ИПС "Әділет"

БҰЙЫРАМЫН:

1. "Малдардың асыл тұқымдық құндылығын бонитирлеу (бағалау) және өсімін молайту жөніндегі нұсқаулықтарды бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 9818 болып тіркелген) мынадай өзгерістер мен толықтыру енгізілсін:

кіріспесі мынадай редакцияда жазылсын:

"Бонитирлеу жөніндегі нұсқаулықтарды бекіту туралы";

преамбуласы мынадай редакцияда жазылсын:

""Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабының 4 тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:";

1-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:

"1. Қоса беріліп отырған:

осы бұйрыққа 1-қосымшаға сәйкес өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды;

осы бұйрыққа 2-қосымшаға сәйкес өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малды;

осы бұйрыққа 3-қосымшаға сәйкес биязы жүнді қой тұқымдарын;

осы бұйрыққа 4-қосымшаға сәйкес биязылау жүнді қой тұқымдарын;

осы бұйрыққа 5-қосымшаға сәйкес өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларды;

осы бұйрыққа 6-қосымшаға сәйкес қаракөл қойларын;

осы бұйрыққа 7-қосымшаға сәйкес түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді;

осы бұйрыққа 8-қосымшаға сәйкес шошқаларды;

осы бұйрыққа 9-қосымшаға сәйкес өнімділік бағытындағы жылқыларды;

осы бұйрыққа 9-1-қосымшаға сәйкес жылқылардың зауыттық тұқымдарын;

осы бұйрыққа 10-қосымшаға сәйкес түйелерді;

осы бұйрыққа 11-қосымшаға сәйкес құстарды;

осы бұйрыққа 12-қосымшаға сәйкес түйеқұстарды;

осы бұйрыққа 13-қосымшаға сәйкес иттердің үйлік-ұлттық тұқымдарын (тазы, төбет);

осы бұйрыққа 14-қосымшаға сәйкес маралдарды және теңбіл бұғыларды;

осы бұйрыққа 15-қосымшаға сәйкес араларды;

осы бұйрыққа 16-қосымшаға сәйкес торда өсірілетін терісі бағалы аңдарды;

осы бұйрыққа 17-қосымшаға сәйкес қояндарды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулықтар бекітілсін.";

көрсетілген бұйрыққа 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 және 9-қосымшалар осы бұйрыққа 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 және 9-қосымшаларға сәйкес жаңа редакцияда жазылсын;

осы бұйрыққа 10-қосымшаға сәйкес 9-1-қосымшамен толықтырылсын;

көрсетілген бұйрыққа 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 және 17-қосымшалар осы бұйрыққа 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 және 18-қосымшаларға сәйкес жаңа редакцияда жазылсын.

2. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Мал шаруашылығы департаменті заңнамада белгіленген тәртіппен:

1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

2) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.

3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы вице-министріне жүктелсін.

4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы
Ауыл шаруашылығы министрі

Е. Карашукеев

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 1-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 1-қосымша

Өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малға бонитирлеу жүргізу тәртібін айқындайды.

2. Сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды бонитирлеу жүргізу тәртібі

3. Өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды (бұдан әрі – ІҚМ) жыл бойы бонитирлейді:

1) бұқаларды жылына бір рет;

2) сиырларды сауын маусымы аяқталғаннан кейін;

3) қашарлар мен асыл тұқымды бұқашықтарды алты айлық жастан бастап.

Бонитирлеу нәтижелері бойынша 1 қарашадағы жай-күй бойынша есеп жасалады.

4. ІҚМ бонитирлеу кезінде жануарларды тиiстi сынып бере отырып, шаруашылыққа пайдалы белгілер кешенi (тұқымдылығы, өнiмдiлік сапалары, сыртқы тұрпаттық-бiтiмдiк ерекшелiктерi) бойынша бағалау жүргізіледі.

Бонитирлеу алдында:

1) жануарлардың жеке нөмірлерін тексеру, нақтылау және қалпына келтіру;

2) жануарлардың салмағын өлшеу (таңертең азықтандырылғанға дейін);

3) асыл тұқымдық есепке алу жазбаларын нақтылау.

5. Бонитер-сыныптаушы жануарларды бонитирлеу туралы деректерді селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық қорына (бұдан әрі – САТЖАҚ ) енгізеді.

1-параграф. Тұқымдылықты айқындау

6. ІҚМ тұқымдылығы жануарды қарап-тексеріп, тұқым типінің көрінімділігі анықталып, зоотехникалық және асыл тұқымдық есепке алу негізінде анықталады. Тұқымдылығы бойынша таза тұқымды және будандастырылған жануарлардың топтары бөлінеді.

7. Таза тұқымды ІҚМ-ға мыналар жатады:

1) таза тұқымдылығы тиісті құжаттармен расталатын бір тұқымның ата-енелерінен алынған жануарлар;

2) осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес ірі қара малдың туыстас (генотипі бойынша жақын) сүтті және сүтті-етті тұқымдарының тізбесіне сәйкес туыстас (генотипі бойынша жақын) тұқымдардың таза тұқымды ата-енелерін шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар. Тұқымда әкесінің қанының 75 пайыздан астам үлесі болған кезде оған әкенің тұқымы, өзге жағдайларда – енесінің тұқымы беріледі;

3) тұқымның біреуінің қанының үлесі кемінде 93,75 пайыз болған кезде туыс емес тұқымдарды шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

4) екі және одан көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасау процесі нәтижесінде жасалатын тұқымға тән жануарлар.

8. Осы Нұсқаулықтың 7-тармағында көрсетілмеген ІҚМ будандарға жатады.

9. Өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малдың тұқымдық дәрежесі осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін айқындай отырып анықталады.

2-параграф. Сиырлардың сүт өнімділігі көрсеткіштерін айқындау

10. Сиырларды сүт өнімділігі бойынша бағалау сауылған сүтті есепке алу, сауын маусымының 305 (үш жүз бес) күнінде немесе қысқартылған (кемінде 240 (екі жүз қырық) күн) аяқталған сауын маусымында сүттегі майдың мөлшері (пайыз (бұдан әрі–%)) негізінде жүргізіледі.

11. Бұзаулаған күннен кейінгі бірінші күн сауын маусымының басы, ал соңғы сауылған күн немесе бір рет сауылатын бірінші күн сауын маусымының соңғы күні болып саналады.

12. Сиырларды бақылап сауу шаруашылықта ай сайын, суалған сиырлар мен бұзаулағаннан кейінгі 4-күнгі кешке дейін жаңа бұзаулаған сиырларды қоспағанда, бір үй-жайда күтіп-бағылатын барлық жануарларда бір мезгілде бір тәулік ішінде жүргізіледі.

13. Таңертең сиырларды сауу сеансы сиырларды бақылап сауу жүргізілген күн болып саналады.

14. Сиырларды жоспарлы бақылап сауу жүргізілмей қалған кезде олардың өнімділік деңгейін есептеу үшін алдыңғы және кейінгі бақылап сауудың орташа арифметикалық көрсеткіші пайдаланылады.

15. Сынау зертханасы сүт сынамаларының үлгілерін қабылдайды және химиялық талдау жүргізеді.

16. Бақылап сауу нәтижелері және сүттің химиялық құрамы автоматтандырылған жұмыс орны-зертханалар арқылы САТЖАҚ-ға енгізіледі.

17. Бақылау тәулігінде сиырдан алынған сүттің мөлшері 0,1 кг-ға дейінгі дәлдікпен біртіндеп алынған барлық сүтті қосу арқылы анықталады.

18. Сауын маусымындағы сүт майының мөлшері арналған сүт майының мөлшері (кг) сүттегі бір пайыздық май бойынша көрсеткішті 100-ге бөлу арқылы анықталады.

19. Сиырлардың сүт өнімділігі бойынша тұқым стандарттарын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

3-параграф. Жануарларды сырт бітімі-конституциялық ерекшеліктері бойынша бағалау

20. Тұқымдық бұқалардың сырт бітімі мен конституциясын бағалау жыл сайын бес жасқа дейін, сиырларда – бірінші және үшінші сауын маусымының екінші және үшінші айларында жүргізіледі. Егер жануар сырт бітімі мен конституциясы бойынша көрсетілген жасында бағаланбаса, онда оны кезекті бонитирлеу кезінде бағалайды.

21. Жануарларды сырт бітімі мен конституциясы бойынша бағалау кезінде жекелеген бөліктердің өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малдың қалаулы типіне, сиырларда – желіннің мөлшеріне, оның пішіні мен машинамен саууға жарамдылығына, бұқаларда – жыныстық диморфизмнің көрінетіндігіне, белі мен артқы аяқтарының беріктігіне ерекше назар аударылады. Бұқалардың дене бітімін бағалау 30 балдық шәкіл бойынша, сиырлардың – 10 балдық шәкіл бойынша жүргізіледі. Жануарлардың сырт бітімі мен конституциясын бағалау осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес сырт бітімі мен конституциясы бойынша балдық бағалау төмендетілетін өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малдың дене бітіміндегі кемшіліктерін көрсете отырып, толықтырылады.

22. Төлді сырт бітімі мен конституциясы бойынша бағалау 20-балдық шәкіл бойынша жүргізіледі. Тұқымы және жынысы өте жақсы көрінген, қалыпты түрде дамыған және өскен, кеудесі өте жақсы жетілген (кең, жалпақ), арқасы, белі, құйымшағы түзу, жамбасы жақсы жетілген, аяқтары дұрыс қойылған және сүйектері мықты, артық дамымаған және ірі емес жануар 20 балмен бағаланады.

4-параграф. Шаруашылыққа пайдалы белгілер кешені бойынша жануарлар сыныбын айқындау

23. Бонитирлеу кезінде жануарлардың сыныбын айқындау:

тұқымдық бұқаларды – дамуы (тірідей салмағы), сырт бітімі мен конституциясы, генотипі (шығу тегі және ұрпағының сапасы);

сиырларды – сүт өнімділігі (сүттегі майдың мөлшері), дамуы (тірідей салмағы – сауын маусымының екінші-үшінші айында айқындалады), сырт бітімі мен конституциясы, генотипі (шығу тегі);

төлді – генотипі (шыққан тегі); сырт-сипаты және даму (тірідей салмағы) белгілері бойынша жүргізіледі.

Белгілер кешені бойынша бағалау нәтижесінде ІҚМ мынадай сыныптар беріледі:

1) тұқымдық бұқаларға және асыл тұқымды бұқашықтарға – элита рекорд, элита және бірінші сынып;

2) сиырлар және қашарларға – элита рекорд, элита және бірінші және екінші сынып.

Көрсетілген сыныптардың белгілеріне сай келмейтін жануарлар сыныптық еместерге жатады.

5-параграф. Белгілер кешені бойынша тұқымдық бұқалар сыныбын анықтау

24. Белгілер кешені бойынша тұқымдық бұқаның сыныбы осы Нұсқаулыққа 4-қосымшаға сәйкес тұқымдық бұқаларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі бойынша белгіленеді, бұл ретте асыл тұқымды бұқашықтар мен тұқымдық бұқалардың тірідей салмағы бойынша тұқым стандарттарын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

25. Алынған балдар қосындысына сәйкес тұқымдық бұқаларға мынадай кешенді сынып беріледі:

85-100 – элита-рекорд;

75-84 – элита;

65-74 – бірінші сынып.

26. Кешенді сынып қалыпты жыныстық белсенділігі бар, ал ұрығының сапасы (эякулят көлемі, концентрациясы, өмір сүру деңгейі, мұздатуға жарамдылығы, ұрықтандыру қабілеті) МемСТ 26030 "Өсімді молайту құралдары. Бұқалардың мұздатылған спермалары. Техникалық шарттар" мемлекетаралық стандартының талаптарына сәйкес келетін тұқымдық бұқаларға беріледі.

27. Кейінгі жылдары ата-енелердің сыныбы және оның ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау нәтижелері өзгерген кезде тұқымдық бұқаның сыныбы жоғарылауы мүмкін.

