      5) введения ограничений и запретов на пользование объектами животного мира, их частей и дериватов, установлении мест и сроков их пользования;

      6) определения влияния хозяйственной и иной деятельности на животных и среду их обитания;

      7) аквакультуры или товарного рыбоводства;

      8) отнесения рыбохозяйственных водоемов и (или) участков к особо ценным и установления их границ;

      9) осуществления рыбохозяйственной мелиорации на рыбохозяйственном водоеме и (или) участке;

      10) ежегодной корректировки данных промыслового запаса рыбных ресурсов и других водных животных на рыбохозяйственном водоеме и (или) участке;

      11) акклиматизации рыбных ресурсов и других водных животных;

      12) воспроизводства видов животных, за исключением рыбных ресурсов и других водных животных.

      4. Определение предельно допустимого объема изъятия рыбных ресурсов и других водных животных осуществляется согласно настоящих Правил.

Глава 2. Подготовка биологического обоснования

      5. Биологическое обоснование подготавливается в течение года, на основании материалов учета численности животных за предыдущий год, мониторинга объектов животного мира, среды их обитания и научных исследований.

      Подготовка биологического обоснования для рыбных ресурсов и других водных животных по водоемам международного и республиканского значения осуществляется соответствующими юридическими и физическими лицами, аккредитованными как субъекты научной и (или) научно–технической деятельности и имеющими аттестат аккредитации с соответствующей областью аккредитации (по исследуемым параметрам и объектам), выданный уполномоченным органом.

      Подготовка биологического обоснования для рыбных ресурсов и других водных животных по водоемам местного значения осуществляется юридическими и физическими лицами, аккредитованными как субъекты научной и (или) научно–технической деятельности.

      При этом, для определения объемов предельно-допустимых уловов (ПДУ) на водоемах местного значения, площадью не превышающих 500 (пятьсот) гектар, может быть применен метод экспертной оценки промыслового запаса и предельно–допустимых объемов изъятия.

      Метод экспертной оценки предусматривает использование имеющихся сведений по гидрологии, гидрохимии, кормовой базе, ихтиологии, данных мониторинга территориальных подразделений уполномоченного органа и субъектов рыбного хозяйства, а также фондовых и литературных данных научных организаций осуществляющих подготовку биологического обоснования. При этом, экспедиционный выезд на водоем с целью отбора проб и проведения замеров, не обязателен.

      6. В биологическом обосновании указываются следующие сведения:

      1) для объектов животного мира обоснование величины предполагаемого изъятия (предельный допустимый объем изъятия) и прогноз его влияния на состояние объектов животного мира (воздействия), наличие нормативов устойчивого состояния популяции животных, ограничений промысла;

      2) при подготовке биологического обоснования по объектам животного мира (кроме рыб и других водных животных) отражаются:

      – наименование объектов и их категории;

      – ареал, динамика численности, методики сбора материала, способы учета, площадь, охваченная учетом и расчеты по видам, данные по численности за ряд лет;

      – территория (акватория) с описанием границ предполагаемого участка изъятия, характеристикой рельефа, растительного покрова, гидрологического режима, климата;

      – состояние объектов с указанием казахского, русского и латинского названия, средняя продуктивность и способность к естественному воспроизводству, для копытных и крупных хищных животных половозрастной состав популяции;

      3) при подготовке биологического обоснования по рыбным ресурсам и другим водным животным отражаются:

      – водный объект, водоем и (или) участок в пределах которой предполагается осуществление деятельности;

      – основные особенности биологии, обоснование выбора станций с картой–схемой, ареал, динамика численности, методики сбора материала, способы учета, площадь, охваченная учетом и расчеты по видам рыб, данные по их численности за период, равный продолжительности эксплуатации промыслового запаса одного поколения (генерация) рыб, но не менее 5 (пяти) лет;

      – территория (акватория) с описанием границ предполагаемого участка изъятия, информация о состоянии среды обитания (гидрологическая, гидрохимическая, гидробиологическая характеристики водоема, состояние индикаторов устойчивого развития и возможности использования для целей аквакультуры);

      – о состоянии рыбных ресурсов и других водных животных с указанием казахского, русского и латинского названия, средняя продуктивность и способность к естественному воспроизводству, происхождение и промысловый запас;

      4) рекомендации по проведению мелиоративных работ, оптимальному режиму рыболовства, ограничениям и запретам на пользование животным миром.

      Биологическое обоснование содержит диаграммы, таблицы, карты–схемы, видео–, фотоматериалы и другое.

      7. При подготовке биологического обоснования в зависимости от категории животного мира, помимо сведений, указанных в пункте 6 настоящих Правил приводятся следующие дополнительные сведения:

      1) редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных – многолетние данные по численности, степень изученности, распространение;

      2) виды животных, являющиеся объектами охоты – информация об охотничьих угодьях (категория охотничьего хозяйства, вид особо охраняемой природной территории, резервный фонд охотничьих угодий), хозяйственное значение объекта животного мира, вид пользования (в промысловых, спортивно–любительских, коллекционных и научных целях) и емкость охотничьих угодий (кормовые, гнездовые, защитные факторы);

      3) для рыбных ресурсов и других водных животных являющиеся объектами рыболовства – информация о рыбохозяйственных водоемах и (или) участках (вид особо охраняемой природной территории, резервный фонд рыбохозяйственных водоемов и (или) участков, хозяйственное значение объекта животного мира, вид пользования (в промысловых, спортивно–любительских, коллекционных, научных и иных целях) и рыбопродуктивность водоемов и (или) участков;

      4) виды животных, используемые в иных хозяйственных целях, кроме охоты и рыболовства – хозяйственное значение объекта животного мира и наличие лимитирующего фактора популяции;

      5) виды животных, численность которых подлежит регулированию в целях охраны здоровья населения, предохранения от заболеваний сельскохозяйственных и других домашних животных, предотвращения ущерба окружающей среде, предупреждения опасности нанесения существенного ущерба сельскохозяйственной деятельности, рыбному хозяйству – хозяйственное значение объекта животного мира, степень возможного нанесения ущерба, нанесенный ущерб.

      8. При подготовке биологического обоснования на пользование животным миром являющимися объектами охоты и рыболовства используется метод прогнозирования прироста популяции для определения предельно допустимого объема изъятия животных. В последующем, в каждом хозяйстве необходима корректировка объема добычи животных с поправкой на данные предпромыслового учета, мониторинга среды их обитания, оптимального объема изъятия, климатических и социальных факторов.

      Итоги ежегодного мониторинга и учета объектов животного мира, в рамках подготавливаемых биологических обоснований рассматриваются с участием республиканских ассоциаций общественных объединений охотников и субъектов охотничьего хозяйства.

      9. Расчет предельно допустимого объема изъятия животных производится для пользователя животным миром в отдельности, на основе существующих нормативов изъятия, объективных многолетних данных изучения тенденции динамики популяции и изменения среды обитания, с учетом возможного ущерба биологическому разнообразию.

      10. При подготовке биологического обоснования на аквакультуру, интродукцию, реинтродукцию и гибридизацию животных, указываются следующие сведения:

      1) о прошлом и современном ареале вида, возможных взаимоотношениях с другими обитающими на территории видами;

      2) прогноз взаимных влияний с интродукцируемым видом, рыбных ресурсов и других водных животных, рекомендации по биотехнике проведения работы, место получения посадочного материала, стадия развития, биологическая и хозяйственная целесообразность вселения, расчет по строительству предприятия и его содержание (экономическая), характеристики водных организмов предлагаемых для вселения (биологическая, экологическая), сроки проведения вселения, хозяйственная, экономическая, промысловая, пищевая и другие характеристики интродукционного объекта, предполагаемое влияние на экосистемы и входящие в ее состав ценные объекты;

      3) болезни объектов вселения и их возможная опасность для фауны и флоры заселяемого водоема и населения данного района, рекомендации по отбору чистой партии объектов вселения, гарантии от вселения непредусмотренных видов;

      4) оценка воздействия на биоценозы в районе планируемой деятельности, природоохранный статус территории.

      11. При определении влияния хозяйственной и иной деятельности на объекты животного мира и среду их обитания приводятся также сведения о предполагаемом характере и степени изменения среды обитания, о сроках воздействия на среду обитания, предлагаемых компенсационных мерах для снижения негативных влияний, экспертная оценка влияния на различные виды и систематические группы видов.

      12. Порядок учета численности и расчета предельно допустимого улова рыбных ресурсов и других водных животных (далее – Порядок учета) применяется при подготовке биологического обоснования по определению предельно допустимого объема изъятия рыбных ресурсов и других водных животных.

      13. Учет рыбных ресурсов и других водных животных проводится на всех водоемах, с отражением их особенностей. Учетные съемки следует проводить активными орудиями лова (исследовательские и промысловые закидные невода и тралы), а при невозможности – ставными и сплавными сетями. На реках, в которых обитают проходные виды рыб (осетровые, растительноядные, жерех), совершающие массовые нерестовые миграции (Жайык, Сырдария, Иле), исследования проводятся закидными неводами и сплавными сетями, в прочих реках – ставными и сплавными сетями. В Каспийском море исследования проводятся научно–исследовательскими тралами. В крупных водоемах результаты исследований представляются по рыбопромысловым или географическим районам, в малых и средних – в целом по водоему.

      В водоемах республиканского и международного значения, для проверки достоверности результатов определения численности рыб, оценку численности необходимо проводить двумя методами – основным и вспомогательным.

      14. Достоверность полученных результатов определяется репрезентативностью собранного материала. В самом общем случае, материал считается репрезентативным, если площадь учетной съемки составляет не менее 0,05-0,1% от площади водоема, количество подвергнутых биологическому анализу особей рыб от 10 до 25 экземпляров на каждую возрастную (размерную) группу (за исключением рыб старшего возраста, выбывающих из промысла и категории редких и находящихся под угрозой исчезновения видов рыб). В этом случае, ошибка не превысит принятой в биологических исследованиях величины в 20%. Статистическая обработка материалов проводится по общепризнанным пособиям.

      15. В отчете отражаются географические и морфологические сведения о водоеме (географические координаты, длина, ширина, площадь, изрезанность берегов, степень зарастаемости, глубины и другие сведения). Для крупных водоемов все данные приводятся как в целом, так и по отдельным частям. При планировании исследований, составляется сетка станций с ее обоснованием, все станции должны иметь географические координаты.

      16. Для учета рыбных ресурсов и других водных животных, а также для прогноза будущих уловов собираются и анализируются прямые (численность и биологические показатели рыб) и косвенные данные (гидрометеорологические условия, гидрохимические, гидробиологические, их тиопатологические параметры, сроки и условия нереста, урожайность молоди рыб).

      17. Расчет предельно допустимого объема изъятия животных производится для пользователя животным миром в отдельности, на основе учета численности животных, объективных многолетних данных изучения тенденции динамики популяции и изменения среды обитания, с учетом возможного ущерба биологическому разнообразию.

      При расчете предельно допустимого объема изъятия объектов животного мира для популяций (видов) рыб, состояние запасов которых оценивается как критическое, используются граничные ориентиры запаса по биологическим показателям рыб и применяются пониженные коэффициенты изьятия запаса, составляющие 0,5 % от общей смертности.

      18. Одним из них важнейшими для прогнозных исследований являются показатели уровня воды, для рек также объем стока. Анализ динамики уровня воды в водоеме за текущий и ряд предыдущих лет позволяет прогнозировать тенденции его изменения и влияние на состояние рыбных ресурсов водоема. Ход уровня воды в весенний период позволяет оценить условия и эффективность нереста рыб. Гидрологические параметры представляются в виде таблиц или графиков.

      19. Важными при ресурсных исследованиях являются гидрохимические показатели. Они позволяют оценить качество водной среды для гидробионтов, тенденции его улучшения или ухудшения, предпочтительные места обитания для рыб в разных участках водоема, выявить заморные явления, оценить степень деградации водной среды под воздействием загрязнения.

      20. Отбор проб на гидрохимический анализ производится по общепринятым методикам на всех станциях исследований. Пробы отбираются из поверхностного и придонного слоя воды (при помощи пробоотборной системы и батометра).

      21. При отборе проб измеряется температура воды – у поверхности термометром в родниковой оправе, на глубине термометром в батометре. Также проводятся визуальные наблюдения характеристик воды (регистрация нефтяной пленки на воде, скоплений отмерших водорослей, повышенной взмученности и вспененности воды, и других показателей).

      22. Определение содержания растворенного в воде кислорода производится на месте кислородомером, водородного показателя – рН–метром.

      Пробы воды доставляются в лабораторию для последующего анализа на содержание:

      – основных ионов (кальций, магний, калий–натрий, гидрокарбонаты, хлориды, сульфаты) и других показателей;

      – биогенов (аммонийный азот, нитраты, нитриты, фосфаты).

      23. Определение группы воды по жесткости проводится по соответствующим методикам. Соответствие результатов анализов рыбохозяйственным предельно-допустимой концентрации (далее – ПДК) проводится по общепринятому стандарту. Результаты представляются в виде таблицы (таблица 1). Результаты должны представляться как в целом по водоему, так и по отдельным его частям. При многолетних исследованиях, предоставляется таблица, где представлены данные за ряд лет. Проводится сравнительный анализ. В случае наличия, приводятся сведения о загрязнении водоемов по следующим основным компонентам – тяжелые металлы, нефтепродукты, пестициды.

Таблица 1. Результаты гидрохимических исследований

Дата

Станция или створ

рН (водородный показатель)

Растворенные газы, миллиграмм/ дециметр3

Биогенные соединения, миллиграмм/ дециметр3

Органическое вещество, миллиграмм/ дециметр3

Минерализация воды, миллиграмм/ дециметр3

      24. Кормовая база рыб состоит из фитопланктона, зоопланктона, зообентоса, нектобентоса, перифитона. При этом, важнейшими элементами питания рыб являются зоопланктон и зообентос, состояние сообществ которых и изучается в прогнозных исследованиях. В отдельных водоемах, значительное место в питании рыб занимает нектобентос. В таких водоемах изучается и нектобентос.

      25. Количественные пробы зоопланктона и зообентоса отбираются в соответствии с общепринятыми методиками в данной области. Гидробиологические пробы отбираются из двух биотопов: прибрежного (литораль) и удаленного от берегов (пелагиаль, бенталь).

      26. Пробы зоопланктона отбираются сетью Джеди вертикальным протягиванием от дна до поверхности. Консервированные пробы зоопланктона доставляются в лабораторию для последующего изучения следующих параметров:

      видовой состав;

      общая численность сообщества;

      общая биомасса;

      состав доминантов (доминирующих групп и видов);

      численность основных групп и видов;

      биомасса основных групп и видов;

      количественное и качественное распределение по зонам.

      27. Пробы макрозообентоса отбираются дночерпателем площадью раскрытия 0,025 метров2. Консервированные пробы доставляются в лабораторию для последующего изучения следующих параметров:

      видовой состав;

      общая численность сообщества;

      общая биомасса;

      состав доминантов (доминирующих групп и видов);

      численность основных групп и видов;

      биомасса основных групп и видов;

      количественное и качественное распределение по зонам.

      28. Пробы нектобентоса отбираются ихтиопланктонной конусной сетью или бимтралом. Консервированные пробы доставляются в лабораторию для последующего изучения следующих параметров:

      видовой состав;

      общая численность сообщества;

      общая биомасса;

      состав доминантов (доминирующих групп и видов);

      численность основных групп и видов;

      биомасса основных групп и видов;

      количественное и качественное распределение по зонам.

      29. В отчете приводится видовой состав планктона и зообентоса – кормовой базы рыб водоемов, с оценкой качественных изменений (динамика видового состава, смена доминантов) (таблица 2).

Таблица 2. Таксономический состав и частота встречаемости зоопланктона

Таксон

Частота встречаемости, %

2016

2017

2018

2019

2020

Rotifera












Cladocera












Copepoda






      30. Количественные показатели (численность, биомасса) приводятся сначала по каждой станции отдельно (таблица 3), а затем в целом по водоему (таблица 4).

Таблица 3. Значения численности и биомассы зоопланктона (зообентоса) по станциям

Группы зоопланктеров

Станция 1

Станция 2

Станция 3

Станция 4

численность, тысяча экземпляров/ метр3

биомасса, миллиграмм/ метр3

численность, тысяча экземпляров/ метр3

биомасса, миллиграмм/ метр3

численность, тысяча экземпляров/ метр3

биомасса, миллиграмм/ метр3

численность, тысяча экземпляров/ метр3

биомасса, миллиграмм/ метр3

Rotifera









Copepoda









Cladocera









Всего









Таблица 4. Характеристика сообщества кормовых для рыб организмов (отдельно для планктона и бентоса)

Основные группы

Численность, тысяча экземпляр/метр3; тысяча экземпляр/метр2

Биомасса, миллиграмм/метр3; миллиграмм/метр2







Всего:



      31. При неоднократных наблюдениях на водоеме приводится сравнительный анализ кормовой базы рыб за ряд лет. Приводятся основные индексы экологического состояния – Шеннона–Уивера, сапробности. Данные по питанию рыб – по одному промысловому виду рыб (планктофагов, бентофагов, хищников). Анализ обеспеченности рыб кормовыми объектами в водоеме. При исследовании питания рыб рассматриваются следующие основные параметры: cпектр питания – видовой состав съеденной пищи, доминанты – избирательность или излюбленные обьекты питания (в %), значимость всех остальных компонентов питания (в %), частота встречаемости компонентов (f, %), индекс наполнения кишечников рыб – отношение веса съеденного корма к весу рыбы (q).

      32. По результатам исследований осуществляется оценка накормленности рыб, общего состояния кормовой базы, остаточной биомассы по отдельным компонентам и разрабатываются предложения по увеличению кормовой базы путем вселения новых для водоема гидробионтов (таблица 5).

Таблица 5. Рекомендации по кормовой базе водоемов

Водоем

Кормность по зоопланктону

Кормность по бентосу

Экологическое состояние по гидробионтам

Необходимость в акклиматизации кормовых беспозвоночных

Необходимость в зарыблении

Предложения по орудиям лова рыб


средняя

средняя

умеренное загрязнение

monodacna colorata

карп, растительноядные виды рыб

применение специальной оснастки закидных неводов с дельевой завесой под нижней подборой сети

      33. Большую опасность для ихтиоценозов представляют вспышки заболеваний рыб (эпизоотии). Они могут значительно подорвать запасы в водоеме того или иного вида рыб, нанести урон рыбному хозяйству. Поэтому в процессе ресурсных исследований необходимо постоянно отслеживать эпизоотическое состояние водоема. Особенно опасны описторхоз, диграммоз, лигулез, дерматофибросаркома судака. Все проявления заболеваний или инвазий должны фиксироваться в журнале биоанализа, затем данные анализируются на предмет: находится ли заболеваемость или инвазированность на фоновом уровне, либо выше фона. Оценивается возможность возникновения эпизоотий и возможные меры по ее предотвращению (таблица 6).

Таблица 6. Состояние заболеваемости рыб в водоеме (%)

Заболевание

Вид рыбы

Вид 1

Вид 2

Вид 3





Количество экземпляров




      34. Сбор ихтиологического материала проводится по общепризнанным в ихтиологии методикам. Сбор материала осуществляется из промысловых (неводных, сетных, траловых), научно-исследовательских (сетных, неводных, траловых) уловов. При отборе проб из промысловых уловов фиксируются параметры невода, площадь тони, результативность улова, видовой, размерный и весовой состав рыбы. Опытные сетные порядки выставляются в намеченных участках водоемов. В водохранилищах применяются ставные сети и закидные невода, в реках – ставные и сплавные сети, закидные невода. Уловы на месте сортируются по видам, просчитываются, взвешиваются.

      35. Во время ихтиологических исследований определяются следующие характеристики:

      видовой состав рыб и его распределение в районе работ;

      биологические показатели рыб (общая масса; вес без внутренностей; длина от основания головы до конца чешуйного покрытия (промысловая длина);

      наличие ценных промысловых и редких видов рыб, их соотношение в улове;

      размерная структура уловов;

      относительная численность;

      возрастной состав уловов;

      половой состав уловов и стадия половозрелости;

      наполнение кишечника (в баллах) для мирных рыб, состав пищевого комка – у хищников;

      абсолютная индивидуальная плодовитость;

      общая и естественная смертность;

      общее санитарное состояние рыбы (наличие язв, некрозов, внешних повреждений).

      36. При проведении ресурсных исследований определение численности молоди (личинки, сеголетки и другие возрастные группы) является обязательным, поскольку по численности молоди определяется состояние численности родительского стада, на момент исследований.

      37. Наблюдения в реках за скатом во весь период покатной миграции молоди проводятся, при наличии массового ската личинок рыб в основной водоем (Жайык, Иле, Сырдария) (таблица 7). Сбор материала производится бимтралом и икорными сетками, личинки и молодь рыб просчитываются, проба фиксируется и доставляется в лабораторию для определения видовой принадлежности.

Таблица 7. Динамика покатной миграции молоди рыб, экземпляр/метр3

Видовой состав рыб

май

июнь

июль

Всего, экземпляр

Видовое соотношение, в %













Всего, экземпляр






      38. В других водоемах международного и республиканского значения отбор проб молоди проводится на ее активной стадии. Обловы молоди рыб осуществляются на каждой станции по всем характерным биотопам. Отбор проб молоди проводится в летний период с помощью мальковой волокуши из безузловой дели ячеей 3 миллиметра, либо бимтрала. Изучение молоди рыб осуществляется по следующим параметрам:

      видовой состав, число видов;

      этап развития;

      общая численность молоди по видам;

      размерные и весовые показатели молоди;

      распределение ранней молоди рыб;

      определение основных параметров (глубина) и площади облавливаемых биотопов;

      краткая характеристика облавливаемых биотопов (растительность, характер дна и грунта).

      39. Все данные фиксируются (таблица 8). Для водоемов местного значения оценка урожайности молоди рыб необязательна.

Таблица 8. Динамика урожайности молоди рыб, экземпляр/метр3

Годы

Виды рыб




































      40. При определении видового перечня рыб отражается весь состав ихтиофауны, включая их статус (таблица 9).

Таблица 9. Описание видового состава ихтиофауны

Название вида

Статус вида

латинское

казахское

русское

(промысловый, непромысловый, редкий, исчезающий)

аборигенный, интрцированный







      41. Для трансграничных водотоков представляются данные об аборигенной и чужеродной ихтиофауне и анализ влияния чужеродных видов на ихтиоценозы.

      42. Данные по улову на усилие представляются на крупных водоемах по районам водоема по материалам промысловых и научно–исследовательских ловов, на малых и средних водоемах – в целом по водоему (таблицы 10, 11).

Таблица 10. Количественное соотношение рыб в различных орудиях лова

Дата

Место

Характеристика орудий лова

Вид 1

Вид 2

Вид 3

Вид 4

Вид 5

Вид 6

Итого

%

%

%

%

%

%

экземпляр

%












Таблица 11. Весовое соотношение рыб в различных орудиях лова

Дата

Место

Характеристика орудий лова

Вид 1

Вид 2

Вид 3

Вид 4

Вид 5

Вид 6

Итого











      43. Для объективной оценки результативности лова по данным (таблицы 10, 11) требуется проведение значительного количества ловов в каждом районе водоема. В противном случае вероятно влияние различных случайных факторов. Один сверхрезультативный улов (например, на путях миграции рыбы), способен спутать и ввести в заблуждение относительно рыбопродуктивности участка. Поэтому более надежным представляется анализ состояния рыбных запасов (популяций рыб) по консервативным показателям – биологическим показателям рыб. Важнейшим из них является темп роста рыб.

      44. Сбор данных для определения структуры популяций промысловых видов рыб производится из разных рыбопромысловых районов водоема. Материалы представляются отдельно по каждому рыбопромысловому району, а также в целом по водоему.

      45. Длина и масса тела рыб по возрастным группам представляются по наблюденным данным (таблица 12). Ниже в текстовом формате приводится анализ произошедших изменений в биологических показателях вида за последние два–три года. К примеру, если средние размеры и навески по возрастным группам снижаются, то это свидетельствует о недостаточной обеспеченности пищей.

Таблица 12. Основные биологические показатели вида

Возрастной ряд

Длина, сантиметр (минимум–максимум)

Средняя длина, сантиметр

Масса, грамм (минимум–максимум)

Средняя масса, грамм

Количество, экземпляр

%

2







3







4







Итого







      46. В целях определения биологического анализа и возраста отбирается стратифицированная, неслучайная выборка. Случайная выборка отбирается при массовых промерах рыбы, когда фиксируется только ее длина тела. Для перевода размерного состава по данным массовых промеров в возрастной состав, используется настоящий Порядок учета. Строится матрица, куда вставляется разбивка размерных групп по процентам на возрастные, полученная по данным таблицы 12. Находится наиболее приближенный к истинному возрастному составу популяции (таблица 13).

Таблица 13. Расчетный возрастной состав по данным массовых промеров

Возраст

Распределение рыб разных возрастов по размерным классам, сантиметр

10,1 – 12

12,1 – 14

14,1 – 16

16,1 – 18

экземпляр

%

экземпляр

%

экземпляр

%

экземпляр

%

2









3









4









5









6









Итого









      Для определения численности младшевозрастных групп рыб (младше возраста наступления половозрелости) используется функция, полученная в результате выравнивания рядов, данных (построенная линия тренда). Полученные таким образом данные заносятся в таблицу численности соответствующих возрастных групп рыб.

      47. Возрастной состав популяции в текущем году сравнивается с таковым в предыдущие годы (таблица 14). Если, например, возрастной ряд сокращается, выпадают старшие возрастные группы, то это свидетельствует о чрезмерном прессе промысла на популяцию (перелов). Отношение длины возрастного ряда (количество когорт со значимыми показателями) к возрасту наступления половой зрелости может использоваться для популяций, уже подвергнутых значительному воздействию промысла для оценки рисков эксплуатации популяции.

Таблица 14. Динамика возрастного состава промысловых рыб за ряд лет, равный средней продолжительности жизни одного поколения (%)

Возраст

Годы

2017

2018

2019

2020

1





2





3





      48. В обязательном порядке анализируется соотношение полов в популяции (таблица 15). Если, например, в популяции растет число самок, то это косвенно свидетельствует о напряженном состоянии запасов.

Таблица 15. Динамика соотношения полов вида, %

Пол

Соотношение полов по годам

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

самка









самец









ювенильные









количество экземпляр









      49. По массовым видам приводятся показатели индивидуальной абсолютной плодовитости (далее – ИАП) по возрастным группам и средней, за ряд лет (таблица 16).

Таблица 16. Плодовитость рыб по возрастным группам, (тысяч икринок).


Годы

Возрастные группы

Средняя ИАП



3

4

5






























      50. По основным промысловым видам рыб приводится динамика биологических показателей за ряд лет (таблица 17).

Таблица 17. Динамика биологических показателей вида

Годы

Средняя длина, сантиметр

Средняя масса, килограмм

Упитанность по Фультону

Средняя индивидуальная абсолютная плодовитость (ИАП)

Средний возраст

Количество, экземпляр





























      51. Индикаторы устойчивого развития – это параметры, которые используются для мониторинга ситуации в рыболовстве.

      52. Выбор индикаторов устойчивого развития рыболовства осуществляется исходя из экологических, ресурсных и социально-экономических элементов устойчивого развития в комплексе. Они позволят контролировать выполнение управленческих решений по сохранению окружающей среды и промысловых ресурсов.

      Выбор индикаторов устойчивого развития сфокусирован на:

      1) индикаторах давлений (прямых и косвенных) или движущих сил, оказывающих влияние на ресурсы;

      2) индикаторах состояния системы, на которую оказывается воздействие;

      3) индикаторах ответа, отражающих предпринятые действия (управленческими органами или промыслом), чтобы смягчить, уменьшить, устранить, или компенсировать воздействие.

      Рекомендуемые индикаторы:

      размерно-возрастная структура популяций промысловых видов рыб;

      индивидуальные биологические показатели;

      улов на промысловое усилие;

      граничные и целевые ориентиры для оценки ПДУ.

      53. Структура популяций рыб в водоемах рассматривается как один из индикаторов устойчивого развития. Анализ данного индикатора позволяет сделать выбор целевых ориентиров при оценке ПДУ: равенство пополнения и промысла; превышение пополнения над промыслом; превышение промысла над пополнением.

      Целевым ориентиром при оценке ПДУ каждого вида рыб должно быть равенство пополнения и изъятия.

      54. Для сохранения и приумножения рыбных запасов необходимо проводить работы по зарыблению и рыбохозяйственной мелиорации. Поэтому отражаются данные по объему зарыбления рыб в водоемы за последние годы, анализ их эффективности и расчет необходимого количества зарыбления для обеспечения сохранения и увеличения объема изъятия биоресурсов, а также данные о проведенных мелиоративных работах на водоемах и необходимых объемах рыбохозяйственной мелиорации по промысловым районам (для водоемов местного значения в целом по водоему) (таблица 18).

Таблица 18. Необходимые объемы работ по текущей рыбохозяйственной мелиорации

Наименование работ

Единица измерения

Общий объем

Район (участок) работ

Объем по участку

Сроки

Расчистка проток к пойменным нерестилищам

километр





Очистка русла рек от крупных коряг и карчей

метр3





Расчистка русловых нерестилищ

метр3





Расчистка тоневых участков, очистка береговой линии и литоральной зоны

гектар





Выкос растительности

гектар





Спасение молоди рыб в отшнурованных водоемах

миллион штук





Аэрация на замороопасных участках

лунки





Земляные работы

метр3





      55. Данные, характеризующие промысловую обстановку на водоемах, основываются на материалах уполномоченного органа в области охраны рыбных ресурсов. В отчете приводятся и анализируются уловы рыбы в последние годы. Кроме того, приводятся следующие данные:

      количество рыбодобывающих организаций и их промвооруженность. Список рыбодобывающих организаций с указанием границ промучастков и приложением схемы расположения промучастков на водоеме;

      сведения о любительском и спортивном рыболовстве;

      результаты распределения лимитов и квот на вылов рыб и других водных животных;

      расчет возможного изъятия рыб имеющимся на водоеме промвооружением и рекомендации по распределению промысловых усилий;

      обоснование оптимального количества промысловых участков, орудий лова, рыбаков, оптимальные сроки и места промысла (таблица 19).

Таблица 19. Оптимальные параметры рыбохозяйственной эксплуатации водоема

Показатели

Количество сетей

Количество неводов

Количество рыбаков

Расчетный оптимальный улов рыбы в год, тонна

на 1 рыбоучасток





на 2 рыбоучасток





на 3 рыбоучасток





Всего





      56. При необходимости разрабатывается обоснование для внесения изменений в действующие ограничения и запреты на пользование рыбными ресурсами и другими водными животными.

      57. Порядок оценки численности, запасов и ПДУ морских видов Каспийского моря.

      1) Цель и задачи

      Цель: Оценить состояние запасов, численность и распределение морских видов рыб в казахстанском секторе Каспийского моря.

      Задачи:

      – Провести зимнюю и летнюю тралово–гидроакустические и сетные съемки в Среднем Каспии от изобаты 20 метров;

      – Провести весеннюю и летнюю тралово–сетную и гидроакустическую съемки морских мигрирующих и проходной сельдей и обыкновенной кильки в Северном Каспии.

      2) Район и сроки исследований

      Сроки и районы проведения экспедиционных работ устанавливаются исходя из возможности получения наибольшего объема научной информации согласно известным особенностям биологии морских видов рыб:

      – Средний Каспий: в зимний и летний периоды от изобаты 20 метров.

      – Северный Каспий: в весенний и летний периоды.

      3) Методы

      3-1) Тралово–гидроакустические работы

      Съемка, по возможности, проводится круглосуточно. Работы проводятся при волнении не более 4 баллов. Промежуток интегрирования эхозаписей (далее – ESDU) от 0,5 до 5 миль. На каждом галсе проводится не менее одного траления для получения данных по видовому и размерно-весовому составу скоплений. На галсах расположенных как над районами шельфа, так и над глубоководной частью моря проводится не менее одного траления над каждой частью. Скорость траления не менее 4–4,5 узлов.

      В Среднем Каспии общее число гидроакустических галсов – 17, тралений – 34. В Северной части казахстанского сектора Каспийского моря – 13, тралений – 26.

      В целом, весенние исследования проводятся в Северном Каспии по 13 галсам. Летние исследования – в Северном и Среднем Каспии по 30 галсам. Зимние исследования в Среднем Каспии по 17 галсам.

      На рисунке 1 изображена схема гидроакустических галсов в казахстанской части Каспийского моря.

     


      Рисунок 1. Схема гидроакустических галсов в казахстанском секторе Каспийского моря

Начало галса, квадрат

Конец галса, квадрат

22

25

41

46

65

73

89

100

119

130

150

161

182

188

219

226

259

262

299

301

331

333

357

359

383

385

410

413

433

435

452

455

472

477

490

497

511

518

532

539

554

561

576

583

601

608

627

633

655

662

682

689

709

716

735

741

759

765

782

788

      3-2) Сетная съемка

      В целях уточнения количественного и качественного состава и структуры скоплений рыб дополнительно используются сети и конусные подхваты.