6-параграф. Сиырлар сыныбын белгілер кешені бойынша анықтау

28. Сиырдың сыныбы белгілер кешені бойынша алынған балдар көрсеткішіне сәйкес 100 (жүз) балдық шәкіл бойынша белгіленеді, оның ішінде:

1) сүт өнімділігі – осы Нұсқаулыққа 5-қосымшада көрсетілген сиырларды сүт өнімділігі белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес барлығы 65 (алпыс бес) балдан аспайды;

2) сырт бітімі және конституциясы - осы Нұсқаулыққа 6-қосымшада көрсетілген сиырларды сырт бітімі және конституциясы белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес барлығы 10 (он) балдан аспайды;

3) дамуы (тірідей салмағы) – осы Нұсқаулыққа 7-қосымшада көрсетілген сиырларды дамуы және тірідей салмағы белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес барлығы 5 (бес) балдан аспайды, бұл ретте асыл тұқымды қашарлардың, қысырлардың және сиырлардың тірідей салмағы бойынша тұқым стандартын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

4) осы Нұсқаулыққа 8-қосымшада көрсетілген сиырларды тұқым стандартының пайызында майдың артық болуы белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес сүттің майлылығы тұқым стандартының % - 10 (он) балдан аспауы тиіс;

5) фенотип (шығу тегі) – осы Нұсқаулыққа 9-қосымшада көрсетілген, сиырларды генотип белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес барлығы 10 (он) балдан аспайды.

29. Балдар көрсеткіштерінің нәтижелері бойынша сиырларға мынадай кешенді сыныптар беріледі:

85-100 – элита-рекорд;

75-84 – элита;

65-74 – бірінші сынып;

55-64 – екінші сынып.

30. Сүттегі ақуыз мөлшері бойынша бағаланатын сиырлар тұқым стандартының талаптарынан асып кеткен жағдайда қосымша мынадай балл алады:

0,3 % және одан жоғары – 4 балл;

0,2 %-ға – 3 балл;

0,1 %-ға – 2 балл.

31. Қосымша алынған балдар белгілер кешені бойынша сыныбын айқындау кезінде қорытынды бағаға енгізіледі (100 балл шегінде).

32. Элита-рекорд сыныбына сүттегі май мөлшері тұқым стандартынан төмен емес, алдыңғы сауын кезіндегі өнімділік деңгейі (алғашқы үшеуі) тұқым стандартынан төмен емес сиырлар жатады.

33. Алғаш бұзаулаған қашарларды сауын маусымы аяқталысымен сүт майының мөлшері бойынша, ал екінші төлдеген және одан үлкен сиырларды неғұрлым жоғары сыныпқа жатқызуға мүмкіндік беретін сауын маусымы бойынша бағалайды. Сауын маусымы аяқталмаған алғаш бұзаулаған қашарлар жас төлді бонитирлеу шәкілі бойынша бағаланады.

7-параграф. Жас төлдер сыныбын белгілер кешені бойынша айқындау

34. Жас төлдердің белгілер кешені бойынша сыныбы осы Нұсқаулыққа 10-қосымшада көрсетілген жас төлді белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес 100 (жүз) балдық шәкілмен белгіленеді.

35. Алынған балдардың қосындысы осы Нұсқаулыққа 11-қосымшаға сәйкес белгілер кешені бойынша жас төлдің сыныбын анықтайды.

8-параграф. Жануарлардың мақсатын айқындау

36. Жануарлардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, белгілер кешені бойынша ІҚМ бағалау нәтижелері негізінде олардың мақсаты айқындалады және мынадай топтарға бөлінеді:

1) асыл тұқымдық ядро;

2) селекциялық топ.

37. Асыл тұқымдық ядродан алынған сиырлардан өз табындарының өсімін молайтатын қашарлар алынады, селекциялық топтағы сиырлардан өсімді молайтатын бұқалар өсіріледі. Өндірістік топ – асыл тұқымдық ядроға енгізілмеген сиырлар.

38. Бонитирлеу нәтижелері бойынша табыннан шығарылатын жануарлар анықталады.

9-параграф. Бонитирлеу материалдарын талдау және асыл тұқымдық жұмысты жақсарту жөніндегі іс-шаралар

39. Ірі қара малды бонитирлеу деректері бойынша жиынтық ведомость және мынадай мәселелерді талдай отырып, есеп жасалады:

1) бонитирленген ірі қара малдың саны және оны тұқымдылығы, сыныбы, пайдалану мақсаты, генетикалық топтары бойынша бөлу;

2) табынның және асыл тұқымдық ядро сиырларының тірідей салмағы, конституциясы және сырт бітімі, сүттілігі, жас төлдерінің өсуі бойынша сипаттамасы;

3) қашарлардың алғаш ұрықталған кездегі жасы және тірідей салмағы;

4) өткізілген асыл тұқымды жас төлдің сыныптылығы.

Бонитирлеу нәтижелері бойынша жануардың асыл тұқымдылық және өнімділік сапаларын жақсартуды ескере отырып, жұптау жоспары жасалынады. Жұптарды іріктеу кезінде өткен шағылыстырудың нәтижелері және дарақтар арасындағы туыстық дәрежесі ескеріледі.

40. Бонитирлеу материалдарының негізінде толықтырушы жас төлдерді және асыл тұқымды малдарды сатып алу есебінен табындарды жасақтау жоспары жасалады. Бұқашықтарды өз өнімділігі бойынша және бұқаларды ұрпағының сапасы бойынша бағалаудың келесі жылға арналған жоспары әзірленеді. Ветеринариялық іс-шараларды өткізу жоспары жасалады.

Өнімділіктің сүтті және
сүтті-етті бағыттарындағы
ірі қара малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Ірі қара малдың туыстас (генотипі бойынша жақын) сүтті және сүтті-етті тұқымдарының тізбесі

№	Тұқым	Туыстас (генотипке жақын) тұқым
1	Айршир	Швед ред., норвегиялық қызыл, қызыл дат
2	Алатау	Қоңыр швицкая, Кострома
3	Әулиеата	Қара және түрлі - түсті, Гольштейн қара және түрлі-түсті
4	Джерси	-
5	Қызыл дала	Ағылшын, қызыл дат, швед ред., норвегиялық қызыл
6	Қызыл түсті және түрлері	Гольштейннің қызыл түсті
7	Симментал	Монбельярд қызыл-түрлі - түсті, Гольштейн қызыл-түрлі-түсті костюм
8	Қара және түрлі-түсті және түрлері	Гольштейннің қара және түрлі-түсті

Өнімділіктің сүтті және
сүтті-етті бағыттарындағы
ірі қара малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау

Енесінің тұқымдылығы	Әкесінің тұқымдылығы
	II	III	IY	таза тұқымды лар
жақсартылған	I буын	I буын	I буын	I буын
I буын	I буын	II буын	II буын	II буын
II буын	II буын	II буын	III буын	III буын
III буын	II буын	III буын	IY буын	IY ұрпақ немесе таза тұқымдылар
II ұрпақ	III буын	IY буын	IY буын	таза тұқымдылар
таза тұқымдылар	III буын	IY буын	таза тұқымдылар	таза тұқымдылар

Өнімділіктің сүтті және
сүтті-етті бағыттарындағы
ірі қара малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Сырт бітімі мен конституциясы бойынша балдық бағалау төмендетілетін өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малдың дене бітіміндегі кемшіліктері

№№	Жалпы даму және бөліктері	Кемшіліктер тізімі
21	Жалпы көрінісі және дамуы	Жалпы жетілмегендік: сүйек бітімі ірі немесе қобыраңқы нәзік, бұлшық еті бос немесе осал дамыған, дене бітімі тепе-тең емес және тұқым типіне сәйкес емес
22	Сырт бітімінің бөліктері:
	Басы, мойны	Басы денесімен тепе-тең емес, ауыр немесе қобыраңқы: сиыр "бұқа басты" және бұқа "сиыр басты", мойыны қысқа, терісі қалың қатпарланған немесе бұлшық еттері әлсіз
	Кеудесі	Кеудесі қысаң, жалпақ емес, жаурыны ойқы, қабырғалары бір біріне жақын орналасқан, қабырға сүйектері жіңішке, қысқа, соңғы қабырғаның терісі қалың, созылмалы емес
	Шоқтығы, арқасы және белі	Қосарланған немесе үшкір, арқасы жіңішке, қысқа, салбыраған немесе бүкір, белі тар, салбыраған немесе шатыр тәрізді
	Денесінің ортаңғы бөлігі	Сиырларда және бұқаларда осал дамыған, бұқаларда қарыны салбыраған
	Арты	Қысқа, салбыраған, шатыр тәрізді, бөксесі сүйір
33	Желіні және жыныс органдары	Желіні шағын салпы, май басып кеткен, бөліктерінің дамуы бір келкі емес, жанасып тұрған, қалыпсыз дамыған және қосымша емшектері бар, сүт тамырлары нашар көрінеді, желіннің терісі қалың, желіннің терісі қалың, бұқаларда жұмалағы нашар жетілген және кішірейген
44	Аяқтары	Алдыңғы аяқтары тірсектерінде жақын орналасқан немесе екі жаққа жайылған, артқы аяқтарының қою тұрысы – шораяқты, О – тәрізді, Х – тәрізді, қылыш сияқты
55	Тұяқтары	Сүйір, тік қойылған, жалпақ, тұяқ мүйізі болбыр

Өнімділіктің сүтті және
сүтті-етті бағыттарындағы
ірі қара малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
4-қосымша

Тұқымдық бұқаларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Белгілері	Балдар
1-тарау. Сырт бітімі және конституциясы, барлығы аспайды, оның ішінде:	30
1-параграф. Жалпы көрінісі, оның ішінде барлығы аспайды:	9
1) дене бітімінің пропорционалдығы	1 - 3
2) бұлшық еті	1 - 3
3) сүйек бітімі	1 - 3
2-параграф. Сырт бітімі бөліктері, барлығы аспайды	21
1) бас және мойын	1 - 3
2) кеуде	1 - 3
3) шоқтық, арқасы және белі	1 - 3
4) денесінің ортаңғы бөлігі	1 - 3
5) арты	1 - 3
6) аяқ-қолдары	1 - 3
7) тұяқтары	1 - 3
2-тарау. Дамуы (тірідей салмағы), барлығы аспайды	10
тұқым стандарты	10
тұқым стандартының 95-99%	5
3-тарау. Генотип, барлығы аспайды	60
1) енесінің сыныбы
элита-рекорд	25
элита	20
I-сынып	15
2) енесінің сүтіндегі май мөлшері (%), тұқымдық үлгіден жоғары
0,3 және одан да жоғары	5
0,2 -ге	3
0,1 -ге	1
3) әкесінің сыныбы:
элита-рекорд	30
элита	20
Балдар қосындысы	100

Өнімділіктің сүтті және
сүтті-етті бағыттарындағы
ірі қара малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
5-қосымша

Сиырларды сүт өнімділігі белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Тұқым стандартынан пайызбен сүт өнімділігінің (сүт майының мөлшері) деңгейі	Балдар
60 - 69 70 - 79 80 - 89 90 - 99 100 - 109 110 - 119 120 - 129 130 - 139 140 - 149 150 - 159 160 және жоғары	35 38 41 44 47 50 53 56 59 62 65

Өнімділіктің сүтті және
сүтті-етті бағыттарындағы
ірі қара малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
6-қосымша

Сиырларды сырт бітімі және конституциясы белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Белгілері	Балдар
1. Жалпы түрі және дамуы (дене бітімінің тепе-теңдігі, конституциясының мықтылығы, типтің көрінімділігі, кеудесінің жалпақтығы, жамбасы мен құйымшағының жетілуі)	3
2. Желіні (көлемі, сүт безділігі, желіннің алдыңғы және артқы бөліктерінің жетілуі, денеге бекітілуі, емшектерінің мөлшері және орналасуы, желіннің орналасу биіктігі)	5
3. Алдыңғы және артқы аяқтары (алдыңғы және артқы аяқтарының қойылғаны және мықтылығы, тұяқтарының пішіні және қаттылығы)	2