      В Среднем Каспии используются дрифтерные высокостенные сети (8 метров) с ячеей от 22 до 55 миллиметров.

      В Северном Каспии используются ставные сети ячеей от 22 до 55 миллиметров.

      3-3) Гидроакустическая съемка

      Нахождение средних значений эхоинтенсивностей (Sa),

     


      где: Di – дистанция ESDU.

      Видовая идентификация проводится по эхограммам и траловым уловам:

     


      где: Pwi – доля гидробионтов вида i в скоплении;

      skgi – среднее каустическое сечение обратного рассеяния на 1 килограмм;

      массы гидробионтов вида i со средней длиной Li и средней массой w(kg)i.

      Для каждого вида и размерной группы вычисляются средние акустические сечения s(L) рассеяния и средние акустические сечения рассеяния на 1 килограмм массы skg(L).

     


      Средняя плотность (pij) распределения биомассы для каждого вида i и каждой размерной группы j рассчитывается по следующей формуле:

     


      Биомассы (Bij) различных видов и размерных групп рассчитываются по следующей формуле:

     


      где: A – площади участков.

      Численность рассчитывается по формуле:

     


      где: Bij – биомасса заданного вида на полигоне;

      wij – средняя навеска размерной группы заданого вида на полигоне.

      58. Порядок оценки численности, запасов и ПДУ осетровых и полупроходных видов Каспийского моря.

      1) Цель и задачи

      Цели проекта: Оценить состояние запасов, численность и распределение осетровых и полупроходных рыб в Каспийском море в современных условиях.

      Задачи:

      – Провести тралово–акустические и сетные съемки;

      – Получение данных по видовому составу, особенностям распределения осетровых и других видов рыб на нагульном ареале;

      – Получение данных по генетическому разнообразию осетровых видов рыб для идентификации их происхождения;

      – Оценка численности, запасов и определение ПДУ осетровых рыб.

      2) Район и сроки исследований

      Казахстанская акватории Северного и Среднего Каспия.

      Сроки работ устанавливаются исходя из возможности получения наибольшего объема научной информации согласно известным особенностям биологии осетровых рыб:

      Летняя съемка: июль – август – экспедиционная работа;

      Зимняя съемка: декабрь – март – экспедиционная работа.

      3) Методы

      В основу работ положен тралово–акустический метод с использованием вспомогательной сетной съемки. Применение разных методов сбора исходных данных позволяет увеличить надежность оценок количественного и качественного состава и структуры популяций осетровых.

      Каждый траловый и сетной улов разбирается по группам и видам рыб.

      Осетровые просчитываются, измеряются и взвешиваются в живом виде, регистрируется наличие меток, повреждений, аномалий обонятельных органов (далее – АОО) и уродств. При получении разрешения на научно-исследовательский лов, осетровые подвергаются полному биологическому анализу, регистрируется наличие паразитов, берется луч грудного плавника для определения возраста, пищеварительный тракт для трофологического анализа.

      Другие виды водных биологических ресурсов, оказавшиеся в уловах, исследуются в соответствии с принятыми стандартными методиками.

      Биологические препараты при необходимости фиксируются в установленном порядке.

      3–1) Тралово–акустические работы

      Выбор сетки станций для сбора проб осуществляется по 2 вариантам:

      1) равномерное (фиксированное) распределение станций;

      2) случайное распределение станций.

      Сетка станций обловов равномерно (вариант 1) или методом произвольной выборки (вариант 2) распределяется по исследуемой акватории.

      На слайде (рисунок 2) изображена сетка станций в Каспийском море при равномерном распределении. Величина квадрата по широте 7 миль, по долготе 10 миль. Общее число траловых станций 150, в том числе в Северном Каспии 9–метровым тралом – 105, в Среднем Каспии 24,7–метровым тралом – 45 станций. В случае аварийного или неполноценного траления результат не учитывается и траление повторяется.

     


      Рисунок 2. Схема станций тралений и гидроакустических галсов в Каспийском море

Квадраты тралений
(только оттертрал, дополнительно к тралово–акустическим галсам)

21, 22, 23, 24

41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49

63, 74, 75, 76

88, 89, 90, 91, 92, 101, 102

118, 119, 120, 121, 131, 132

150, 162, 164

181

714

Начало тралово–акустического галса, квадрат

Конец тралово–акустического галса, квадрат

66

73

93

100

122

130

151

161

182

188

219

223

259

261

300

301

329

333

355

359

381

385

408

412

430

435

451

455

471

477

496

497

516

518

537

539

560

561

582

583

605

607

630

633

658

662

687

688

      3–2) Сетная съемка

      В целях уточнения количественного и качественного состава и структуры популяций осетровых в мелководной части моря на ночной период времени выставляется порядок ставных сетей в количестве, не менее пяти штук, изготовленных из идентичных материалов с набором ячей 28, 36, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, 110, 120, 140 миллиметров. Длина одной сети 25 метров, высота стены в посадке – 4,5−5,0 метров. Общая длина порядка не менее 125 метров. Порядок сетей выставляется в донном варианте через каждые 5–6 траловых станций.

      3–3) Гидроакустическая съемка

      Для видовой идентификации эхограмм используются донные и разноглубинные тралы, оснащаемые траловыми датчиками и траловым зондом, а также мелкоячейными вставками из килечной дели, для учета рыб всех возрастных групп.

      Сбор и обработка информации выполняются в соответствии с методиками Всероссийского научно–исследовательского института рыбного хозяйства и океанографии (далее – ВНИРО) и его Полярного филиала (ПНИРО) по проведению гидроакустических съемок, руководствам по использованию конкретного гидроакустического оборудования и выполнению постпроцессинговой обработки.

      4) Определение приемной мощности Каспийского моря

      Численность, биомасса, по возможности продукция фито–, зоопланктона, бентоса и других гидробионтов рассчитываются на основе стандартных методик. Для уточнения средних показателей биомассы и расчета продукции гидробионтов работы проводятся по всему морю. Производится оценка характера питания, накормленности осетровых рыб. Определяются годовые приросты, качественный состав рациона и процентное соотношение кормовых компонентов каждой возрастной группы, калорийность кормовых организмов. Рассчитываются индивидуальные суточные и годовые пищевые потребности.

      На всех станциях, где проводятся траления, осуществляется сбор трофологических проб. В трофологическую выборку включаются все размерные группы осетровых рыб, начиная от сеголетков и до самых старших особей.

      5) Техническое обеспечение, приборы и оборудование

      В учетных съемках в Каспийском море применяются донные тралы, которые работают по единой схеме.

      Донный 9–метровый трал используется в прибрежной зоне до 10–метровой глубины.

      Оснастка и схема 9–метрового трала:

      – верхняя подбора 9 метров оснащается пластмассовыми кухтылями в количестве 5 штук диаметром 200 миллиметров, равномерно распределенными от центра подборы;

      – нижняя подбора оснащается грузом весом 30 килограмм, равномерно распределенной от центра подборы по всей длине;

      – доски распорные площадью 0,55 метров2, весом 30 килограмм;

      – в кутце предусматривается вставка из килечной дели (6–8 миллиметров) для облова разноразмерных групп рыб.

      Оснастка и схема 24,7–метрового трала:

      – верхняя подбора оснащается пластмассовыми кухтылями в количестве 30 штук диаметром 200 миллиметров, распределенных равномерно от центра подборы;

      – нижняя подбора (36,6 метров) оснащается тросом "Геркулес" на 0,2 метров короче нижней подборы и грунтропными катушками в количестве 7 штук весом по 5 килограмм. Трос "Геркулес" пропускается через грунтропные катушки;

      – в кутце предусматривается вставка из килечной дели (6–8 миллиметров) для облова разноразмерных групп рыб.

      Численность осетровых определяется по среднему улову, ареалу распространения, обловленной площади и коэффициентам уловистости исследовательских орудий лова. Траловые съемки проводятся в светлое время суток, причем длительность траления на каждой станции составляет 30 минут. Скорость траления 2,5–3,0 узла. Весь улов осетровых учитывается по видам, при этом отмечаются морфологические аномалии, наличие эктопаразитов.

     


      Рисунок 3. Оснастка 9–метрового трала

      1. Ваер. 2. Уздечка – по 20 метров. 3. Распорные доски (0,55 метров2, вес – 30 килограмм). 4. Верхняя подбора. 5. Нижняя подбора. 6. Устье трала.

     


      Рисунок 4. Схема оснастки 9-метрового трала

      2.1. Верхняя подбора 9–метрового трала. 2.2. Пластмассовые кухтыли 200 миллиметров – 5 штук. 3.1. Нижняя подбора. 3.2. Цепи общим весом 30 килограмм, равномерно распределенные от центра подборы по всей длине.

     


      Рисунок 5. Оснастка и схема 24,7-метрового трала.

      1. Трал. 2. Нижняя подбора. 3. Верхняя подбора. 4. Кабель – 50 метров. 5. Переходный конец. 6. Лапки доски. 7. Траловые доски (2,5 – 3,0 метра2). 8. Ваер. 9. Грунтроп. 10. Кухтыли.

     


      Рисунок 6. Оснастка верхней подборы.

      1. Гирлянда кухтылей из 30 штук диаметром 200 миллиметров от центра верхней подборы. 2. Верхняя подбора.

     


      Рисунок 7. Оснастка нижней подборы.

      1. Нижняя подбора – 36,6 метров. 2. Трос "Геркулес" на 0,2 метра короче нижней подборы. 3. Катушки грунтропные на цепочках в количестве 7 штук, равномерно распределенные по нижней подборе. Вес катушки 5 килограмм. Трос "Геркулес" пропускается через грунтропные катушки.

      59. Для получения репрезентативных данных для последующего определения численности рыб отбор проб производится с помощью траловой, тралово–акустической и сетных съемок. При этом основной является траловая съемка, а акустическая и сетная служат для коррекции данных полученных при траловой съемке. Для некоторых видов сетная съемка может являться основной учетной съемкой.

      60. Отлов рыбы в Северо–восточной части Каспийского моря, на глубинах до 10 метров, проводится с помощью 9–ти и 4,5 метрового оттертралов и стандартным научно–исследовательским порядком ставных жаберных сетей.

      61. Траления проводятся со скоростью 2,5–3,0 узла. Продолжительность траления составляет 30 минут для 9–ти и 15 минут для 4,5 метрового оттертралов. На заросших участках продолжительность траления может быть сокращена во избежание забивания трала водной растительностью. Для каждого траления регистрируется координаты начала и завершения траления, скорость траления, продолжительность траления и протяженность траления в метрах по фактически пройденному пути. Измерение протяженности траления производится при помощи прибора глобального позиционирования (GPS, ГЛОНАС). Траления проводятся в светлое время суток.

      62. Параллельно с тралениями осуществляется постановка порядка ставных жаберных сетей. Порядок состоит из сетей с набором ячей от 20 до 250 миллиметров (20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, 150, 200, 250). Длина каждой сети – 25 метров, высота стены в посадке – 3,0 метра. Экспозиция составляет не менее 10 часов в ночное время. Во время проведения траления проводится также учет численности рыб гидроакустическим методом с использованием широкополосных сонаров (многолучевых эхолотов) покрывающими зону исследования до 180о (от дна до поверхности) и радиусе не менее 25–50 метров (от научно–исследовательского судна), оборудованных системой позиционирования и фото (или видео) отображением полученных материалов.

      63. Съемка проводится в соответствии с руководством по проведению гидроакустических съемок.

      64. Каждый траловый и сетной улов разбирается по видам, определяется количество особей каждого вида, их биомасса в улове.

      65. Весь улов подвергается измерению промысловой длины для последующего определения размерной и весовой структуры уловов. Методом стратифицированной выборки осуществляется отбор особей для биологического анализа.

      66. Биологический анализ проводится по рекомендациям, предложенным в руководствах. Результаты биологического анализа используются для оценки биологических показателей популяций рыб. При этом регистрируются следующие показатели (размерные показатели (промысловая длина), весовые показатели (полный вес и вес тушки), пол, стадия зрелости гонад). Возраст рыб определяется по регистрирующим структурам по общепринятым методикам.

      67. Учет численности каспийского тюленя на льду в зимний период проводится с применением параллельных фото, видео и тепловизионной съемок. Авиаучеты выполняются на оборудованных двухмоторных самолетах, методом облета акватории параллельными галсами. При планировании маршрутов облета суммарная площадь отснятой акватории должна составлять не менее 10% от площади всего района исследований. В ходе облетов галсы располагаются параллельно друг другу в направлении с севера на юг, расстояние между соседними галсами может состовлять от 3 до 18 километров. Высокая плотность галсов снижает уровень статистической ошибки и повышает уровень достоверности полученной информации.

      68. Авиасъемка выполняется на высоте полета (180–200 метров), для обеспечения высокого разрешения тепловизионных (ИК) изображений (не хуже 0,3 метра) и фотоснимков (не хуже 0,03 метра), а также минимизации тревожащего эффекта от шума летящего самолета в щенный период. Тепловизионная съемка на льду проводится непрерывно на протяжении всех учетных галсов, которые позволяют записывать ИК–изображения ледовых полей в угле обзора 70°–90°. Фотосъемка тюленей на льду проводится двумя профессиональными фотоаппаратами с полноформатной не ниже 45 мегапикселей матрицей и объективом более F=50mm позволяющим получить качественные снимки для высоты 180–200 метров с пространственным разрешением 2–3 сантиметра. Фотоаппараты обеспечивают фотосъемку центральной части на трансекте, суммарный угол обзора этих фотокамер составляет 70°–90°. Срабатывание обоих фотоаппаратов происходит синхронно, с интервалом 1 или 2 секунды, что при скорости около 180 – 200 километр/час соответствовало одному кадру на каждые 140–160 метров маршрута. Пропуски не отснятых участков между последующими фонографиями отсутствуют.

      Видеосъемка производится на оборудовании с полноформатной не ниже 24 мегапикселей матрицей и углом обзора 120°, что соответствует 400–метровой ширине, в центральной части на трансекте.

      В качестве программной среды геоинформационной системы (далее – ГИС) – приложений используются продукты "MapViewer7", "Google Earth" или аналогичные.

      69. Все параметры полета (время, координаты, курс, высота, скорость и другие) ежесекундно автоматически фиксируются системой GPS, точно "привязывая" материалы авиасъемки (ИК–изображения, видео– и фотоснимки) к географическим координатам и времени с точностью до одной секунды. В ходе съемки регистрируется начало и окончание учетных галсов, моменты включения/выключения аппаратуры, погодные и другие условия. Ширина трансект рассчитывается отдельно для каждого типа оборудования, исходя из высоты полета и угла обзора объектива.

      70. Обработка материалов инструментального авиаучета, над ледовым полем, проводится в два этапа. На первом этапе просматриваются все видеосъемки и ИК изображения. Выбирают полеты, в ходе которых галсами покрыт основной ареал распределения плотных щенных залежек на льдах, по которым фиксируются границы залежек тюленей. Затем осуществляется синхронизация изображений фото– и тепловизионных съемок скоплений тюленей.

      На втором этапе осуществляется совместный анализ инфра–красных изображений (ИК–изображений) с "горячими пятнами" и повышенной плотностью животных и соответствующих им цифровых фотоснимков для обнаружения морских млекопитающих.

      71. Во время авиаучетов, для расчета численности тюленей, расположенных на ледовом поле в период щенки, применяют метод экстраполяции и соответствующий алгоритм расчета Кинсли, который пригоден только для регулярной схемы размещения параллельных галсов. Он требует объединения галсов в группы при одинаковом интервале между ними, при этом длины галсов могут быть различными.

      Для сохранения постоянной ширины транссекта, съемка каждой группы галсов выполняется на одной высоте полета.

      Численность взрослых тюленей и детенышей для i–ой авиасъемки рассчитывается раздельно по формуле (1), суммарная численность авиаучета по формуле:

     


      где: Ji – количество трансект в i–ой авиасъемке; Ki – весовой коэффициент для i–ой съемки, определенный как отношение интервала между галсами к ширине трансектов; xj – количество тюленей на j–ом трансекте.

     


      где: I – количество съемок.

      72. Каспийский тюлень – полуводное млекопитающее животное, относящийся к трансграничному виду, который для питания и миграции часть жизни проводит в воде, а при размножении, линьке и в период предзимья – образует залежки на льдах, прибрежных островах и мелях. Вид встречается по всему Каспийскому морю.

      Каспийский тюлень внесен в Перечень редких и находящихся под угрозой исчезновения видов животных, утвержденных постановлением Правительства Республики Казахстан № 1034 от 31 октября 2006 года. Их изъятие в научных целях, с последующим выпуском в среду обитания, осуществляется на основании решения Правительства Республики Казахстан.

      73. Для оценки общей численности каспийского тюленя производится учет численности и распределения, изучение размерно–возрастной и половой структуры популяции.

      74. В связи с особенностями биологии и распределения популяции учет численности каспийского тюленя осуществляется несколькими методами:

      – инструментальная авиасъемка над ледовым покровом в зимний период;

      – авиаучет и учет с помощью мультикоптеров в периоды залегания; в весенний, летний и осенний периоды;

      – судовой маршрутный учет.

      75. Ледовый покров образуется преимущественно в северной части казахстанского и российского секторов Каспийского моря, поэтому оценка общей численности популяции каспийского тюленя осуществляется на основе межгосударственного соглашения.

      1) Инструментальная авиасъемка в зимний период проводится над ледовым покровом Северного Каспия при получении разрешения на проведение аэросъемочных работ. Регистрация, учет и выдача разрешений на проведение аэросъемочных работ, выполняемых с помощью фотографической, телевизионной, инфракрасной, радиолокационной и другой аппаратуры для деятельности государственного, специального и (или) отраслевого назначения, осуществляются уполномоченным органом в области геодезии и картографии.

      2) Для проведения инструментальной авиасъемки применяется специально оборудованный двухмоторный самолет или беспилотный летательный аппарат (далее – БПЛА), несущий на своем борту тепловизионный комплекс, фото– и видеоаппаратуру для синхронной съемки в инфракрасной и видимой областях спектра.

      3) До начала проведения авиасъемки, исследовательской группой осуществляется анализ ледовых условий в Каспийском море по данным пассивного зондирования различных спутниковых систем. На основе этой информации оценивается площадь ледового покрова, прогнозируется формирование ледовых залежек тюленя и производятся разведочные обзорные полеты для определения границ залегания каспийского тюленя на льдах.

      В зависимости от зимних погодных условий (теплые, умеренные, суровые) и соответствующих им ледовых условий, авиасъемка проводится в сроки, когда полностью завершается щенка каспийского тюленя (ориентировочно с 15 по 25 февраля).

      4) Авиасъемка производится параллельными галсами в направлении с севера на юг.

      Маршруты авиасъемки планируются чтобы суммарная площадь отснятой акватории составляла не менее 10% от площади всего района исследований, охватывающего потенциальные места зимних залежек тюленей.

      5) Схема размещения параллельных галсов должна быть регулярной с одинаковым интервалом между ними, при этом длины галсов могут быть различными. Тепловизионная съемка и фото–видеосъемка над ледовым покровом проводится непрерывно на протяжении всех учетных галсов аппаратурой с высоким разрешением, чтобы надежно идентифицировать как взрослых тюленей, так и щенков.

      6) Съемки рекомендуется выполнять с постоянной скоростью (в пределах 180–200 километр/час) на одной высоте полета (180–200 метров), чтобы ширина трансект была постоянной и обеспечено высокое разрешение тепловизионных изображений (рекомендуется не более 0,3 метра) и фотоснимков (рекомендуется не более 0,03 метра), а также минимизирован тревожащий тюленей эффект от шума летящего самолета.

      7) Все параметры полета (время, координаты, курс, высота, скорость и другие) ежесекундно автоматически фиксируются системой GPS, точно "привязывая" материалы авиасъемки (ИК–изображения, видео– и фотоснимки и другие) к географическим координатам и времени с точностью до одной секунды. В ходе съемки регистрируется начало и окончание учетных галсов, моменты включения (выключения) аппаратуры, погодные и другие условия. Ширина трансект рассчитывается отдельно для каждого типа оборудования, исходя из высоты полета и угла обзора объектива.

      8) Обработка материалов инструментального авиаучета над ледовым полем, для подсчета морских млекопитающих, проводится в два этапа.

      На первом этапе просматриваются все видеосъемки в инфракрасном (ИК) изображении. Определяют основной ареал распределения плотных щенных залежек на льдах и по ним фиксируют границы залежек тюленей. Затем синхронизируют изображения фото– и тепловизионных съемок скоплений тюленей.

      На втором этапе проводится совместный анализ инфракрасных изображений с повышенной плотностью животных и соответствующих им цифровых фотоснимков.

      9) Подсчет тюленей на ИК–изображениях и на фотографиях производится двумя или более операторами независимо друг от друга. Использование ГИС позволяет нанести на карту маршруты учетных авиасъемок, произвести пространственную привязку тепловизионных и фотоизображений, привязку графических спутниковых ледовых карт, построить карты распределения тюленей.

      10) Производится экстраполяция фактически полученных учетных данных на всю площадь всего района исследований, охватывающего потенциальные места зимних залежек тюленей. Рекомендуется использовать алгоритм расчета Кинсли, который предполагает объединение галсов в группы при одинаковом интервале между ними и регулярной схеме размещения параллельных галсов. Численность взрослых тюленей и детенышей для і–ой авиасъемки рассчитывается раздельно по формуле (3),

     


      где: Ji – количество трансект в і–ой авиасъемке;

      Кi – весовой коэффициент для і–ой съемки, определенный как отношение интервала между галсами к ширине трансектов;

      xj – количество тюленей на j–ом трансекте.

      Суммарная численность авиаcъемки по формуле (4):

     


      где: I – количество съемок.

      11) Для расчета общей численности популяции применяются расчетные формулы. Основой для расчета является метод прямого учета во время аэрофотосъемки приплода тюленя на поверхности льдов Северного Каспия.

      Приплод одной продуцирующей самки не превышает одного щенка, поэтому численность приплода каспийского тюленя равна численности продуцирующих самок. После подсчета численности приплода за один год, расчетным путем определяется общая численность всей популяции каспийского тюленя. Для расчета общей численности применяются следующие формулы:

     


      где: S – численность популяции, тысяча экземпляров; P – численность приплода в учетном году, тысяча экземпляров; K – коэффициент пересчета на популяцию.

     


      где: Jmax – максимальный возраст самок, лет;

      Jmin – возраст половозрелости самок, лет;

      k – доля яловых среди половозрелых самок.

      76. Для экспертной оценки общей численности популяции, в случае отсутствия данных ее современной структуры за последние 5–7 лет, полученных на основе исследований согласно подпункта 1) пункта 78; 79; 80, могут применяться среднемноголетние показатели максимального возраста самок, возраста половозрелости самок, доли яловых среди половозрелых самок.

      77. При проведении постоянных исследований распределения, численности и структуры популяции могут быть обоснованы и применены другие расчетные формулы для оценки общей численности популяции каспийского тюленя.

      78. Авиаучеты производятся над акваторией, где образуются основные наиболее крупные залежки каспийского тюленя в весенний и осенний периоды, а также над всеми потенциальными местами лежбищ тюленей.

      1) Перед проведением авиаучета производится анализ космических снимков по данным пассивного зондирования различных спутниковых систем и гидрометеорологических условий для оценки возможности залегания тюленей для линьки на лежбища. При этом, следует учесть особенности гидрологического режима Каспийского моря и регрессии, которая является основной причиной образования новых островов и шалыг – потенциальных лежбищ каспийского тюленя.

      2) Дата авиаучета и его маршрут определяются в зависимости от различных типов зим, наличия островов и шалыг и влияния на их количество сгонно–нагонных явлений:

      – Весенний авиаучет рекомендуется проводить в период с марта по апрель. Указанные сроки определяют возможность учесть максимальную численность тюленей во время линьки.

      – Летний авиаучет рекомендуется проводить в период с июня по август для оценки значимости лежбищ каспийского тюленя.

      – Осенний авиаучет рекомендуется проводить перед ледоставом в период с октября по ноябрь в зависимости от гидрометеорологических условий.

      3) Авиаучеты производятся с борта двухмоторного самолета или вертолета с высоты от 200 до 300 метров, скорость воздушного судна не должна превышать 300 километр/час.

      4) Маршрут авиаучета должен охватывать все потенциальные лежбища каспийского тюленя. Координаты реперных точек потенциальных лежбищ, которые должны быть пронумерованы, заранее передаются летчикам для уточнения и согласования маршрута с учетом возможностей разворотов самолета. Карта маршрута авиаучета должна быть также у всех специалистов - операторов учета. Во время авиаучета возможна корректировка маршрута при обнаружении залежек тюленей на неотмеченных реперными точками островах и шалыгах.

      5) В авиаучете принимают участие пять специалистов, которые распределяются следующим образом: один находится рядом с летчиками, в функции которого входит информирование остальных специалистов о подлете к той или иной точке и координация маршрута при необходимости, остальные четыре специалиста распределяются по двое с каждого борта, один из которых ведет непрерывную видеосъемку, второй – фотографирует обнаруженные потенциальные лежбища и все случаи обнаружения тюленей и состояние моря при серийной съемке. Видеооператоры отмечают голосовыми сообщениями наблюдаемые особенности условий съемок, расположения лежбищ и другие, фотооператор аналогичные записи осуществляет на диктофон. Также может быть предусмотрена авиасъемка с установкой подвесной фото- и видеоаппаратуры на борт самолета.

      6) До полетов у всех специалистов производится сверка установленного времени на фото–видеотехнике, диктофонах, GPS навигаторах и синхронизация времени указанных устройств с разницей до 1 секунды для того, чтобы при обработке фото–видеоматериала была точная их привязка к точкам маршрутов полетов.

      7) Во время полета ведется запись маршрута на GPS навигаторы. Используются фотоаппараты с разрешением не ниже (4928×3264), видеокамеры с разрешением – не ниже 4 К.

      8) Для подсчета численности все фотоматериалы просматриваются для анализа на наличие тюленей. Подсчет и нумерация изображений тюленей осуществляется в соответствующих программах авиаучета. Видеоматериалы останавливаются каждую секунду и просматриваются оператором на возможное наличие тюленей в кадре.

      При наличии тюленей скриншоты сохраняются, подсчет и нумерация также осуществляется в соответствующих программах авиаучета. Производится прослушивание записи диктофона на возможность определения мест обнаружения тюленей, которые не попали на видео, и также записываются данные о голосовом подтверждении наличия тюленей и их количестве в таблицу. Голосовые сообщения, не подтвержденные фото-видеокадрами, относятся к экспертному заключению.

      9) В таблицу вводятся данные о фото (наименование исходного фото, сторона борта, фамилия и имя оператора, количество обнаруженных тюленей), данные о скриншотах (наименование исходного видеоматериала, наименование полученного скриншота, минута и секунда видео взятого скриншота). Каждому отобранному кадру присваивается уникальный идентификационный номер.

      10) Данные о времени взятия каждого фото–, видеоматериала и скриншотов определяются из метаданных и заносятся в специальную таблицу данных в программе Excel. Определение координат для каждого кадра происходит с помощью записей полета из GPS–устройств.

      11) Производится подсчет количества тюленей по каждой точке обнаружения тюленей, сумма которых определяет общее количество залегающих тюленей в казахстанской части Каспийского моря.

      12) При большой численности и плотности залегающих животных оценка общей численности животных на лежбищах проводится путем экстраполяции, рассчитанной по фотоснимкам средней плотности залегающих зверей на определенных участках на всю площадь залежки на лежбище.

      79. Для поиска залежек каспийского тюленя, с целью учета численности залегающих тюленей и определения их размерной, половой структуры проводится анализ согласно подпункту 1) пункта 78. С целью объективной оценки динамики численности тюленей осуществляется поиск лежбищ и учеты, охватывая весь период залегания в весенний и осенний сезоны. Учет численности тюленей на лежбищах характеризует значимость тех или иных участков моря для сохранения популяции тюленя и определяет места и возможные объемы изъятия в целях проведения научных исследований. При постоянном мониторинге за количеством, расположением залежек, численностью и размерной, половой структурой скоплений тюленей в течение ряда лет выявляется тенденции численности популяции – стабильная, увеличивается или уменьшается, а также проводится оценка колебания относительной численности популяции.

      1) Поиск скоплений тюленей производится на маломерных судах, способных доставить экспедицию на мелководные пространства. При проведении поиска используются бинокли и мультикоптеры.

      2) Мультикоптеры используются для поиска и учета численности каспийского тюленя ввиду возможности их запуска с борта маломерного судна и остановки над залежками для проведения фото– и видеосъемок.

      3) При обнаружении залежки производятся исследовательские полеты. Судно с исследователями во избежание испуга и схода тюленей в воду должна находиться примерно в 1 километр от залежки. К месту скоплений животных дрон направляется на высоте 100–130 метров и выше с предельной скоростью – до 15–20 метров/секунду. Для уменьшения фактора беспокойства от шума винтов, подлет к скоплениям совершается с подветренной стороны.

      4) Дрон устанавливается непосредственно над скоплением при этом объектив камеры направлен максимально вниз (–90о) и устанавливается режим на фотографирование, после чего производится снижение с фотографированием через каждые 10 метров. Не рекомендуется опускаться ниже 40–50 метров. Если оператор замечает, что тюлени обеспокоены и начинается их уход с лежбища в воду, то он должен прекратить снижение и, сделав снимки с той высоты, на которой находится дрон, поднять его выше и вернуться в точку взлета. При подсчете общего количества особей на лежбище исследователь обязан учитывать и тех одиночных особей, которые были отсняты на большей высоте, включая и тех, которые в данный момент находились в воде.

      5) В случае оценки численности многочисленных группировок, имеющих в своем составе тысячи особей, рекомендуется производить учет, летая по вдоль площади залегания и, проводя фотосъемки на одной выбранной высоте и через определенный интервал полета. После осуществления снимков на определенной высоте оператор поднимает дрон на высоту не менее 100 метров и совершает обратный полет, или же при нахождении вблизи другой группировки осуществляется подлет к ней и съемки по аналогичной схеме.

      6) В протокол учета съемок (аэросъемок) заносятся место (координаты), дата, время и высота съемок, облачность по 10–балльной шкале, температура воздуха, скорость и направление ветра, а также оценка сгонно-нагонных явлений и номера отснятых кадров.

      7) В камеральных условиях осуществляется подсчет численности и измерение длины и ширины тела тюленей по фотографиям.

      8) Критериями отбора фотоматериалов являются:

      – статичное положение группы тюленей;

      – охват группы целиком;

      – четкость фотографии.

      Подсчет особей, обработка кадров осуществляются в графическом редакторе. В рамках определенного снимка каждому изображению тюленя присваивается индивидуальный порядковый номер. Данные учета численности тюленей отдельных группировок, располагающихся вблизи друг от друга затем суммируются для отражения общего числа животных на данном лежбище. При этом порядковые номера тюленей, относящихся к разным группам, имеют сквозную нумерацию.

      9) Для объективности данных учета численности залегающих животных в одном районе необходимо проводить учет в один день во избежание влияния локальных миграций тюленей на данные учета. Если погодные условия в день съемки не позволяют провести учет тюленей на всех залежках и потенциальных местах залегания (к примеру, туман), определенных путем анализа космоснимков и наблюдаемых исследователями залежек в день учета, то допускается экстраполяция рассчитанной средней численности залегания тюленей на аналогичных залежках для расчета численности на неохваченные прямым учетом лежбища.

      10) Для сравнительного анализа влияния различий в сроках учета и других природных и антропогенных факторов на учетные данные проводится повторный учет залегающих животных на лежбищах в определенном районе.

      11) Помимо учета численности по полученным фотоснимкам определяются размерные структуры скоплений тюленей на залежках. Для этого производится расчет размера 1 пикселя в Международной Системе Единиц (далее – МСЕ) по фотоснимку с определенной высоты. Определив размер одного пикселя в МСЕ и измерив длину или ширину изображения тюленя по пиксельной линейке, параметр в МСЕ рассчитывается по следующей формуле:

      Параметр тюленя в МСЕ=Параметр тюленя в пикселях*размер одного пикселя в МСЕ.

      Тюлени на фотографиях фиксируются в различных положениях тела и по пригодности изображений к измерениям подразделяются на 4 категории:

      1 – измерение длины тела по прямой и максимальной ширины прямо лежащей особи;

      2 – измерение длины тела изогнутой особи "по траектории" и максимальной ширины;

      3 – длина тела не подлежит измерению;

      4 – максимальная ширина не подлежит измерению.

      Рекомендуется проводить измерение зоологической проекционной длины тела (от кончика носа до кончика задних ласт) тюленей по изображениям, относящимся к 1 и 2 категориям.

      80. Отлов тюленей для изучения размерной, половой структуры производится специальными сачками или вручную. Для этого исследователи скрытно и максимально близко подбираются к тюленям и отлавливают намеченные заранее особи тюленей.

      У отловленных животных производятся измерения линейных показателей (проекционная длина тела от кончика носа до кончика задних ласт, проекционная длина тела от кончика носа до кончика хвоста, проекционная наибольшая ширина тела, подмышечный обхват тела), массы, температуры тела, определяется пол, ультразвуковым исследованием определяется толщина жира, степень развития плода у самок (в летнее и осеннее время). После проведения необходимых измерений тюлени выпускаются обратно в море.

      81. Для учета каспийского тюленя на акватории моря применяется судовой маршрутный учет. Учет тюленей осуществляется на морских научно–исследовательских судах до глубины 5 метров, на маломерных судах – на глубинах менее 5 метров.

      1) Тюлени учитываются при движении судна наблюдателями с двух бортов судна. Наблюдатели должны иметь GPS, бинокли, диктофон, иметь опыт работы наблюдателями. Наблюдателями учитываются как живые тюлени, так и мертвые по ходу прохождения судна, отмечаются точки их встреч на GPS, по возможности отмечается возраст тюленей: щенок, взрослый и расстояние до них от судна.

      2) Ширина учетной полосы подбирается в зависимости от высоты расположения наблюдателей на морском научно–исследовательском судне.

      3) Для маломерных суден установлено: оптимальным перпендикулярным расстоянием от оси учетного маршрута до тюленя или оптимальной шириной учета с одного борта является 300 метров; предельным перпендикулярным расстоянием от оси учетного маршрута до тюленя или предельной шириной учета с одного борта является 550 метров.

      4) Определение различий оптимальной и предельной видимости в процессе проведения учета, имеет неизбежную субъективность, зависящую от остроты зрения, погодных условий и опыта наблюдателей. Но при расчете эффективной ширины учетной полосы, имеющей зависимость от числа встреч тюленей, относимых к двум предлагаемым категориям учетных полос, возможно получить более объективные данные для дальнейшего расчета плотности распределения тюленей на маршруте. Следовательно, применение понятий оптимальной и предельной учетной полосы служит методу определения расстояния до тюленей при проведении учета в море.

      5) Эффективная ширина учета может рассчитываться как средняя дальность обнаружения тюленей.

      6) На основе полученных материалов производится расчет плотности встреч живых и мертвых тюленей – экземпляр/километр2.

      7) Использование ГИС позволяет нанести на карту маршруты учетов, построить карты распределения и плотности встреч живых и мертвых тюленей на акватории Каспийского моря.

      Сравнительный анализ многолетних данных позволяет оценить динамику относительной численности каспийского тюленя в море или в отдельных его районах.

      82. В случае обнаружения на побережье Каспийского моря, островах и шалыгах мертвых тюленей производится их подсчет, фиксируется дата, время нахождения трупа, координаты места по GPS–навигатору, описывается состояние трупов тюленей (свежий, разложившийся – оценка по 5 бальной шкале, высохший), определяется пол, производятся измерения их размеров (проекционная длина тела от кончика носа до кончика задних ласт, проекционная длина тела от кончика носа до кончика хвоста, проекционная наибольшая ширина тела, подмышечный обхват тела (по возможности), путем надреза в грудной части тела определяется толщина жира. Производится описание внешнего вида: цвет шерсти, наличие следов от орудий лова, колотых ран, отсутствие головы, конечностей и другие, фотографирование трупа и отбор клыков с верхней и нижней челюсти. В случае обнаружения массовой гибели тюленей указанные данные отбираются выборочно, но не менее, чем от 30 экземпляров с каждого участка. В лабораторных условиях производят определение возраста трупов по поперечным срезам декальцинированных клыков.

      83. Учет смертности тюленей проводиться на основе патологоанатомических, паразитологических, бактерио–вирусологических и токсикологических исследований погибших особей. Данные по численности и смертности тюленей отражаются в табличных формах 20, 21, 22.

Таблица 20. Учетные данные численности каспийских тюленей в период размножения

Годы

Даты (период от и до)

Учетные данные

Расчетные данные

Щенок (белек), экземпляр

Взрослые особи, экземпляр

Щенок (белек), экземпляр

Взрослые особи, экземпляр













Таблица 21. Учетные данные численности каспийского тюленя в периоды весеннего и осеннего залегания

Даты

Указание метода

Район расположения лежбищ

Координаты лежбищ

Количество залежек, единица

Общая численность тюленей на всех залежках, экземпляр

Половой состав скоплений на залежках, самец/самка

Размерный состав (пределы/среднее)

Яловость самок осенью,
%











Таблица 22. Учет смертности тюленей

Дата

Место

Общее число погибших, экземпляр

Средние размеры тюленей, сантиметр

Возраст особей (пределы/среднее)

Соотношение полов, самец/самка

Примечание (наличие механических повреждений и другие)








      Коэффициенты определяются по данным натурных наблюдений, допускается использование литературных данных.

      84. В безледный период: весенний (на линых залежках), летний и осенний (в периоды отдыха на путях кормовых миграций) учет каспийского тюленя проводится на шалыгах, островах по данным фото, видеосъемки с морских судов и самолетов, квадрокоптеров. Визуальный учет проводится с морских судов и маломерных судов на станциях мониторинга, на маршрутах движения судов по маршруту или по заданным галсам, охватывающим определенные участки акватории каспийского моря. В результате обработки полученных данных будут получены данные по плотности распределения животных на отдельных территориях и обозначаются количественно – экземпляр/километр2 или экземпляр на шалыгу или остров. Эти данные необходимы для построения миграционных путей в различные сезоны года. Для учета численности тюленей на лежбищах и определения размерной структуры скоплений может применяться метод мультикоптеров.

      Данные по численности тюленей дополняются сведениями по размерно-возрастному и половому составу тюленей, полученными либо путем исследования забитых (отловленных) особей, либо прижизненными методами.

      При движении по галсам, учет численности каспийского тюленя проводится двумя специалистами, расположенными по правому и левому борту судна, с верхней палубы в передней части судна, в полосе шириной по 500 метров с каждой стороны судна. Полученные галсы надо разбить на равные по длине рыболовного квадрата участки (10 километров). Обработка полученных результатов, согласно заданным ограничениям позволит определить численность каспийского тюленя в обследованных рыболовных квадратах в период движения судна. Например, при движение судна участке длиной 10 километров зарегистрировано 12 штук каспийского тюленя, плотность на данном участке будет составлять 1,2 экземпляр/километр2.

      85. При учете численности рыб и других водных животных достоверность полученных результатов определяется репрезентативностью собранного материала. Объем репрезентативной выборки рассчитывается по формуле:

     


      где: n – объем необходимой выборки;

      N – генеральная совокупность

      P – критерий Стьюдента при 95 % уровне значимости, равный 2;

      S – среднеквадратическое отклонение генеральной совокупности;

      m – ошибка метода.

      86. Определение объема репрезентативной выборки не применяется к видам животных, численность которых низкая (редкие и находящихся под угрозой исчезновения виды рыбы, малочисленные виды рыб, попадающие в орудия лова единичными экземплярами, каспийский тюлень), однако полученные незначительные данные по этим видам являются ценными для науки.

      87. Метод Всесоюзного научно–исследовательского института прудового рыбного хозяйства (далее – ВНИПРХ) применяется при проведении исследований активными орудиями лова (невода, тралы). Оценка численности рыб проводится методом площадей. Расчеты предельно допустимого улова (ПДУ) рыбы проводятся на основе общепринятых методик с использованием соответствующих работ.

      88. Численность рыб определяется методом площадей. Для определения площади тоней используется спутниковый приемник GPS. Для определения площади тралений используются параметры трала (горизонтальное раскрытие) и время траления. Метод площадей предполагает, что численность рыб в водоеме относится к числу рыб, пойманных за учетную съемку так же, как площадь водоема относится к площади учетной съемки, с учетом коэффициента уловистости невода (трала). Формула имеет следующий вид:

     


      где: N – численность рыб в водоеме;

      n – численность рыб в улове;

      S – площадь водоема;

      s – обловленная площадь;

      k – коэффициент уловистости орудия лова.

      89. Коэффициент уловистости может быть определен экспериментальным путем, либо взят из литературных источников.

      90. Для расчетов численности рыб в реках, где метод площадей неприменим, используется временной метод. Он предполагает, что численность промыслового стада, проходящего по реке за весь период хода, относится к числу рыб, пойманных за учетную съемку так же, как общее время хода к времени лова, с учетом коэффициента уловистости орудия лова и ширины захвата невода к ширине реки. Формула имеет следующий вид:

     


      где: N – численность рыб в промысловом стаде;

      n – численность рыб в улове;

      T – общее время хода;

      t – общее время проведения облова;

      k – коэффициент уловистости орудия лова.

      91. При определении ПДУ проходных и полупроходных видов рыб в реках учитывается, что в реку идет только взрослая и достигшая половой зрелости рыба. Поэтому, к данным расчетам необходимо добавить прогнозируемую численность следующего поколения, вступающего в промысловый запас, для чего и пригодятся данные по скату молоди i–го года (следующий календарный год минус возраст полового созревания).

      92. Для тех рек, где нет массового хода рыбы на нерест, применяется метод площадей с использованием плавных сетей (верховых и низовых), учитывая площадь сплава, площадь реки и уловистость плавной сети.

      93. Ихтиомасса рыб рассчитывается путем перемножения численности рыб в каждой возрастной группе на среднюю массу 1 экземпляра рыб данной возрастной группы. Промысловый запас определяется в зависимости от процентного отношения половозрелых рыб в каждой возрастной группе.

      94. Для расчетов возможного изъятия используется соответствующая формула. Согласно данной формулы получена теоретическая кривая, характеризующая зависимость годовой скорости роста численности рыб от возраста их массового созревания.

      Формула имеет следующий вид:

     


      где: l – годовая скорость роста численности популяции;

      a и b – коэффициенты;

      t – средний возраст полового созревания особей (лет).

      Данная формула является модернизацией уравнения Риклефса:

     


      где: R – продолжительность репродуктивного периода;

      t – средний возраст генерации (лет);

      t рассчитывается по формуле:

     


      где: T – предельный возраст (лет).

      95. Расчеты ПДУ делаются для всего водоема в целом. Для расчета ПДУ с двухгодичным упреждением принимаются во внимание ПДУ на следующий календарный год и ожидаемое пополнение промзапаса следующего календарного года.

      96. Метод Мельниковой заключается в определении численности и массы рыб в водоемах (для водоемов местного значения), где невозможно использовать или не используются активные орудия лова (невода, тралы), производится по данному методу (улов пассивными орудиями лова – ставными сетями). Расчет численности по уловам ставными сетями проводится по формуле:

     


      где: N – численность рыб, экземпляр;

      Yc – средний улов на одну сетепостановку, экземпляр;

      Wb–объем водоема, метр3;

      q – коэффициент уловистости;

      Wc –объем, облавливаемый сетью (метр3), рассчитывается по следующей формуле:

     


      где: l – длина сети;

      H – высота сети;

      t – время лова;

      p– константа.

      97. При определении среднего улова на одну сетепостановку учитывается количество произведенных стандартных сетепостановок с каждым размером ячеи. На основе полученного промыслового запаса в зависимости от жизненных циклов, уровня стабильности популяции, рыбохозяйственного значения, роли вида в экосистемах и иных параметров вычисляется ПДУ.

      98. Современное представление о рациональном использовании промысловых биоресурсов выражено в концепции предосторожного подхода к управлению рыболовством. К настоящему времени предосторожный подход, в качестве основы рыболовной политики, принят всеми ведущими международными рыбохозяйственнными организациями. Основополагающим принципом данной концепции является предупреждение негативных для рыбных запасов последствий промыслового воздействия, тем самым обеспечивается приоритет биологической безопасности над текущими задачами промысла, что в будущем приводит к значительному экономическому выигрышу.

      99. Одной из главных особенностей предосторожного подхода является зональный принцип регулирования рыболовства, то есть весь диапазон возможных состояний запаса (В) от 0 до бесконечности разбивается на отрезки, для каждого из которых устанавливается особый режим рыболовства. Опорными точками являются Вlim – граничный запас, Вbuf – буферный запас, Вtr – целевой запас, при этом Вlim< Вbuf ≤Вtr.

      В отличие от традиционного подхода расчета ПДУ, когда за основу берется существующий запас популяций, и от его количества рассчитывается возможный вылов, в случае предосторожного подхода при определении ПДУ изначально выбираются целевые ориентиры запаса, и в случае изменения динамики запаса популяции принимаются те или иные механизмы регулирования, а при расчетном запасе В<Вlim вводится полный запрет на промысловый лов.

      100. Для ценных видов рыб, объемы которых подорваны в результате предыдущих лет промысла (по терминологии предосторожного подхода, находящихся ниже уровня Blim), необходимо принятие управленческих решений по ограничению изъятия вплоть до полного моратория на вылов. Напротив, при наличии процесса замещения в ихтиоценозе ценного вида на малоценный, процент изъятия малоценного вида при обосновании ПДУ должен быть больше биологически обоснованной нормы, при этом нужно внести оперативные изменения в режим рыболовства.

      101. При определении среднего улова на одну сетепостановку учитывается количество произведенных стандартных сетепостановок с каждым размером ячеи.

      102. Метод ВНИРО применяется для разработки прогноза уловов рыбы во внутренних водоемах с использованием кадастровой информации. На основе имеющейся кадастровой информации, характеризующей численность, ихтиомассу, темп роста и другие биологические показатели основных промысловых видов рыб, в зависимости от жизненных циклов, уровня стабильности популяции, рыбохозяйственного значения, роли вида в экосистемах и иных параметров вычисляется ПДУ. Общий принцип оценки ПДУ можно выразить уравнением:

     


      где: i – индекс года промысла;

      freci – рекомендуемый коэффициент промысловой убыли на i год промысла, в дальнейшем, согласно ранее принятым обозначениям, будем принимать freci=fF, то есть как коэффициент промысловой смертности;

      FSB0i – величина биомассы промысловой части запаса на начало i года, определяется по формуле:

     


      где: Nt+1 – абсолютная численность рыб к концу текущего года, то есть на начало i года;

      W – средняя масса вылавливаемой рыбы.

      Из вышеприведенных формул следует, что необходимым условием прогнозирования уловов и вычисления ПДУ является определение коэффициентов смертности и абсолютной численности рыб.

      103. Существуют разные подходы по определению смертности и численности рыбы в водоеме. Ниже приводится краткое описание методик расчетов. Изменение условий обитания рыб, вызывают значительные колебания численности рыб и существенно влияют на темп их роста и естественную смертность.

      104. Изменение естественной смертности по возрастам характеризуется U – образной асимметричной кривой, с максимумом (кульминацией), в среднем, приходящемся на период полового созревания. Точка максимума кривой характеризует состояние, когда скорость видового роста особи равна скорости естественной убыли их численности. Это допущение позволит упростить оценку минимального коэффициента естественной смертности, приходящейся на возраст кульминации ихтиомассы.

      105. Согласно метода оценки коэффициентов естественной смертности дифференцированных по возрасту рыб, зависимость между значениями коэффициентов естественной смертности и возрастом рыб определяется следующим уравнением:

     


      где: t – возраст рыбы;

      a, b, k – константы.

      Линейный рост и рост массы рыбы при этом описывается уравнениями степенной функции:

     


      где: l – длина рыб;

      W – масса рыб;

      q, k, p, c – коэффициенты.

      При этом возраст полового созревания tn и максимальный возраст Т как период, необходимый рыбам для достижения соответствующих размеров, определяется по уравнению роста:

     


      где: ln – длина, приходящаяся на период массового полового созревания (при котором около 50 % особей достигает половозрелости);

      L – максимальная длина рыбы.

      Разделив почленно эти уравнения (20 и 21), получается следующее соотношение:

     


      106. Исходя из соответствующих методик массовое созревание рыб приходится на длину тела, равную половине максимальной L, то есть: ln=0,5*L, можно записать:

     


      107. Учитывая, что минимальная смертность рыб приходится на возраст массового полового созревания tn, делается вывод о том, что данное уравнение определяет абсциссу минимума кривой естественной смертности и характеризует степень асимметрии данной кривой, а ординату минимума данной кривой естественной смертности, соответствующая возрасту полового созревания можно найти из уравнения:

     


      где: fn – соответственно наименьшее значение коэффициента естественной смертности в возрасте массового полового созревания tn. По этому уравнению возраст полового созревания можно выразить через a и b в виде:

     


      с учетом формулы (22) можно записать:

     


      Принимая во внимание последнее равенство, в уравнение кривой естественной смертности (18) можно упростить, избавившись в нем от b, тогда уравнение примет вид:

     


      где: константа k входит в уравнение (18) и в дальнейшем рассчитывается по линейно-возрастным данным рыб, путем построения точечных диаграмм степенной зависимости между возрастом (абсцисса) и длиной рыб (ордината) в табличном редакторе Microsoft Excel.

      Константа а определяется по формуле:

     


      Из формулы (26) следует, что для расчета значения константы а необходимо знать значение коэффициента естественной смертности f хотя бы в одном возрастном классе популяции. Для удобства будем находить значение f в возрасте полового созревания, то есть fn. Согласно известного уравнения:

     


      где: М – мгновенный коэффициент естественной смертности;

      Сm – константа удельной скорости роста массы тела рыб в "естественном" состоянии, которую можно определить по размерно-возрастным рядам с наиболее низкими показателями роста исходя из уравнений роста по формулы:

     


      где: W1, W2 – соответствующая размерам средняя масса особей;

      t1, t2 – возрастные группы; lg – обозначение десятичного логарифма.

      Формулу (29) с учетом соотношения T^k=2*t^k можно представить в виде:

     


      где: tn – возраст массового полового созревания находится из формулы (18) и представляется в виде: tn = (ln/q)^1/k, где: ln – длина рыбы (сантиметр), соответствующая возрасту массового полового созревания.

      К примеру, для озера Балхаш, полученные таким путем значения констант и коэффициентов необходимые для расчета коэффициента естественной смертности рыб (таблица 23).

Таблица 23. Значения констант и коэффициентов необходимые для расчета коэффициента естественной смертности рыб в озере Балхаш

Вид рыбы

Значение

ln

q

k

tn

T

См

fn

a

Лещ

18,4

10,6265

0,39602

4

23,025

1,18887

0,25712

0,24778

Судак

33,7

18,6311

0,42752

4

20,2392

1,05982

0,23276

0,2345

Сом

59,8

42,4225

0,24221

5

32,1801

0,69192

0,15437

0,42557

Сазан

30,2

15,5655

0,4781

4

17,0492

1,53401

0,31853

0,18103

Жерех

33,3

17,9734

0,44483

4

19,0015

1,34211

0,28504

0,20828

Берш

24

15,3138

0,3241

4

33,9532

1,11854

0,24394

0,30782

Вобла

17,9

8,98567

0,49713

4

16,1285

1,45367

0,3047

0,17521

Карась

16,5

10,8824

0,37886

3

18,6937

1,31757

0,35544

0,28038

      Рассчитанный по соответствующему методу минимальный коэффициент естественной смертности, с использованием полученных значений в таблице 24, дифференцированный по возрастам приведен в столбце № 5 таблицы 25, где в качестве образца представлен расчет ПДУ леща озера Балхаш.

Таблица 24. Расчет теоретически возможных значений биологически допустимых объемов изъятия из запаса в зависимости от возраста созревания самок, %

Возраст созревания

Годовой прирост численности, %

Допустимый годовой процент изъятия из запаса

1

59,2

49,6

2

44,9

37,6

3

37,1

31,1

4

31,8

26,6

5

27,9

23,4

6

24,7

20,7

7

22,2

18,6

8

19,9

16,7

9

18,0

15,1

10

16,4

13,7

11

15,0

12,6

12

13,5

11,3

13

12,5

10,5

14

11,2

9,4

15

10,2

8,6

16

9,1

7,6

17

8,4

7,0

18

7,4

6,2

Таблица 25. Расчет ПДУ леща озера Балхаш

Возраст

Средняя масса

Абсолютная численность в начале года (Nt), тысяч штук

Абсолютная ихтиомасса в начале года (Bt), тонна

fm

Половозрелость, %

Абсолютная численность родительского стада, тысяч штук

fz при fF=0,266

1

2

3

4

5

6

7

8

3

83

81160,0

6736,28

0,2351

45

52754,00

0,501

4

123

40580,0

4991,34

0,2226

85

34493,00

0,489

5

154

20696,0

3187,18

0,2322

100

20696,00

0,498

6

210

9432,0

1980,72

0,2572

100

9432,00

0,523

7

257

2232,0

573,62

0,2937

100

2232,00

0,560

8

298

893,0

266,11

0,3392

100

893,00

0,605

9

433

549,0

237,72

0,3918

100

549,00

0,658

10

534

116,0

61,94

0,4504

100

116,00

0,716

11

580

31,0

17,98

0,5140

100

31,00

0,780

Всего


74498,00

11298,64



68442,00


      продолжение таблицы 25

Абсолютная численность в конце года (Nt+1), тысяч штук

Абсолютная ихтиомасса в конце года (Bt+1), тонна

Абсолютная численность родительского стада в конце года, тысяч штук

f1m = (1-fF) xfm

f1F = (fz -f1m)

Улов за год, тысяч штук

Сред масса вылавливаемой рыбы, грамм

ПДУ за год, тонна

9

10

11

12

13

14

15

16

40490,72

4980,36

34417,12

0,1634

0,3252

13197,09

130,75

1725,52

20752,61

3195,90

20752,61

0,1704

0,3278

6783,43

168,00

1139,62

10385,25

2180,90

10385,25

0,1888

0,3344

3154,20

221,75

699,44

4497,18

1155,77

4497,18

0,2156

0,3441

768,09

267,25

205,27

982,75

292,86

982,75

0,2490

0,3562

318,11

331,75

105,53

352,56

152,66

352,56

0,2876

0,3702

203,25

458,25

93,14

187,87

100,32

187,87

0,3306

0,3858

44,75

543,00

24,30

32,90

19,08

32,90

0,3773

0,4027

12,48

577,50

7,21

77681,84

12077,86

71608,23



24481,40


4000

      108. Для достоверного определения промыслового запаса рыб, необходим более точный расчет общей смертности рыб. Общая смертность рыб в водоеме характеризует процесс сокращения численности рыб под влиянием всех возможных причин, включающих гибель рыбы от естественной и промысловой смертности и выражается годовым коэффициентом смертности – fz, или мгновенным коэффициентом смертности – Z.

      109. Способ регулирования промысла путем ограничения допустимой величины изъятия из запаса (ПДУ) основан на принципе, учитывающий ответную количественную реакцию самой популяции на промысловое воздействие, которая зависит от ее потенциальной скорости формирования численности.

      При этом отмечено, что скорость формирования численности в первую очередь зависит от возраста наступления половой зрелости и числа повторных генераций в течение жизни, а индивидуальная плодовитость имеет второстепенное значение.

      На основании этого вводится показатель q – коэффициент генеративной емкости жизненного цикла:

     


      где: Т – общая продолжительность жизненного цикла рыбы;

      t – возраст созревания рыбы.

      На основании анализа, проведенного автором значение данного коэффициента для исследованных рыб оказались выше 0,5(q≥0,5), что объясняется естественным эволюционным отбором наиболее рационально организованных репродуктивных структур, обеспечивающих быстрое воспроизводство и наращивание численности. При этом зависимость годовой скорости воспроизводства от возраста наступления половой зрелости выражается степенным уравнением регрессии вида:

     


      где: значения коэффициентов a = 1,596 и b = - 0,136 получены на основе проанализированных популяций рыб. Построенный по данной формуле график (в виде гиперболы) характеризует, как резко снижается репродуктивный потенциал популяций по мере увеличения сроков их созревания.

      Данный принцип (зависимость) учитывается при определении величины ПДУ, то есть, чем меньше возраст полового созревания, тем выше должен быть допустимый улов и наоборот.

      110. Согласно предлагаемого принципа, основанного на концепции репродуктивной популяции, учитывая возраст массового наступления половозрелости, определены максимально возможные значения коэффициента промысловой смертности для каждого вида рыб (таблица 26).

Таблица 26. Значения коэффициентов промысловой смертности рыб

Виды рыб

Возраст созревания

Коэффициент промысловой смертности fF



лещ

4

0,266



судак

4

0,266



сом

5

0,234



сазан

4

0,266



жерех

4

0,266



берш

4

0,266



вобла

4

0,266



карась

4

0,266



      Принимая во внимание полученные значения коэффициентов естественной и промысловой смертности, получается коэффициент общей смертности для каждого вида рыб, исходя из равенства:

     


      Полученное таким образом значение коэффициента общей смертности, дифференцированный по возрастам приведен в столбце № 8 таблицы 25.

      Для дальнейшего расчета ПДУ необходимо определить абсолютную численность промысловых видов рыб.

      111. Численность рыб определяется методом площадей по результатам неводной съемки по методу ВНИПРХ, с использованием соответствующих работ и методик. Рассчитанные значения абсолютной численности леща озера Балхаш приведены в колонке № 3 таблицы 25. В колонках № 2 и № 6 приводятся данные ихтиологических наблюдений. В колонке № 7 приводится абсолютная величина численности родительского стада для всех возрастов, полученная перемножением данных колонок № 3 № 6. В колонке № 9 дается остаточная численность рыб после года промысла. Например, остаток пятилетних рыб, ставших к концу года шестилетними, равен:

      20696 * (1 - 0‚5018) = 10385,25 тысяч штук

      В колонке № 10 приводится ихтиомасса остаточной численности рыб. В колонке № 11 приводится численность родительского стада в конце года промысла. В колонке № 12 определяется фактическое значение коэффициентов естественной смертности – f1m. Например, для шестилетнего леща озера Балхаш:

      f1m = (1 - 0,266)

0,2572 = 0,1888

      В колонке № 13 даются фактические значения коэффициентов промысловой смертности (убыли от вылова) – f1F. Для тех же шестилетних рыб, к примеру:

      f1F = 0,5232 - 0,1888 = 0,3344

      В колонке № 14 дана величина улова по возрастам в тысячах штук. Например, для рыб в возрасте шести лет улов равен 9432 * 0,3344 = 3154,2 (тысяч штук), а масса этого улова (колонка № 16) равна 3154,2 (тысяч штук) * 221,75 (грамм) = 699,44 (тонна).

      Значения величины средней массы вылавливаемой рыбы (колонка № 15) найдены с учетом допущения, что рыба в течение года вылавливается равномерно, и могут быть выражены формулой:

     


      где: Wo и Wn – средняя масса вылавливаемой рыбы в начале и конце года. Например, для шестилетних рыб:

      W6 = 3W6 +W7 / 4 = 3 * 210 + 257 / 4 = 221,75 (грамм)

      Таким образом, согласно расчетов, приведенных в таблице 25, предельно допустимый улов леща озера Балхаш может составить 4000 тонн.

      112. Значения абсолютной численности рыб, ихтиомассы, абсолютной численности родительского стада в конце года, для рационально эксплуатируемой промыслом популяции, должны быть не меньше этих значений в начале года. Но в зависимости от биологического состояния популяции вида, интенсивности промысла в предыдущие годы, целевых ориентиров формирования промысловой ихтиофауны на перспективу эти значения могут отличаться.

      В случае, если данные о величине естественной смертности отсутствуют, приближенное значение целевого ориентира по интенсивности промысла можно рассчитать на основе концепции репродуктивной разнокачественности популяций, согласно которой скорость увеличения численности популяций рыб зависит от возраста их созревания и числа повторных генераций в течение жизни.

      При этом индивидуальная плодовитость имеет второстепенное значение. Выразив промысловую смертность в терминах коэффициента годовой убыли получают биологически приемлемые значения этого коэффициента для видов, отличающихся возрастом полового созревания самок.

      Два принципиальных момента, которые следует учитывать для правильной трактовки оценок годовой убыли:

      1) допустимая доля промыслового изъятия выражена в процентах от численности запаса, поэтому и оценка улова будет в единицах численности, для нахождения величины допустимого улова в единицах массы полученную оценку необходимо пересчитать с учетом возрастного состава запаса и средних навесок;

      2) допустимая доля промыслового изъятия относится к промысловой части запаса в начале прогнозного года.

      Управление рыболовством должно основываться на концепции максимального среднемноголетнего улова (далее – МSY). Коэффициенты изъятия промыслового запаса проверяются на соответствие критерию МSY. В случае несоответствия производится расчет иных коэффициентов изъятия промыслового запаса.

      Проверка соответствия критерию MSY осуществляется путем моделирования состояния промыслового запаса и ПДУ на два последовательных года. При этом, критерий MSY состоит в том, что ПДУ на второй год промысла должен быть больше или равен ПДУ на первый год промысла, а объем промзапаса на второй год промысла больше или равен объему промыслового запаса в первый и нулевой годы (пример расчета 1).

      1) Для видов, по которым достигнуты граничные ориентиры запаса по биологическим показателям рыб LС50 ≤ LМ50 применяется формула Z=2F, то есть коэффициент изъятия F рассчитывается с коэффициентом 0,5 от коэффициента общей смертности Z, и значения F берутся из таблицы 27.

      2) Для популяций, у которых LC50 незначительно больше LM50 (на 1-2 сантиметра, то есть приближается достижение граничных ориентиров запаса), принимается, что Z (коэффициент общей смертности) = M (коэффициент естественной смертности) + F (коэффициент промысловой смертности, он же коэффициент изъятия), а F=M (в соответствии с рекомендациями ФАО для популяций рыб, достигших граничных ориентиров состояния запаса). При этом, сначала F находится по таблице Малкина (таблица) или уравнению Риклефса (пункт 94).

      Проверка значения F на соответствие критерию МSY проверяется посредством включения данных полученных по таблице Малкина или уравнения Рифлекса в матрицу расчетов. При несоблюдении критерия (ПДУ и промзапас на второй год промысла снижаются или сильно растут), производится пересчет, изменяя значение F, пока ПДУ2 не будет больше или приблизительно равно ПДУ1.

      Пример расчета 1

Средняя масса, грамм

Nt0, тысяч штук

Bt0, тонна

Половозрелость, доли единиц

Pt1, тонн

F

M

Z

ПДУ 1 года, тонн

Nt+1, тысяч штук

Bt+1, тонна

Pt+1, тонна

ПДУ 2 года, тонна

Nt+2, тысяч штук

Bt+2, тонна

Pt+2, тонна

83

113

9,379

0,5

4,6895

0,28


0,56

1,31306

113

9,379

4,6895

1,31306

113

9,379

4,6895

137

106

14,522

0,6

8,7132

0,28


0,56

2,439696

49,72

6,81164

4,086984

1,14435552

49,72

6,81164

4,086984

206

24

4,944

0,8

3,9552

0,28


0,56

1,107456

46,64

9,60784

7,686272

2,15215616

21,8768

4,5066208

3,60529664

380

2

0,76

1

0,76

0,28


0,56

0,2128

10,56

4,0128

4,0128

1,123584

20,5216

7,798208

7,798208

826

3

2,478

1

2,478

0,28


0,56

0,69384

0,88

0,72688

0,72688

0,2035264

4,6464

3,8379264

3,8379264

1363

1

1,363

1

1,363

0,28


0,56

0,38164

1,32

1,79916

1,79916

0,5037648

0,3872

0,5277536

0,5277536

1577

1

1,577

1

1,577

0,28


0,56

0,44156

0,44

0,69388

0,69388

0,1942864

0,5808

0,9159216

0,9159216

4572

250

35,023

5,9

23,5359

0,28


0,56

6,590052

222,56

33,0312

23,695476

6,63473328

210,7328

33,7770704

25,46159024

      3) Для среднеэксплуатируемых популяций, у которых LC50 значительно больше LM50 (нет оснований для опасений за состояние запасов), применять правило F=M не рекомендуется, так как у эксплуатируемых популяций F всегда больше M.

      Часть естественной смертности у особей промыслового запаса "скрыта" в промысловой смертности (то есть часть особей, которые неизбежно погибли бы от естественной смертности, вылавливаются промыслом). Считается, что для половозрелых особей в интенсивно облавливаемых популяциях от трети (для видов–жертв) до половины (для хищников, быстрорастущих и высокотелых видов рыб) естественной смертности может быть скрыто в промысловой. При этом, для видов рыб–жертв больше, для прочих видов – меньше. То есть, F больше M, так как часть М скрыта в F.

      Для определения Z может быть использована таблица 27, где ранжирована Z в зависимости от предельного возраста T, либо F которая определена способом в соответствии с подпунктом 2), при этом F будет составлять 2/3 от Z для видов–жертв и 3/4 от Z для хищников, быстрорастущих и высокотелых видов рыб. Далее производится расчет ПДУ (пример расчета 2).