Өнімділіктің сүтті және
сүтті-етті бағыттарындағы
ірі қара малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
7-қосымша

Сиырларды дамуы және тірідей салмағы белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Белгілері	Балдар
1. Тұқым стандарты және одан жоғары	5
2. Тұқым стандартының 95-99%	3

Өнімділіктің сүтті және
сүтті-етті бағыттарындағы
ірі қара малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
8-қосымша

Сиырларды майдың пайызбен тұқым стандартынан артуы белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Майдың пайызбен тұқым стандартынан артуы	Балдар
0,3	10
0,2	7
0,1	5

Өнімділіктің сүтті және
сүтті-етті бағыттарындағы
ірі қара малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
9-қосымша

Сиырларды белгілер кешені, генотипі бойынша бағалау шәкілі

Белгілері	Балдар
1. Енесінің сыныбы
элита-рекорд	5
элита	4
I-сынып	3
II-сынып	-
2. Әкесінің сыныбы
элита-рекорд	5
элита	4
I -сынып	3
Жиыны (А+б+в+г + д) балдар қосындысы	100

Өнімділіктің сүтті және
сүтті-етті бағыттарындағы
ірі қара малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
10-қосымша

Жас төлді белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Белгілері	Балдар
Белгілері	бұқашықтар	қашарлар
1-тарау. Генотип (шығу тегі) - барлығы 50 балдан жоғары емес оның ішінде: 1) енесінің сыныбы элита-рекорд элита I -сынып II -сынып 2) сүттегі майдың мөлшері ( % ) енесінің тұқым стандартынан жоғары: 0,3 және одан да көп 0,2 0,1 3) әке сыныбы: элита-рекорд элита I- сынып 2-тарау. Сырт бітімі (барлығы 20 баллдан жоғары емес) өте жақсы жақсы қанағаттанарлық 3-тарау. Дамуы (тірідей салмағы)–барлығы 30 баллдан жоғары емес тұқым стандарты Тұқым стандартының 95-99% Тұқым стандартының 90-94% Балдар қосындысы	20 15 10 - 5 3 1 25 20 - 20 15 12 30 20 15 100	20 15 10 5 5 3 1 25 20 15 20 15 12 30 20 15 100

Өнімділіктің сүтті және
сүтті-етті бағыттарындағы
ірі қара малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
11-қосымша

Белгілер кешені бойынша жас төлдің сыныбын анықтау

Сынып	Бұқашықар	Қашарлар
элита-рекорд элита I -сынып II -сынып	85 - 100 75 - 84 65 - 74 -	85 - 100 75 - 84 65 - 74 55 - 64

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 2-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 2-қосымша

Өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малға бонитирлеу жүргізу тәртібін айқындайды.

2. Етті бағыттағы ірі қара малды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малға бонитирлеу жүргізу тәртібі

3. Өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малды бонитирлеу жыл сайын барлық шаруашылықтарда, олардың меншік және шаруашылық нысандарына қарамастан, тамыздан қазанға дейін (жануарлардың аймағы мен жай-күйіне байланысты) жүргізіледі. Асыл тұқымды жануар мәртебесі бар өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара мал бонитирленуі тиіс .

Асыл тұқымды жануар мәртебесі жоқ ірі қара малдың иелері бонитирлеу жүргізуге құқығы бар және өз қалауы бойынша оны жүргізу үшін бонитерлерді (сыныптаушыларды) шақыра алады.

Алты айға дейінгі төлдер, бордақыдағы жануарлар, өгіздер және піштірілген жануарлар бонитирлеуге жатпайды.

4. Ірі қара малдың иелері бонитирлеуді өткізер алдында мынадай дайындық іс-шаралары өткізіледі:

1) жануарлардың жоғалған түгендеу нөмірлерін тексеру, нақтылау және қалпына келтіру;

2) жануарларды түгендеу нөмірлерінің деректерін асыл тұқымды жануардың жеке карточкаларындағы және (немесе) ауыл шаруашылығы жануарының карточкасындағы жазбалармен салыстыру.

5. Бонитерлер (сыныптаушылар) электрондық цифрлық қолтаңба қойылған бонитирлеу жөніндегі толық ведомостер мен жиынтық есептерді республикалық палаталарға және селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық базасына (1 қарашадағы жай-күй бойынша) ұсынады.

1-параграф. Тұқымды айқындау

6. Жануарлардың тұқымдылығын бонитер (сыныптаушы) асыл тұқымды жануардың жеке карточкасында және (немесе) селекциялық процеске тартылған ауыл шаруашылығы жануарының карточкасында көрсетілген оның ата-енесінің тұқымдық тиесілілігі және олардың тұқымдылығы туралы деректер негізінде айқындайды.

Тұқымдылығы (қаны) бойынша таза тұқымдылар және будандар топтары бөлінеді.

Таза тұқымды жануарларға:

1) бір тұқымның таза тұқымды ата-енелерін шағылыстырудан;

2) құрамында екі тұқымның біреуінің қаны кемінде 75 пайыз (бұдан әрі – %) болғанда, туыстас, тұқымдарының генотипі бойынша жақын екі жануарды шағылыстырудан;

3) бір тұқымның қан үлесі кемінде 93,75 % болатын туыс емес тұқымдарды шағылыстырудан;

4) екі және одан да көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасаудан алынған жануарлар жатады.

Шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесі осы Нұсқаулықтың 1-қосымшасына сәйкес анықталады.

2-параграф . Өнімділікті анықтау

7. Сиырлардың сүттілігі алты айлық төлдің тірідей салмағы бойынша бағаланады. Жас сиырлардың сүттілігін бағалау кезінде ең аз талаптар бірінші бұзаулағанда 10 %, екінші бұзаулағанда 5%-ға төмендейді.

8. Үш және одан да көп бұзаулаған сиырлардың сүттілігі ең жоғары тірідей салмағы алты айлық бұзау туылған кездегі деректер бойынша бағаланады.

3-параграф. Сырт бітімі-конституциялық ерекшеліктері бойынша бағалау

9. Сиырлар конституциясы және сырт бітімі бойынша 3, 4 және 5 жасында, бұқалар бес жасқа дейін жыл сайын бағаланады.

Сиырларды сырт бітімі-конституциялық ерекшеліктері бойынша бағалау кезінде тұқым типінің көрінімділігіне және дене бітімінің үйлесімділігіне ерекше назар аударылады.

10. Бұқаларды бағалау осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес тұқымдық бұқалардың сырт бітімі және конституциясын бағалау шәкілі бойынша жүргізіледі, сиырлар осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес сиырлардың конституциясы сырт және бітімін бағалау шәкілі бойынша бағаланады.

Сырт бітімі және конституциясын бағалау кезінде осы Нұсқаулыққа 4-қосымшаға сәйкес балдық баға төмендететін конституциясы және сырт бітімінің кемшіліктері ескеріледі. Балдық бағалаудан басқа, шығыңқы бөліктер, сондай-ақ негізгі кемістері және сырт бітімінің кемшілістері атап өтіледі.

11. Жас төлдің дене бітімі жалпы түрі және дамуы бойынша 5 балдық шәкілді қолдана отырып, өте жақсы-5, жақсы – 4, қанағаттанарлық – 3, қанағаттанарлықсыз – 2 болып бағаланады. Бағаны жарты балл қосу арқылы нақтылауға жол беріледі (4, 5; 3, 5).

12. Тұқымы мен жынысы жақсы көрінетін, жақсы жетілген және өскен, кеуде жақсы дамыған (кең, жалпақ), арқасы, белі, сегізкөзі түзу, жамбасы жақсы дамыған, аяғы дұрыс орналасқан және сүйектері аса ірі емес, бірақ мықты жануарлар "өте жақсы" деген баға алады.

4-параграф. Тұқымдық бұқалар сыныбын анықтау

13. Тұқымдық бұқалардың сыныбы осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сай тұқымдық бұқаларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес мынадай көрсеткіштер кешені бойынша анықталады: тірідей салмағы, сырт бітімі және конституциясы, ұрпақтарының сапасы және өз өнімділігі бойынша бағалау, тұқымдылығы және шығу тегі (генотипі).

14. Элита-рекорд сыныбына тірідей салмағы элита және одан жоғары сыныптардың талаптарына сәйкес келетін, тұқымдылығы IV ұрпақтан төмен емес, ал жаңадан шығарылған тұқымдарының тұқымдылығы III ұрпақтан төмен емес тұқымдық бұқалар жатқызылады. Сырт бітіміне берілетін ең төменгі балл 90-нан төмен болмайды.

15. Элита сыныбына тірідей салмағы I сыныптан төмен емес, тұқымдылығы IV ұрпақтан төмен емес, ал жаңадан шығарылған тұқымдар үшін III ұрпақтан төмен емес тұқымдық бұқалар жатқызылады.

16. Тұқымдық бұқаларды өсімді молайтуға пайдалануға олардың әкесі бойынша шығу тегінің дұрыстығы анықталғаннан және 1-санаттағы асыл тұқымды мәртебе алынғаннан кейін, сондай-ақ өз өнімділігі бойынша бағалаудан (сынақтардан) және/немесе ұрпақтарының сапасы бойынша бағалаудан өткеннен кейін жол беріледі.

5-параграф. Сиырлардың сыныбын анықтау

17. Сиырлардың сыныбы өсімді молайту қабілетін ескере отырып (жыл сайын төл әкеледі, әкелмейді) осы Нұсқаулықтың 6-қосымшасында көрсетілген сиырларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес мынадай көрсеткіштер кешені бойынша анықталады: тірідей салмағы, сырт бітімі және конституциясы, сүттілігі, тұқымдылығы және шығу тегі (генотип).

18. Бонитирлеу кезеңінде төлдері алты айлық жасқа жетпеген алғаш бұзаулаған сиырлардың кешенді сыныбы осы Нұсқаулыққа 7-қосымшаға сәйкес жас төлдерді белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі бойынша айқындалады.

Бұқалар мен сиырлардың тірідей салмағы бойынша тұқым стандартын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

19. Элита-рекорд кешенді сыныбына тірідей салмағы мен сүттілігі элита сыныбы талаптарынан төмен емес, дене бітімінде айқын кемістігі жоқ, IV буыннан төмен емес, ал жаңадан шығарылған тұқымдар үшін жыл сайын ұрпақ беретін III буыннан төмен емес сиырлар жатады.

20. Элита сыныбына тірідей салмағы мен сүттілігі I сыныптың талаптарынан төмен емес, дене бітімінде айқын кемістігі жоқ, III буыннан төмен емес, ал жаңадан шығарылған тұқымдар үшін жыл сайын ұрпақ беретін II буыннан төмен емес сиырлар жатады.

21. Егер сиыр бір рет бұзауламаса, онда оның кешенді белгілер бойынша бағалау бір сыныпқа төмендетіледі.

22. Екі және одан да көп рет бұзауламаса сиырлардың кешенді сыныбын ең төменгі деңгейге дейін түсіріп, одан кейін жарамсыз етеді.

6-параграф. Жас төлдердің сыныбын анықтау

23. Жас төлді 6 (алты) айлық жастан бастап бонитирлейді.

Жас төлдің сыныбы тірідей салмағы, конституциясы және сырт бітімі, тұқымдылығы және шығу тегі (генотипі), бұқашықтарды өз өнімділігі бойынша бағалау белгілері кешені бойынша белгіленеді.

Белгілер кешені бойынша тұқым стандартын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

24. Элита-рекорд пен элитаның кешенді сыныптарына сырт бітімі және конституциясы жағынан сәйкесінше 4,5 (төрт бүтін оннан бес) және 4 балдан төмен емес, ал тірідей салмағы бойынша I-сыныптың талаптарынан төмен емес жас төлдер жатады.

25. Кешенді I және II-сыныпқа сырт бітімі және конституциясы жағынан кемінде 3,5 (үш бүтін оннан бес) және 3,0 (үш бүтін оннан нөл) балы бар, тірідей салмағы II-сыныптың талаптарынан төмен емес жас төлдер жатады.

26. Жаңа тұқымдарды, типтерді шығару немесе будандастырылған табындарды жинақтау кезінде II-сынып талаптарынан 10%-ға және I сыныптың талаптарынан 5%-ға төмен тірідей салмағы бар қашарлар егер басқа белгілері бойынша I-сыныптың және одан жоғары талаптарға сәйкес болса II-сыныпқа жатқызылады. элита және элита-рекорд сыныбыныңтаза тұқымды бұқалары мен II буыннан төмен емес сыныпқа жатпайтын сиырлардан алынған қашарларды егер салмағы мен сырт бітімі бойынша I сынып және одан жоғары талаптарға сәйкес келсе екінші сынып деп бағалауға болады,

7-параграф. Белгілер кешені бойынша сыныпты анықтау

27. Белгілер кешені бойынша бағалау кезінде жануарлар мынадай сыныптарға жатқызылады: элита-рекорд, элита, I-сынып, II-сынып, сыныптық емес. Кешенді сыныпты анықтайтын қажетті деректер болмаған кезде жануарлар сыныптар бойынша бөлінбегендерге жатқызылады.

28. Тұқымдық бұқалар, сиырлар және жас төлдер сыныбын белгілер кешені алынған балдар қосындысына сәйкес шәкіл бойынша белгіленеді: элита-рекорд – 81 балл және одан жоғары; элита – 71-80 балл; I сынып– 81-70 балл; II сынып – 51-60 балл; сыныптан тыс – 50 балл және одан аз.

29. Тұқымдық бұқалардың тірідей салмағы бойынша тұқым стандартын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

8-параграф. Жануарлардың мақсатын айқындау

30. Малды белгілер кешені бойынша бағалау нәтижелері негізінде жануарлардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, олардың мақсатын айқындайды және мынадай топтарға бөледі:

асыл тұқымдық ядро – сиырлардың жалпы санының 50-60% құрайтын табынның ең жақсы бөлігі;

асыл тұқымды ядроға кіретін селекциялық – топ жалпы аналық малдың 18-20%.

31. Асыл тұқымдық ядродағы сиырлардан өз табындарының өсімін молайту үшін қашарлар алынады, селекциялық топтағы сиырлардан өсімді молайтатын бұқалар өсіріледі. Асыл тұқымды топ – асыл тұқымдық ядроға кіргізілмеген сиырлар.

32. Осы сиырлардан шыққан ең жақсы асыл тұқымды жас төл шаруашылықта өткізіледі, ал асыл тұқымды құндылығы жоқ жас төл бордақыланғаннан кейін етке тапсырылады.

33. Бонитирлеу нәтижелері бойынша табыннан шығарылатын жануарлар анықталады.

9-параграф. Бағалау материалдарын талдау және асыл тұқымдық жұмысты жақсарту жөніндегі іс-шаралар

34. Малды бонитирлеу деректері бойынша жиынтық ведомость және мына мәселелерді талдай отырып, есеп жасалады:

1) қайта бонитирленген малдың саны және оны тұқымдылығы, сыныптары, мақсаты және генетикалық топтары бойынша бөлу;

2) асыл тұқымдық ядродағы табынның және жеке сиырлардың сипаттамалары тірідей салмағы, сырт бітімі және конституциясы, сүттілігі, жас төлдің дамуы бойынша сипаттамалары;

3) алғашқы ұрықтандыру кезіндегі қашарлардың жасы мен тірідей салмағы;

4) өткізілген асыл тұқымды жас төлдің сыныптылығы.

Бонитирлеу нәтижелері бойынша жануарлардың асыл тұқымды және өнімділік қасиеттерін жақсартуды ескере отырып, іріктеу жоспары жасалады. Жұптарды таңдау кезінде алдыңғы жұптасудың нәтижелері және дарақтар арасындағы туыстық ескеріледі.

35. Бонитирлеу материалдарының негізінде жас төлді өсіру және асыл тұқымды мал сатып алу есебінен табынды толықтыру жоспарлары әзірленеді. Келесі жылға бұқаларды өз өнімділігі бойынша және бұқаларды ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау жоспары әзірленеді. Ветеринариялық іс-шараларды өткізу жоспары жасалады.

Өнімділіктің етті
бағытындағы ірі қара
малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау

Енесінің тұқымдылығы	Әкесінің тұқымдылығы
	II	III	IY	таза қанды
тұқымсыз	I ұрпақ	I ұрпақ	I ұрпақ	I ұрпақ
I ұрпақ	I ұрпақ	II ұрпақ	II ұрпақ	II ұрпақ
II ұрпақ	II ұрпақ	II ұрпақ	III ұрпақ	III ұрпақ
III ұрпақ	II ұрпақ	III ұрпақ	IY ұрпақ	IY ұрпақ немесе таза қанды*
IY ұрпақ	III ұрпақ	IY ұрпақ	IY ұрпақ	таза қанды
таза қанды	III ұрпақ	IY ұрпақ	таза қанды	таза қанды

Өнімділіктің етті
бағытындағы ірі қара
малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Тұқымдық бұқалардың сырт бітімі және конституциясын бағалау шәкілі

Жануардың сырт бітімінің бөліктері және жалпы дамуы	Жоғары балмен бағалау үшін қойылатын талаптар	Бағалау
Жануардың сырт бітімінің бөліктері және жалпы дамуы	Жоғары балмен бағалау үшін қойылатын талаптар	негізгі балдар	коэффи- циент	Жалпы балл
Жалпы түрі, тұқым типінің дамуы және көрінімділігі	Пропорционалды дене бітімі, кең және дөңгелек денесі, тұқымның ет түрі жақсы анықталған.	5	4	20
	Бұлшық етттері жақсы дамыған, күшті, бірақ сүйегі ірі емес	5	2	10
II. Сырт бітімі бөліктері: Басы, мойны	Басы тұқымға тән , Мойыны жақсы бұлшықетті	5	1	5
Кеудес	Кең, жалпақ және дөңгелек, Жауырын асты шыңқыр емес; жақсы дамыған, кең, төсі алға шығыңқы	5	2	10
шоқтығы, арқасы, белі	Кең етті, жоғарғы жағы тегіс; арқасы мен белі жалпақ, ұзын, бұлшықеттері жақсы дамыған	5	3	15
Құйымшағы	Тегіс, жалпақ және ұзын, бұлшықеттеріжақсы жетілген; құйрығы дұрыс жетілген	5	3	15
Саны	Бұлшықеті шабыс буынына дейін төмендеп жақсы дамығані; санның ішкі жағы етті; шабы денесінің төменгі жағында орналасқан	5	2	10
Аяқтары	Дұрыс қойылған, тұяқтары мықты	5	3	15
	Барлығы:			100

Өнімділіктің етті
бағытындағы ірі қара
малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Сиырлардың конституциясы мен сырт бітімін бағалау шәкілі

Көрсеткіш	Жоғары балмен бағалауға қойылатын талаптар	Ең жоғары балл	Коэффи-циент	Балдар қосындысы
Жалпы түрі, бұлшықеттің дамуы және дене бөліктері	Пропорционалды дене бітімі, жалпақ және денесі жұмыр, бұлшықеттері жақсы дамыған, мықты сүйегі ірі емес. Сырт бітімінде кемістік жоқ
Жалпы түрі, бұлшықеттің дамуы және дене бөліктері		5	3	15
Желіні	Пішіні дұрыс, жеткілікті дамыған,	5	2	10
Аяқтары	Дұрыс қойылған, сау, тұяқтары мықты	5	1	5

Өнімділіктің етті
бағытындағы ірі қара
малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
4-қосымша

Балдық баға төмендететін конституциясы және сырт бітімінің кемшіліктері

Жануардың дене бітімінің бөліктері және жалпы дамуы	Кемшіліктер тізімі
1. Жалпы дамуы	Дамымаған, дене бітімі үйлесімді емес, сүйегі ірі і немесе нәзік, аяқтары ұзын (тұқымға тән емес), бұлшықеттері нашар дамыған, денесі жіңішке, жұмалағы дамымаған, тұқымның типі нашар көрінеді.
2. Дене бітімі бөліктері:
1) Басы және мойыны	Басы ауыр, ірі, тұқымға тән емес; Мойыны жіңішке, күрт біткен.
2) Кеудесі	жалпақ емес, жіңішке, жауырын асты шұңқыр, бұлшықеттері нашар дамыған, кеудесі көрінбейді.
3) Шоқтығы, арқасы, белі	шоқтығы жіңішке, үшкір; арқасы мен белі жіңішке, бұлшық еттері нашар дамыған; арқасы салбыраңқы немесе дөңкиген, белі салбыраңқы (жұмсақ).
4) Саны	саны және аяқтарының ішкі жағы бұлшықеттері нашар дамыған.
5) Құйымшағы	Қысқа, салбыраған, шатыр тәрізд, бұлшықеттері нашар дамыған ; құйрығы жоғары немесе тым төмен орналасқан.
6) Желіні	Жеткілікті дамымаған, пішіні дұрыс емес.
7) Аяқтары	Дұрыс қойылмаған, артқы аяқтары қылыш тәріздес, алдыңғы және артқы буындарда жақын орналасқан (х тәріздес), тұяқтары әлсіз.

Өнімділіктің етті
бағытындағы ірі қара
малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
5-қосымша

Тұқымдық бұқаларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Белгілері	Балл
1) тірідей салмағы, сыныбы: элита-рекорд	35
элита	30
I сынып	25
2) сырт бітімі және конституциясы, сыныбы:
100 балдық шәкіл бойынша
элита-рекорд 90 және одан жоғары	20
элита 85	15
I сынып 80	10
3) өз өнімділігі бойынша бағалау, сыныбы:
элита-рекорд	10
элита	5
I сынып	2
4) генотип (барлығы-35 балл):
оның ішінде:
- ұрпағының сапасы бойынша бағалау (селекциялық индексі 100 және одан жоғары болған кезде)
элита-рекорд	10
элита	8
I сынып	7
Тұқымдылығы: таза тұқымды	10
II ұрпақ	8
III ұрпақ	7
енесінің сыныбы: элита-рекорд	5
Элита	4
I сынып	3
әкесінің, сыныбы: элита-рекорд	5
Элита	4
I сынып	3
Ұрпағының сапасы бойынша әкесін бағалау, сыныбы:
элита-рекорд	5
Элита	4
I сынып	3
Балдар қосындысы	100

Тұқымаралық шағылыстыру әдісімен жаңа тұқымдарды, типтерді, желілерді бағалау кезінде III, IV ұрпақтардың будандары таза тұқымды жануарларға теңестіріледі, яғни 10 балл белгіленеді.

Өнімділіктің етті
бағытындағы ірі қара
малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
6-қосымша

Сиырларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Белгілері			Балл
1) сүттілігі, сыныбы: элита-рекорд			35
элита			30
I сынып			25
II сынып			23
2) тірідей салмағы, сыныбы: элита-рекорд			25
элита			20
I сынып			15
II сынып			12
3) сырт бітімі және конституциясы, сыныбы:
30-балл бойынша шәкілі		5 балл бойынша шәкілі
элита рекорд	27 және одан жоғары	4,5 және одан жоғары	15
элита	24	4,0	10
I сынып	21	3,5	6
II сынып	18	3,0	3
4) генотип (барлығы - 25 балл), оның ішінде:
тұқымдылығы: таза тұқымды			10
IY ұрпақ			7
III ұрпақ			8
II ұрпақ			6
енесі, сыныбы: элита-рекорд			5
элита			4
I сынып			3
II сынып			2
әкесі, сыныбы: элита-рекорд			5
элита			4
I сынып			3
II сынып			2
Әкесі ұрпақтарының сапасы бойынша бағаланады, сынып:
элита-рекорд			5
элита			4
I сынып			3
Балдар қосындысы			100

Тұқымаралық шағылыстыру әдісімен жаңа тұқымдарды, типтерді, желілерді өсіру кезінде III және IV ұрпақтарының будандары таза тұқымды жануарларға теңестіріледі, яғни 10 балл белгіленеді.