Таблица 27 Коэффициенты общей смертности Z (годовой убыли) и рекомендуемые коэффициенты изъятия F при достижении граничных ориентиров запаса, исходя из наблюдаемых значений предельного возраста рыб в уловах (выборке)

Коэффициенты

Т (предельный возраст в уловах)

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

Z

0,6

0,55

0,5

0,45

0,4

0,375

0,35

0,325

0,3

0,275

F

0,3

0,275

0,25

0,225

0,2

0,188

0,175

0,163

0,15

0,138

      Пример расчета 2

Возраст, лет

Средняя масса, грамм

Nt0, тысяч штук

Bt0, т

Половозрелость, доли единиц

Pt1, тонн

F

M

Z

ПДУ одного года, тонн

1

35,9

55,2

2,0

0

0

0

0,35

0,35

0,0

2

91,7

111,4

10,2

0

0,0

0

0,35

0,35

0,0

3

232

328,6

76,2

0,5

38,1

0,131

0,219

0,35

5,0

4

493,1

324,8

160,1

1

160,1

0,262

0,088

0,35

42,0

5

746,1

80,0

59,7

1

59,7

0,262

0,088

0,35

15,6

6

1360,3

13,3

18,1

1

18,1

0,262

0,088

0,35

4,8

7

2200

8,6

18,9

1

18,9

0,262

0,088

0,35

4,9

8

3062,1

16,2

49,6

1

49,6

0,262

0,088

0,35

13,0

9

3932,5

2,9

11,2

1

11,2

0,262

0,088

0,35

2,9

10

6263,3

9,5

59,7

1

59,7

0,262

0,088

0,35

15,6

11

9060

1,9

17,3

1

17,3

0,262

0,088

0,35

4,5

Всего


952,4

483,0


394,5

0,262

0,088

0,35

108,4

      Затем производится моделирование состояния запаса на 2 года вперед на соответствие критерию MSY аналогично, как в подпункте 2) пункта 112.

      113. Биостатистический метод (далее – БСМ) оценки численности промыслового стада рыб в настоящее время применяется в отдельных случаях, когда оценка другими методами невозможна. Однако, в силу ряда причин, результаты от его применения оказываются заниженными. БСМ основан на возрастном распределении уловов с целью оценки численности поколений.

      114. Во всех вариантах биостатистического метода важным этапом является составление расчетной таблицы, в которую сведены данные о ежегодных уловах исследуемого стада рыб в количественном выражении, распределенные по возрастным категориям.

      115. Доля особей каждой возрастной группы получают из мониторинговых наблюдений (метод прямого учета) в период нерестовой миграции рыб (например, в реке Жайык). Сложением количества особей во всех поколениях, представленных в улове рассматриваемого года, находится минимальный (без учета естественной смертности) промысловый запас:

      Vn = (1– х)Cn + (1– х – х1)Cn+1 + (1 – х – х1 – х2)Cn+2 +....+(1 – х – х1 – х2 – …. – х tl)C tl

      где: n – запас рыбы в начале n–го года;

      tl – предельный возраст рыб;

      Cn, Cn+1, Cn+2, ….. Ct

      l – уловы соответствующих лет;

      х – процентное содержание в улове сеголеток;

      х1 – процентное содержание в улове годовиков и так далее.

      116. При определении предельно допустимых объемов процент изъятия высчитывается на основе "концепции репродуктивной разнокачественной популяции" Малкина по соответствующей методике (таблица 24).

      117. Биостатистический метод оказывается приемлемым лишь при стабильности промысла, промысловых усилий и экологических условий.

      118. Для вычисления нерестового запаса в таких случаях можно также учитывать кратность нереста и величину пополнения по возрастным группам, которую получают по данным летних морских траловых съемок:

      NHI миллион экземпляров = NПI миллион экземпляров (остаток)*KН (кратность нереста) * Dcpi (доля созревающих рыб)

      Таким образом, проводятся расчеты всех возрастных групп. Сумма всех поколений будет составлять нерестовый запас промысловых рыб. Биомасса нерестовой части популяции рассчитывается как произведение ее численности и средней навески особи, участвующей в нересте:

     


      где: Bнз – нерестовый запас, тысяч тонн;

      N – расчетная численность популяции, миллион экземпляров;

      w – средняя масса особей, килограмм.

      119. Таким же образом рассчитывают численность промыслового и нерестового запаса для последующих лет с учетом величины пополнения от особей, вступающих в промысел. Коэффициенты изъятия при определении предельно допустимых уловов высчитываются также на основе "концепции репродуктивной разнокачественной популяции" по соответствующей методике.

      120. Основной целью методики Кушнаренко А.И. и Лугарева Е.С. является – оценка состояния популяции промысловых видов рыб, и разработка биологически обоснованного предельно допустимого объема их изъятия. За основу принята формула:

     


      где: Q – количество рыб в контрольных уловах, в штуках; S – учетная площадь водоема в гектарах, получаемая вычленением непригодной для промысла зоны (заросли надводной растительности, большие глубины и так далее) из общей площади водоема; k – поправочный коэффициент, получаемый перемножением трех основных коэффициентов для каждой размерной группы (сети):

     


      где: P – коэффициент вероятности встречи рыбы с орудиями лова; K – коэффициент уловистости сетей, C – площадь облова контрольного орудия лова. Данные коэффициенты вычисляются на основе экспериментальных данных.

      121. Коэффициент Р вычисляется на основании формулы, указанной ниже. Коэффициент уловистости сетей К равен 0,2 – 0,5. Площадь облова определяется по формуле:

     


      где: V – радиальная скорость рыскания, индивидуальная для вида (метр\минута); t – время сетепостановки в минутах; g – количество поставленных сетей; b – длина сети при стандартной высоте в 25 метров.

      Где, основное значение имеет показатель V, значения которого определены в справочнике (Радаков Д.В. Протасов В.Р. "Скорости движения и некоторые особенности зрения рыб" - М.: Наука, 1964 – 48 страница).

      122. Скорости рыскания для карася, окуня и щуки составляют 0,04, для леща и плотвы – 0,05, для карпа – 0,06, для линя – 0,10 и для судака – 0,13 метр/секунду.

      123. В отдельных случаях, для ускоренной оценки численности рыб, допускается использование метода прямого подсчета гидроакустической съемкой современными рыбопоисковыми эхолотами с усовершенствованной функцией идентификации рыбы (FI) способных отличать рыб от других объектов, показать размеры рыбы и на какой глубине она зафиксирована.

      124. При этом методе для прямого подсчета количества рыб разных размеров проводят эхолокацию акватории рыбопоисковым высокоэффективным эхолотом (модели марки Humminbird, Lowrance, Garmin и другие). Рекомендуемые характеристики эхолота следующие: минимум два луча сканирования, минимальный угол обзора – 20 градусов; глубина сканирования до 100 метров, минимальная частота сонара 200 килогерц; минимальная выходная пиковая мощность 800 ватт; минимальный размер экрана 7 дюймов, минимальный интервал между объектами не более 6,5 сантиметров, наличие датчиков температуры, скорости и пройденного расстояния, разбивка по размерам рыбы (мелкая, средняя, крупная), пиксельная матрица не менее 480Vx800H, тип цветной, подсветка LED, водонепроницаемость IPX7, возможность подключения к персональному компьютеру для последующей обработки и сохранения полученных данных.

      125. Эхолокацию проводят путем передвижения с эхолотом по акватории на легкой весельной лодке со скоростью не более 3 километров/час (скорость определяют исходя из пройденного расстояния по показанию эхолота, и затраченного на это времени). При такой невысокой скорости результаты более достоверны. Схема эхолокации следующая: на водоемах площадью до 500 гектаров (рисунок 8, элемент 1) проводится сканирование от берега до берега (например, с северного на южный). От исходной точки на берегу (рисунок 8, элемент 2) маршрут сканирования (рисунок 8, элемент 3) идет к противоположной стороне водоема под углом 25 градусов. Достигнув берега, сканирование прекращают и проплывают вдоль берега и параллельно ему 100 метров. Затем от самого берега начинают сканирование в обратном направлении также под углом 25 градусов. И далее по такой схеме сканируется эхолотом вся акватория. Отклонение маршрута эхолокации на 25 градусов вызвано тем, чтобы расходящиеся под углом маршруты не захватывали уже зафиксированных рыб. Этой же цели служит и продвижение вдоль берега на 100 метров перед последующим сканированием. Учитывая невысокие радиальные скорости движения рыб, при такой схеме сканирования исключается повторное фиксирование рыб. По окончании первого сканирования, для сбора более полных данных, проводится второе сканирование, при котором маршруты от берега до берега отклоняются также на 25 градусов, но в другую сторону (рисунок 8, элемент 4), проходя по необследованным участкам. При наличии времени проводится еще один цикл сканирования водоема. Причем если в первом цикле маршруты проходили с северного берега на южный, то в втором цикле они должны проходить с восточного берега на западный. При большой площади водоема (от 1000 и более гектар) водоем разбивается на сектора с площадями 500 гектаров. При этом границы секторов и линии маршрутов сканирования предварительно фиксируются определением их географических координат спутниковым навигационным прибором типа Global Positioning System (далее – GPS), глобальной навигационной спутниковой системы (далее – ГЛОНАСС). Далее ведется сканирование эхолотом по аналогичной схеме. Замера длины маршрута сканирования проводится по данным эхолота. Если же в нем нет функции отображения пройденного расстояния, используется спутниковый навигационный прибор. В обязательном порядке исследуются выраженные участки биотопов – мелководье, глубина, омуты, эстуарий, тростниковая зона и другие.

      Рисунок 8. Схема сканирования эхолотом водоема площадью до 500 гектаров

     


      1 – сканируемая акватория;

      2 – точка начала маршрута сканирования;

      3 – маршрут первого цикла сканирования;

      4 – маршрут второго цикла сканирования.

      Эхолокацию водоема рекомендуется проводить в летнее время, когда нет миграций. Во время миграций рыба активно движется, что усложняет сканирование. В сутках, наиболее подходящее время для этой работы дневное – с 9 до 19 часов, когда основная масса рыб находится в состоянии покоя. В летнее время пик кормовой активности рыб приходится на ранее утро и поздний вечер.

      Эхолоты последнего поколения показывают отдельных рыб с указанием размеров (номера от 1 до 8 и более, соответствующие разным размерам рыб, или в виде символов рыб различной величины). Если размеры рыб выражаются номерами, то они записываются в порядке, присущем используемой модели эхолота. Данные по размерам рыб каждого номера берутся из паспортных характеристик используемого эхолота. Если размеры рыб отображаются в виде символов различной величины, то этим символам необходимо присвоить соответствующие номера (мальки – 1, мелкая рыба – 2, средняя рыба – 3 и так далее. Данные по размерам рыб каждого вида символов, также берутся из паспортных характеристик используемого эхолота). Эхолот показывает, на какой глубине находится отдельная рыба. Эти данные записываются (таблица 28).

Таблица 28. Учет рыб в исследуемом водоеме по данным рыбопоискового эхолота

Глубина, на которой зафиксирована рыба, метр

Количество разноразмерных рыб (в виде знака \), по номерам от 1 до 8


1

2

3

4

5

6

7

8


0,1 - 0,5

\\\

\

\\

\\\

\

\\

-

\


0,5 - 1,0

\\

\\

\\\

\

\

\\

\\

-


1,0 - 1,5

\\\\

\\

\\\

\

\\\

\

\\\

\


и так далее










Примечание: если в используемой модели эхолота размеров рыб в цифровом или символьном отображении больше 8, то к таблице прибавляется аналогичное количество столбцов


      Глубина воды разбита на ряд слоев. Это обусловлено тем, что луч эхолота в 20 градусов, будет расширяться с удалением от поверхности воды, и в каждом последующем слое площадь сканирования будет последовательно увеличиваться. Определение численности рыб по данным сканирования эхолотом проводится отдельно для каждой размерной группы и каждого отдельного слоя воды толщиной 0,5 метра. Первоначально необходимо подсчитать количество разноразмерных рыб, зафиксированных в площади сканирования.

      Подсчет рыб на глубине до 0,5 метров отдельно по каждому размеру.

      Ширина полосы сканирования первого слоя воды до глубины 0,5 метров является расчетной шириной для определения общей площади сканирования. В последующих слоях ширина полосы сканирования (с расширением угла луча) увеличивается, поэтому результаты расчетов количества рыб по всем последующим слоям, пересчитываются на ширину полосы первого слоя.

      Подсчет количества рыб в этом, и всех последующих слоях, ведется отдельно по каждому размеру рыб. При сканировании закрепленный на лодке эхолот (рисунок 9, элемент 5) расположен в 20 сантиметрах выше поверхности воды (элемент 6). Луч эхолота (элемент 7), направленный вертикально вниз в воду, имеет угол 20 градусов.

      Рисунок 9. Луч эхолота при сканировании, в разрезе вид сбоку

     


      5. Эхолот;

      6. Поверхность воды;

      7. Вершина луча от эхолота до поверхности воды;

      8. Основания луча в первом слое воды;

      9. Вертикальные линии от основания луча до верхней границы слоя;

      10. Охваченный сканированием участок;

      11. Неохваченные сканированием участки;

      12. Основание луча во втором слое;

      13. Катеты одного из прямоугольных треугольников – неохваченных сканированием участков;

      14. Основание луча от эхолота до поверхности воды.

      При достижении глубины 0,5 метров основание луча (элемент 8) составит 24,6 сантиметра, рассчитывается по следующей формуле:

     


      где: с – длина основания, а – длина перпендикуляра от вершины луча до центра основания и равная 50 сантиметрам, tg 10 – тангенс половины угла луча дающая значение 0,176.

      Для расчета площади сканирования в этом слое, от обеих крайних точек основания луча, проводится до верхней границы слоя (поверхность воды), две вертикальные линии (элемент 9). Образуется четырехугольный прямоугольник шириной 24,6 сантиметров и высотой 50 сантиметров, который обозначается как wb (Примечание: данная ширина принимается за ширину отсканированной полосы, которая при умножении на длину маршрута, дает величину площади сканирования). Однако в прямоугольнике wb имеется охваченный сканированием участок w (элемент 10) и неохваченный b (элемент 11) в соотношении 64,3 % на 35,7 %. Это соотношение вычисляется следующим образом: площадь wb равна 1230 см2; площадь b состоит из двух аналогичных прямоугольных треугольников. Определяется площадь одного из них, которая будет равна произведению катетов, разделенного на 2. Поскольку один из катетов – это высота слоя воды, то его длина составит 50 сантиметров. Длина второго катета (элемент 13) составит 8,78 сантиметра, что равно половине разности длины основания луча в слое (рисунок 9, элемент 8) и длины основания луча от эхолота до поверхности воды (элемент 14) составляющая 7,04 сантиметра.

      Примечание: во втором и далее слоях, при этом расчете берутся длина основания луча в слое и длина основания луча в верхнем слое.

      Тогда площадь одного треугольника будет равна 219,5 сантиметр2. Площадь b определяется, как сумма площадей этих двух треугольников, она равна 439 сантиметр 2. Тогда площадь w будет равна разности площадей wb и b, и составит 791 сантиметр 2. Далее площади wb, w и b переводятся в проценты. При этом wb будет равно 100 %, w – 64,3 %, b – 35,7 %.

      Исходя из количества рыб f в секторе w, полученных из данных эхолота рассчитывается количество рыб в секторе b по следующей формуле:

     


      где: fb – количество рыб одного размера в секторе b, штук;

      fw – количество рыб одного размера в секторе w, штук;

      bs – площадь сектора b, сантиметр2;

      ws – площадь сектора w, сантиметр2.

      Общее количества рыбы одного размера в этом слое составит:

     


      где: f – количество рыб одного размера, штук;

      fw – количество рыб в секторе w, штук;

      fb – количество рыб в секторе b, штук.

      Учитывая, что эхолот показывает рыбу по размерам (от 1 до 8), то f определяется для каждого размера.

      Подсчет рыб на глубине до 0,5 – 1,0 метра ведется аналогично. Однако в этом втором слое воды при достижении глубины 1,0 метра основание луча составит уже 42,24 сантиметра. Следовательно, площадь сканирования во втором слое будет больше расчетного. Поэтому количество рыб в данном слое необходимо привести к расчетной площади сканирования, следующим образом:

      расчетная площадь сканирования первого слоя составляет 58 % от площади сканирования второго слоя. Поэтому во втором слое мы учитываем только 58 % от общего количества рыб. Подсчеты рыб на всех последующих глубинах проводят аналогично.

      Подсчет количества рыб различных размеров в площади полосы сканирования.

      Площадь полосы сканирования определяется по формуле:

     


      где: С – площадь полосы сканирования эхолотом, метр2;

      L – длина маршрута сканирования, метр;

      a – расчетная ширина полосы сканирования в метрах, равная при луче с углом 20 градусов 0,246 метра.

      Количество рыб каждого размера в площади сканирования, определяется по следующей формуле:

     


      где: n – количество рыб каждого отдельного размера в площади С;

      ∑f – сумма количеств рыбы отдельного размера в слоях.

      Общее количество рыб каждого размера на площади водоема, определяются по формуле:

     


      где: N – общее количество рыб отдельного размера на площади водоема S;

      n – количество рыб этого размера в площади сканирования С;

      S/C – отношение площади водоема к площади сканирования.

      Значение N рассчитывается отдельно по всем размерным группам, зафиксированным при сканировании эхолотом.

      После определения количества рыб каждого размера на водоеме, необходимо определить данные по видовому, размерному, весовому составу рыб. Для этого проводятся ловы научно–исследовательскими орудиями лова с размерами конструктивного шага ячеи от 20 до 80 миллиметров. Изучение биологических характеристик проводится по общепринятым в ихтиологии методикам. По данным вылова устанавливается видовой, размерный и весовой состав промысловой ихтиофауны, по размерным группам 1–8.

      Например, в размерной группе 3 присутствуют: сазан 15 %, судак 10 %, лещ 75 %. Общее количество рыб размерной группы 3 (по данным эхолокации) – 300 штук. Следовательно, в водоеме будет 45 экземпляров сазана, 30 экземпляров судака, 225 экземпляров лещ, данной размерной группы. Таким же образом по всем размерным группам, которые выдаются эхолотом.

      Далее, путем взвешивания рыб из уловов определяется средняя масса рыбы каждого вида, в каждой размерной группе. Средняя масса умножается на количество рыб (при этом учитываются только рыбы, достигшие промысловых размеров).

      Таким образом, получается биомасса рыбы одного вида в отдельных размерных группах 1, 2, 3….8. Данные значения суммируются и получается общая биомасса рыбы этого вида в водоеме, то есть промысловый запас. Полученная величина промыслового запаса рыб по видам, является основой для расчета общего допустимого улова.

      126. Все методы учета численности рыб (метод площадей, методика Кушнаренко–Лугарева, метод Мельниковой, методика ВНИПРХ) имеют значительную погрешность, так как включают трудноопределимые коэффициенты уловистости применяемого орудия лова.

      В водоемах республиканского и международного значения оценка численности, для проверки адекватности и достоверности результатов определения численности рыб, проводится 2 методами – основным (вышеупомянутые методики) и вспомогательным (упрощенный метод эхолотно-сетной съемки, позволяющий упростить и ускорить сбор и обработку материалов гидроакустической съемки), что позволит скорректировать в основном методе коэффициенты уловистости применяемых орудий лова в зависимости от полученных значений численности рыб при эхолотно-сетной съемке ("коэффициент уловистости" эхолота близок к 1). Сущность метода изложена в примере ниже.

      Пример. Определение численности рыб в Верхне–Тобольском водохранилище.

      Проведена эхолотно–сетная съемка (6 эхолотных разрезов и 3 сетепостановки). Каждая эхолотно–сетная съемка выполняется в три этапа. На первом этапе по месту предполагаемой постановки сетей осуществлялся проход на лодке с эхолотом для учета численности рыб на данном участке водоема. Для упрощения расчетов параметры охвата луча определяются для глубины, на которой зафиксированы наибольшие скопления рыбы, затем диаметр луча эхолота на этой глубине умножается на расстояние, пройденное при эхолотировании и находится площадь съемки. На втором этапе осуществлялась постановка стандартного порядка сетей (ячея от 20 до 70 миллиметров, 9 сетей по 25 метров), продолжительность постановки сетей составляла 300 минут (с 11.00 до 16.00). На третьем этапе по месту постановки сетей осуществлялся проход на лодке с эхолотом для учета численности рыб на данном участке водоема (таблица 29).

Таблица 29. Сведения по количеству рыб, учтенных при каждом эхолотировании

Эхолотный разрез

Количество рыб, экземпляр

1

98

2

77

3

56

4

84

5

35

6

56

Всего рыб, экземпляр

406

      Длина эхолотного разреза 250 метров при глубине 3 метра, таким образом, площадь, пройденная эхолотом, составляет 250 метров*3,464 метров = 866 метров2. Всего было сделано 6 эхолотных разрезов, таким образом, просканирована площадь равная 866 метров2*6 = 5196 метров2.

     


      где: N – общее количество рыб на площади водоема S;

      n – количество рыб на площади сканирования С;

      S/C – отношение площади водоема к площади сканирования.

      По формуле находится общее количество рыб в Верхне–Тобольском водохранилище: N = 406 экзепляров* 87400000 метров2/5196 метров2= 6829176 экземпляров. По результатам сетепостановок определяем процентный состав ихтиофауны: плотва – 20,5 %, карп – 1,5 %, лещ – 52,8 %, щука – 0,9 %, окунь – 19,3 %, судак – 1,8 %, рипус – 3,2 % (таблица 30).

Таблица 30. Разбивка по видам рыб (%)

Виды рыб

плотва

карп

лещ

щука

окунь

судак

рипус

20,5

1,5

52,8

0,9

19,3

1,8

3,2

      Исходя из полученных данных, рассчитывается численность каждого вида (таблица 31).

Таблица 31. Расчет численности рыб по видам

Вид

Общая численность

Промысловая часть популяции

Промысловая численность

Средняя навеска, килограмм

Промысловый запас, тонна

плотва

1399981

0,63

881988

0,1

88,20

карп

102437

0,31

31755

1,32

41,92

лещ

3605805

0,56

2019251

0,17

343,27

щука

61462

0,38

23356

1,45

33,87

окунь

1318031

0,67

883081

0,11

97,14

судак

122925

0,22

27044

1,39

37,59

рипус

218533

1

218533

0,09

19,67

      127. Сбор биологических показателей рыб при прижизненном исследовании включает в себя измерение длины тела рыбы, взвешивание, отбор регистрирующих структур на определение возраста рыб (в общем случае – чешуя, у осетровых видов рыб – часть первого луча грудного плавника). В лаборатории определяется возраст рыб, рассчитывается коэффициент упитанности по Фультону.

      128. Оценка численности редких и находящихся под угрозой исчезновения видов рыб такая же, как и промысловых видов.

      Однако, в отдельных случаях, когда производители рыб проходят на нерест в мелководные неширокие речки и ручьи с прозрачной водой, может применяться визуальный подсчет проходящих производителей и определение численности повременным методом, фото– и видеосъемка ("прижизненным методом").

      129. При проведении исследований совместно с зарубежными учеными на трансграничных водоемах, могут использоваться иные методики, если это оговорено международными соглашениями.

      130. В отдельных случаях, иные методики исследований могут использоваться на водоемах и (или) участках специального назначения, например, в охраняемой зоне верхнего и нижнего бьефов гидроэлектростанции (ГЭС), где отдельные исследования традиционными методами затруднены. Методика таких работ должна быть тщательно обоснована в отчете. Во всех остальных случаях осуществляется применение вышеописанной "единой методики".

      131. Работы по определению запасов цист артемии включают в себя:

      1) Определение географического положения водоема;

      2) Изучение метеорологических условий в период сбора материала;

      3) Изучение морфометрических характеристик и исследование гидрологического режима водоемов;

      4) Изучение гидрохимического режима водоемов;

      5) Проведение гидробиологических исследований;

      6) Расчеты запасов цист артемии и определение общих допустимых уловов.

      132. Определение количества и места расположения станций по отбору проб на водоемах проводится согласно методическим рекомендациям по сбору и обработке материалов при гидробиологических исследованиях. Координаты станций определяются с помощью навигационной системы GPS или ГЛОНАСС.

      133. Сроки отбора проб должны быть связаны с жизненными циклами и изменениями условий обитания исследуемого объекта. Для рыбных ресурсов прогноз ПДУ выполняется с учетом всех сезонов года. Для определения запасов цист и подготовки окончательного прогноза ПДУ научно–исследовательские работы должны выполняться в вегетационный период.

      134. В отчете в обязательном порядке приводятся географические сведения о водоеме (географические координаты, месторасположение с привязкой к населенным пунктам). Географические координаты определяются с помощью навигационной системы GPS или ГЛОНАСС. Месторасположение с привязкой к населенному пункту определяется кратчайшим расстоянием от границы населенного пункта до береговой линии водоема. Сведения приводятся в виде таблицы (таблица 32).

Таблица 32. Координаты и месторасположение водоемов

Водоем

Район

Место расположения

Координаты

      135. Метеорологические исследования необходимо проводить на каждой станции отбора проб. В метеорологический журнал заносятся сведения о силе и направлении ветра, температуре воздуха, интенсивности солнечного света и силе волн с указанием даты, времени и координат определения метеорологических параметров. Часть метеорологических параметров определяется визуально, часть – с помощью специальных приборов.

      136. Изучение морфометрических характеристик и гидрологического режима водоемов включает в себя определение следующих параметров:

      характер водосборной площади, наличие и состояние притоков;

      площадь водного зеркала;

      длина и наибольшая ширина водоема;

      длина береговой линии;

      развитие береговой линии и наличие заливов;

      максимальная и средняя глубина;

      объем водной массы;

      изменение уровня воды по сезонам и по годам (для водоемов, где осуществляется ежегодный мониторинг).

      137. Изучение водосборной площади проводится путем визуальных наблюдений. Площадь акватории, длина береговой линии, длина и наибольшая ширина водоема определяется путем измерения на местности с помощью навигационных систем или с использованием спутниковых снимков. Промеры глубин проводятся с помощью лота, либо эхолота. Уровень воды определяется с помощью навигационной системы. По результатам изучения морфометрических исследований и определения максимальных и средних глубин специалистами производится определение "жилой" зоны для артемии с учетом биологических особенностей этого вида, гидрологического режима водоема и гидрометеорологических условий. Полученные результаты отражаются в виде таблицы (таблицы 33, 34).

Таблица 33. Характеристики исследованных водоемов

Водоем

Высота над уровнем моря, метр

Площадь водоема, гектар

Длина, километр

Наибольшая ширина, километр

Длина береговой линии, километр

Развитие береговой линии








Таблица 34. Характеристика исследованных водоемов

Водоем

Максимальная глубина, метр

Средняя глубина, метр

Объем водной массы, миллион метров3

Объем "жилой зоны"






      138. Отбор проб на гидрохимический анализ производится по общепринятым методикам. При отборе проб измеряется температура воды, определяется прозрачность, содержание растворенного в воде кислорода, водородный показатель (рН). Пробы воды исследуются на содержание:

      основных ионов (кальций, магний, калий–натрий, гидрокарбонаты, карбонаты, хлориды и сульфаты);

      биогенные соединения (аммоний, нитраты, нитриты и фосфаты)

      перманганатная окисляемость;

      общее железо.

      139. Результаты гидрохимического анализа представляются в виде таблиц (таблицы 35, 36). При многолетних исследованиях, приводится таблица, где представлены сведения за ряд лет, а также выполняется сравнительный анализ.

Таблица 35. Общая минерализация и содержание основных ионов в озерах

Озеро

Гидрокарбонаты, грамм / дециметр3

Хлориды, грамм / дециметр3

Сульфаты, грамм / дециметр3

Кальций, грамм / дециметр3

Магний, грамм / дециметр3

Калий, грамм / дециметр3

Натрий, грамм / дециметр3

Общая минерализация, грамм / дециметр3










Таблица 36. Содержание органического вещества и биогенных соединений в озерах

Озеро

рН

Перменганатная окисляемость, миллиграмм / дециметр3

Аммонийный азот, миллиграмм / дециметр3

Нитриты, миллиграмм / дециметр3

Нитраты, миллиграмм / дециметр3

Фосфаты, миллиграмм / дециметр3

Железо общее, миллиграмм / дециметр3

      140. На водоемах, являющихся местообитанием артемии, где имеются их промысловые запасы, высшая водная растительность, как правило, отсутствует и как следствие работы по изучению их в этом направлении не проводятся.

      141. Исследования кормовой базы артемии (отбор проб фитопланктона) в рамках научно–исследовательских работ по определению общих допустимых объемов цист артемии, не проводятся. Данные работы проводятся только при проведении ежегодных мониторинговых исследований.

      При проведении научных исследований, направленных на изучение запасов цист артемии, в отличие от аналогичных работ при определении запасов рыбных ресурсов, необходимо больше внимания уделить гидробиологическим исследованиям.

      142. Пробы зоопланктона при глубинах более 2 метров отбирают тотальным обловом толщи воды малой сетью Джеди, если глубины менее 2 метров, то материал по зоопланктону собирается отцеживанием 100 литров воды через планктонную сеть Апштейна. В сетях используется мельничный газ № 49 – 55. Фиксация проб проводится раствором формалина. Пробы зоопланктона отбираются для изучения следующих параметров:

      таксономический состав;

      общая численность сообщества;

      общая биомасса;

      состав доминантов (доминирующих групп и видов);

      численность основных групп и видов;

      биомасса основных групп и видов.

      143. Отбор проб бентоса (донные цисты) проводится дночерпателем Петерсена, с площадью захвата 1/40 метров2. Отобранный грунт тщательно промывается через промывочную сеть, выполненную из специализированной ткани (с размерами отверстий 250–375 микрометр). После чего пробу помещают в емкости и фиксируют раствором формалина. Дальнейшая работа с пробами бентоса проводится в лабораторных условиях, где определяются следующие параметры:

      таксономический состав;

      общая численность сообщества;

      общая биомасса;

      состав доминантов (доминирующих групп и видов);

      численность основных групп и видов;

      биомасса основных групп и видов.

      144. При изучении запасов цист артемии необходимо учитывать и запасы в береговых выбросах. В период проведения исследований осуществляется учет объема береговых выбросов в метрах3, и отбираются пробы для определения численности цист в 1 метр3.

      145. Изучение гидробиологических проб начинается с определения таксономической принадлежности организмов с применением микроскопа. Численность особей в пробе устанавливается счетным методом с применением микроскопа. После обработки пробы производится пересчет на 1 метр3 (для планктонных проб и проб с береговых выбросов) и 1 метр2 (для бентосных проб).

      146. Результаты гидробиологических исследований приводятся в виде таблиц (таблица 37), в которых отражены видовой состав планктона и бентоса. Количественные показатели (численность и биомасса) основных групп организмов также представляются в виде таблиц (для зоопланктона и зообентоса отдельно). При проведении мониторинговых исследований при наличии сведений за ряд лет дается сравнительный анализ.

Таблица 37. Таксономический состав зоопланктона исследованных водоемов

Таксоны

Водоем 1

Водоем 2

Водоем 3





Всего таксонов:




      147. При обработке гидробиологического материала в целях оценки состояния популяции артемии проводится изучение полового и возрастного состава: самки с цистами, самки без цист, самцы, предвзрослые, ювенильные, науплиусы, летние яйца и цисты. Для этого пробу делят на перечисленные выше группы и просчитывают каждую группу в отдельности с использованием микроскопа. Численность взрослых особей просчитывают полностью во всей пробе, цисты и науплиусы в пяти повторностях по 10 миллилитров с последующим пересчетом на весь объем пробы. Индивидуальные веса половозрелых рачков определяются прямым взвешиванием на торсионных весах с дискретностью 0,1 миллиграмм. Для остальных возрастных групп для расчета биомассы используются средние значения индивидуального веса, полученные в результате взвешивания всей группы и дальнейшего разделения на численность.

      Если определить индивидуальные веса возрастных групп не представляется возможным, то для расчета ПДУ используются средние показатели индивидуальной массы разных возрастных групп определенные для озер Западной Сибири (таблица 38).

Таблица 38. Средние и предельные показатели индивидуальной массы разных возрастных групп артемии в озерах Западной Сибири

Возрастные группы

Средние значение, миллиграмм

Предельные значения (min-max), миллиграмм

Самки с цистами

3,70

1,0–10,1

Самки без цист

2,56

0,8–6,0

Самцы

2,76

0,8–5,0

Предвзрослые (6 миллиметров)

1,71

0,6–4,2

Ювенильные (3 – 6 миллиметров)

0,55

0,33–0,94

Науплиусы

0,17

0,01–0,32

Цисты

0,010

0,006–0,016

      148. Результаты изучения популяции артемии заносятся в соответствующую таблицу, где помимо численности всех возрастных групп указывается и средняя численность цист в овисках самок (таблицы 39, 40).

Таблица 39. Численность (экземпляр/метр3) и биомасса (миллиграмм/метр3) возрастных групп артемии

Месяц

Самки без цист

Самки с цистами

Самцы

Науплиусы

численность

биомасса

численность

биомасса

численность

биомасса

численность

биомасса

май









июль









сентябрь









      Продолжение таблицы 39

Месяц

Ювенильные

Предвзрослые

Всего

численность

биомасса

численность

биомасса

численность

биомасса

май







июль







сентябрь







Таблица 40. Численность (экземпляр/метр3) самок с цистами, цист в толще воды и плодовитость артемии (цисты)

Озеро

Самки с цистами

Плодовитость, цисты

Цисты в толще воды

      149. При определении предельно допустимых уловов цист артемии (ПДУ), учитывая экологическую специфику соленых водоемов, возможно уточнение прогнозов, ранее определенных ПДУ, по итогам повторных исследований запасов цист артемии (при необходимости).