Өнімділіктің етті
бағытындағы ірі қара
малды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
7-қосымша

Жас төлдерді белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Белгілері	Балл
1) тірідей салмағы, сыныбы: элита-рекорд	45
элита	35
I сынып	27
II сынып	23
2) сырт бітімі-конституциясы, сыныбы: 5 балдық шәкіл бойынша
элита-рекорд 5	20
элита 4	15
I сынып 3	10
II сынып 2	5
3) генотип (барлығы - 35 балл), оның ішінде:
тұқымдылығы: таза тұқымдылығы	10
IY ұрпақ	8
III ұрпақ	7
II ұрпақ	6
ене, сынып: элита-рекорд	10
элита	8
I сынып	7
II сынып	6
әке, сынып: элита-рекорд	10
элита	8
I сынып	7
ұрпағының сапасы бойынша әкесін бағалау, сынып:
элита-рекорд	5
элита	4
I сынып	3
Балдар қосындысы	100

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 3-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 3-қосымша

Биязы жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Биязы жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және биязы жүнді қой тұқымдарына бонитирлеу жүргізу тәртібін айқындайды.

2. Биязы жүнді қой тұқымдарын бонитерлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Биязы жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу тәртібі

1-параграф. Бонитирлеуді ұйымдастыру

3. Жүнді, жүнді-етті, етті-жүнді өнімділік бағытындағы биязы жүнді қойлар таза тұқымды қойлар мен будандарға бөлінеді.

4. Таза тұқымды қойларға мыналар жатады:

1) бір тұқымның таза тұқымды ата-енелерін шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

2) екі тұқымның біреуі бойынша қан құрамы кемінде 75 пайыз болған жағдайда тұқымдар генотипі бойынша жақын, туыс екі малды шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

3) бір тұқымның қан үлесі кемінде 93,75 пайыз болған кезде туыс емес тұқымдарды будандастыру нәтижесінде алынған жануарлар;

4) екі және одан көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасау нәтижесінде алынған жануарлар.

5. Осы Нұсқаулықтың 4-тармағында көрсетілмеген қойлар будандарға жатады.

6. Биязы жүнді қой тұқымдары өнімділік бағыты бойынша: жүнді қойлар; жүнді-етті және етті-жүнді қойлар болып бөлінеді.

Жүнді-етті тұқымдарға мыналар жатады: оңтүстік қазақ мериносы, солтүстік қазақ мериносы, қазақстандық меринос.

Етті-жүнді тұқымдарға мыналар жатады: қазақтың биязы жүнді, қазақ арқармериносы, "етті меринос".

Қазақстан Республикасында өнімділіктің жүн бағытындағы қойлар өсірілмейді.

7. Биязы жүнді қойлар жеке немесе сыныптық бонитирлеуге жатады.

Жеке бонитирлеу толық және қысқартылған жеке бонитирлеуге бөлінеді.

Ересек қошқарлар (негізгі, резервтік, сынамалар), өсімді молайтатын қошқарлар, селекциялық топтың саулықтары мен тұсақтары, селекциялық топтың саулықтарынан алынған барлық төлдер, өз табындарының өсімін молайтатын және табынға өткізуге арналған барлық асыл тұқымды еркек тоқтылар мен тұсақтар толық жеке бағалауға жатады.

Элиталық және бірінші сыныпты саулықтардан алынған төлдер қысқартылған жеке бонитирлеуге жатады.

Қысқартылған жеке бонитирлеу кезінде жануардың сыныбы 5 балдық шәкіл бойынша жануардың типі, жүн талшықтарының тығыздығы, ұзындығы, тоннасы, тірідей салмағы бойынша жалпы бағалау негізінде белгіленеді.

8. Өз табынының өсімін молайтуға арналған асыл тұқымды емес жануарлардан алынған барлық тұсақтар сыныптық бағалауға жатады. Жануардың сыныбын белгілей отырып, барлық белгілер негізінде (журналға жазбай) бағаланады.

9. Биязы жүнді қойларды бонитирлеу тірідей салмағын, көктемгі және күзгі жүннің, сапасын және жалпы қырқымын ескере отырып, көктемде қырқу алдында жүргізіледі.

10. 4-5 айлық еркек тоқтылар мен тұсақтар алдын ала қысқартылған жеке бонитирлеуге жатады және 5 балдық шәкіл бойынша бағаланады.

11. Табынға қалдырылған еркек тоқтылар он екі айлық жасында негізгі шаруашылықта пайдалы белгілері бойынша толық жеке бонитирлеуден өтеді.

12. Асыл тұқымды табындарда жыл сайын 12 айлық жастағы барлық тұсақтарға сыныптық және жеке бонитирлеу жүргізіледі.

13. Бонитирлеу нәтижелерін бонитер (сыныптаушы) селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық базасына енгізеді және растайды.

14. Мынадай селекциялық белгілер бонитирленуге жатады:

жануардың типі және терісінің қатпарлығы;

жүннің тығыздығы;

жүннің ұзындығы;

жүн талшықтарының жіңішкелігі;

тұтас жүннің біркелкілігі;

жүннің бұйралығы;

шайырдың мөлшері;

шайырдың түсі;

арқасында, ішінде және мұрынында жүн өсуі;

сүйегінің конституциясы және беріктігі;

сырт бітімі;

тірідей салмағы;

жүн қырқымы.

15. Жануардың сыныбы конституциялық-өнімділік қасиеттерінің, жеке қасиеттерінің және тұқым стандартына сәйкестік дәрежесінің жиынтығы бойынша белгіленеді.

16. Биязы жүнді қой тұқымдарына бонитирлеу жүргізу кезінде мыналар қолданылады:

1) асыл тұқымды құжаттарда қойларды жекелей бонитирлеуді жазу үшін осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес биязы жүнді қой тұқымдарының бонитирлеу кілті қолданылады;

2) осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес биязы жүнді қой тұқымдарының негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгілері мен шифрлары;

3) осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес биязы жүнді қой тұқымдары жүн талшықтарының микрометрдегі жіңішкелік сыныбы.

17. Жануарлар сыныбы жануардың мөлшерін, дамуын, конституциясын, сүйегін, типі мен сырт бітімін, ет пішіндерінің көрінімділігін, тірідей салмағын, жүн қырқымы мен жүн сапасын, терінің қатпарлануын кешенді бағалау негізінде анықталады.

18. Тұқымдық типінің көрінімділігіне, конституциялық ерекшеліктеріне, дамуына, дене бітіміне және өнімділік деңгейіне қарай биязы жүнді қойларды бонитирлеу кезінде мынадай сыныптарға бөлінеді:

элита;

бірінші;

екінші.

19. Осы Нұсқаулықтың 16-тармағында көрсетілмеген биязы жүнді қойлар жарамсыз болып танылады.

20. Жеке немесе сыныппен бонитирленген және сыныптарға жатқызылған биязы жүнді қой тұқымдары және олардың будандары оң құлақтарына мынадай тәртіппен ен салу арқылы белгіленеді:

элита – оң құлақтың ұшына бір "жебе" енін салу;

I сынып – оң құлақтың төменгі жиегіне бір ен салу;

II сынып – оң құлақтың төменгі жиегіне екі ен салу.

Сыныптық жануарлардың талаптарына сай келмейтін қойлардың оң құлақтарының ұшын кесіп тастайды.

2-параграф. Асыл тұқымдық есепке алуды жүргізу

21. Асыл тұқымды қойлардың әрбір табынында асыл тұқымдық есепке алу деректері негізгі тұқымдық қошқарларға және селекциялық топтағы саулықтарға (№1-о және №2-о нысандары) "Асыл тұқымды жануардың жеке карточкасының, сондай-ақ селекциялық процеске тартылған ауыл шаруашылығы жануары карточкасының нысандары мен оларды толтыру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 11 ақпандағы № 49 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 13488 болып тіркелген) (бұдан әрі – бұйрық) 7-қосымшаға сәйкес селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық базасына асыл тұқымды қошқардың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді және етті-майлы бағыты), сондай-ақ осы бұйрыққа 8-қосымшаға сәйкес асыл тұқымды қойдың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді және етті-майлы бағыты) жүйелі түрде енгізіледі.

Биязы жүнді қой
тұқымдарын бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Биязы жүнді қой тұқымдарының бонитирлеу кілті

Биязы жүнді қой тұқымдары	Шартты белгілер	Шифр
Етті-жүнді
Қазақтың арқармериносы	ҚА	1302
Қазақтың биязы	ҚБ	1303
"Етті меринос"	ЕМ	1109
Жүнді-етті
Қазақтың оңтүстік мериносы	ҚОМ	1107
Қазақтың солтүстік мериносы	ҚСМ	1108

Биязы жүнді қой
тұқымдарын бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Биязы жүнді қой тұқымдарының негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгілері мен шифрлары

Шифр	Селекциялық белгілер	Оның белгісінің көрінімділік дәрежесі	Шартты белгілер немесе өлшем бірліктері	Белгінің көрінімділік шифры (балл)
2	Малдың типі және терісінің қатпарлығы	тері қатпары аз немесе мүлдем жоқ, жүн өнімділігі төмен жануарлар	С-	1
		мойны мен денесіндегі қатпарлары өте көп, жүн бағытындағы типке жақын жануарлар	С+	2
		Жүн және ет өнімділігі бойынша тұқым стандартына сай жануарлар	С	3
21	Жүннің қалыңдығы	сирек, тұқым стандартына сай емес	Т-	1
		қанағаттанарлық	Т	2
		тығыз	Т+	3
		өте тығыз	ТТ	4
31	Жүннің ұзындығы	санында	сантиметр (бұдан әрі – см)	0,5-ке дейін
		арқасында	см	0,5-ке дейін
		бауырында	см	0,5-ке дейін
52	Жүн талшықтарының жіңішкелігі	бүйірінде	микрометр (бұдан әрі – мкм)	1мкм-ге дейін
		санында	мкм
		арқасында	мкм
61	Жүннің біркелкілігі	2 сападан немесе 4 мкм-ден артық	БК-	1
		біркелкілігі жеткілікті, бүйір мен жамбас жүн талшықтары жіңішкелігінің арасындағы айырмашылық 1 сапаға тең немесе 2-ден 4 мкм-ге дейін	БК	2
		біркелкілігі жақсы, бүйір мен жамбас жүн талшықтары жіңішкелігінің арасындағы айырмашылық 2 мкм-ден аз	БК	3
41	Жүннің иректілігі – малдың бүйір жүні бойынша көз өлшемімен анықталады:	жүн иректілігі білінбейді немесе әлсіз байқалады	И-	1
		жүн иректілігі жақсы көрінеді, ұнамды пішінде, бірақ анық емес	И	2
		жүн иректілігі ұнамды пішінде, барлық жүн талшықтары ұзындығы бойына анық көрінеді	И+	3
71	Шайыр мөлшері	жеткіліксіз	Ш-	1
		артық	Ш+	2
		сапасы мен мөлшері жеткілікті	Ш	3
72	Шайыр түсі	сарғыш	С	1
		ашық-сарғыш	АС	2
		ақ	А	3
101	Арқасында, бауыры мен бетінде жүн өсуі	Бағалау кезінде арқасында жүні көп жануар ұнамды болып табылады	бал	5 ең жоғары
81	Конституциясы және сүйегінің мықтылығы	Сүйегі нәзік	Н	1
		Сүйегі ірі, үлкен	Ө	2
		Жақсы дамыған ірі емес	Ж	3
91	Сырт бітімі		бал	5 ең жоғары
111	Тірідей салмағы мына жаста анықталады:	туылғанда (1-2 күн)	килограм (бұдан әрі – кг)	1-ге дейін
		енелерінен 4-4,5 айлығында бөлінгенде	кг	1-ге дейін
		1 жасында	кг	1-ге дейін
123	Жүн қырқымы	Жуылмаған (табиғи) жүн қырқымы бір жыл өскен тезексізқырқылған жүннің барлық массасы	кг	0,1-ге дейін
		Таза жүн шығымы Жуылмаған жүннен таза жүн шығымының проценті (бұдан әрі - %) үлгіні, кір жүнді жуған кезде анықталады	%	1-ге дейін
		Таза жүн қырқымыесептеу әдісімен анықталады	кг	0,1-ге дейін
131	Жануардың сыныбы қырқуға дейін анықталады:	элита	элита	5
		бірінші сынып	I	4
		екінші сынып	II	3
		жарамсыз	жр	1

Биязы жүнді қой
тұқымдарын бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Биязы жүнді қой тұқымдары жүн талшықтарының микрометрдегі жіңішкелік сыныбы

Жүн талшықтарының жіңішкелік сыныбы, микрометрмен		Жүннің жіңішкелік сыныбын микрометрге айналдыру кестесі
сапа	микрометрлер	сапа	микрометрлер
80	14,5-18,0	80	16
70	18,1-20,5	80-70	18
64	20,6-23,0	70	20
60	23,1-25,0	70-64	21
58	25,1-27,0	64	22

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 4-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 4-қосымша

Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Биязылау жүнді қой тұқымдары бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және биязылау жүнді қой тұқымдарына бонитирлеу жүргізу тәртібін айқындайы.

2. Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу тәртібі

3. Биязылау жүнді қойлар таза тұқымды қойларға және будандарға бөлінеді.

4. Таза тұқымды қойларға мыналар жатады:

1) бір тұқымның таза тұқымды ата-енелерін шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

2) екі тұқымның біреуі бойынша қан құрамы кемінде 75 пайыз болған кезде тұқымдар генотипі бойынша жақын, туыс екі жануарды шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

4) екі және одан көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасау нәтижесінде алынған жануарлар.

5. Осы Нұсқаулықтың 4-тармағында көрсетілмеген қойлар будандарға жатады.

6. Биязылау жүнді қой тұқымдары өнімділік бағыты бойынша: жүнді-етті, ұзын жүнді етті-жүнді және қысқа жүнді етті-жүнді болып бөлінеді.

Жүнді-етті тұқымдарға цигай тұқымы жатады.

Ұзын жүнді етті-жүнді тұқымдарға мыналар жатады: қазақтың етті-жүнді, қазақтың кроссбредтік жүнді биязылау жүнді, Ақжайық етті-жүнді қойы, Дегерестің құйрықты биязылау жүнді етті-жүнді тұқымдары.

Қысқа жүнді етті-жүнді тұқымдарға мыналар жатады: қазақтың биязылау жүнді тез жетілетін етті, гэмпшир, шароле, суффолк, тексель, австралиялық ақ.

7. Биязылау жүнді қойлар жеке немесе сыныптық бонитирлеуге жатады.

Жеке бонитирлеу толық және қысқартылған жеке бонитирлеуге бөлінеді.

Ересек тұқымдық қошқарлар (негізгі, резервтік, сынамалар), өсімді молайтатын қошқарлар, селекциялық топтың саулықтары мен тұсақтары, селекциялық топтың саулықтарынан алынған барлық төлдер, өз табындарының өсімін молайтуға және табынға өткізуге арналған барлық асыл тұқымды еркек тоқтылар мен ұрғашы тоқтылар толық жеке бонитирлеуге жатады.

Селекциялық ядроның саулықтарынан алынған төлдер қысқартылған жеке бонитирлеуге жатады.

Қысқартылған жеке бонитирлеу кезінде жануардың сыныбы 5 балдық шәкіл бойынша жануардың типі, жүннің қалыңдығы, ұзындығы, бұйралығы, жүн талшықтарының жіңішкелігі, жүннің біркелкілігі, тірідей салмағы, жалпы бағалауы бойынша жануарды жалпы бағалау негізінде белгіленеді.

8. Өз табынының өсімін молайтуға арналған асыл тұқымды емес жануарлардан алынған барлық ұрғашы тоқтылар сыныптық бағалауға жатады. Жануарлар сыныбын белгілей отырып, барлық белгілер негізінде бағаланады (журналға жазылмай).

9. Биязылау жүнді қойларды бонитирлеу тірідей салмақты, көктемгі және күзгі жүннің сапасын және жалпы қырқылымын ескере отырып, көктемде қырқу алдында жүргізіледі.

10. 4-5 айлық еркек тоқтылар мен ұрғашы тоқтылар алдын ала қысқартылған жеке бонитирлеуге жатады және 5 балдық шәкіл бойынша бағаланады.

12. Асыл тұқымды табындарда жыл сайын 12 айлық жастағы барлық ұрғашы тоқтыларға сыныптық және жеке бонитирлеу жүргізіледі.

13. Бонитирлеу нәтижелерін бонитерлер (сыныптаушылар) селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық базасына енгізеді және растайды.

14. Мынадай селекциялық белгілер бонитирлеуге жатады:

жануарлардың типі және терінің қатпарлығы;

жүннің қалыңдығы;

бүйірдегі жүннің ұзындығы (негізгі және өсімді молайтатын қойларда; белінде, арқасында және ішінде);

жүн талшықтарының жіңішкелігі микрометрлерде немесе сапада;

жабағы жүннің біркелкілігі;

жүн бұйралығы;

шайыр мөлшері мен түсі;

арқасында, ішінде және мұрнында жүннің өсуі;

сүйегі;

сырт бітімі;

тірідей салмағы;

жуылмаған жүнді қырқу (түпнұсқада);

таза жүннің шығымы;

таза жүнді қырқымы;

малдың үлкендігі;

жүннің жылтырауы (люстра);

жүннің созылғыштығы (цигай жүні үшін).

15. Жануардың сыныбы конституциялық-өнімділік қасиеттердің, жеке қасиеттердің және тұқым стандартына сәйкестік дәрежесінің жиынтығы бойынша белгіленеді.

16. Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу кезінде мыналар қолданылады:

1) осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу (бағалау) кілті;

2) осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес биязылау жүнді қой тұқымдарының негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгілері мен шифрлары;

3) осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес биязылау жүнді қой тұқымдарының микрометрде жүн талшықтарының жіңішкелік сыныбы.

17. Жануарлар сыныбы жануардың мөлшерін, дамуын, конституциясын, сүйегін, типі мен сырт бітімін, ет пішіндерінің көрінімділігін, тірідей салмағын, жүннің қырқымы мен сапасын, терінің қатпарлануын кешенді бағалау негізінде анықталады.

18. Тұқымдық типінің көрінімділігіне, конституциялық ерекшеліктеріне, дамуына, дене бітіміне және өнімділік деңгейіне қарай биязылау жүнді қойларды бонитирлеу кезінде қойлар мынадай сыныптарға бөлінеді:

элита;

бірінші;

екінші.

19. Осы Нұсқаулықтың 16-тармағында көрсетілмеген биязылау жүнді қойлар жарамсыз деп шығарылады.

20. Жеке немесе сыныппен бонитирленген және сыныптарға жатқызылған биязылау жүнді қойлар мен олардың будандары оң құлағындағы қысқыштармен мынадай тәртіппен белгіленеді:

элита – оң құлақтың ұшындағы бір "жебе" ен салу;

I-сынып – оң құлақтың төменгі жиегіндегі бір ен салу;

II-сынып – оң құлақтың төменгі жиегіндегі екі ен салу;

Сыныптық жануарлардың талаптарына сай келмейтін қойлардың оң құлағының ұшын кесіп тастайды.

3-тарау. Асыл тұқымдық есепке алуды жүргізу

21. Асыл тұқымды қойлардың әрбір табынында асыл тұқымдық есепке алу деректері селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстық ақпараттық қорына "Асыл тұқымды жануардың жеке карточкасының, сондай-ақ селекциялық процеске тартылған ауыл шаруашылығы жануары карточкасының нысандары мен оларды толтыру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 11 ақпандағы № 49 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 13488 болып тіркелген) (бұдан әрі – бұйрық) 7-қосымшаға сәйкес асыл тұқымды қошқардың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді және етті-майлы бағыты), негізгі тұқымдық қошқарлардың және селекциялық топтың саулықтарына (№1-о және №2-о нысандары), сондай-ақ бұйрыққа 8-қосымшаға сәйкес асыл тұқымды қойдың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді және етті-майлы бағыты) жүйелі түрде енгізіледі.

Биязылау жүнді қой
тұқымдарын бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу (бағалау) кілті

Қойлардың атауы	Шартты белгілер
Қазақтың етті-жүнді	ҚЕЖ
Ақжайық етті-жүнді	АЕЖ
Қазақтың биязылау жүнді	ҚБЖ
Қазақтың етті, тез жетілетін биязылау жүнді	КЕТЖБ
Қазақтың өсімтал етті-жүнді	ҚӨЕЖ
Цигай	Ц
Дегерестің етті-жүнді құйрықты биязылау жүнді	ДЕЖҚБЖ

Биязылау жүнді қой
тұқымдарын бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Биязылау жүнді қой тұқымдарының негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгілері мен шифрлары

№	Селекциялық белгілер	Шартты белгілер немесе өлшем бірліктері	Селекциялық белгілердің шифрлары
1	2	3	4
	Жануардың типі және терінің қатпарлығы
	тері қатпары аз немесе мүлдем жоқ, жүн өнімділігі төмен жануарлар	Қ-	1
	мойны мен денесіндегі қатпарлары өте көп, жүнді типке көбірек келетін жануарлар	Қ+	2
	Жүн және ет өнімділігінің көрінетіндігі бойынша тұқым стандартына сай жануарлар	Қ	3
2	Жүн қалыңдығы – бүйірі мен арқасындағы тері жігінің көлемі бойынша және қолмен ұстап анықталады
	сирек, тұқым стандартына сай емес	Т-	1
	қанағаттанарлық	Т	2
	қалың	Т+	3
	өте тығыз	ТТ	4
3 3.1 3.2 3.3	Бүйір жүннің ұзындығы - қой жауырынының артқы жағынан, бүйірдің орта сызығынан сәл жоғары жерде созылмаған штапелді сызғышпен өлшеу арқылы анықталады, осыған қоса негізгі және тұқымдық тоқты қошқарларда жүн ұзындығы мынадай бөліктерде анықталады: санында арқасында қарнында	сантиметр	0,5-ке дейін
4 4.1 4.2	жүн талшықтарының жіңішкелігі микрометрмен немесе сапалығымен көзбен қарап немесе микроскоп көмегімен анықталады және негізгі және өсімді молайтатын тоқтыларды: санында арқасында	микрометр	1-ге дейін
5	Жабағы жүннің біркелкілігі – бүйір және санындағы жүн талшықтарының жіңішкелігіндегі айырмашылық бойынша анықталады:
	Жүн біркелкі емес, бүйір мен санындағы жүн талшықтары жіңішкелігіндегі айырмашылық 2 сападан немесе 4 микрометрден (бұдан әрі – мкм) артық	БК-	1
	Жүн біркелкі , бүйір мен санындағы жүн талшықтары жіңішкелігіндегі айырмашылық 1 сапаға тең немесе 2-ден 4 мкм-ге дейін	БК	2
	Жүн жақсы біркелкі, санындағы жүн талшықтары жіңішкелігіндегі айырмашылық 2 мкм-ден аз	БК+	3
6	Жүннің бұйралығы –бүйір жүні көзбен анықталады:
	жүн иректілігі білінбейді, мүлдем жоқ немесе әлсіз байқалады	И-	1
	жүн иректілігі жақсы көрінеді, ұнамды пішінде, бірақ анық емес	И	2
	жүн иректілігі ұнамды пішінде, барлық жүн талшықтары ұзындығы бойына анық көрінеді	И+	3
7 7.1 7.2	Шайыр
	шайыр мөлшері
	жеткіліксіз	Ш-	1
	артық	Ш+	2
	сапасы мен мөлшері жеткілікті	Ш	3
	Шайыр түсі
	сарғыш	С	1
	ашық-сарғыш	АС	2
	ақ	А	3
8	Арқасы, бауыры мен басының жүнділігі Бағалау кезінде арқасының жүнділігі жақсы малдар ұнамды болып табылады	балл	ең жоғары 5
9	Сүйегі – жиынтық баға негізінде анықталады:
	сүйегі нәзік	НБ	1
	сүйегі ірі, үлкен	СБ	2
	сүйегі жақсы дамыған, бірақ үлкен емес	ББ	3
10	Сырт бітімі – жеке дене бөліктерінің дамуына жиынтық баға беру негізінде анықталады	балл	ең жоғары
11	Тірідей салмағы төмендегідей жаста анықталады:
	туылғанда (1-2 күн)	килограмм	0,5-ке дейін
	енелерінен айырғанда 4-4,5 айлығында	килограмм	0,5-ке дейін
	1 жасында	килограмм	0,5-ке дейін
12	Жүн қырқымы Жуылмаған (табиғи) жүннің қырқымы бір жыл өскен тезегі жоқ жүннің қырқымы арқылы барлық салмағы,	килограмм	0,1-ге дейін
13	Таза жүн шығымы Жуылмаған және таза жүн шығымдарының %-қ қатынасы жуылмаған жүн үлгісін жуу кезінде белгіленеді	%	1-ге дейін
14	Таза жүннің қырқымы, есептеу тәсілі арқылы анықталады	килограмм	0,1-ге дейін
15	Жануардың сыныбы – қырқуға дейінгі бонитирлеу кезінде нұсқаулық бойынша белгіленеді:
	элита	элита	5
	бірінші сынып	1	4
	екінші сынып	2	3
	жарамсыз	жр	1
16	Жануардың көлемі:
	ірі	і	5
	орташа	о	4
	ұсақ	к	3
17	Жүн жылтырлығы
	жоқ	жб	2
	әлсіз	ә	3
	жақсы, жақсы көрінеді	ж	4
	күшті, анық, құбылып тұрады	к	5
18	жүн созылғыштығы (цигай жүніне)
	қанағаттанарлық созылғыш	ҚС	4
	жақсы созылғыш	ЖС+	5
	созылғыштығы жоқ	СЖ-	3