      150. Определение запасов цист и общих допустимых уловов проводится в соответствии с методическими рекомендациями, разработанными Сибирским научно–исследовательским и проектно–конструкторским институтом рыбного хозяйства.

      Подсчет общих запасов цист ведется по формуле 48:

     


      где: W – общий запас цист (тонна); W1 – запас свободноплавающих цист (тонна); W2 – запас цист, находящихся в овисках самок (тонна); W3 – запас цист, находящихся в береговых выбросах (тонна); W4 – запас цист, находящихся на дне водоема (тонна).

      Запас свободноплавающих цист, определялся по формуле 49:

     


      где: V1 – объем "жилой" зоны цист, миллион метров3; N1 – численность свободноплавающих цист, тысячи экземпляров/метр3; m – масса сырой цисты, тонна.

      Запас цист, находящихся в овисках самок, определялся по формуле 50:

     


      где: V2 – объем жилой зоны самок, миллион метров3; N2 – численность половозрелых самок с цистами, тысячи экземпляров/метр3; R – остаточная плодовитость самок, экземпляр/особь; m – масса сырой цисты, тонна.

      Запас цист находящихся в береговых выбросах, определялся по формуле 51:

     


      где: V3 – объем берегового выброса цист, метр3; N3 – численность сырых цист в 1 метр3 объема, миллиард экземпляров/метр3; p – чистота выбросов; m – масса сырой цисты, тонна.

      Запас цист, находящихся на дне водоема, определялся по формуле 52:

     


      где: S – площадь озера, миллион метров2; N4 – численность донных цист, тысячи экземпляров/метр2; m – масса сырой цисты, тонна.

      Предельно-допустимый улов цист (в тоннах сырой массы) определялся по формуле 53:

     


      где: 0,4 – коэффициент изъятия (0,4 – для малых озер, 0,5 – для средних озер, 0,6 – для крупных озер); W – общий запас цист; Р – доля примесей в сырье (при использовании промывочных комплексов Р=0,08)

      Результаты приводятся в виде таблицы (таблица 41).

Таблица 41. Запасы и ПДУ цист артемии

Озеро

Запасы цист артемии, килограмм

ПДУ, тонна

в толще воды

в яйцевых мешках самок

в береговых выбросах

в донных отложениях

общие запасы

      151. По результатам проведенных исследований подготавливаются рекомендации по эффективному и рациональному использованию запасов цист артемии.

      152. При определении предельно–допустимых уловов гаммаруса по многолетним наблюдениям основными факторами, лимитирующими численность и биомассу гаммарид являются: состав ихтиофауны, химический состав воды и степень эфтрофирования водоемов. В плотвично–окуневых озерах бокоплав не создает высоких концентраций. Плотва, окунь и другие рыбы интенсивно элиминируют его, препятствуя наращиванию биомассы. Вселение карпа или сиговых видов в водоемы, где гаммарус обитал в массовом количестве, также за 2–3 года приводит к подрыву его численности.

      153. Научно–исследовательские работы, направленные на изучение запасов гаммаруса, сходны с определением запасов рыбных ресурсов, но имеют ряд особенностей. Исследования гидрологического, гидрохимического режима, отбор гидробиологических проб, сбор ихтиологического материала осуществляется, как и при проведении учета запасов рыбных ресурсов с небольшими изменениями, связанными с биологическими особенностями гаммаруса и характеристиками исследуемых водоемов. Работы по определению запасов гаммаруса включают в себя:

      1) определение географического положения водоема;

      2) изучение метеорологических условий в период сбора материала;

      3) изучение морфометрических характеристик и исследование гидрологического режима водоемов;

      4) изучение гидрохимического режима водоемов;

      5) проведение гидробиологических исследований;

      6) изучение состава и численности ихтиофауны;

      7) расчеты запасов гаммаруса и определение общих допустимых уловов.

      154. Определение количества и места расположения станций по отбору проб на водоемах проводится согласно методическим рекомендациям по сбору и обработке материалов при гидробиологических исследованиях. Координаты станций определяются с помощью навигационной системы GPS или ГЛОНАСС. Для получения достоверных результатов количество станций отбора проб должно быть не меньше (таблица 42).

Таблица 42. Количество станций для гидробиологических исследований в зависимости от площади водоема


Площадь озера, гектар

Количество станций




до 100

3




от 100 до 500

5




Примечание: на водоемах с площадью более 500 гектаров количество отбираемых проб равно 5 плюс 1 проба на каждые последующие 150 гектара акватории.



      155. На водоемах с высокой степенью изрезанности береговой линии количество станций отбора проб необходимо увеличить на две. При наличии заливов для них количество станций устанавливается отдельно. В целях повышения достоверности собираемого материала при выборе станций отбора проб необходимо учитывать гидрологические условия (мелководная и глубоководная зона), зарастаемость отдельных участков водоема и так далее. В отчете приводится карта–схема водоема со станциями наблюдений.

      156. Сроки отбора проб должны быть связаны с жизненными циклами и изменениями условий обитания исследуемого объекта. Для определения запасов гаммаруса и подготовки прогноза ПДУ достаточно выполнение научно–исследовательских работ дважды в год, в зимний – ранневесенний период (январь – апрель) и в осенний период (август – октябрь).

      157. В отчете в обязательном порядке приводятся географические сведения о водоеме (географические координаты, месторасположение с привязкой к населенным пунктам.). Географические координаты определяются с помощью навигационной системы GPS или ГЛОНАСС. Месторасположение с привязкой к населенному пункту определяется кратчайшим расстоянием от границы населенного пункта до береговой линии водоема. Сведения приводятся в виде таблицы (таблица 43).

Таблица 43. Координаты и месторасположение водоемов

Водоем

Район

Место расположения

Координаты

      158. Метеорологические исследования необходимо проводить на каждой станции отбора проб. В метеорологический журнал заносятся сведения о силе и направлении ветра, температуре воздуха, интенсивности солнечного света и силе волн с указанием даты, времени и координат определения метеорологических параметров. Часть метеорологических параметров определяется визуально, часть – с помощью специальных приборов.

      159. Изучение морфометрических характеристик и гидрологического режима водоемов включает в себя определение следующих параметров:

      характер водосборной площади, наличие и состояние притоков;

      площадь водного зеркала;

      длина и наибольшая ширина водоема;

      длина береговой линии;

      развитие береговой линии и наличие заливов;

      максимальная и средняя глубина;

      объем водной массы;

      изменение уровня воды по сезонам и по годам (для водоемов, где осуществляется ежегодный мониторинг).

      160. Изучение водосборной площади проводится путем визуальных наблюдений. Площадь акватории, длина береговой линии, длина и наибольшая ширина водоема определяется путем измерения на местности с помощью навигационной системы GPS или ГЛОНАСС. Промеры глубин проводятся с помощью лота по максимально возможному количеству станций; на водоемах где возможно применение эхолота, проведение батиметрических исследований проводится с его помощью. Уровень воды определяется с помощью навигационной системы, а его динамика отслеживается по установленной на водоеме линейке. Полученные результаты отражаются в виде таблицы (таблицы 44, 45).

Таблица 44. Характеристики исследованных водоемов

Водоем

Высота над уровнем моря, метр

Площадь водоема, гектар

Длина, километр

Наибольшая ширина, километр

Длина береговой линии, километр

Развитие береговой линии








Таблица 45. Характеристика исследованных водоемов

Водоем

Максимальная глубина, метр

Средняя глубина, метр

Объем водной массы, миллион метров3

      161. Отбор проб на гидрохимический анализ производится по общепринятым методикам на всех станциях исследований. Пробы отбираются из поверхностного слоя воды (0,2 – 0,5 метров), а на водоемах с глубиной более 3 метров и из придонного слоя (при помощи пробоотборной системы и батометра). При отборе проб измеряется температура воды – у поверхности термометром, на глубине термометром в батометре. Также проводятся наблюдения за прозрачностью воды по диску Секки. Определение содержания растворенного в воде кислорода производится на месте оксиметром, водородного показателя – рН–метром. Пробы воды фиксируются и доставляются в лабораторию для последующего анализа по аттестованным методикам на содержание:

      основных ионов (кальций, магний, калий–натрий, гидрокарбонаты, карбонаты, хлориды, и сульфаты);

      биогенные соединения (аммоний, нитраты, нитриты и фосфаты);

      перманганатная окисляемость.

      Результаты представляются в виде таблицы, в которой отражены данные гидрохимического анализа (таблицы 46, 47). При многолетних исследованиях, дается таблица, где представлены сведения за ряд лет, а также приводится сравнительный анализ.

Таблица 46. Общая минерализация и содержание основных ионов в озерах

Озеро

Гидрокарбонаты, миллиграмм/ дециметр3

Хлориды, иллиграмм/ дециметр3

Сульфаты, миллиграмм/ дециметр3

Кальций, миллиграмм/ дециметр3

Магний, миллиграмм/ дециметр3

Калий + Натрий, миллиграмм/ дециметр3

Общая минерализация, миллиграмм/ дециметр3









Таблица 47. Содержание органического вещества и биогенных соединений в озерах

Озеро

рН

Перменганатная окисляемость, миллиграмм/ дециметр3

Аммонийный азот, миллиграмм/ дециметр3

Нитриты, миллиграмм/ дециметр3

Нитраты, миллиграмм/ дециметр3

Фосфаты, миллиграмм/ дециметр3

      162. При проведении научных исследований направленных на определение запасов и общих допустимых уловов гаммаруса необходимо изучить видовой состав высшей водной растительности, степень ее развития, а также площадь акватории, занятой жесткой и мягкой растительностью.

      163. Пробы зоопланктона при глубинах более 2 метров отбирают тотальным обловом толщи воды малой сетью Джеди, если глубины менее 2 метров, то материал по зоопланктону собирается отцеживанием 100 литров воды через планктонную сеть Апштейна. В сетях используется мельничный газ № 55 – 70. Фиксация проб проводится раствором формалина. Пробы зоопланктона отбираются для изучения следующих параметров:

      таксономический состав;

      общая численность сообщества;

      общая биомасса;

      состав доминантов (доминирующих групп и видов);

      численность основных групп и видов;

      биомасса основных групп и видов.

      164. Отбор проб бентоса проводится дночерпателем Петтерсена с площадью захвата 1/40 метров2. Отобранный грунт тщательно промывается через промывочную сеть, выполненную из газа № 40. После чего, гидробионтов выбирают пинцетом, помещают в пенициллиновые флаконы и фиксируют раствором формалина. Дальнейшая работа с пробами бентоса проводится в лабораторных условиях, где определяются следующие параметры:

      таксономический состав;

      общая численность сообщества;

      общая биомасса;

      состав доминантов (доминирующих групп и видов);

      численность основных групп и видов;

      биомасса основных групп и видов.

      165. Изучение гидробиологических проб начинается с определения таксономической принадлежности организмов с применением микроскопа. Численность особей в пробе устанавливается счетным методом с применением микроскопа. Биомасса зоопланктона определяется умножением численности организмов каждого вида на его индивидуальную массу и суммированием результатов по группам и сообществу в целом. Биомасса зообентоса определяется путем прямого взвешивания на весах с дискретностью, обеспечивающей достоверность измерений. После обработки пробы производится пересчет на 1 метр3 (для планктонных проб) и 1 метр2 (для бентосных проб).

      166. Результаты гидробиологических исследований приводятся в виде таблиц, в которых отражены видовой состав планктона и бентоса. Количественные показатели (таблица 48) основных групп организмов также представляются в виде таблиц (для зоопланктона и зообентоса отдельно). При проведении мониторинговых исследований при наличии сведений за ряд лет дается сравнительный анализ.

Таблица 48. Численность и биомасса (отдельно для планктона и бентоса)


Основные группы

Численность, экземпляр/метр3

Биомасса, миллиграмм/метр3





Коловратки







Ветвистоусые







Веслоногие







Всего






      167. Отбор проб для определения запасов гаммаруса проводится конусной сетью длиной 2,0 метра с входным кольцом диаметром 0,5 метра, изготовленной из ткани для сит № 10 – 12. Вырезание столба воды производится сверху при опускании сети со скоростью 0,3 – 0,4 метр/секунда. При опускании на дно данная сеть захватывает и ту часть популяции гаммарид, которая ведет бентосный образ жизни.

      168. Численность особей в пробе определяется счетным методом, индивидуальную биомассу определяют путем взвешивания на весах с дискретностью не менее 0,001 грамма. Биомассу гаммаруса на отдельной станции определяют путем взвешивания на весах всех особей в пробе с дальнейшим пересчетом данной величины на единицу площади (1 метр2). Величину средней биомассы гаммаруса по водоему вычисляют как среднюю арифметическую по пробам. Результаты заносятся в таблицу (таблица 49).

Таблица 49. Численность и биомасса гаммаруса по станциям отбора проб и среднее значение по водоему


Станции отбора проб

Численность, экземпляр/метр2

Биомасса, грамм/метр2




1






2






Среднее значение





      169. Ихтиологические исследования в рамках проведения научных работ по определению запасов гаммаруса сводятся к определению следующих характеристик:

      видовой состав рыб;

      количественные характеристики ихтиофауны (общая масса; длина от основания головы до конца чешуйного покрытия);

      относительная численность.

      Указанные характеристики состояния ихтиофауны определяются аналогично таковым при проведении работ по определению запасов рыбных ресурсов.

      170. Величина ПДУ гаммаруса рассчитывается на основе двух показателей: общие запасы и процент изъятия. Подсчет общих допустимых уловов гаммаруса ведется по формуле (54):

     


      где Y – общий допустимый улов гаммаруса в сыром виде (тонна);

      B – средняя биомасса популяции гаммарид (тонна/гектар);

      S – площадь водоема (гектар);

      P/B – коэффициент (для популяций гаммарид в среднем равен (2);

      K – коэффициент возможного изъятия части популяций (0,5)

      Результаты приводятся в виде таблицы (таблица 50).

Таблица 50. Запасы и ПДУ гаммаруса

Водоем

Площадь водоема, гектар

Биомассы гаммаруса

Запас, тонна

ПДУ, тонна

грамм/метр2

тонна







      171. По результатам проведенных исследований подготавливаются рекомендации по эффективному и рациональному использованию запасов гаммаруса.

      172. Определение предельно–допустимых уловов дафнии при проведении учетной съемки составляются схемы водоемов и планируется количество и расположение станций наблюдений. Определяются морфологические параметры водоемов – длина, ширина, площадь, средняя глубина. Параметры водоемов определяются с помощью инструментов программы Google Earth с корректировкой на местности с помощью спутникового приемника GPS и промером глубины водоема. На каждой станции проводятся наблюдения за прозрачностью воды по диску Секки, температурой поверхностного слоя воды (0,2 метров), а также метеорологические наблюдения.

      173. Отбор проб воды на химический анализ проводится по общепринятым методикам. Пробы воды в консервированном виде доставляются в лабораторию для последующего химического анализа на содержание основных ионов и биогенов, а также некоторых физико-химических свойств. Определение состава и свойств воды проводится двумя методами – титриметрическим и колориметрическим по существующим методикам.

      174. Пробы зоопланктона отбираются сетью Джеди или Апштейна вертикальным протягиванием от дна до поверхности. Консервированные пробы зоопланктона доставляются в лабораторию для последующего изучения следующих параметров:

      видовой состав;

      общая численность сообщества;

      общая биомасса;

      состав доминантов (доминирующих групп и видов);

      численность основных групп и видов;

      биомасса основных групп и видов;

      количественное и качественное распределение по зонам.

      175. Определяется численность и биомасса дафний в водоеме, распределение численности по зонам (биотопам) водоема.

      176. Количественные показатели (численность, биомасса) приводятся сначала по каждой станции отдельно, а затем в целом по водоему (таблица 51).

Таблица 51. Значения численности и биомассы дафний

Виды дафний

Станция 1

Станция 2

Станция 3

Станция 4

численность, тысячи экземпляров/ метр3

биомасса, миллиграмм/ метр3

численность, тысячи экземпляров/ метр3

биомасса, миллиграмм/ метр3

численность, тысячи экземпляров/ метр3

биомасса, миллиграмм/ метр3

численность, тысячи экземпляров/ метр3

биомасса, миллиграмм/ метр3










Всего









      177. Общая (валовая) биомасса дафний в водоеме находится методом площадей (смотрите выше), только вместо площади в формулу 54 подставляется объем воды, процеженной сетью Джеди и объем воды в водоеме. При этом коэффициент уловистости сети Джеди близок к 1,0.

      178. Определение предельно–допустимых уловов речных раков при проведении учетной съемки составляются схемы водоемов, и планируется количество и расположение станций наблюдений. Определяются морфологические параметры водоемов – длина, ширина, площадь, средняя глубина. Параметры водоемов определяются с помощью инструментов программы Google Earth с корректировкой на местности с помощью спутникового приемника GPS и промером глубины водоема.

      179. В крупных водоемах со значительными глубинами плотность раков по акватории сильно различается, раки предпочитают глинистые побережья песчаным, с увеличением глубины их концентрация снижается, и они практически не встречаются глубже 6–7 метров. Поэтому, прежде всего, нужно определить площадь распространения раков по водоему и плотность их концентрации в различных биотопах. Это делается путем постановки раколовок различного типа и ставных сетей в различных участках водоема.

      180. Раколовки расставляют на расстоянии не менее 5 метров друг от друга, на ночь, что связано с повышением активности раков в ночное время. Продолжительность лова составляет 12 часов. Пойманные раки подвергаются биоанализу и подсчету (таблицы 52, 53, 54).

Таблица 52. Результативность улова раков в различных орудиях лова

Район

Орудия лова

Количество, штук

Масса, килограмм

Район

Орудия лова

Количество, штук

Масса, килограмм









Примечание – орудия лова: 1 – сети ставные, улов на сетепостановку в сутки (20-80 миллиметров по 25 метров); 2 – невод 50 метров, улов за одно притонение; 3 – раколовки, улов на одну раколовку в сутки

Таблица 53. Размерно–весовой состав раков


Показатели

Длина, сантиметр

Итого


5

6

7

8

9

10

11

12

13

14



Масса, грамм (мин–макс)














Средняя масса, грамм













Таблица 54. Процентное соотношение раков по размерным группам


Показатели

Длина, сантиметр

Итого



5

6

7

8

9

10

11

12

13

14



%














n













      181. Для получения сведений о численности раков, на крупных водоемах используется метод прямого учета тралами (Каспийское море) и закидными неводами. Численность раков определяется методом площадей по различным биотопам:

     


      где: N – численность раков в определенном участке водоема (биотопе), экземпляр;

      n – численность раков в улове, экземпляр;

      S – площадь биотопа;

      s – обловленная площадь;

      k – коэффициент уловистости орудия лова.

      Затем численность раков по всем биотопам суммируется. Коэффициент уловистости орудия лова берется по литературным данным. Лов закидным неводом производится только в ночное время. Биомасса раков определяется как произведение расчетной численности и средней массы особей:

     


      где: N – численность раков в водоеме, экземпляр;

      B – общий запас, килограмм;

      w – средняя масса, килограмм.

      182. Отлов раков производится раколовками различного типа и модификаций, продолжительность экспозиции составляет 12 часов. Проверка орудий лова производится 2 раза в сутки: утром и вечером. Лов проводится до тех пор, пока суточный улов не будет близок к нулю. Численность раков в водоеме оценивается с использованием метода площадей:

     


      где: N – численность раков в водоеме, экземпляр;

      Y – плотность раков, экземпляр/метр2;

      s – площадь распределения, метр2.

      183. Площадь распределения, где раки находят себе убежища и пищу, определяется эмпирически, путем пробных ловов. Для определения плотности исходят из величин суммарных уловов на контрольных участках заданной площади. Уловы суммируются, и полученный результат принимается за запас раков на контрольном участке. Для расчета плотности раков суммарный улов приводится к единице площади контрольного участка. Биомасса раков определяется как произведение расчетной численности и средней массы особей.

      При расчете промыслового запаса речного рака для водоемов Казахстана учитываются только половозрелые особи, половозрелость которых наступает при длине 9–11 сантиметров.

      Таким образом, промысловый запас рассчитывается по формуле:

     


      где: M(п) – промысловый запас, тонна;

      М(о) – общий запас, тонна;

      М(ю) – общая масса неполовозрелых особей, тонна.

      184. Промысловое изъятие этого вида беспозвоночных, в силу его биологических особенностей, не должно превышать 30% от промыслового запаса. Исходя из этого, предельно допустимый объем изъятия раков рассчитывается по формуле:

     


      где: ПДУ – предельно-допустимый объем изъятия, тонна;

      М(п) – промысловый запас, тонна;

      К – коэффициент изъятия, величина равная 30 % или менее.

      185. При методе определения граничных ориентиров запаса для выработки стратегии осторожного управления запасами по биологическим показателями состояния запаса популяций вида рыб являются критерии LC50 и LM50.

      Равенство значений критериев LC50=LM50 является граничным ориентиром состояния запаса того или иного вида рыб в водоеме.

      При LC50 ≤ LM50, при расчете ПДУ данного вида используются сниженные коэффициенты изъятия на данный вид рыбы в следующем календарном году должен быть меньше, чем в текущем году.

      При LC50 ≥ LM50, при расчете ПДУ не требуется применение мер управления (понижения коэффициента изъятия) запасами рыб.

      186. При стабильном состоянии популяции расчет ведется в соответствии с общепринятыми методами, при этом используются методы "Тюрина, Зыкова, концепция неоднородности популяций Малкина" и другие.

      При достижении граничных ориентиров запаса по биологическим показателям рыб LM50= LC50, применяется формула Z=2F, то есть коэффициент изъятия F рассчитывается с коэффициентом 0,5 от коэффициента общей смертности Z.

      При достижении граничных ориентиров запаса по конкретному виду рыб коэффициент изъятия для данного вида устанавливается, исходя из предельного возраста Т у рыб данного вида в уловах (выборке).

      187. В таблице 55 приведены расчеты теоретических значений предельного возраста рыб при различных значениях коэффициента общей смертности (Z) и условии, что минимальная численность рыб составляет около 0,01 (1%).

      Для расчета коэффициента изъятия по предельному возрасту рыб в уловах, необходимо использовать вспомогательную таблицу 56. Например, при предельном возрасте рыб данного вида в уловах (выборке) в 5 лет, коэффициент изъятия устанавливается F=0,3. При предельном возрасте 13 лет, коэффициент изъятия устанавливается F=0,15.

Таблица 55. Численность популяции рыб в зависимости от коэффициента общей смертности (годовой убыли) (в значениях от 0 до 1)

Возраст, лет

Коэффициент годовой убыли Z

0,275

0,3

0,325

0,35

0,375

0,4

0,45

0,5

0,55

0,6

0+

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

0,725

0,7

0,675

0,65

0,625

0,6

0,55

0,5

0,45

0,4

2

0,526

0,49

0,456

0,423

0,391

0,36

0,303

0,25

0,203

0,16

3

0,381

0,343

0,308

0,275

0,244

0,216

0,166

0,125

0,091

0,064

4

0,276

0,24

0,208

0,179

0,153

0,13

0,092

0,0625

0,041

0,0256

5

0,2

0,168

0,14

0,116

0,095

0,078

0,05

0,031

0,018

0,01

6

0,145

0,118

0,095

0,075

0,059

0,047

0,028

0,016

0,008


7

0,105

0,082

0,064

0,049

0,037

0,028

0,015

0,008



8

0,076

0,057

0,043

0,032

0,023

0,017

0,008




9

0,055

0,04

0,029

0,021

0,014

0,01





10

0,04

0,028

0,02

0,013

0,009






11

0,029

0,02

0,013

0,009







12

0,021

0,014

0,009








13

0,015

0,01









14

0,011










Таблица 56. Коэффициенты общей смертности Z (годовой убыли) и рекомендуемые коэффициенты изъятия F при достижении граничных ориентиров запаса, исходя из наблюдаемых значений предельного возраста рыб в уловах (выборке)

Коэффициенты

Т (предельный возраст в уловах)

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

Z

0,6

0,55

0,5

0,45

0,4

0,375

0,35

0,325

0,3

0,275

F

0,3

0,275

0,25

0,225

0,2

0,188

0,175

0,163

0,15

0,138

      188. Водоемы в границах особо охраняемых природных территорий – непромысловые, в связи с чем определение для них ПДУ с коэфициентом изъятия, что и для промысловых водоемов, недопустимо. В этой связи, при расчете ПДУ применяется "предосторожный подход" с использованием коэффициентов изъятия, не выше указанных в пункте 186 настоящих Правил. При этом, объем изъятия для рекреационных целей, целей воспроизводства и научного лова устанавливается в пределах 10 % от определенного общепризнанными методами ПДУ (предельно допустимого улова).

      189. Недостаток собранного материала по водоему местного значения с лимитом менее 10 тонн.

      При обследовании большого количества водоемов небольшой площади и дефиците времени на исследования, зачастую не удается получить нужный объем биологической информации для разбивки численности рыб по возрастным группам. По методологии ВНИРО, это III уровень информационного обеспечения прогноза (наиболее низкий) – недостаточная полнота и (или) качество доступной информации.

      При этом, допускается применение принципа Data Limited Methods – DLM.

      Промежуточная процедура основана на методах коррекции величины ПДУ, полученной при последнем применении основной расчетной процедуры, с учетом наблюдаемых тенденций в динамике запасов.

      При этом, обязательное уточнение запасов с инструментальной съемкой на водоеме производится раз в 3 года. Допустимо использование табличных коэффициентов изъятия (Малкина и другие).

      190. Если в определенный календарный год водоем зарыбили одной генерацией рыб и при этом не было естественного воспроизводства, то возможно применение коэффициента изъятия 1,0, то есть изъятие всей ихтиомассы данной популяции при достижении ее особями промысловой навески.

      191. Виды, которые самопроизвольно или намеренно проникли или внесены в водоемы (чужеродные виды), которые могут нанести ущерб биологическому разнообразию, в целях ограничения их дальнейшего распространения, применяется коэффициент изъятия, равный 1,0, то есть ПДУ устанавливается в объеме, равном промысловому запасу или общей биомассе популяций этих видов.

      192. Фитопланктон.

      1) Отбор проб.

      Отбор проб фитопланктона для количественного учета производится специальными приборами – батометрами. В практике применяется сбор интегрированных проб фитопланктона. Для этого батометром (длина которого, как правило, составляет 0,5 метров) последовательно отбираются пробы через каждые 0,5 метров до максимальной глубины (до дна или глубины утроенной прозрачности). Отобранные пробы сливаются в сосуд, из которого берут интегрированную пробу для анализа (0,5–1 литр).

      Для обнаружения единичных особей видов – индикаторов сапробности воды проводят лов фитопланктона путем процеживания определенного объема воды через планктонную сеть (номинальный размер отверстий до 100 микрометров) с помощью зачерпывания или протяжки. Сеть облавливает большие объемы воды, что позволяет выявлять крупноразмерные и колониальные виды, встречающиеся в водоеме в незначительных количествах.

      При изучении фитопланктона из поверхностных слоев воды пробы отбирают, зачерпывая воду в сосуд определенного объема. Из водоемов бедных фитопланктоном, желательно отбирать пробы объемом не менее 1 литра, из водоемов, богатых фитопланктоном, – 0,5 литра, а из водоемов при "цветении" воды – даже 0,25 литра.

      Пробы фитопланктона фиксируются 40 % раствора формалина из расчета достижения конечной концентрации в 4 %. Большие концентрации формалина вызывают деформацию водорослей и изменение цвета их пигмента. Используется также раствор Люголя с добавлением формалина или специально разработанного фиксатора. Проба этикетируется по принятой форме, регистрируется в полевом журнале и акте отбора проб.

      При транспортировке следует избегать тряски флаконов с пробами во избежание поломки организмов. По прибытии в лабораторию проба регистрируется в журнале регистрации образцов (проб).

      2) Подготовка пробы фитопланктона к обработке.

      Пробы фитопланктона отстаиваются в темноте не менее 3–4 дней. Вода над осадком отсасывается сифоном через двойное сито (размер отверстий не более 100 микрометров), примерно до объема 100 сантиметров3. Перед вторичным отстаиванием в темноте (2 – 3 дня), пробы переливаются в мерные цилиндры, и после отстаивания их объем доводится сифоном до 5 – 10 сантиметров3. Осадок переносится в мелкие флаконы типа пенициллиновых и дополнительно фиксируется одной – двумя каплями 40% формалина. В таком виде пробы фитопланктона готовы для обработки или длительного хранения.

      3) Идентификация и подсчет численности фитопланктона.

      Идентификацию организмов проводят под оптическим микроскопом с высокой разрешающей способностью по определителям.

      Для подсчета численности водорослей используют счетные камеры Нажотта, "Учинская", Горяева. Перед счетом пробу тщательно перемешивают и одну каплю вносят в камеру. Камеру закрывают покровным стеклом и после оседания водорослей на дно проводят определение и подсчет всех встреченных видов, кроме того, производят замеры необходимых параметров для последующего вычисления объема клеток.

      В каждой пробе необходимо определить и просчитать все виды как минимум в трех камерах (каждый раз берется свежая капля) объемом 0,9 миллиметров3 (Горяева) с последующим вычислением среднего арифметического.

      Все встреченные виды заносятся в первичный протокол обработки пробы, против каждого проставляется его численность в камере. Пересчет численности вида на 1 литр воды ведут по формуле:

      N = n v 1000/w

      где: N – число клеток в 1литр воды; n – число клеток в камере объемом 1 сантиметр3; v – объем концентрата пробы; w – объем профильтрованной воды.

      При постоянном объеме профильтрованной воды и концентрата пробы (500 сантиметров3 и 5 сантиметров3) формула принимает вид: N= n х 10, и сводится к получению величины n.

      Данные по численности отдельных видов суммируют по систематическим группам и в целом для сообщества по каждой станции наблюдения. Численность показателя представляют в тысячах экземпляров в метрах3 или миллион экземпляров в метрах3.

      4) Подсчет биомассы фитопланктона.

      Вычисление биомассы каждого вида водорослей производят перемножением численности клеток на его индивидуальную массу. Для определения массы ведется измерение объема клеток массовых форм. Замер 30 экземпляров вполне достаточен для получения массы данного вида. Объемы клеток водорослей приравниваются к подобным им геометрическим фигурам (шар, цилиндр, эллипсоид, конус). Затем производится необходимые промеры клеток для вычисления объема по известным для соответствующих геометрических фигур формулам.

      Цилиндр: V= p∙R² ∙ h = 3,14 ∙ R²∙ h

      Конус: V= 1,0466 ∙ R²

      Шар: V= 0,523∙D³

      Эллипсоид: V= 0,523∙D∙d²

      Удельный вес особей принимается за 1. Общая биомасса отдельных групп и всего фитопланктона в пробе вычисляется суммированием показателей каждого вида. Биомасса планктонных водорослей выражается в миллиграмм/метр3 или грамм/метр3. При обработке тотальной пробы, полученная биомасса будет отражать среднюю величину для всего слоя воды. Перемножением ее на глубину станции (в метрах) получают биомассу под 1 метр2 поверхности. Если отбиралась серия проб по вертикали с промежутком в 1 метр, то среднюю биомассу находят как среднюю арифметическую. Если промежутки отбора были неравными, то биомассу вычисляют, как взвешенную среднюю арифметическую:

      M= v1p1 + v2p2+….+ vnpn / p1 + p2 +…..+ pn = ∑vp ∕∑p

      где: v – биомасса (в грамм/метр3) с определенного горизонта; p – 1/2 промежутка (в метрах) между отобранными пробами; ∑vp – биомасса фитопланктона под 1 метр2 поверхности; M – взвешенная средняя арифметическая биомасса.

      Анализ распределения фитопланктона по акватории и периодичности его сезонного и годичного развития производят по средневзвешенной для столба воды биомассе, продуктивность разных станций – по биомассе под 1 метр2 поверхности. Желательно приводить сведения о динамике показателей доминирующих видов наряду с суммарной численностью и биомассой отделов водорослей (синезеленые, диатомовые и так далее), учитывая при этом приуроченность их к определенным биотопам.

      В ходе обработки пробы, полученные данные вносятся в первичный протокол для выполнения, в дальнейшем, необходимых расчетов.

      193. Зоопланктон.

      1) Отбор проб.

      В водоеме с глубинами менее 2 метров отбор проб зоопланктона проводится с помощью качественной сети (например, сети Апштейна) с номинальным размером ячеи 100–125 микрометров, путем процеживания через сеть 50–100 литров воды, взятой ведром или другим сосудом.

      В крупных и средних водоемах с замедленным водообменом проводят облов количественной сетью (например, сетью Джеди) с номинальным размером ячеи 100–125 микрометров путем тотальной (всего столба воды от дна до поверхности) или фракционной (на определенных горизонтах) протяжки. С учетом глубины водоема в районе изучения, сеть вертикально опускают до дна, затем также вертикально поднимают к поверхности. Скорость подъема сети должна быть равномерной и не превышать 0,5 метра в секунду.

      Перед отбором пробы зоопланктона флакон, приготовленный для сбора материала, ополаскивается. Сеть промывается в водоеме с открытым краном или зажимом шланга стаканчика. Кран (или зажим) закрывается. После процеживания (сеть Апштейна) или подъема (сеть Джеди) и стекания воды со стенок сетки, отфильтрованное содержимое стаканчика сетки выливается через шланг во флакон. При этом сеть не следует трясти, иначе отцеженный планктон выплеснется на стенки сетки из стаканчика. Затем сеть ополаскивается, без попадания воды через ее входное отверстие, содержимое стаканчика вновь сливается в пробу, которая затем фиксируется. После окончания работ планктонная сеть промывается с открытым зажимом и просушиваются в тени.

      В качестве фиксатора, как правило, применяют 40% бесцветный формалин, добавляя его в пробу до концентрации 4% (1 часть формалина на 9 частей воды). Для сохранения целостности планктонных организмов флакон заполняется доверху. В зимний период, во избежание размерзания проб, фиксацию производят 960 спиртом, до концентрации 700.

      Каждая проба снабжается этикеткой по принятой форме, регистрируется в полевом журнале и акте отбора проб.

      Для дальнейшей обработки собранный материал доставляется в лабораторию. При транспортировке следует избегать тряски флаконов с пробами, во избежание поломки организмов.

      По прибытии в лабораторию проба регистрируется в журнале регистрации образцов (проб).

      2) Подготовка пробы зоопланктона к обработке.

      Пробе зоопланктона необходимо отстояться не менее получаса для оседания организмов на дно. Затем, осторожно, чтобы не взмутить осадок, с помощью сифона, входное отверстие которого затянуто ситом с размером ячеи 100–125 микрометров, из пробы отбирается основная часть формалина. Приставшие к ситу организмы смывают чистой водой во флакон с пробой. Формалин сливается в отдельную емкость.

      В оставшуюся часть пробы доливают чистую воду, которую через 20–25 минут вновь удаляют. Приставшие к ситу организмы так же смывают во флакон с пробой.

      Изучение зоопланктона начинается с применением микроскопа. Проба сгущается удалением большей части воды сифоном. Часть осадка выливается в чашку Петри и просматривается в поле зрения бинокулярного стереоскопического микроскопа. Организмы переносятся пипеткой на предметное стекло для подготовки препарата. Для предотвращения высыхания объекта к нему добавляют глицерин и накрывают препарат покровным стеклом. Идентификацию целых или препарированных организмов проводят по известным определителям отдельных групп. При этом используются микроскопы высокой разрешающей способности с объективами увеличения в 10–100 крат.

      3) Оценка численности зоопланктона.

      Численность особей устанавливается под стереоскопическим микроскопом счетным методом. Проба зоопланктона разводится в мерном стакане до определенного объема (50, 100 сантиметров3 или более), в зависимости от концентрации организмов. Величина разведения фиксируется в протоколе обработки пробы. Подсчет всех организмов в пробе технически невозможен, поэтому счет ведется в небольшой порции планктона с последующим пересчетом на всю пробу. Штемпель-пипеткой (объемом от 0,1 до 5 сантиметров3), после взбалтывания, берется выборка в количестве нескольких сантиметров3 и переносится в счетную камеру (например, камеру Богорова). Объем взятой части пробы зависит от ее общей концентрации. При отсутствии счетной камеры используется чашка Петри с разграфленным дном. Штемпель–пипетка может заменяться обычной градуированной пипеткой на 10 сантиметров3, достаточно широкого диаметра, с предварительно отрезанной нижней оттянутой ее частью.

      Просчитывается в порции количество особей каждого вида по возрастным стадиям или размерным группам. Параллельно ведется промер организмов для последующего вычисления индивидуальной массы. Для учета редких и крупных организмов под стереоскопическим микроскопом просматривается вся проба или ее половина, при большой концентрации. Все результаты счета фиксируются в первичном протоколе обработки пробы точкованием. После определения количества организмов в пробе рассчитывают численность зоопланктона в 1 метр3 воды.

      Способ расчета животных разнится в зависимости от орудий лова организмов. При отборе пробы процеживанием определенного объема воды через качественную сеть, расчет ведется по следующей формуле:

      Х ═ n1000/v

      где: Х – количество организмов в 1 метр3 воды, экземпляр/метр3; n –количество организмов в пробе, экземпляр; v – объем воды, процеженной через сеть, литр.

      При использовании для отбора проб количественной сети, по формуле рассчитывают объем воды, профильтрованной при облове слоя глубиной h (метр):

      V ═ pR2∙h

      где: R – радиус входного отверстия сети (метр).

      Средняя численность организмов в 1 метр3 слоя воды (Ni) определяется по формуле: Ni ═ 1/v ∙ ni,

      где: ni – число животных в пробе.

      Полученные данные по численности отдельных видов суммируют по систематическим группам и в целом для сообщества по каждой станции наблюдения.

      Сравнивая численность зоопланктона в разных водоемах, используют данные по числу экземпляров в единице объема. Сопоставляя полученные результаты по численности различных групп гидробионтов (планктон, бентос, рыба), применяют величины средней численности на единицу площади – под квадратным метром поверхности водоема. Для перехода от количества организмов в 1 метр3 к средней численности зоопланктона под 1 метр2 (Nм2) необходимо знать объемы водной толщины или облавливаемых слоев (Vh) и площадь водоема (S): Nм2 ═ Ni ∙ Vh / S.

      4) Расчет биомассы зоопланктона.

      Биомасса зоопланктона определяется умножением численности организмов каждого вида на его индивидуальную массу и суммированием результатов по группам и сообществу в целом. Индивидуальная масса животных рассчитывается по уравнениям линейно – весовой зависимости, в соответствии с типом роста, на основе промеров организмов по формуле зависимости массы от длины тела:

      W═ q ∙lb

      где: W – масса (миллиграмм); l – длина (миллиметр); q – масса при длине 1 миллиметр; b – показатель степени. При изометрическом росте показатель степени равен 3, при аллометрическом росте b больше или меньше 3. Для расчета индивидуальной массы коловраток используется уравнение изометрического роста, для массы ракообразных – аллометрического (таблицы 58 и 59).

Таблица 57. Значения "q" в уравнении W═ q l3 для коловраток

Таксон

q

Таксон

q

Anuraeopsis

0.03

Keratella quadrata

0.22

Ascomorpha

0.12

K. cochlearis (с шипом)

0.02

Asplanchna

0.23

Notholca (без зубцов)

0.035

Brachionus

0.12

Ploesoma hudsoni

0.10

Conochilus

0.26х

P. triacanthum

0.23

Collotheca (без домика)

0.18хх

Polyarthra

0.28

Euchlanis

0.10

Pompholyx

0.15

Filinia

0.13

Synchaeta

0.10

Gastropus

0.20

Testudinella

0.08

Hexarthra

0.13

Trichocerca (без шипа)

0,52

Kellicottia (без шипа)

0,03



Примечание: х – вместо l3 берется ld2, где d – ширина тела; хх - вместо l3 берется d3

Таблица 58. Параметры уравнения зависимости массы тела от длины у пресноводных ракообразных

Таксоны

q

b

Daphnia

0.075

2.925

Simocephalus

0.075

3.170

Moina

0.074

3.050

Ceriodaphnia

0.141

2.766

Scapholeberis

0.133

2.630

Macrothrix

0.083

2.331

Eurycercus

0.127

3.076

Chydorus

0.203

2.771

Alona, Alonella

0.091

2.646

Bythotrephes

0.077

2.911

Leptodora kindtii

0.006

2.850

Bosmina

0.176

2.975

Sida crystallina

0.074

2.727

Polyphemus pediculus

0.448

2.686

Cyclops strenuus

0.039

2.313

C. vicinus

0.034

2.838

C. scutifer

0.031

2.515

Acanthocyclops

0.039

3.156

Mesocyclops

0.034

2.924

Limnocalanus

0.070

3.174

Hemidiaptomus

0.073

2.548

Eudiaptomus gracilis,
E. graciloides

0.036

2.738

E. coeruleus

0.058

3.086

Arctodiaptomus

0.038

3.178

Macrocyclops albidus

0.045

2.750

Семейства:



Sididae

0.068

3.019

Daphniidae

0.075

2.925

Macrothricidae, Chydoridae

0.140

2.723

Отряды:



Cyclopoida

0.037

2.762

Calanoida

0.037

2.805

      При определении массы науплиев веслоногих рачков используется формула объема эллипсоида, удельный вес животных приравнивается 1:

      V ═ 4/3 p∙a∙b∙c

      где: V – объем (миллиметр3); a, b, c – 1/2 длины, ширины и высоты тела (миллиметр).

      Для науплиев нескольких видов циклопов и Eurytemora velox существует уточненный способ расчета биомассы по длине тела в соответствии с формулой аллометрического роста.

Таксоны

q

b

Eurytemora velox

0.0321

2.235

Acanthocyclops americanus

0.0275

2.088

Cyclops vicinus

0.0593

2.510

Eucyclops serrulatus

0.0657

2.498

Mesocyclops crassus

0.0741

2.617

M. leuckarti

0.0697

2.595

      В ходе обработки пробы, полученные данные заносятся в первичный протокол, на основании которого проводятся дальнейшие расчеты.

      После окончания обработки пробы и перерасчета количественных показателей на 1 метр3 для каждой пробы оформляется протокол испытаний по установленному образцу.

      194. Зообентос

      1) Отбор проб зообентоса.

      Для отбора проб макрозообентоса используются дночерпатели с площадью захвата 0,025 метров² (например, дночерпатели Экмана–Берджа и Петерсена) на крупных водоемах и дночерпатели с площадью захвата 0,1 метра² (например, дночерпатели "Океан-50" и Ван–Вина) для морских условий.

      Дночерпатель в открытом состоянии опускается на дно, затем производится закрытие ковша дночерпателя с захватом грунта. Прибор с отобранным грунтом поднимается на поверхность, помещается в таз или на промывочный станок для извлечения грунта. Остатки грунта со стенок смываются водой в приемную емкость. Параллельно проводится оценка характера грунта с соответствующей записью в полевом журнале (таблица 59).

Таблица 59. Классификация типов донных отложений

Тип грунта

Донные отложения

каменистый

дно покрывают преимущественно камни

песчаный

преобладает песок, изредка встречаются камни

песчано–илистый

песок частично или полностью покрыт илом

илисто–песчаный

ил является преобладающей фракцией, при растирании между пальцами ощущается присутствие песка

каменисто–песчаный

среди отдельных камней есть участки открытого песчаного грунта

илистый (ил)

при растирании между пальцами не ощущается присутствие песка

глинистый

при растирании ощущается пластичность

задернованные почвы

в искусственных водоемах

      Полученную выборку грунта промывают непосредственно на водоеме в сачке–промывалке из ситовой ткани с ячеей не ниже чем 500–375 микрометров или на специальном станке, в условиях морских исследований, состоящем из набора ящиков–сит до исчезновения мути. Проба с песчаным грунтом промывается путем взмучивания в тазу, полученную взвесь вместе с организмами сливают в промывалку. Процесс повторяется до исчезновения взвеси в промывной емкости. Отмытая от грунта проба помещается в соответствующую по размеру емкость и этикетируется. При обильном бентосе пользуются методом флотации (всплытия). Для этого пробу по частям помещают в насыщенный раствор поваренной соли. Все организмы, кроме моллюсков и олигохет, запутавшись в растительных остатках, всплывают на поверхность, где их выбирают маленьким сачком из капронового сита.

      Выборку живых организмов из пробы, по возможности, осуществляют в полевых условиях, так как живые организмы более заметны в грунте. Для этого небольшие порции грунта помещают в чашку Петри или кювету, заливают тонким слоем воды и, с помощью глазного пинцета и препаровальных игл, выбирают всех животных. При большом объеме грунта допускается разбор части пробы с дальнейшим перерасчетом полученного количества на всю пробу.

      Выбранные организмы помещаются во флакон с 4% формалином, на флакон наклеивается сопроводительный талон.

      Если возможность выборки в полевых условиях отсутствует, то проба вместе с грунтом фиксируется 40% формалином с расчетом получения в емкости концентрации формалина 4%. Допустимо добавление к фиксатору красителя для окрашивания организмов, что позволит облегчить выборку из фиксированных проб. Емкость, так же, снабжается этикеткой.

      На водоемах, где значительную долю зообентоса формирует нектобентос, проводят дополнительный сбор нектобентосных беспозвоночных с помощью нектобентосного трала (драги) путем его протяжки по дну или ихтиопланктонной конусной сети с ячеей ситовой ткани 850 микрометров. После сцеживания воды из орудия лова отловленные животные помещаются в этикетированную емкость, фиксируются 40 % формалином до концентрации 4%.

      Помимо вышеописанных приборов для сбора зообентоса используются рамки с известной площадью облова, сачки.

      В горных потоках живые организмы с камней учитываются путем смыва организмов в сачок – промывалку или с помощью рамки, ограничивающей 0,25 метров2 площади дна. В пределах рамки выбираются все камни, с которых организмы смываются в емкость с водой. Полученную взвесь профильтровывают через промывочное устройство. Фауну камней также учитывают путем смыва животных с нескольких камней, с последующим измерением проекции их площади и пересчетом количества организмов на 1 метр2.

      Бентосные пробы помещаются в широкогорлые, герметично закрывающиеся стеклянные или полиэтиленовые емкости, объем которых определяется объемом пробы (10–5000 миллилитров).

      Данные об отборе проб заносятся в "Журнал отбора гидробиологических проб" и в "Акт отбора проб".

      Для дальнейшей обработки пробы доставляются в лабораторию. Во время транспортировки емкости с пробами должны быть упакованы в тару, исключающую повреждение проб и разлив фиксирующей жидкости.

      По прибытии в лабораторию проба регистрируется в "Журнале регистрации образцов (проб)".

      2) Подготовка пробы зообентоса к обработке.

      Если проба не была разобрана в поле, то в лаборатории, зафиксированный грунт с животными отмывают частями от формалина через сачок–промывалку тканью с ячеей не ниже № 250 микрометров до исчезновения мути при взмучивании пробы. Полученный при этом смыв помещают в отдельную емкость, сгущают, удаляя лишнюю воду сифоном с отверстием затянутым ситом с размером ячей не ниже 250 микрометров и производят выборку животных вручную. При этом, необходимо подразделять организмы по систематическим группам до уровней типа, класса или отряда, раскладывая их по отдельным емкостям. Грунт из пробы (или часть его) просматривают под бинокуляром при небольшом увеличении для выборки оставшихся животных.

      Если выборка была проведена в полевых условиях, то из флакона с помощью сифона с входным отверстием, затянутым ситовой тканью с ячеей не ниже 250 микрометров, удаляют формалин. Организмы из флакона выкладывают в чашку Петри или камеру Богорова (или другой конструкции) с небольшим количеством воды. Особи, приставшие к ситовой ткани, с помощью глазного пинцета, переносят к основной пробе. Как и в первом случае, организмы подразделяются на систематические группы для дальнейшей детальной идентификации.

      Установление систематической принадлежности беспозвоночного проводится под микроскопом высокой разрешающей способности с использованием соответствующих определителей. При необходимости выявления возрастного состава популяции проводится измерение особей.

      3) Подсчет численности зообентоса.

      Численность зообентосных организмов в пробе устанавливается путем прямого подсчета. Крупные особи считаются визуально, мелкие – с использованием стереоскопического микроскопа. При наличии поврежденных особей за единицу считается часть с головным отделом. У двустворчатых моллюсков за единицу принимается особь в случае наличия обломков двух половин раковины с кусочками мягких тканей на них у замкового края раковины.

      4) Оценка биомассы зообентоса.

      Биомасса определяется путем взвешивания на электронных или торсионных весах с различной дискретностью (в зависимости от размера организма 0,0001 миллиграмм – 0,1 грамм). Перед взвешиванием организмы подсушивают на фильтровальной бумаге до исчезновения мокрого пятна. При взвешивании моллюска необходимо приоткрыть створки раковины для удаления воды. При взвешивании организмов с дополнительными структурами (например, домик личинки ручейника), животное следует извлечь из данной структуры и после этого взвешивать. Если мелкие организмы не поддаются взвешиванию, то их биомасса устанавливается путем перемножения численности на индивидуальный вес. Индивидуальный вес организма можно установить при помощи номограмм (Численко, 1968); по формулам зависимости массы от длины тела; или с помощью ранее полученных значений индивидуального веса данного вида (путем деления массы большого числа особей данного вида на их количество).

      Полученные данные заносятся в первичный протокол обработки. Окончательные количественные показатели представляют, как удельную численность - экземпляр/метр2, и биомассу – миллиграмм/метр2 или грамм/метр2. Для этого полученные абсолютные значения умножают на коэффициент, который высчитывается делением 1 на площадь отбора пробы. Так, например, для дночерпателя с площадью захвата 0,025 метров2 коэффициент равен 40. Площадь отбора нектобентоса вычисляется умножением ширины входного отверстия трала на длину протяжки (в метрах).

      После окончания обработки пробы и перерасчета количественных показателей на 1 метр2 для каждой пробы оформляется протокол испытаний по установленному образцу.

      195. Расчет индексов.

      1) Индекс Шеннона – Уивера.

      Индекс Шеннона – Уивера (H´) в определенной мере может указывать на перестройку сообществ организмов изменением величины коэффициента видового разнообразия, рассчитанным по формуле:

     


      где: S – общее число видов в пробе, pi – доля i–ого вида от общей численности видов в пробе.

      Преимуществом индекса является меньшая зависимость от величины выборки и простота вычисления. Для вычисления используются таблицы значений функции pi log2pi (Жилюкас В. Ю., Познанскене Д.А. Таблица для подсчета индекса видового разнообразия по Шеннону–Уиверу // Типовые методики исследования продуктивности видов рыб в пределах их ареалов. Вильнюс, 1985. – Часть V. – страницы 130 – 136.).

      Разнообразие индекса измеряется битами (бит/экземпляр или бит/миллиграмм).

      На участках водоемов с ненарушенной структурой коэффициент меняется в пределах от 2,0 до 4,1 за период вегетации. Загрязнение и эвтрофирование водоемов и водотоков приводит к упрощению структуры сообществ гидробионтов, что находит свое отражение в снижении их разнообразия. Однако, в том случае, когда все таксоны в сообществе в одинаковой степени испытывают воздействие загрязняющих веществ, величина индекса может не изменяться даже при сокращении общей численности организмов.

      2) Индекс сапробности Р. Пантле и Г. Букка.

      Для выражения количественных параметров сапробности Р. Пантле и Г. Букк (Pantle und Buck, 1955) используются индексы сапробности. На их основе качество воды определяется по набору видов и количественным показателям индикаторов в пробах планктона и зообентоса.

      Для оценки способности гидробионта обитать в воде с определенным количеством органических веществ был введен индивидуальный индекс сапробности вида – s.

      Для олигосапробов s был принята равным 1, для b–мезосапробов – 2, для a– мезосапробов – 3, для полисапробов – 4. Дальнейшие исследования привели к модификации, согласно которой указанные значения индексов сохраняются у видов, которые встречаются в одной зоне загрязнения. Но если вид встречается в двух или большем числе зон, значение индекса изменяется на десятые, иногда сотые доли единицы.

      Количественная оценка гидробионтов по методу Пантле и Букка учитывает относительную частоту встречаемости организмов h и отношение отдельных видов к пяти степеням системы сапробности s. Оба эти параметры входят в формулу для вычисления индекса сапробности. Для каждой гидробиологической пробы, по всем встреченным видам вычисляется средневзвешенный индекс сапробности, оценивающий степень загрязнения в каждой точке измерения:

     


      где: S – индекс сапробности пробы, si – индекс сапробности i-го вида пробы, hi – относительная численность i–го вида.

      Зона сапробности для биоценоза S (средняя по индексам набора проб) оценивается в тех же пределах, что и s, от 1 до 4.

      Оценка показателя обилия вида h проводится по шкале Сладечека, представленной в таблице:

Таблица 60. Оценка показателя обилия h

Встречаемость

Количество особей одного вида,
% от общего количества

h, баллы


очень редко

≤ 1

1


редко

2 – 3

2


не редко

4 – 10

3


часто

10 – 20

5


очень часто

20 – 40

7


масса

40 – 100

9


      Для статистической достоверности необходимо наличие не менее семи или даже двенадцати видов индикаторов в пробе, с общим числом особей не менее тридцати.

Таблица 61. Пример расчета сапробности по Пантле и Букку в модификации Сладечека

Виды

Сапробность

s

h

sh

Keratella cochlearis

b – O

1,55

1

1,55

Keratella quadrata

O – b

1,55

1

1,55

Brachionus calyciflorus

Ba

2,50

2

5,00

Synchaeta pectinata

b – O

1,65

2

3,30

Daphnia longispina

b

2,00

7

14,00

Chydorus sphaericus

b

1,75

2

3,50

Bosmina longirostris

O – b

1,55

3

4,65

Cyclops strenuus

Ba

2,25

2

4,50

Итого



20

38,5

      S =∑ sh / ∑ h = 38,5/ 20 = 1,90

      Определение сапробности проводится в пределах следующих значений шкалы сапробности:

Таблица 62. Шкала сапробности

Степень сапробности

Значения сапробности S

Ксеносапробная

≤ 1

Олигосапробная b

˃ 1 ≤ 2

B – мезосапробная

˃ 2 ≤ 3

a – мезосапробная

˃ 3 ≤ 4

Полисапробная

˃ 4

      В настоящее время имеются обширные списки индикаторной значимости s видов–индикаторов. Но следует иметь в виду, что индикаторное значение видов может различаться в разных климатических зонах.

      В данном направлении были исследованы биоценозы Балхаш–Алакольского бассейна, в частности, Алакольская система озер, Капшагайское водохранилище на реке Или и фонд прилегающих к ним малых озер юго-востока Казахстана на основе многолетних данных (2011 – 2017 годах).

      Использование полученных региональных индексов сапробности биоиндикаторов способствует более точному определению класса качества воды в водоемах пустынных регионов Казахстана, составляющих значительную часть его территории.

      Список региональных индикаторов сапробности по зонам органики в водоемах пустынных зон Балхаш–Алакольского бассейна. Условные обозначения: S – показатель зоны сапробности вида, aik – сапробная валентность вида по зонам, о – олигосапробная зона, b – бета–мезосапробная зона, a – альфа–мезосапробная зона, G – индикаторный вес вида, s – индекс сапробности вида.

Таблица 63. Рассчитанная индикаторная значимость беспозвоночных гидробионтов в пресноводной части Алакольской системы озер – озера Сасыкколь и Кошкарколь

Таксоны

S

aik

G

s

о

b

a

Rotifera

Trichocerca (s.str.) pusilla Laut.

b

0

10

0

5

2,3

Trichocerca (s.str,) longiseta (Schrank)

о

10

0

0

5

1,3

Trichotria similis (Stenroos)

b

6

4

0

3

1,7

Polyarthra major Burckhardt

о

10

0

0

5

1,3

Polyarthra dolichîptera Idelson

b

0

10

0

5

2,3

Asplanchna p.priodonta Gosse

b

1

9

0

5

1,7

Asplanchna p.helvetica Imhof.

b

60

40

0

3

1,7

Lecane (s.str.) luna Mull.

о

10

0

0

5

1,3

Lecane acronicha H.et M.

о

10

0

0

5

1,3

Lecane (M.) bulla bulla (Gosse)

b

0

10

0

5

1,8

Euchlanis dilatata Leyd.

a

0

0

10

5

2,8

Euchlanis oropha Gosse

b

0

10

0

5

1,8

Keratella quadrata Mull.

о

80

20

+

4

1,5

Keratella q.reticulata Carlin

b

+

10

0

5

1,8

Keratella q.longispina (Thiebaud)

о

10

0

0

5

1,3

Keratella cochlearis (Gosse,1851)

b

4

6

0

3

1,7

Brachionus quadridentatus Ehr.

о

9

1

+

5

1,4

Brachionus q. ancylognathus Schuv.

b

1

9

0

5

1,7

Brachionus q.hyphalmyros Tschug.

b

2

8

0

4

1,6

Brachionus q.brevispinus Sch.

a

0

+

10

5

2,8

Brachionus plicatilis Muller

b

5

5

+

3

1,8

Brachionus calyciflorus Pallas

b

2

8

0

4

1,6

Brachionus c. amphiceros Ehren.

b

0

10

0

5

2,3

Brachionus diversicornis (Daday)

b

0

10

0

5

1,8

Platyias quadricornis Ehren.

b

7

3

0

4

1,6

Testudinella patina Ehren.

a

0

0

10

5

2,8

Hexarthra fennica (Lev.)

b

0

10

0

5

1,9

Filinia longiseta (Zacharias, 1893)

о

10

0

0

5

1,3

Cladocera

Alona rectangula Sars

b

0

10

0

5

1,8

Alonella nana (Baird)

b

0

10

0

5

1,8

Chydorus sphaericus O.F.M.

b

0

10

0

5

1,8

Daphnia (D.) cucullata

b

0

10

0

5

1,8

Daphnia (D.) galeata G.O.S.

b

2

4

4

2

2,2

Diaphanosoma mongolianum Ueno

a

0

1

9

5

2,7

Diaphanosoma lacustris Korinek

b

2

3

5

2

2,2

Diaphanosoma dubium Manuilova

о

10

+

0

5

1,3

Bosmina (B.) longirostris (M.)

b

2

8

+

4

1,7

Leptodora kindtii (Focke)

b

2

8

0

4

1,6

Ceriodaphnia quadrangula O.F.Muller

b

0

10

0

5

1,8

Sida crystallina (O.F.M.)

b

0

10

0

5

1,8

Copepoda

Arctodiaptomus.(Rh) salinus (Daday)

b

3

5

2

2

2,0

Mesocyclops ex. gr. leuckarti Claus

b

1

5

4

2

2,3

Cyclops kolensis Lilljeborg

о

10

0

0

5

1,3

Thermocyclops rylovi (Smirnov)

о

8

2

0

4

1,5

Cyclops vicinus Uljanin

b

0

10

0

5

2,3

Cyclops scutifer (s.lat.)

b

0

10

+

5

2,1

Megacyclops viridis (Jur.)

о

10

0

0

5

1,3

Acanthocyclops venustus (Fischer)

b

0

10

0

5

1,8

Paracyclops fimbriatus s. lat.

b

0

10

0

5

2,3

Macrocyclops albidus Jurine

b

0

10

0

5

1,8

Vermes

Glossiphonia heteroclita (Linne)

b

0

10

0

5

2,0

Ephemeroptera

Caenis qr. macrura (Stephens)

о

10

+

0

5

1,0

Trichoptera

Ecnomus tenellus Rambur

b

0

10

0

5

2,0

Oecetis farva Rambur

b

0

10

0

5

2,0

Diptera

Procladius ferrugineus (Kieffer)

о

6

2

2

3

1,4

Procladius choreus Meigen

b

0

10

0

5

2,0

Сricotopus gr. sylvestris (Fabricius)

о–b

5

5

0

3

1,5

Psectrotanypus varius Fabricius

a

0

0

10

5

3,0

Tanypus punctipennis Meigen

о

7

3

0

4

1,3

Tanypus vilipennis Kieffer

b

0

10

0

5

2,0

Paratanytarsus gr. lauterbornii Kieffer

о

9

1

0

5

1,1

Cladotanytarsus gr. mancus Walker

о

10

0

0

5

1,0

Tanytarsus gr. gregarius(Kieffer)

о

10

0

0

5

1,0

Parachironomus pararostratus (Harnisch)

о

10

0

0

5

1,0

Parachironomus vitiosus (Goetghebuer)

b

0

10

0

5

2,0

Chironomus gr. plumosus (Linne)

о–b

4

4

2

2

2,6

Harnischia fuscimana Kieffer

о

8

2

0

4

1,2

Cryptochironomus defectus Kieffer

о

7

3

0

4

1,3

Cryptochironomus gr. anomalus Kieffer

b

2

8

0

4

1,8

Endochironomus albipennis Meigen

о

7

3

0

4

1,3

Polypedilum bicrenatum Kieffer

о

6

4

0

3

1,4

Polypedilum convictum (Walker)

о

8

2

0

4

1,3

Polypedilum gr. nubecolosum Meigen

b

4

6

0

3

1,6

Microchironomus tener (Kieffer)

b

1

9

0

5

1,9

Glyptotendipes viridis Macquart

b

0

10

0

5

2,0

Glyptotendipes gripekoveni (Kieffer)

b

0

10

0

5

2,0

Cladopelma gr. laccophila

b

0

10

0

5

2,0

Microtendipes pedellus (De Geer)

о

10

0

0

5

1,0

Итого: 78 видов и подвидов; Rotifera – 28, Cladocera – 12, Copepoda – 10, Vermes – 1, Ephemeroptera – 1, Trichoptera – 2, Diptera – 24

Таблица 64. Рассчитанная индикаторная значимость беспозвоночных гидробионтов в солоноватоводной части Алакольской системы озер – озеро Алаколь

Таксоны

S

aik

G

s

о

b

a

Rotifera

Trichocerca (s.str.) pusilla Laut

b

1

5

4

2

2,0

Trichocerca stylata Gosse

о

10

0

0

5

1,3

Trichocerca (D.) inermis (Linder)

a

0

2

8

4

2,6

Synchaeta cecilia Rousselet

о

10

0

0

5

1,3

Synchaeta stylata Wierz.

о

9

1

0

5

1,4

Synchaeta pectinata Ehr.

b

0

10

0

5

2,0

Polyarthra dolichîptera Idelson

a

0

1

9

5

2,8

Polyarthra remata Sk.

о

10

0

0

5

1,3

Polyarthra longiremis (Ehrenberg)

b

0

10

0

5

1,8

Asplanchna p.priodonta Gosse

a

2

+

8

2

2,6

Asplanchna p.helvetica Imhof.

о

10

0

0

5

1,3

Asplanchna brightwelli Gosse

b

2

4

4

2

2,2

Asplanchna sieboldi L.

о

9

1

0

5

1,4

Asplanchna silvestris Daday

b

0

4

7

4

2,4

Asplanchna girodi Guerne

b

4

6

0

3

1,7

Lecane (s.str.) luna Mul.

b

1

7

2

2

1,9

Lecane (M.) bulla (Gosse, 1832)

b

0

10

0

5

2,3

Lecane acronicha H.et M.

b

0

10

0

5

1,8

Lecane lamellata (Daday)

b

0

10

0

5

1,8

Lecane quadridentata (Ehr.)

b

0

10

0

5

1,8

Lophocharis oxysternon (Gosse)

b

0

10

0

5

1,8

Euchlanis inciseCarlin

b

0

10

0

5

1,8

Keratella quadrata Mull.

b

4

6

+

3

1,8

Keratella q.reticulata Carlin

b

2

8

0

4

1,6

Keratella q.longispina (Thiebaud)

b

+

10

0

5

1,8

Keratella cochlearis (Gosse)

b

7

3

+

3

1,6

Keratella cochlearis tecta Gosse

о

7

2

0

4

1,5

Keratella valga (Ehren.)

b

0

10

0

5

1,8

Brachionus angularis Gosse

о

3

7

0

4

1,5

Brachionus quadrata melheni Barr. Et Daday

b

0

10

0

5

2,3

Brachionus q. ancylognathus Schuv.

b

4

6

0

3

1,9

Brachionus q.hyphalmyros Tschug.

b

0

5

5

3

2,3

Brachionus q.brevispinus Sch.

b

5

5

0

3

1,8

Brachionus calyciflorus Pallas

о

10

+

0

5

1,3

Brachionus c. amphiceros Ehren.

b

0

10

0

5

1,8

Brachionus plicatilis Muller

b

3

7

+

4

1,8

Brachionus p.longicornis Fadeev

b

0

4

6

3

2,4

Brachionus p. decemcornis Fadeev

a

0

0

10

5

2.8

Brachionus diversicornis (Daday)

о

8

2

0

4

1,5

Brachionus nilsoni Ahlstrom

b

0

10

0

10

2.1

Notholca acuminata Ehren.

b

4

6

0

3

1.7

Notholca squamula (Muller)

b

0

10

0

5

1.8

Platyias quadricornis Ehren.

b

7

3

0

4

1,6

Platyias patulus (Muller)

b

0

10

0

5

1.8

Testudinella patina Ehren.

b

0

10

0

5

1,8

Hexarthra fennica (Lev.)

b

4

6

+

3

1,6

Hexarthra mira (Hudson)

b

6

4

0

3

1,7

Filinia longiseta Ehren.

b

2

6

2

3

2,2

Cladocera

Alona affinis Leydig.

b

0

4

6

3

2,4

Alona quadrangularis (O.F.M.)

b

0

10

0

5

2,3

Alona rectangula Sars

о

5

5

0

3

1,3

Chydorus sphaericus O.F.M.

b

2

7

1

2

1,8

Chydorus latus Sars

b

0

10

0

5

1,8

Diaphanosoma mongolianum Ueno

b

0

+

10

5

2,8

Diaphanosoma lacustris Korinek

о

4

6

0

3

1,4

Diaphanosoma dubium Manuilova

о

5

4

1

2

1,4

Diaphanosoma macrophtalma K. et Mirab.