Биязылау жүнді қой
тұқымдарын бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Биязылау жүнді қой тұқымдарының микрометрде жүн талшықтарының жіңішкелік сыныбы

Жүн талшықтары жіңішкелік сыныбының шектері, микрометрмен		Жүннің жіңішкелік сыныбын микрометрге айналдыру кестесі
сапа	микрометрлер	сапа	микрометрлер
1	2	3	4
60	23,1-25,0	60	24
58	25,1-27,0	58	26
56	27,1-29,0	56	28
50	29,1-31,0	50	30
48	31,1-34,0	48	32
46	34,1-37,0	46	35
44	37,0-40,0	44	38
40	40,1-43,0	40	42
36	43,1-55,0	36	46

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 5-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 5-қосымша

Өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларға (бұдан әрі – қойлар) бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

2. Қойларды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларды бонитирлеуді ұйымдастыру

3. Қойлар таза тұқымды қойлар мен будандарға бөлінеді.

4. Таза тұқымды қойларға мыналар жатады:

1) бір тұқымның таза тұқымды ата-енелерін шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

4) екі және одан көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасау нәтижесінде алынған жануар.

5. Осы Нұсқаулықтың 4-тармағында көрсетілмеген қойлар будандарға жатады.

6. Қойлар жеке немесе сыныптық бонитирлеуге жатады.

7. Өз табынының өсімін молайтуға арналған асыл тұқымды емес жануарлардан алынған барлық тұсақтар сыныптық бағалауға жатады. Тірідей салмағы мен дене бітімінің типіне, құйрығының пішіні мен көлемі, жүннің массасы, сыныбы және түсі бойынша бағаланады. Белгілердің сипаттамасы жасалмайды.

8. Қойларды бонитирлеу күзде мал семіргеннен кейін тірідей салмағы, көктемгі және күзгі жүнінің сапасы мен жалпы қырқымы ескеріле отырып, жүргізіледі.

9. 4-5 айлық жастағы жас төлді бонитирлеу кезінде қозы жүннің қырқымы, 15-18 айлық жастағыларда көктемгі қырылым ескеріледі.

10. Табында қалдырылған тоқтылар төрт айдан он сегіз айға дейінгі жаста негізгі шаруашылықта пайдалы белгілері бойынша толық жеке бонитирлеуден өтеді.

11. Асыл тұқымды табындарда жыл сайын 4-5,15 және (немесе) 18 айлық жастағы барлық тұсақ қойларға сыныптық және жеке бонитирлеу жүргізіледі.

12. Бонитирлеу нәтижелерін селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық базасына бонитерлер (сыныптаушылар) енгізеді және растайды.

13. Мынадай селекциялық белгілер бонитирленуге жатады:

жануардың типі;

жануардың конституциясы және сүйегінің беріктігі;

сырт бітімі және ет пішіндерінің көрінімділігі (ет);

шайыр түсі;

жүннің салмағы (қалыңдығы) ;

жүннің ұзындығы;

жүннің жуандығы;

құрғақ және өлі жүннің болуы;

тұтас жүннің біркелкілігі;

жүннің сыныбы;

жүннің төгілуі;

құйрықтың көлемі және пішіні;

жуылмаған жүннің қырқымы (түпнұсқада);

тірідей салмағы.

14. Жануарлардың сыныбы конституциялық-өнімділік сапаларының және қасиеттерінің және тұқым стандартына сәйкестік дәрежесінің жиынтығы бойынша белгіленеді.

15. Өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларды бонитирлеу кезінде мыналар қолданылады:

1) осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес тұқымның шартты белгілері мен шифрлары;

2) осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойлардың селекциялық белгілері көрінімділігінің шартты белгілері және шифрлары.

16. Жануарлар сыныбы жануардың мөлшерін, дамуын, конституциясын, сүйегін, типі мен сырт бітімін, ет пішіндерінің көрінімділігін, тірідей салмағын, жүн қырқымы мен жүн сапасын, терінің қатпарлануын кешенді бағалау негізінде анықталады.

17. Тұқымдық типінің көрінімділігіне, конституциялық ерекшеліктеріне, дамуына, дене бітіміне және өнімділік деңгейіне қарай биязы жүнді қойларды бонитирлеу кезінде мынадай сыныптарға бөлінеді:

1) жүн жабыны қылшық жүнді типті қойлар:

элита;

бірінші;

екінші.

2) жүн жабыны жартылай ұяң жүнді типті қойлар:

элита;

бірінші;

екінші;

үшінші.

18. Осы Нұсқаулықтың 17-тармағына сәйкес келмейтін жануарлар "жарамсыз" болып табылады; сондай-ақ ала, мүйізді жануарлар және элита мен бірінші сыныптың талаптарына сәйкес келмейтін барлық тоқтылар жарамсыз деп танылады.

19. Жеке немесе сыныппен бонитирленген және сыныптарға жатқызылған қойлар мен олардың будандары оң құлақтарына мынадай тәртіппен ен салып, белгіленеді:

элита – оң құлақтың ұшына "жебе" етіп бір ен салу;

I класс – оң құлақтың төменгі жиегіне бір ен салу;

II класс – оң құлақтың төменгі жиегіне екі ен салу.

Сыныптық жануарлардың талаптарына сай келмейтін қойлардың оң құлақтарының ұшын кесіп тастайды.

3-тарау. Асыл тұқымдық есепке алуды жүргізу

20. Асыл тұқымды қойлардың әрбір табынында асыл тұқымдық есепке алу деректері селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстық ақпараттық қорына "Асыл тұқымды жануардың жеке карточкасының, сондай-ақ селекциялық процеске тартылған ауыл шаруашылығы жануары карточкасының нысандары мен оларды толтыру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 11 ақпандағы № 49 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 13488 болып тіркелген) (бұдан әрі – бұйрық) 7-қосымшаға сәйкес асыл тұқымды қошқардың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді және етті-майлы бағыты), негізгі тұқымдық қошқарлардың және селекциялық топтың саулықтарына (№1-о және №2-о нысандары), сондай-ақ бұйрыққа 8-қосымшаға сәйкес асыл тұқымды қойдың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязылау жүнді және етті-майлы бағыты) жүйелі түрде енгізіледі.

Өнімділіктің етті-майлы
бағытындағы қойларды
бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
1-қосымша

Тұқымның шартты белгілері мен шифрлары

Тұқымның аты	Өнімділік бағыты бойынша тұқымдардың жіктелуі	Жүн түріне байланысты тұқымның жіктелуі	Шартты белгілер (түрі, тұқым массиві)	Тұқымның шифры
Еділбай	етті-майлы	қылшық жүнді	Е	3301
Қазақтың құйрықты қылшық жүнді қой тұқымы	етті-майлы	қылшық жүнді	ҚҚҚ	3316
Сарыарқа құйрықты қылшық жүнді қой тұқымы	етті-майлы	қылшық жүнді	СҚҚ	-
Ордабасы	етті-майлы	қылшық жүнді	О	-
Дегерес етті-жүнді құйрықты қой тұқымы: биязылау жүнді ұяң жүнді	етті-майлы	биязылау жүнді ұяң жүнді	ДБ ДҰ	2110 3205
Қазақтың құйрықты ұяң жүнді қой тұқымы	етті-майлы	ұяң жүнді	ҚҚҰ	3207

Өнімділіктің етті-майлы
бағытындағы қойларды
бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
2-қосымша

Өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойлардың селекциялық белгілері көрінімділігінің шартты белгілері және шифрлары

Шифрлік белгілер	Селекциялық белгілер	Белгілерінің көрінімділігі дәрежесі	Шартты белгілер немесе өлшем бірліктері	белгінің көрінімділігінің шифры (балл)
1	2	3	4	5
1.	Малдың типі:	жүндестікке бейім	Ж	3
		қалыпты	Қ	4
		еттілікке бейім	Е	5
2.	Конституциясы және сүйегінің мықтылығы:	нәзік	Н	3
		ірі	Б	4
		мықты	К	5
3.	Сырт бітімі мен ет пішіні			5-ке дейін
4.	Жүннің түсі	өзге түстер	ӨТ	1
		қара	Қ	2
		сұр	С	3
		боз	Б	4
		ақ	А	5
5.	Жүннің қалыңдығы (массасы):	сирек	Т–	3
		қанағаттанарлық	Т	4
		тығыз	Т+	5
6.	Жүн қылшығының ұзындығы – сызғышпен бүйірінен өлшенеді (бұдан әрі – см)			0,5-ке дейін
7.	Қылшықтың ұзындығы – сызғышпен бүйірінен өлшенеді, см			0,5-ке дейін
8.	Қылшық жуандығы	жуан	Ж	3
		орташа	О	4
		жіңішке	Жі	5
9.	Құрғақ және өлі талшықтардың кездесуі	көп мөлшерде	ҚӨ+	3
		орташа мөлшерде	ҚӨ	4
		аз мөлшерде	ҚӨ–	5
10.	Жабағы жүннің біркелкілігі – бүйір мен сандағы жүндердің сыныбы мен сапасы арасындағы айырмашылық бойынша анықталады:	біркелкілігі жеткіліксіз (айырмашылық екі сапа, не бір сыныпқа тең)	БК–	3
		біркелкілігі жеткілікті (айырмашылық – бір сапа, бір класс)	БК	4
		біркелкілігі жақсы (жүні өн бойы бір сапалы, бір класс)	БК+	5
11.	Жабағы жүннің негізі бөлігіндегі жүннің сыныбы:	қылшықты үшінші	Ө3	3
		қылшықты екінші	Ө2	4
		қылшықты бірінші	Ө1	5
		жартылай қылшықты екінші	ЖӨ2	3
		жартылай қылшықты бірінші	ЖӨ1	4
		жартылай қылшықты жоғары	ЖӨЖ	5
12.	Жабағы жүнінің ұйысуы:	қатты ұйысқан	ҚҰ	4
12.	Жабағы жүнінің ұйысуы:	ұйыспаған	Ұ–	5
13.	Құйрықтың көлемі	үлкен	Ү	1
		орташа	О	4
		шағын, кіші	ШК	5
14.	Құйрықтың пішіні	тартынқы	Т	3
		сәл түсіңкі	СТ	4
		өте түсіңкі	ӨТ	5
15.	Жуылмаған жүн қырқымы, көктемгі	Жуылмаған жүн қырқымы барлық салмағы, көктемгі	килограмм (бұдан әрі – кг)	0,1-ге дейін
	Жуылмаған жүн қырқымы, күзгі	Жуылмаған жүн қырқымы барлық салмағы, күзгі	кг	0,1-ге дейін
	Бір жыл ішінде жуылмаған жүн қырқымы	Жуылмаған жүн қырқымы барлық салмағы, жылдық	кг	0,1-ге дейін
16.	Тірідей салмағы:	4-5 айлығында (бөлу кезінде)	кг	1-ге дейін
		15 айлығында	кг	1-ге дейін
		18 айлығында	кг	1-ге дейін
17.	Жануардың сыныбы	жарамсыз	бр.	1
		үшінші сынып	III	2
		екінші сынып	II	3
		бірінші сынып	I	4
		элита	эл.	5

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 6-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 6-қосымша

Қаракөл қойларын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Қаракөл қойларын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және қаракөл қойларына бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

2. Қаракөл қойларын бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Қаракөл қойларын бонитирлеуді ұйымдастыру

3. Қозылардың сапасын бонитирлеу екінші-үшінші күні, ашық жерде өткізіледі, күннің шашыраңқы сәулесі қозының үстіне түскені абзал.