о

10

0

0

5

1,3

Daphnia (D.) longispina O.F.M.

b

0

10

0

5

2,2

Daphnia (Daphnia) galeata G.O.S.

b

2

8

+

4

1,6

Ceriodaphnia reticulata (Jurine)

b

5

1

4

2

1,8

Ceriodaphnia quadrangula O.F.Muller

b

2

8

0

4

1,6

Moina brachiata (Jurine)

b

0

10

0

5

2,0

Moina microphtalma Sars

b

0

6

4

3

2,2

Moina macrocopa Straus

b

0

10

0

5

1,8

Bosmina (B.) longirostris (M.)

b

3

7

0

4

1,8

Copepoda

Arctodiaptomus (Rh.) salinus (Daday)

b

3

7

+

4

1,8

Mesocyclops ex.gr.leuckarti Claus

b

2

7

1

3

2,0

Mesocyclops aspericornis (Daday)

b

0

10

0

5

1,8

Cyclops kolensis Lilljeborg

b

0

10

0

5

1,8

Thermocyclops oithonoides Sars

a

0

8

2

4

2,5

Cyclops vicinus Uljanin

a

+

0

10

5

2,8

Cyclops scutifer (s.lat.)

b

0

10

0

5

1,8

Cyclops lacustris Sars

b

+

10

0

5

2,3

Cyclops strenuus Fischer

о

10

0

0

5

1,3

Eucyclops serrulatus (F.)

о

8

2

0

4

1,5

Megacyclops viridis (Jur.)

b

0

10

0

5

1,8

Acanthocyclops venustus (Fischer)

о

8

2

0

4

1,5

Acanthocyclops reductus (s.lat)

о

10

0

0

5

1,3

Thermocyclops rylovi (Smirnov)

о

10

0

0

5

1,3

Odonata

Erytromma najas Hansemann

b

0

10

0

5

2,0

Enallagma cyathigerum Charpentier

b

0

10

0

5

2,0

Coenagrion vernale Hagen

b

0

10

0

5

2,0

Ischnura pumilio (Charpentier)

b

0

10

0

3

2,0

Libellula quadrimaculata (Linne)

b

0

10

0

5

2,0

Somatochlora arctica Zetterstedt

b

0

10

0

5

2,0

Ephemeroptera

Caenis macrura Stephenson

о

6

4

+

3

1,4

Trichoptera

Ecnomus tenellus (Rambur)

b

3

7

0

3

1,7

Potamophylax rotundipennis (Brauer)

b

0

10

0

5

2,0

Oecetis ochracea Curtis

b

0

10

0

5

2,0

Oecetis lacustris Pictet

b

0

10

0

5

2,0

Agraylea pallidula McLachlan

о

6

4

0

3

1,4

Heteroptera

Corixa punctata (Illiger)

о

10

0

0

3

1,0

Diptera

Procladius ferrugineus Kieffer

a

3

2

5

2

2,6

Tanypus punctipennis (Meigen)

b

1

7

2

3

2,2

Tanypus vilipennis (Meigen)

b

4

6

0

3

1,6

Clinotanipus nervosus Meigen

b

0

10

0

5

2,0

Anatopina plumipes (Fries)

b

0

10

0

5

2,0

Сricotopus gr. sylvestris (Fabricius)

b

2

6

2

4

2,1

Psectrocladius psilopterus (Kieffer)

b

0

10

0

5

2,0

Chironomus gr. plumosus (Linne)

b

4

6

+

3

1,6

Microchironomus tener (Kieffer)

b

+

5

5

3

2,4

Cryptochironomus gr. defectus (Kieffer)

b

0

9

1

5

2,1

Glyptotendipes barbipes(Staeger)

b

0

10

0

5

2,0

Glyptotendipes paripes(Edwards)

a

1

+

9

5

2,9

Glyptotendipes gripekoveni (Kieffer)

b

3

7

0

4

1,6

Glyptotendipes glaucus Meigen

о

6

4

0

3

1,4

Paratanytarsus lauterborni Kieffer

о

9

1

0

5

1,1

Tanytarsus gr. gregarious (Kieffer)

b

4

6

0

3

1,6

Paratendipes albimanus

b

0

10

0

5

2,0

Parachironomus pararostratus (Harnisch)

о–b

5

5

0

3

1,5

Harnischia fuscimana Kieffer

a

1

2

7

3

2,7

Cladopelma gr. lateralis Goetghebeur

b

0

10

0

5

2,0

Cladopelma gr. laccophila

o

7

1

2

3

1,3

Cladotanytarsus gr. mancus Walker

ba

2

3

5

2

2,5

Endochironomus tendens F.

b

0

10

0

5

2,0

Paracladopelma camptolabis (Kieffer)

о

8

2

0

4

1,2

Polypedilum bicrenatum Kieffer

a

2

2

6

3

2,6

Polypedilum gr. nubecolosum Meigen

о

6

4

0

3

1,4

Polypedilum convictum (Walker)

b

0

10

0

5

2,0

Polypedilum scalaenum (Schrank)

b

0

10

0

5

2,0

Pentapedilum exectum (Kieffer)

b

0

10

0

5

2,0

Stictochironomus gr. histrio Fabricius

о

6

3

1

3

1,4

Итого: 122; Rotifera – 48, Cladocera– –17, Copepoda – 14, Odonata – 6, Ephemeroptera – 1, Trichoptera – 5, Heteroptera – 1, Diptera – 30

Таблица 65. Рассчитанная индикаторная значимость беспозвоночных гидробионтов в пресноводных водоемах Илийской пустынной котловины – водохранилище Капшагай, малые озера юго–востока Казахстана

Таксоны

S

aik

G

s

О

b

a

Rotifera

Trichocerca capucina (Wierz.)

о

10

0

0

5

1,0

T. pusilla (Jenn.)

о

10

0

0

5

1,0

T. rattus rattus (Mull.)

о

10

0

0

5

1,0

T. r. minor Fadeev

о

10

0

0

5

1,0

Synchaeta stylata Wierz.

b

1

90

0

5

1.9

S. oblonga Her.

о–b

6

4

0

3

1.4

S. kitina Rouss.

b–о

4

6

0

3

1,6

Polyarthra remata Skor.

о

10

0

0

5

1,0

P. luminosa Kut.

b

3

6

1

3

1.8

Bipalpus hudsoni (Imhof.)

о

10

0

0

5

1,0

Asplanchna girodi de Guerne

b

0

10

0

5

2,0

A. sieboldi (Leyd.)

о

10

0

0

5

1,0

A. brightwelli Gosse

о

10

0

0

5

1,0

A. priodonta priodonta Gosse

b–о

4

6

0

3

1.6

A. priodonta helvetica Gosse

о

10

0

0

5

1,0

Lecane (L.) luna (Mull.)

о

10

0

0

5

1,0

L. (L.) ludwigii (Eckst.)

о

10

0

0

5

1,0

L. (M.) bulla (Gosse)

о

10

0

0

5

1,0

L. (M.) quadridentata (Ehr.)

о–b

10

+

0

5

1,3

Trichotria similis (Stenr.)

о

10

0

0

5

1,0

T. pocillum pocillum (Mull.)

b

0

10

0

5

2,0

Mytilina ventralis brevispina (Ehr.)

b

0

10

0

5

2,0

Lophocharis oxysternon (Gosse)

о

10

0

0

5

1,0

Brachionus quadridentatus quadridentatus Herm.

b

0

8

2

4

2.2

Brachionus quadridentatus ancylognathus Sch.

о

10

0

0

5

1,0

B. q. rhenanus Laut.

о

10

0

0

5

1,0

B. q. brevispinus Ehrb.

о

10

0

0

5

1,0

B. calyciflorus calyciflorus Pall.

b

0

10

0

5

2,0

B. angularis Gosse

о–b

6,9

3,1

0

4

1,3

B.diversicornis diversicornis (Dad.)

о

10

0

0

5

1,0

B. plicatilis Mull.

b

9,9

0,1

0

5

1,9

Platyias quadricornis quadricornis (Ehr.)

a

0

9

1

5

2,0

P. patulus patulus (Mull.)

о

10

0

0

5

1,0

Keratella quadrata quadrata (Mull.)

о

10

0

0

5

1,0

K. hiemalis Carl

о

10

0

0

5

1.1

K. cochlearis cochlearis (Gosse)

о–b

7

3

0

4

1,3

K. cochlearis tecta Gosse)

b

1

9

+

5

1.9

Notholca acuminata acuminate (Ehr.)

о

10

0

0

5

1.0

N. acuminata extensa Oloff.

о

10

0

0

5

1.0

N. foleacea (Ehr.)

о

10

0

0

5

1.0

N. squamulla squamulla (Mull.)

о

10

0

0

5

1.0

Conochilus hippocrepis (Schr.)

о

10

0

0

5

1,0

Testudinella patina (Herm.)

b–о

3,0

7,0

0

4

1,7

Filinia longiseta longiseta (Ehr.)

о

10

0

0

5

1,0

Hexarthra mira (Huds.)

b–о

4,0

6,0

0

3

1,6

H. fennica (Levander)

b

0

10

0

5

2,0

Cladocera

Diaphanosoma lacustris Kor.

b–о

4

6

+

3

1.6

D. mongolianum Veno

о–b

6

4

+

3

1.4

D. macrophthalma Kor. Et Mir.

о

10

0

0

5

1,0

Daphnia galeata Sars

b

2

8

+

4

1.9

Ceriodaphnia quadrangular (O.F.M)

о

10

+

0

5

1,1

Simocephalus serrulatus (Koch)

о

10

0

0

5

1,0

Scapholeberis mucronata (O.F.M.)

о

10

0

0

5

1,0

S. erinaceus Dad.

о

10

0

0

5

1,0

Pleuroxus trigonellus (O.F.M.)2

о

10

0

0

5

1,0

P. similis (Sars)

b

9

1

0

5

1,9

P. aduncus Jur.

b–о

5

5

0

3

1,5

Alona rectangula Sars

о–b

5

5

0

3

1,5

A. guttata Sars2

о

+

0

0

0

0

Alonella exiqua

b

0

10

0

5

1,0

Disparalona (Rh.) rostrata (Koch)2

о

10

0

0

5

1,0

Tretocefala ambigua (Lill.)2


+

0

0

0

0

Graptoleberis testudinaria (Fisch.)2


+

0

0

0

0

Chydorus sphaericus (O.F.M.)

о

10

0

0

5

1,0

Acroperus elongatus Sars2


+

0

0

0

0

Camptocercus rectirostris Schoed2.


+

0

0

0

0

Monospilus dispar Sars1

о

10

+

0

5

1,3

Moina micrura (Kurz)

о

10

0

0

5

1.0

M. brachiata Jurine


0

+

0

0

0

Bosmina longirostris (O.F.M.)

о

8

2

0

4

1.2

Ilyocryptus acutifrons Sars1


+

0

0

0

0

Macrothrix hirsuticornis Norm.et Brady1,2


+

0

0

0

0

M. spinosa King1


+

0

0

0

0

Copepoda

Neutrodiaptomus incongruens Poppe

b

2

8

+

4

1.8

Eucyclops serrulatus. serrulatus (Fisch.)

b

3

7


4

1,7

E. orthostylis Lindb.

b

+

10


5

1,0

Paracyclops fimbriatus fimbriatus (Fisch.)

b

+

10


5

1,8

Mesocyclops leuckarti (Claus)

b

3

7


4

1,7

Thermocyclops crassus Fisch.

b

2

7

1

3

1.9

T. taihokuensis Harada

b

1

9

+

5

2,0

T. oithonoides Sars

о

7

3

0

4

1,3

T. vermifer Lind.

b

0

10

0

5

1,0

Microcyclops varicans (Sars)

о

10

0

0

5

1,0

Diptera

Procladius ferrugineus (Kieffer)

b

2

2

6

2

2,5

Procladius choreus Meigen

b

4

6

0

3

1,6

Psectrocladius psilopterus (Kieffer)

b

0

10

0

5

2,0

Сricotopus gr. sylvestris (Fabricius)

о

9

1

0

4

1,0

Сricotopus algarum Kieffer

о

10

0

0

5

1,0

Сricotopus biformis Edwards

о

10

0

0

5

1,0

Tanytarsus gr. gregarius(Kieffer)

о

2

8

0

3

1,7

Tanypus punctipennis Meigen

b

0

10

0

5

2,0

Cladotanytarsus gr. mancus Walker

о

6

4

0

3

1,4

Paratanytarsus gr. lauterbornii Kieffer

о

10

0

0

5

1,0

Microchironomus tener (Kieffer)

a

2

2

6

2

2,6

Chironomus gr. plumosus (Linne)

b

3

2

5

2

2,4

Polypedilum convictum (Walker)

b

0

10

0

5

2,0

Polypedilum scalaenum (Schrank)

о

10

0

0

5

1,0

Polypedilum bicrenatum Kieffer

b

10

0

0

5

2,0

Stictochironomus gr. histrio Fabricius

о

5

5

0

3

1,5

Mollusca

Monodacna colorata (Eichwald)

о

6

3

1

3

1,5

Lymnaea (Lamarck) stagnalis

о

10

0

0

5

1,0

Cincinna antiqua (Sowerby)

о

7

3

0

3

1,2

Crustacea

Paramysis intermedia (Czerniavsky)

b

4

6

0

3

1,7

P. lacustris (Czerniavsky)

b

3

7

0

4

1,7

P. ullskyi (Czerniavsky)

b

4

6

0

3

1,6

Palaemon modectus (Heller)

b

4

6

0

3

1,6

Pontogammarus (Pontogammarus) robustoides (Sars)

о

5

5

0

3

1,5

Итого: 107; Rotifera – 46, Cladocera – 27, Copepoda – 10, Diptera – 16, Mollusca – 3, Crustacea – 5

Примечание: 1 – донные и 2 – фитофильные виды, с низкой встречаемостью

      196. Отбор проб.

      Тип оборудования, используемого для сбора материала в трофологических исследованиях, зависит от размерно–возрастной группы объектов исследований.

      Отлов личинок рыб проводят пелагическим или донным тралом. В мелководной прибрежной зоне облов производится с помощью ихтиопланктонной малой сети (диаметр обруча 50–56 сантиметров), сачком или мальковой волокушей. Личинок помещают в герметичный контейнер, фиксируют 4–8 % раствором формалина и оснащают этикеткой с указанием места, даты и времени сбора.

      Молодь облавливается неводами или бреднями с ячеей, соответствующей размеру особей. Для мальков размером 3,5–4,5 сантиметров – 10–метровый бредень или трал; для сеголеток – 25–50–метровый невод; для более старших возрастов – 75–100–метровый бредень. Мелкоразмерные экземпляры (длиной до 20 сантиметров) помещают в герметичный контейнер с 4–8% формалином целиком, при этом у наиболее крупных особей (15–20 сантиметров) делается надрез на брюшной стороне.

      Для отлова взрослых особей используются промысловые орудия лова (невода, тралы, ставные и плавные сети с выборкой материала через 2–3 часа). Применение пассивных орудий лова с выемкой материала раз в сутки и реже значительно снижает качество материала в результате переваривания пищи.

      При извлечении внутренностей желудочно–кишечный тракт (далее – ЖКТ) вырезается ножницами от пищевода до анального отверстия и помещается в марлевую салфетку вместе с этикеткой, в которой указывается место, дата сбора, вид рыбы и ее порядковый номер в журнале. При наличии большого количества материала можно ограничиваться порядковым номером рыбы на этикетке в целях экономии времени. В случае исследования хищных рыб с четко выраженным желудком извлекается и фиксируется только желудок. Фиксация выполняется 4–8 % раствором формалина в герметичном контейнере. Контейнеры с зафиксированным материалом после заполнения желательно поместить в кулер–холодильник, в котором и проводится перевозка в лабораторию.

      Одновременно со сбором материала на трофологию должен проводится сбор гидробиологических, гидрохимических и гидрологических параметров исследуемого участка водоема.

      197. Подготовка проб к обработке.

      Перед началом анализа содержимого желудочно–кишечного тракта фиксированный материал отмывается от формалина. Для этого зафиксированная рыба или кишечники помещаются в сосуд под проточную воду.

      В случае отсутствия проточной воды, фиксированный материал отмывается путем замены воды в сосуде несколько раз.

      198. Обработка проб в лабораторных условиях.

      Для зафиксированных целиком особей проводится индивидуальный биологический анализ с измерением размеров и веса (с точностью до 1 миллиметра и 0,001 грамма). Перед взвешиванием анализируемый экземпляр обсушивается на фильтровальной бумаге до исчезновения мокрого пятна. Все промеры заносятся в протокол исследования.

      Следующим этапом является извлечение кишечника из брюшной полости, измерение его длины (при необходимости) и оценка степени наполнения пищей отдельных отделов ЖКТ (желудочно–кишечного тракта) с занесением в протокол (0-пусто; 1 – единичные организмы; 2 – мало; 3 – среднее; 4 – много; 5 – масса).

      Затем ЖКТ разрезается на отделы и остатки пищи извлекаются по отдельности на стекло или чашку Петри с помощью скальпеля или шпателя. У мелких особей или мальков пищевой ком из кишечника извлекается изогнутой иглой. При наличии желудка его содержимое анализируется отдельно от содержимого кишечника.

      Каждая часть пищевого кома обсушивается на фильтровальной бумаге до исчезновения мокрого пятна и взвешивается с точностью до 0,01 грамма. При наличии в пищевой массе слизи или остатков эпителия необходимо их удалить. Для удаления слизи из пищевого кома рекомендуется растворить ее, поместив всю массу в 3–5 % раствор щелочи (NaOH или KaOH) на 30–40 минут.

      При возможности крупные организмы выбирают из пищевого кома, подсчитывают и определяют их вес. Вес оставшихся мелких организмов вычисляют путем исключения веса крупных из веса всего пищевого кома.

      При анализе питания личинок рыб важно получить данные о видовом составе пищевых организмов, их количестве и размерах. Ввиду малого веса пищевого кома личинки проводят взвешивание объединенного пищевого кома группы одноразмерных особей.

      Пищевой ком планктофага, после выделения крупных организмов, анализируется как при работе с планктоном. Пищевая масса (или часть ее) размешивается в сосуде с определенным количеством воды и с помощью штемпель–пипетки отбирается две порции для проведения качественного и количественного учета организмов с последующим перерасчетом на весь объем. Наличие в пищевом коме планктофага растительных частиц, чешуи, песка отмечают в протоколе как случайные компоненты, не учитывая их вес,

      Приемы, применяемые при изучении бентофагов различны для видов, имеющих и не имеющих желудок.

      У рыб, имеющих желудок отдельно взвешивается содержимое желудка и кишечника. Пищевая масса кишечника сложно поддается идентификации, вследствие чего в ней, по возможности, определяются преобладающие организмы.

      У рыб, не имеющих желудка, при изучении питания применяют комбинированные методики, так как пища находится в раздробленном состоянии. Содержимое пищевого тракта взвешивают, помещают в чашку Петри, заливают водой и разбирают. По наиболее крупным, хорошо сохранившимся частям определяют организмы и их размер, численность и вес. Чаще всего невозможно провести достоверный учет всех фрагментов. В таком случае процентное значение компонентов преобладающей группы оценивают на глаз. Более малочисленные организмы просчитывают или взвешивают. Значимость трудновыделяемых компонентов (водоросли, песок, детрит) при невозможности взвешивания определяют примерно.

      У хищных рыб анализируется содержимое желудка путем взвешивания, просчета и определения видовой принадлежности жертв.

      199. Обработка результатов анализа содержимого пищевого тракта.

      Для количественной характеристики питания устанавливается частота встречаемости, вес пищевых компонентов и индекс наполнения.

      Частоту встречаемости компонентов (F) в пищевом коме рассчитывают в процентном соотношении как отношение числа кишечников с данным компонентом к общему числу кишечников. При этом, нужно указывать, учитывались ли пустые кишечники.

      Весовая доля компонента (P) рассчитывается, как отношение веса данного компонента к весу всего пищевого кома, в процентах для группы рыб или отдельной особи.

      Индекс относительной значимости компонентов питания IR (Решетников и другие, 1993). Расчет ведется по формуле:

      IR=FiPi/∑FiPi

      где: Fi – частота встречаемости компонента, Pi – весовая доля компонента. Чем выше показатель индекса для кормового объекта, тем большую роль он играет в питании исследуемого вида.

      Для получения индекса наполнения фактический вес пищевого кома или его компонентов относят к весу рыбы и умножают на 10000 (%, для мирных рыб) или на 100 (%, для хищных).

      Для выявления объема конкуренции рассчитываются индекс сходства пищи (СП) (Шорыгин, 1952). Для этого берется выраженный в процентах состав пищи двух каких-либо видов рыб и отмечаются организмы, общие каждому виду. Сумма меньших процентов, независимо от того, в составе пищи какого из двух видов данный организм встречается, дает степень сходства пищи. В случае полного совпадения состава пищи степень сходства пищи каких–либо двух видов будет равняться 100, при полном различии–0.

      200. Определение процента влажности и выклева цист артемии.

      1) Определение процента влажности цист артемии.

      Бюксы с отобранными для исследовании цистами взвешиваются на аналитических весах с точностью до 0,0001 грамма. Затем бюксы доводятся до постоянного веса в сушильном шкафу при постоянной температуре 30–350С. Процентное содержание влаги определяется по следующей формуле:

      w 2 = (М2– m2)/M2 x 100%

      где: w 2 – процент содержания влаги,

      m2 – масса высушенных цист,

      М2 – масса влажных цист.

      2) Определение процента выклева цист артемии.

      Для получения выклева рачка используется инкубационный сосуд с коническим дном или сосуд емкостью не менее 1 литра. Сосуд заполняется природной (по условиям работ) или водопроводной, отстоянной в течении суток, водой. Для создания условий, необходимых для выклева в водопроводную воду добавляется хлорид натрия из расчета 30 грамм/литр и 0,5–2 грамм/литр гидрокарбоната натрия (для достижения pH раствора от 8–9).

      Три пробы по 100 штук цист взвешиваются на аналитических весах с точностью взвешивания до 0,01 грамма. Раствор для инкубации готовится из расчета плотности яиц ≤ 2 грамм/литр. Инкубирование цист проводится при температуре воды 26°C–30°C при аэрировании для предотвращения оседания цист на дно сосуда и освещении.

      Через 1 час от начала инкубации аэрацию отключают на 15 минут для удаления всплывших пустых оболочек цист. Учет числа всплывших оболочек ведется с помощью стереоскопического микроскопа путем учета их количества в поле зрения микроскопа (К). Далее процесс аэрации возобновляется.

      При инкубирования должны соблюдаться следующие параметры: температура воды 26–30°C; pH воды: 8.0–9.0; соленость: 25–30 частей на тысячу; растворенный кислород: > 4 миллиграмм/литр; уровень освещенности: – 2000 люкс.

      Процедура инкубирования цист проводится в течении 24–48 часов, после чего аэрация выключается. Через 10–15 минут, после оседания невылупившихся яиц на дно, 2/3 части раствора (с пустыми оболочками) сливается. Оставшаяся часть раствора с осадком, состоящим из невылупившихся цист отфильтровывается на синий фильтр. В поле зрения микроскопа в отраженном свете подсчитывается количество невылупившихся яиц – (Н).

      Для определения процента выклева применяются следующие формулы:

      S = K + H

      где: S – общее количество невылупившихся яиц.

      W3 = 100 - S

      где: W3 – процент выклева цист.

      201. Определение возраста рыб.

      Отбор проб и методы определение возраста рыб проводится следующим образом:

      При отборе проб требуется соблюдать следующие правила сбора. Записать в журнал биологического анализа название рыбы, место и дата сбора, длина (l) и вес (Q, q) рыбы.

      Метод–1. Чешую следует собирать у всех видов рыб с середины тела, под передней частью спинного плавника. В случае, когда спинных плавников несколько, то чешую берут под первым, расположенным ближе к голове. С каждой рыбы нужно отобрать по 10–20 чешуек, чтобы потом отобрать 5–8 лучших чешуек для исследования. Далее чешую кладут на лист чешуйной книжки, ближе краю листок загибают к корешку чешуйной книжки записываются простым карандашом сведения о рыбе, с которой взята чешуя: номер и название рыбы.

      После того, как собрана вся проба, чешуйную книжку туго перевязывают в месте между чешуей и записью данных о рыбе (этикеткой). Затем чешуйную книжку подвешивают для просушки обычно на открытом воздухе.

      Чешую в течение 1–10 минут размачивают в 5% растворе нашатырного спирта. Размоченную чешую протирают между пальцами и мягкой тряпочкой, кисточкой. Затем зажимают между двумя предметными стеклами, дают просохнуть.

      Для определения возраста по чешуе раскладывают чешую на предметное стекло, накрывают мелкую – покровным стеклом, крупную – вторым предметным стеклом и определяют возраст под бинокулярным микроскопом, при разном увеличении в зависимости от размера чешуи.

      Метод–2. Кости (отолит). Для извлечения отолита у мелких рыб разрезают голову вдоль средней линии, а также используется и другой способ, отрывают и обнажают нижнюю сторону черепа надрезав тонкие кости над слуховой капсулой вынимают отолит пинцетом. У крупных рыб разрезают голову поперек в затылочной части, отолиты вынимают пинцетом, при этом жаберную крышку отгибают, сдвигают скальпелем мышцы со слуховой капсулы, срезают наружную стенку слуховой капсулы и осторожно извлекают отолит.

      Позвонки рыбы чаще всего берут наиболее крупные, расположены близ головы. Для получения нужно вырезать тела рыбы и позвонки удается вынуть. Позвонки очищают от остатков тканей.

      При обработке кости (отолит, позвонок) помещается в 25% нашатырного спирта, способствующий его обезжириванию. В аммиаке выдерживается 4–5 часов. После такой обработки промывается в горячей воде и затем рассматривается под микроскопом в капле глицерина.

      Отолиты. В зависимости от величины отолита его изучают под лупой или бинокуляром, подбирая соответствующие увеличения. Отолиты покрывают со всех сторон бензолом, разламывают отолиты посредине, сломы подшлифовывают на оселках, помещают обе половины в ванночку с воском разломом кверху и рассматривают при падающем свете.

      Позвонки. Чтобы определить годовые кольца на позвонках, рассматривают сочленовные ямки позвонка под микроскоп. Для этого позвонки кладут в ванночку с воском, устанавливая позвонок сочленовной ямкой к верху.

      Метод–3. Определение возраста рыб по спилам костного луча грудного плавника. Чтобы вырезать луч, надо сделать надрез лопасти плавника вдоль костного луча. Затем полукруговым движением ножа перерезают соединительно тканные связки, отделяют и вылущивают головку из сочленованной ямки. Каждый луч заворачивают в этикетку, завязывают и развешивают для просушки.

      Поперечные срезы костного луча выпиливают лобзиком с двумя пилками. Срез делают у самой головки луча, не далее 1 сантиметра от нее. Готовый срез шлифуют на напильнике. Срезы просматривают в просветляющих жидкостях. Для этого нужно употреблять бензол.

      Лучи плавников. Возраст по срезам определяют под микроскопом или бинокуляром. При просмотре срезов пользуются препаровальными иглами, чтобы легко переворачивать и передвигать срезы, а также считать годовые слои.

      Оборудование, необходимое для сбора материала и определение возраста рыб:

      1. орудия лова (трал, ставные сети, невод и тому подобное);

      2. весы;

      3. сантиметровые ленты;

      4. аммиак (5–25%);

      5. бензол;

      6. воск;

      7. микроскоп;

      8. скальпели, пинцеты, лобзик, ножницы, нож, препаровальные иглы;

      9. чешуйная книжка;

      10. ванночки эмалированные, чашки Петри, предметные стекла;

      11. журнал для записей.

      202. Определение пола и стадий зрелости рыб.

      Определение пола рыбы и стадий зрелости половых продуктов проводятся следующим образом:

      Стадия I. Неполовозрелые особи – juvenales. Половые железы неразвиты, плотно прилегают к внутренней стороне стенок тела (по бокам и ниже плавательного пузыря) и представлены длинными узкими шнурами или лентами, по которым нельзя глазом определить пол.

      Стадия II. Созревающие особи или развивающиеся половые продукты после икрометания. Половые железы начали развиваться. На шнурах образуются затемненные утолщения, в которых уже узнаются яичники и семенники. Икринки настолько мелки, что не видны невооруженным глазом. Яичники от семенников (молок) отличаются тем, что вдоль первых по стороне, обращенной к середине тела, проходит довольно толстый и сразу бросающийся в глаза кровеносный сосуд. На семенниках таких крупных сосудов нет. Половые железы малы и далеко не заполняют полости тела.

      Стадия III. Особи, у которых половые железы хотя и далеки от зрелости, но сравнительно развиты. Яичники значительно увеличились в размерах заполняют от 1/3 до 1/2 всей брюшной полости и наполнены мелкими непрозрачными, белесоватыми икринками, ясно различимыми невооруженным глазом.

      Семенники имеют более расширенную переднюю часть и сужаются. Поверхность их розоватая, а у некоторых рыб – красноватая от обилия мелких разветвляющихся кровеносных сосудов. При надавливании из семенников нельзя выделить жидких молок. При поперечном разрезе семенника края его не округляются и остаются острыми. В этой стадии рыба находится долго: многие виды (сазан, лещ, вобла и другие) – с осени до весны следующего года.

      Стадия IV. Особи, у которых половые органы достигли почти максимального развития. Яичники очень велики и заполняют до 2/3 всей брюшной полости. Икринки крупны, прозрачны и при надавливании вытекают. При разрезе яичника и скоблении разреза ножницами икринки соскабливаются поодиночке. Семенники белого цвета и наполнены жидкими молоками, которые легко вытекают при надавливании брюшка. При поперечном разрезе семенника края его тотчас округляются, и разрез заливается жидким содержимым. Эта стадия у некоторых рыб непродолжительна и быстро переходит в следующую.

      Стадия V. Текучие особи. Икра и молоки настолько зрелы, что свободно вытекают не каплями, а струей при самом легком надавливании. Если держать рыбу в вертикальном положении за голову и потряхивать ее, то икра и молоки свободно вытекают.

      Стадия VI. Отнерестовавшие особи. Половые продукты выметаны совершенно. Полость тела далеко не заполняется внутренними органами. Яичники и семенники очень малы, дряблы, воспалены, темно–красного цвета. Нередко в яичнике остается небольшое количество мелких икринок, которые претерпевают жировое перерождение и рассасываются. Через несколько дней воспаление проходит, и половые железы переходят в стадию II–III.

      Если половые продукты находятся на промежуточной стадии между какими–либо двумя из шести описанных стадий, или часть продуктов развита больше, часть меньше, или когда наблюдатель затрудняется точно обозначить стадию зрелости, то она обозначается двумя цифрами, соединенными знаком тире, но при этом та стадия, к которой ближе стоят по своему развитию половые продукты, ставится впереди. Например: III–IV; IV–III; VI–II и так далее.

      203. Определение упитанности рыб.

      Определение коэффициент упитанности рыб проводится следующем образом:

      Упитанность – универсальный показатель, который характеризует как содержание жира в организме, так и физиологическое состояние рыбы. Для численного выражения упитанности используется формула, предложенной в 1902 году Фультоном, упитанность рассчитывается из соотношения, выраженного в процентах, массы тела к кубу длины:

     


      где: F – коэффициент упитанности;

      l – длина рыбы;

      Q – масса рыбы.

      204. Отбор проб и метод определение плодовитости рыб.

      При сборе материала на плодовитость, выловленные самки подвергаются полному биологическому анализу, с внесением сведений по наименованию рыб, места и даты отлова, длины (l) и веса (Q, q) рыб в журнал биологического анализа.

      Гонады IV стадии зрелости взвешиваются на точных весах. Яичники с массой более 1000 грамм взвешиваются с точностью до 1 грамма, массой 300 – 1000 грамм – с точностью до 0,5 грамма, массой менее 300 грамм с точностью до 0,1 грамма. Все записывается в журнал.

      Из средней части гонады берут навеску от 2–10 грамм с точностью до 0,001 грамма снабжают этикеткой, где указываются: водоем, дата наблюдения, виды рыб, номер особи по журналу. Затем навеску вместе с этикеткой завязывают в марлевую салфетку и опускают в фиксирующий раствор. Им служит 4%–й раствор формалина.

      В лабораторных условиях в каждой навеске необходимо просчитывать число икринок с последующим перечетом на вес всей гонады.

      Дальнейшие работы обычно проводятся не в полевых, а в камеральных (лабораторных) условиях. После фиксации, обычно через несколько дней или более длительное время, путем взвешивания вновь определяется масса пробы. Из нее берется 1 грамм икры, избытки влаги забираются фильтровальной бумагой и икра взвешивается с точностью до 0,1 миллиграмма. Затем все икринки помещают в чашку Петри с добавлением воды и производят разделение икринок с помощью препаровальных игл и скальпеля, после чего они поштучно просчитываются, кончиком скальпеля или препаровальной иглой. Данная операция проводится на темном фоне, так как икра обычно светлая или прозрачная. Для удобства при подсчете, икринки удобнее группировать в кучки, сначала по 10 штук в каждой, затем эти кучки объединять по 10, получая группы по 100 икринок. Количество групп потом подсчитывается и складывается с оставшимся количеством икринок, не вошедшим в группу, то есть не превышающим 100. Таков обычный ручной способ подсчета.

     


      где: NАИП – абсолюная индивидуальная плодовитость;

      Qгонад – вес гонады;

      nикр – количество икры в 1 граммах.

      Оборудование, необходимое для сбора материала и определение плодовитости:

      1. орудия лова (трал, ставные сети, невод и тому подобное);

      2. весы;

      3. сантиметровые ленты,

      4. емкости для фиксации и хранения материала;

      5. микроскоп;

      6. скальпели, пинцеты, ножницы, препаровальные иглы;

      7. фиксаторы (формалин);

      8. ванночки эмалированные, чашки Петри, предметные стекла;

      9. журнал для записей.

      205. Этапы развития рыб.

      1) Эмбриональный период развития рыб.

      Эмбриональный период – oт момента оплодотворения яйца до перехода молоди на внешнее питание. Эмбриональное развитие (онтогенез) у рыб зависит от количества содержимого желтка в яйце. В соответствии с этим, у разных классов рыб основные этапы эмбрионального развития бластула, гаструла и нейрула сохраняются вне зависимости от таксономической принадлежности, но заметно отличаются на некоторых стадиях среди отрядов, семейств, родов и видов. Время и специфичность стадий эмбриогенеза устанавливается в зависимости от вида рыбы и условий содержания в водной среде (абиотических факторов).

      1-1) Эмбриональный период развития семейства карповых (Cyprinidae) на примере карпа (Cyprinus carpio).

      I этап – Оплодотворение и подготовка к дроблению яйца. В первые мгновения после оплодотворения оболочки икринки прилегают к поверхности желтка. Затем кортикальные альвеолы, располагающиеся в поверхностном слое цитоплазмы, лопаются, их содержимое выделяется под оболочку и она отслаивается от желтка. Начинается оводнение (набухание) икринки, в процессе которого между желтком и оболочкой образуется перивителлиновое пространство, заполненное жидкостью.

      II этап – Дробление и бластуляция. После оплодотворения происходит отслоение оболочки от желтка. Происходит процесс набухания икры и образуется зародышевый диск. Дробление бластодиска и образование бластулы. Через 6 часов наступает стадия морулы крупных клеток. Между бластодиском и желтком возникает небольшая полость, или бластоцель.

      III этап – Гаструляция и формирование зародыша. Происходит полное обрастание желтком (бластодермой) через 8–9 часов. Процесс гаструляции сопровождается повышенной гибелью икры. Процесс гаструляции заканчивается образованием кишечной трубки и первичного рта (бластопор).

      IV этап – Нейруляция. Дифференциация головного и туловищного отделов зародыша. 17-20 часов после оплодотворения икры тело зародыша охватывает около 3/5 окружности желтка. Начинается сегментация тела. В туловище образуются первые два–три сомита. В возрасте 22–24 часов формируются глазные пузырьки.

      Стадия IV.I. Обособление хвостового отдела. Зародыш начинает двигаться. Кишечная трубка приобретает грушевидную форму. Через 35–45 часов в глазах отчетливо виден хрусталик.

      Стадия IV.II. На шестом этапе в возрасте 2,5 суток у эмбриона появляются форменные элементы в крови. Число сомитов в туловище – 24, в хвостовом отделе – 16. Глаза пигментированы. Голова пригнута к желтку. Снизу образуется ротовая воронка.

      Стадия IV.III. Выклев эмбриона. Выклюнувшиеся эмбрионы (предличинки) имеют относительно слабо пигментированные глаза и тело. Пигментные клетки расположены на голове и вдоль хорды. Голова выпрямлена и отделена от хвоста, грудные плавники маленькие. Рот неподвижный, в форме ямки, в нижнем положении.

      1-2) Эмбриональный период развития семейства осетровых (Acipenseridae) на примере русского осетра (Acipenser gueldenstaedtii).

      I этап – Оплодотворение и подготовка к дроблению яйца. Диаметр яйца составляет 2–4 миллиметра, они имеют сферическую или слегка эллипсоидную форму и окрашены в коричневато–серый цвет. На анимальном полюсе в оболочке на площадке диаметром 100 микрометров расположены микропиле. Обычное число их 5–10, но иногда достигает и 40. Происходит оплодотворение.

      II этап – Дробление и бластуляция. Дробление яиц происходит в результате ряда последовательных митотических делений клетки, вследствие чего образуется многоклеточный зародыш.

      III этап – Гаструляция и формирование зародыша. Гаструляция начинается с появления в краевой зоне, в том месте, где располагался светлый серп, примерно на уровне экватора, интенсивно пигментированной темной полоски. В этом месте клетки начинают погружаться внутрь и образуется узкая щель, которую называют первичным ртом или бластопором. Отверстие бластопора ведет в узкую полость гаструлы или первичной кишки – архентерон. В верхней части зародыша располагается большая первичная полость – бластоцель.

      IV этап – Нейруляция. По окончании гаструляции у зародыша постепенно формируются зачатки всех основных органов. После замыкания бластопора на спинной стороне появляется утолщенная пластинка, называемая нервной пластинкой, так как из нее развивается центральная нервная система.

      Стадия IV.I. На протяжении этой стадии существенно меняется форма тела. Расширенная часть кишки из шаровидной становится эллипсовидной, значительно удлиняются и распрямляются задний отдел туловища и хвост Снизу, в основании головы появляется ротовая ямка в виде небольшого впячивания эктодермы. В жаберном отделе также в виде впячиваний эктодермы возникают наружные жаберные карманы. Происходит выклев.

      1-3) Эмбриональный период развития семейства лососевых (Salmonidae) на примере радужной форели (Oncorhynchus mykiss).

      I этап – Оплодотворение и подготовка к дроблению яйца. Икра имеет анимальный и вегетативный полюсы. Внешняя оболочка икринки ручьевой форели имеет толщину в 33–37 микрометров, тогда как у радужной форели она тоньше. На оболочке можно наблюдать поры в 1 микрометр, которые продолжаются узкими каналами. На анимальном полюсе икринки располагается микропиле, через которое сперматозоид проникает внутрь.

      II этап – Дробление и бластуляция. Оболочка отделяется от самой клетки перивителлиновым пространством, которое через 20–60 минут после оплодотворения наполняется жидкостью. Эта перивителлиновая жидкость позволяет эмбриону свободно вращаться внутри оболочки, всегда оставаясь в нужной позиции. Во время набухания объем икринки увеличивается на 12–20 процентов.

      III этап – Гаструляция и формирование зародыша. Начало гаструляции (3,5 суток). Во время гаструляции материал нервной системы, органов чувств, хорды, энтодермы и мезодермы обособляются путем координированных движений отдельных бластомеров. На заднем конце кишечного тяжа появляется небольшая полость – купферов канал. У радужной форели он увеличивается до 200 микрометров.

      IV этап – Нейруляция. Рост в длину происходит на поверхности желточного мешка. Образовавшиеся и увеличивающиеся глазные бокалы и утолщающиеся стенки среднего и боковых мозговых пузырей способствуют отчленению головы от желточного мешка.

      Стадия IV.I. Перед началом отчленения заднего конца тела у зародыша образуется пульсирующее сердце. Происходит закладка грудных плавников и жаберного аппарата, образуется рот.

      Стадия IV.II. Голова, вначале крючковидно загнутая к низу. Постепенно по мере ее отчленения от желточного мешка выпрямляется. Ее полное выпрямление сопровождается удлинением всего тела и расширением плавниковых складок, а также уменьшением объема желточного мешка.

      Стадия IV.III. Перед выклевом эмбрион начинает все больше и больше вращаться внутри икринки. Эти движения механически утоньшают оболочку икринки изнутри. Кроме того, предличинки расщепляют оболочку специальным ферментом (гиалуронидазой), который секретируется железой, находящейся на голове эмбриона.

      2) Этап развития личинок и молоди рыб:

      A – Большой желточный мешок. Плавниковая складка почти не дифференцирована. Плавательный пузырь без воздуха;

      B – Желточный мешок еще сохраняется. Плавниковая складка начинает дифференцироваться на спинную, хвостовую и брюшную части. Плавательный пузырь наполнен воздухом;

      C1 – Желточного мешка нет. Появляются небольшие сгущения механизмы в спинном и подхвостовом отделах каймы, а также в нижней хвостовой лопасти;

      C2 – В нижней хвостовой лопасти развиваются первые мезенхимные лучи, направленные косо вниз. Конец хорды слегка загибается вверх. В спинном и анальном плавниках хорошо заметны сгущения мезенхимы;

      D1 – Задний конец хорды направлен вверх. В хвостовом плавнике костные лучи. Хвостовой плавник слабовыемчатый, над ним образуется перепончатая лопасть. В спинном и анальном плавниках появляются мезенхимные лучи;

      D2 – Хвостовой плавник выемчатый. В спинном и анальном плавниках развиваются костные лучи. Есть зачатки брюшных плавников, не выходящие за края плавниковой складки. Плавательный пузырь двухкамерный;

      E – Лучи развиты во всех плавниках. Брюшные плавники выходят за края плавниковой складки;

      F – На хвосте и вдоль боковой линии появляется чешуя. Обонятельные ямки еще не разделены перегородкой. Преанальная плавниковая складка к концу этапа полностью исчезает;

      G – Все тело покрыто чешуей. Обонятельная ямка разделена перегородкой.

      206. Определение возраста тюленей.

      Отбор проб и определение возраста тюленей проводится следующим образом:

      Принцип метода определения возраста тюленя по слоям цемента в клыках основан на факте непрерывного образования цемента в слоях между корнями зубов тюленя. Клыки большинства настоящих тюленей рано прекращают рост в длину, и для подсчета слоев в дентине можно делать поперечные шлифы в средней части зуба.

      При отборе проб требуется соблюдать следующие правила сбора. Клыки нужно хорошо отмыть от крови и остатков тканей и насухо вытереть или высушить. Зубы следует поместить в небольшие желатиновые капсулы, чтобы они не повредились или не потерялись.

      Для получения окрашенных препаратов зуб или кость декальциницируют, промывают, режут на микротоме и срезы окрашивают гистологическими красителями. Декальцинировать в 4–5%–м растворе азотной кислоты. Время декальцинации зависит от размера объекта, плотности зуба и от способа его хранения (5–6 часов). В растворе азотной кислоты декальцинация хранившегося в сухом виде материала может длиться от полусуток до нескольких суток. Мягкий декальцинированный зуб нужно промыть в проточной воде в течение 10–24 часов. Далее обработка идет принятым в гистологии методом с заливкой в парафин. Промытый зуб или кусок зуба резают на замораживающем микротоме в нужной плоскости на срезы 20 микрометров. Полученные срезы нужно поместить в дистиллированную воду, затем окрашивать гематоксилином, далее промыть в проточной воде, проводить по глицеринам возрастающей концентрации и заключить в чистый глицерин. Время окрашивания варьируют в зависимости от характера красителя.

      После окраски срезы нужно дифференцировать – поместить на несколько секунд в бюксы 70%–ным спиртом, куда добавлены 2–3 капли соляной кислоты, и затем быстро перенести в воду. После дифференцировки срезы нужно промывать 10–15 минут в проточной воде. Заключают срезы в глицерин. После промывки их нужно помещать сначала в 25%–ный, затем в 50 и 75%–ный раствор глицерина в воде. В каждом растворе срезы находятся не менее 5–10 минут. Крупные срезы можно переносить по всем растворам препаровальной иглой, слегка согнутой в середине. С одного зуба лучше брать не один, а несколько срезов, окрашивать и проводить их вместе и заливать на одном стекле. Такие препараты сохраняются в удовлетворительном (для определения числа слоев) виде в течение 2–3 лет. Ростовые слои можно выявить на окрашенных тонких срезах. Считают их под микроскопом.

      Оборудование, необходимое для сбора материала и определение возраста по клыкам:

      1. 4–5% азотной кислоты;

      2. парафин;

      3. замораживающий микротом;

      4. гематоксилин;

      5. глицерин;

      6. 70% спирт;

      7. соляная кислота;

      8. микроскоп;

      9. предметные стекла;

      10. журнал для записей.

      207. Порядок расчета потребности в рыбопосадочном материале для зарыбления рыбохозяйственных водоемов применяется при разработке рекомендаций по зарыблению и определении потребности в рыбопосадочном материале для зарыбления рыбохозяйственных водоемов и (или) их участков.

      208. Зарыбление водоемов осуществляется на основании научных рекомендаций, выданных научной организацией в области охраны, воспроизводства и использования животного мира, аккредитованными как субъекты научной и (или) научно-технической деятельности и имеющими аттестат аккредитации, выданный уполномоченным органом.

      209. Зарыбление рыбохозяйственных водоемов осуществляется в рамках государственного заказа, а также пользователями в рамках их обязательств по воспроизводству рыбных ресурсов, принятых при долгосрочном закреплении рыбохозяйственных водоемов.

      210. Расчет потребности в зарыблении производится для пользователя животным миром в отдельности, на основе учета численности животных, объективных многолетних данных изучения тенденции динамики популяций и изменения среды обитания, с учетом приемной емкости водоема и состояния кормовой базы рыб.

      211. В случае зарыбления водоема с имеющимся в составе ихтиофауны видом рыб приемную емкость следует определять для выживания рыб с возраста вселения до возраста поимки. При этом следует учитывать нагульную площадь для конкретного вида, биомассу только поедаемых данным видом компонентов кормовой базы, выживаемость конкретных возрастных стадий вселенца.

      212. На крупных водоемах, поделенных на несколько рыбоучастков, объем зарыбления конкретным пользователем приводится в зависимости от распределенной ему квоты вылова рыбы (в % от общего лимита на водоем). К примеру, объем необходимого зарыбления водоема составляет 10 миллион молоди сазана. Распределенная пользователю квота вылова – 10 % от общего лимита на водоем. В таком случае, для данного пользователя объем необходимого зарыбления составит 1 миллион штук молоди.

      213. Для расчетов необходимого количества рыбопосадочного материала для зарыбления необходимо найти его приемную емкость по соответствующему виду рыб, либо потребность в рыбопосадочном материале определяется по возможностям кормовой базы обеспечить потребности зарыбляемого материала в пище.

      214. Для всех водоемов применяется расчет потребности в рыбопосадочном материале на основании возможностей кормовой базы прокормить вселенцев.

      215. Для водоемов c повышенной минерализацией (озеро Алаколь, Малое Аральское море, озеро Балхаш и прочие водоемы с величиной минерализации более 3 миллиграмм/дециметр3) для расчета приемной емкости может применяться формула:

     


      где: С – приемная емкость экосистемы в зарыбляемой подрощенной молоди; S – максимальная соленость, отмечаемая в водоеме, ‰; Smin – минимальная соленость, ‰, T – максимальная температура воды, ºС; Tmin – минимальная температура воды на момент зарыбления, ºС; В – средняя многолетняя биомасса кормовых организмов, килограмм/метр2; Вср – среднегодовая биомасса кормовых организмов, составляющих основу рациона старших возрастных групп, килограмм/метр2; В1 – максимальная промысловая рыбопродуктивность по данному виду, килограмм/гектар; В1ср – среднегодовая промысловая рыбопродуктивность по данному виду, соответствующая ПДУ (предельно допустимый улов) за последние пять лет, килограмм/гектар.

      Через величину приемной емкости по формуле устанавливается плотность посадки молоди:

     


      216. Рекомендации по объему зарыбления водоемов по каждому виду рыб и возрастной группе даются с учетом существующих в бассейне (регионе) объектов воспроизводственного комплекса (мощностей государственных и частных рыбоводных предприятий).

      217. Рыбоводно–биологическое обоснование разрабатывается научными организациями, аккредитованными как субъекты научной и (или) научно–технической деятельности и имеющими аттестат аккредитации с соответствующей областью аккредитации (по исследуемым параметрам и объектам), выданный уполномоченным органом по аккредитации, в соответствии с настоящим Порядком подготовки рыбоводно–биологического обоснования и по заказу физических и (или) юридических лиц.

      Рыбоводно–биологические обоснования составляется сроком на 10 лет и может содержать диаграммы, таблицы, карты–схемы, фотоматериалы и другую информацию о рыбохозяйственном состоянии водоема, потенциальных возможностях его использования и применяемых технологиях выращивания рыб и других водных животных.

      Рыбоводно–биологическое обоснование разрабатывается для всех водных объектов, включая естественные и искусственные водоемы, водохранилища, реки и другие водоемы, которые используются или могут использоваться для ведения рыбного хозяйства.

      218. Сбор необходимых данных для составления рыбоводно–биологического обоснования

      Рыбоводно–биологическое обоснование (далее – РБО) содержит следующие сведения:

      1) тип водного объекта и его наименование;

      2) местоположение водоема (область, район, населенный пункт) с указанием координат (допускается приложение космоснимков);

      3) физико–географическая характеристика региона (климат, гидрография региона, средние температурные показатели воздуха, характер береговой линии водоема и ее растительный покров);

      4) морфометрические данные (площадь, максимальная глубина, средняя глубина, характеристика дна (ложа) водоема);

      5) показатели качества воды (температура воды, прозрачность, цветность, водородный показатель (рН), растворенный кислород, растворенный диоксид углерода (углекислый газ);

      6) гидрологическая характеристика (природа источника формирования водосборной площади, истоки, проточность, тип питания реки, общий дебит (расход) воды, промерзаемость, цветение воды);

      7) гидрохимические показатели (рН, содержание кислорода, уровень минерализации, содержание биогенных аминов);

      8) оценка трофности водоема (биомасса кормовой базы планктона и бентоса);

      9) характеристика ихтиофауны водоема (видовая, возрастная и численная структура популяций рыб, темпы роста, эпизоотия);

      10) рекомендации по дальнейшему использованию водоема с содержанием технологической схемы подготовки водоема и его использования для освоения полного потенциала.

      219. Физико–географическая характеристика место нахождения водоема (климат, почва, характер береговой линии и ее растительный покров).

      1) Необходимо определить в каком климатическом поясе находится изучаемый водоем. Сбор данных о климате региона, средних показателях температуры воздуха летом и зимой, температурных максимумах и минимумах воздуха и воды, о количестве осадков для региона в целом, и путем длительных наблюдений или опроса выяснить микроклимат данного участка.

      2) При необходимости провести тестирование почвы.

      3) Изучается характер береговой линии водоема (крутой или пологий, ровный или извилистый, % зарастаемости и так далее).

      220. Морфометрические данные – это определение площади, максимальной и минимальной глубины, рельефа грунта водоема, источников водоснабжения, проточности водоема. В случае водохранилищ суточного, декадного или сезонного регулирования устанавливается площадь водоема при максимальном подпорном уровне воды и при мертвом уровне воды.

      1) Определение фактической площади акватории водоема, длины береговой линии, наибольшей длины и ширины осуществляется с помощью GPS–навигатора и специальной компьютерной программы Google Earth, а также с помощью современного электронного тахеометра, который производит исчисление площади водоема.

      2) Осуществляется сбор следующих данных о технических характеристиках водохранилищ:

      – площади водоема при максимальном подпорном уровне воды;

      – площади водоема при мертвом уровне воды.

      3) Площадь водоема можно определять с помощью лазерного или ультразвукового дальномера. Лазерный дальномер – это современный высокотехнологичный инструмент, который требует правильной эксплуатации. Основным принципом работы лазерного дальномера является лазер (импульсный) и контролер сигнала. С помощью дальномера определяется нужное расстояние.

      В случае если водоем по форме представляет треугольник, то его площадь определяется по формуле:

      S = 1/2ah

      где: a – сторона треугольника, h – высота треугольника и где: S = 1/2ab (S прямоугольного треугольника);

      Площадь квадрата: S = a2, где: a – сторона квадрата;

      Площадь круга: S = pr2, то есть 3,14хr2, где: r – радиус круга и так далее.

      В случае если водоем имеет неопределенную форму, то для определения его площади можно сделать разбивку контура на ряд простейших фигур (треугольников, прямоугольников, трапеций) и суммировать площади этих фигур.

      4) Максимальная и минимальная глубина, рельеф грунта водоема изучается при помощи ультразвукового эхолота.

      221. Определение гидрологических параметров (природа источника формирования водосборной площади, истоки, проточность, тип питания реки, общий дебит (расход) воды, промерзаемость, цветение воды).

      1) Изучить природу источника формирования водосборной площади водоема. Формирование идет за счет горных или долинных рек, тип питания рек: снеговой, ледниковый, формируемый за счет осадков, подземных или подпочвенных вод. В случае необходимости промерзаемость водоема, толщину льда в зимний период определить путем опроса.

      Установить, куда впадает исток, цветение в летний период, проточность водоема:

      – хорошо проточный водоем, когда в водоем река втекает и вытекает;

      – малопроточный водоем, когда в водоем река втекает, но вытекает меньше;

      – бессточный водоем, когда в водоем втекает река, но не вытекает;

      – водоемы питающиеся дождевыми, талыми водами или подземными водами.

      2) Осуществление сбора и анализа информации о режиме реки в период паводков, межени и в других подобных случаях.

      3) При необходимости определить расход воды, протекающей через поперечное сечение водотока за единицу времени.

      Расход воды измеряется расходометром или определяется по следующей формуле:

     


      где: Q – расход воды, метр3/секунд;

      A – площадь поперечного сечения водотока, метр2;

      ϑ – средняя скорость потока, метр/секунд.

      222. Определение гидрофизических показателей (температура воды проводимость, прозрачность, цветность, запах, интенсивность запаха).

      1) Определить температуру и проводимость воды с помощью анализатора воды в нескольких точках водоема: у входа, выхода и в середине, а также на глубине и у поверхности, во всех трех точках.

      2) Прозрачность определяется с помощью диска Секки. Диск Секки опускают на глубину до исчезновения черно-белых границ диска и фиксируют 2 точки: одна точка размытия границ и вторая точка появления цветовых границ. Средняя величина этих значений и является относительной величиной прозрачности, которая выражается в метрах.

      3) Цветность воды обычно определяют сравнением окраски исследуемой пробы и стандартного раствора гексахлорплатината калия и хлорида кобальта. Сравнение производят с помощью шкалы стандартов или колориметрическим титрованием, а также спектрофотометрическим методом, основанным на измерении оптической плотности окрашенных проб воды при двух длинах волн (стандартная длина волны дистиллированной воды) и последующем расчете их цветности. Эти методы более быстры и точны, особенно при анализе сильноокрашенных вод, и исключают субъективность оценки цветности.

      4) Запах воды вызывают летучие пахнущие вещества, поступающие в нее в результате процессов жизнедеятельности водных организмов, при биохимическом разложении органических веществ в аэробных и анаэробных условиях, при химическом взаимодействии компонентов, содержащихся в водоеме, а также со сточными водами предприятий химической, металлургической, нефтеперерабатывающей, пищевой и других отраслей промышленности и при обработке воды.

      223. Оценка трофности водоема (биомасса кормовой базы планктона и бентоса) осуществляется в соответствии с утвержденными методами по отбору и обработке гидробиологического материала.

      224. Характеристика ихтиофауны водоема (видовая, возрастная и численная структура популяций рыб, темпы роста, определение промысловых запасов рыб), осуществляется также в соответствии с методиками по проведению контрольных отловов рыбы, обработке ихтиологического и ихтиопатологического материала, и методиками определения рыбных запасов.

      225. Рыбоводно–биологическое обоснование (РБО) представляет собой обоснование комплекса мероприятий, позволяющих узнать о состоянии водоема, его ихтиофауны и выдать рекомендации по зарыблению на основании полученных сведений.

      226. Основная цель разработки биологического обоснования – дать полную гидрологическую, гидрохимическую характеристику водоема, определить оптимальную возможность использования водоема, доказать биологическую и хозяйственную необходимость проведения рыбохозяйственных мероприятий и обеспечить безопасность для экосистемы.

      227. РБО предусматривает получение сведений из следующих источников: паспорта водоема, литературных источников (научные отчеты, справочные материалы), опросные сведения, собственные исследования. РБО позволяет решить следующие задачи: оценить пригодность водоема для ведения рыбного хозяйства; определить биопродукционный потенциал водоема; выявить свободные экологические ниши; подобрать оптимальный состав поликультуры рыб, способный реализовать возможности экосистемы в полном объеме; выбрать систему рыбохозяйственной эксплуатации водоема по наиболее рациональному пути; оценить экономическую целесообразность включения водоема в состав полифункционального хозяйства.

      228. Для расчета рыбоводного хозяйства необходимо знать следующие данные: вид рыбы и планируемый объем выращивания; цикл выращивания (полный, цикличный); размер водоема, глубина; водоснабжение; анализ воды по стандартам качества для рыбохозяйственных водоемов; климатическая характеристика (количествово теплых и холодных дней); кормовая база водоема; потребность в кормлении и кормах.

      229. В составе РБО должны быть отражены:

      1) Приемная емкость заселяемого водоема:

      Геолого–географическая характеристика водоема, климатические условия.

      Характеристика экосистемы заселяемого водоема с точки зрения его пригодности для нереста и обитания новой формы: экологическая емкость – соленость, температура, газовый режим, субстрат и так далее; биоценетическая емкость – плотность населения, структура сообщества, враги, конкуренты.

      Биоценоз: ихтиофауна, бентос, фитопланктон, зоопланктон, высшая водная растительность, прибрежная растительность; кормовая емкость водоема.

      Вероятная область расселения вселенца и примерные сроки увеличения численности до размеров, допускающих использование его промыслом, ожидаемые уловы, техника лова акклиматизанта (орудия лова, сроки, районы предполагаемых скоплений), для кормовых беспозвоночных – ожидаемая биомасса и возможные сроки начала массового использования их рыбами.

      2) Свойства интродуцентов:

      Биологическая и хозяйственная целесообразность вселения.

      Биологическая и экологическая характеристики водных организмов, предлагаемых для вселения.

      Хозяйственная, экономическая, промысловая (массовость, доступность промыслу и тому подобное), пищевая и другие характеристики вселяемого объекта.

      Предполагаемое влияние на экосистему и входящие в ее состав ценные объекты.

      Болезни и паразитофауна объектов вселения и их возможная опасность для фауны и флоры заселяемого водоема и их населения данного района; рекомендации по отбору чистой партии объектов акклиматизации (гарантии от вселения непредусмотренных видов).

      3) Биотехника – рекомендации по биотехнике проведения работы, место получения посадочного материал, стадия развития, сроки проведения вселения, количество ежегодно вселяемых объектов в водоем, повторность вселений.

      230. РБО является одной из составных частей технико–экономического обоснования и является начальным этапом при освоении любого водоема. Технико–экономическая часть (далее – ТЭО) отражает основные экономические показатели будущего рыбохозяйственного предприятия. Технологическая часть содержит материалы по биотехнике разведения выбранных объектов и основные производственные аспекты.

      Структура ТЭО

      1) Введение.

      2) Общие сведения об объекте.

      3) Полное наименование и местоположение рыбоводного предприятия, его принадлежность.

      4) Выбор и обоснование технологии разведения рыбы (РБО).

      5) Приблизительная организационная структура предприятия, наличие рынка сбыта.

      6) Схема производственного процесса разведения намеченных объектов и методы выращивания рыбы, краткое описание биотехники разведения намеченных объектов по каждому звену производственного процесса, принятые биотехнические нормативы разведения намеченных объектов и их обоснование.

      7) Схема мероприятий по гидротехническому обустройству водоемов, обеспечивающие оптимальные уровни воды при их эксплуатации и параметры водорегулирования, эффективную рыбозащиту.

      8) Рыбоводные расчеты (мощность предприятия по количеству товарной рыбы (тонна/год) и посадочного материала (тысяч штук) с указанием каждого вида; рыбопродуктивность (килограмм/гектар общую и по видам рыб), потребность в кормах (тонна/год) и так далее.

      9) Календарный график работы рыбохозяйственного предприятия.

      10) Перечень оборудования и инвентаря, мероприятия по технике безопасности, механизация трудоемких процессов – погрузка, разгрузка, транспортировка рыбы и различных грузов внутри предприятия и за его пределами, приготовление искусственных кормов и их раздачу, борьба с зарастаемостью рыбохозяйственного водоема водной растительностью, профилактическая антипаразитарная обработка рыбы.

      11) Расчет потребностей капиталовложений и основных фондов предприятия, ежегодные эксплуатационные расходы и их состав.

      12) Расчет потребности в трудовых ресурсах (с разбивкой по категориям; рабочие, инженерно–технические работники, основные специалисты и так далее), предполагаемые расходы на трудовые ресурсы в соответствии с вышеуказанной классификацией.

      13) Расчет себестоимости (калькуляция) получаемой продукции.

      14) Расчет экономической эффективности ввода в эксплуатацию предприятия.

      15) Планирование сроков осуществления проекта (примерный график работ, смета расходов на осуществление проекта и так далее).

      16) Источник финансирования, оценка инвестиционного климата и возможные риски.

      17) Оценка перспективности проекта и определение возможностей для дальнейшего развития.

      231. Структура рыбоводно–биологического обоснования.

      I. Общие сведения о водоеме

      1. Местоположение (район, область, край, регион).

      2. Принадлежность водоема, отраслевое назначение, арендатор и его адрес, основание для водопользования.

      3. Физико–географическая характеристика региона (климат, почва и растительность, зона рыбоводства).

      4. Морфометрические данные водоема: состояние береговой линии, площадь, наибольшая и преобладающая длина, ширина и глубина, характер дна.

      5. Наличие гидротехнических сооружений, их состояние, наличие рыбозащитных устройств, возможность полного или частичного сброса воды. Обязательно прилагается схема водоема с планом гидротехнических и рыбозащитных сооружений, а также прилегающих к водоему полей.

      6. Гидрологический режим водоема (общий уровенный режим, водообмен, водный объем, сработка уровня (обязательно отмечается изменение уровня воды в водоеме от испарения и полива), особенности прохождения весенних паводковых вод).

      II. Гидрохимическая характеристика водоема и источника водоснабжения

      Химический состав воды (газовый режим, активная реакция среды, солевой состав).

      III. Оценка биологической продуктивности водоема

      1) Водная растительность.

      2) Фитопланктон.

      3) Зоопланктон.

      4) Бентос.

      IV. Характеристика ихтиофауны

      1) Состав аборигенной ихтиофауны.

      2) Состояние ихтиоценоза (численность, структура сообщества, возрастная структура популяций, темп роста, воспроизводство).

      3) Ихтиопатологическое состояние водоема и источника водоснабжения.

      4) Общая рыбопродуктивность, в том числе рыбопродуктивность ценных видов рыб.

      V. Оценка экологической ситуации водоема и водосбора

      1) Информация о конкретных источниках антропогенного воздействия (промышленное предприятия, сельскохозяйственные объекты, энергетика, транспорт, особенности размещения населения и так далее) в зоне рыбохозяйственного водоема.

      2) Уровень загрязнения сопредельных сред в бассейне водосбора (состояние атмосферы, почв, лесов и так далее).

      3) Эколого–токсикологическая оценка и сертификация улова.

      VI. Оценка пригодности водоема для рыбохозяйственного использования

      1) Выбор и обоснование метода эксплуатации водоема и принимаемого метода выращивания намеченных видов рыб.

      2) Оценка возможности использования конкретной технологии в зависимости от категории водоема.

      VII. Биотехника разведения рыбы

      1) Рекомендации по биотехнике товарного выращивания рыбы или рыбопосадочного материала.

      2) Рекомендации по применению интегрированной технологии.

      VIII. Рыбоводные мероприятия

      1) Посадочный материал (собственный или место покупки).

      2) Борьба с заилением водоема и зарастаемостью водной растительностью.

      3) Профилактическая и антипаразитирная обработка рыбы.

      4) Планируемая рыбопродуктивность, центнер/гектар:

      – в монокультуре;

      – в поликультуре;

      – при интегрированной технологии.

      232. Составление рыбоводно–биологического обоснования.

      После определения всех показателей раздела III осуществляется составление РБО о рыбохозяйственном потенциале водного объекта для рыбохозяйственного освоения и использования водоема в целях рыбоводства или рыболовства, с разработкой следующих параметров:

      1) разработка развернутой технологической схемы выращивания рыб и других водных животных (от инкубации до получения товарной продукции);

      2) разработка нормативов выращивания рекомендованных видов рыб и других водных животных;

      3) разработка рекомендаций по профилактике и лечению рыб и других водных животных;

      4) разработка рецептуры кормов и режима кормления рыб и других водных животных;

      5) разработка других рыбоводных параметров по выращиванию рыб и других водных животных.

      В случае организации рыбного хозяйства вне русла реки, путем отвода от реки, на грунтовых или артезианских водах, РБО составляется на основе физико-химических показателей воды.