Бонитирлеудің екінші кезеңі 15-20 күні жүргізіледі. Бұл ретте қозының дамуы, қаракөл қасиетінің сақталуы, шайырлығы ескеріледі. Терінің пигментациясы мен бұралымы жаман сақталып, ақ және құрғақ жүннің пайда болуы қозыларды асыл тұқымға қалдыруға болмауына себеп, ол шығарылып тасталады.

4. Әлсіз және тұрпаты артық дамыған нәзік және қырық тұрпаты жануарларды жекелеген отарларға бонитирлеу сыныбына қарамастан жинақтайды.

5. Қозылардың құлақтарына ен салады және қаракөл типіне жататындығын белгілейді, бұйралығының өлшемі мен сыныбы, әр түрлі түстегі бұйраның түсі мен реңі анықталады.

6. Бонитирлеу өткізетін жерде арнайы орындығы бар үстелдер жабдықталады. Кептірілген және мұқият тазартылған қозылар бонитирленеді. Жаңа туған қозылардың құлағына енесінің нөмірін, туған уақытын, отардың нөмері көрсетілген сырға тағады.

7. Бонитирлеу аяқталған соң асырауға қалдырған қозыларды түгендеп, белгіленген тәртіппен есеп жүргізеді.

8. Қаракөл қойының туған кезіндегі бұйрасының түрі мен пішініне қарай бес елтірілік типке бөлінеді:

жакеттік (қаламгүл бұйралар мен баданалар)-қозылардың құйымшағы мен жон арқасында ұзын және орташа қаламгүл бұйралар, бүйірінде ені әртүрлі орташа және қысқа қаламгүл бұйралар немесе жон арқасы мен құйымшағында ұзын және орташа қаламгүл бұйралар, бүйірінде орташа және қысқа бұйраға өтіп, ірі бұршақ пен арзымайтын көлемде жал бұйра араласуы мүмкін;

қабырғагүл қырлы бұйралар мен жал бұйралар-қозылардың құйымшағы мен жон арқасында тығыз, серпімді, өңі әр түрлі ұзын және орташа ұзындықта қырлы бұйралар және жал, бүйірінде орташа және қысқа қырлы бұйралар мен жалға ауысады, арзымайтын көлемде қаламгүл бұйралар мен ірі бұршақ қатысуына рұқсат етіледі;

жазықгүл (жазық бұйра)-қозылардың бұйрасының ені екі түрлі, арқасы мен құйымшағында ұзын және орташа ұзындықтағы жазық бұйралар, жазық жал аралас,бүйірінде орташа және қысқа жазық бұйра мен жалға өтеді;

қаракөлше (жал бұйралар)-қозылардың жүні қысқа (5мм дейін), бұйралары жал теңбіл суретті (әшекейлі) муар тәріздес, жабының (түгінің) сапасы-реңденуі үдемелі, жібектілігі мен жалтырлығы күшті, қозының өсіп дамуы әдеттегідей;

кавказ типі (өсіңкі бұйра)-қозылардың бұйрасының ені әртүрлі, жабыны едәуір өсіңкі, құйымшағы мен арқасында онша тығыз емес, орташа және қысқа қаламгүл бұйралар басым келіп, қысқа қаламгүл бұйра мен ірі бұршаққа өтіп арзымайтын көлемде жал бұйра араласады.

9. Қозылар бағалау кезінде тері сапасына қарай бөлінеді:

1) элита;

2) бірінші сынып;

3) екінші сынып.

Осы Нұсқаулықтың 9-тармағындағы сыныптарға қатысты талаптарға сәйкес келмейтін жануарлар жарамсызға жатқызылады.

10. Қаракөл қойларына осы Нұсқаулыққа қосымшаға сәйкес зауыттық қоңдылықты қаракөл қойларына тірідей салмағы бойынша қойылатын ең аз талаптар қойылады.

11. Қаракөл қой шаруашылығында қозыларды бонитирлеу кезінде жануарларды іріктеуді келесі көрсеткіштер арқылы жүргізеді: жануардың жынысы; түсі, ені, түс қанықтығы, реңі: бұйраның пішіні мен тығыздығы, толқынның ұзындығы; тығыздығы, жүннің ұзындығы қалыңдығы жібектілігі жылтырақтығы; суретінің түрі мен анықтығы; терісінің қалыңдығы, тығыздығы және молдығы; қозының өсіп-дамуы; тірідей салмағы; контитуциясы.

Асыл тұқымды еркек тоқтылар он күннен жиырма күндігінде бұйраның және жүнінің реңінің сақталу дәрежесімен, жүнінің жібектілігімен, жалтырақтығы мен өсіп-даму қабілеттілігімен бонитирленеді.

12. Қаракөл қозы жеке және сыныптық бонитирлеуге жатады.

13. Жеке бонитирлеу толық және қысқартылған болып бөлінеді.

1) толық жеке бонитирлеу өсіруге қалдырылған асыл тұқымды еркек тоқтыларға жүргізіледі;

2) қысқартылған жеке бонитирлеу асыл тұқымды ұрғашы тоқтыларға және ұрпағының сапасы бойынша тексерілген қошқарлардан туған барлық қозыларға жүргізіледі.

14. Сыныптық бонитирлеу барлық қалған қозыларға жүргізіледі, бұл жағдайда барлық қозылардың саны, жынысы, түсі, реңі, елтірілік типі, сыныбы және бұйра өлшемі ескеріледі.

15. Жеке бонитирлеуде қолданылатын белгілердің қысқаша атауы:

1) қозының жынысы – ұрғашы (ұр), еркек (ер);

2) түсі мен реңі – қара (қара), көк (көк), сұр (сұр), қоңыр (қоң), қызғылт (қызғ). Сұр түстің реңдері мен реңдері: бұқар сұры (б. сұр), реңдері – алтын (алт), күміс (күм); сұрхандария сұры (сх. сұры), реңдері – платина (пл), қорғасын (қор), янтарь (ян); қарақалпақ сұры (ққ.сұры), реңдері – болат (бол), өрікгүл (өрік), барлық сұрлардың анықталмаған реңдері (б.с.а.р); көк түстің реңдері мен реңдері, орташа көгілдір (ор. көг), орташа күміс (ор. күм), қара көк (қ.к), қара меруерт (қ. мер), ақшыл (ақш);

3) елтірілік тип – жакет (ж), кавказ (кав), қабырғагүл (қ), жазықгүл (ж);

4) бұйра өлшемі – майда (м), орташа (о), ірі (ірі);

5) бұйра пішіні – жартылай шеңберлі (ж.ш);

6) бұйра ұзындығы – ұзын (ұз), орташа (ор), қысқа (қыс);

7) бұйра тығыздығы – тығыз (тғ), орташа тығыз (ор.тғ), болбыр (бол);

8) талшықтың қалындығы – өте қалың (ө.қ), қалың (қ), сирек (с);

9) талшықтың жібектілік сипаттамасы – өте жібекті (ө.ж), жібекті (ж), жібектілігі жеткіліксіз (жж);

10) талшықтың жылтырлығы – өте жылтыр (ө.ж), жылтыр (ж), жеткіліксіз (ж), күңгірт (к).

11) алалық – құйрық ұшында (қ.ұ), құйрықтың майлы бөлігінде (қ.м.б), аяқтарында (аяқ), денесінде (ден), басында (бас).

12) өрнектілігінің анықтылығы – анық (ан), жеткіліксіз (ж), анық емес (а.е).

13) терісі – тығыз (тғ), болбыр (бол), өте жұқа (о.ж), жұқа (ж), қалыңдау (қ.у), қалын (қ), созылыңқы (соз), жұмсақ (жм).

14) жүндестігі – жақсы (жақ), орташа (орт.), жеткіліксіз (жет).

15) конституция – берік (б), нәзік (н), қопал (қ).

16) қозының тірідей салмағы немесе дене өлшемі – ұсақ (ұ), ірі (ірі), орташа (орт).

17) сыныбы – элита (эл), бірінші (І), екінші (ІІ), жарамсыз (ж).

16. Он бес күндік жасындағы тексеруде:

1) өсуі қалыпты (қал), жетілмеген (жн);

2) қодылығы – жақсы (ж), орташа (орт), орташадан төмен (орт.т);

3) пигменттің сақтау дәрежесі - жақсы (ж), қалыпты (қал), нашар (наш);

4) ақ талшықтың болуы – жоқ (жоқ), өте аз (ө.а), көп (көп);

5) бұйраның сақталуы - жақсы (ж), қанағаттанаралық (қан), нашар (наш).

6) талшық сипаттамасы – өте жібекті (ө.ж), жібектілігі жеткіліксіз (ж.ж);

7) жылтырлығы – өте жылтыр (ө.ж), қалыпты (қал), жеткіліксіз (жет), күңгірт (кгт);

8) құрғақ талшықтың болуы – құйрықтың жұмсақ бөлігінде (қ.ж.б), қарнында (қар), жоқ (жоқ);

9) балмен зауыттық бағалау – өте жақсы дамыған және бұйралары сақталған – 5, жақсы – 4, қанағаттанаралық – 3.

Қаракөл қойларын бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
қосымша

Зауыттық қоңдылықты қаракөл қойларына тірідей салмағы бойынша қойылатын ең аз талаптар

Жасы	Тірідей салмағы, килограмм
Жасы	қойлар	саулықтар
Туған кезде	4,0	3,5
4-5 айлығында	30	27
12-13 айлығында	35	32
18-20 айлығында	42	36

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 7-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 7-қосымша

Түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

2. Түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Тұқымдардың фенотиптік белгілері бойынша жіктеуіші, ешкілердің таза тұқымдылығын анықтау

3. Жаңа тұқымдарды өсіру кезінде пайдаланылған бастапқы тұқымдардың ерекшеліктеріне, асыл тұқымдық жұмыс әдістеріне, жүнді, түбітті және сүтті өнімділігінің айқындылық дәрежесіне және сипатына қарай Қазақстан Республикасында өсірілетін ешкілер үш негізгі бағыт бойынша: жүнді, түбітті және сүтті болып бөлінеді. Мұндай бөлінудің негізіне жеке селекцияланатын белгілердің даму дәрежесі мен маңыздылығы жатқызылады.

Жүн бағытындағы ешкілер – советтік жүн тұқымы және оның будандары;

Түбіт бағытындағы ешкілер – таулыалтай тұқымы, орынбор тұқымы және олардың будандары;

Сүт бағытындағы ешкілер – заанен тұқымы, ағылшын-нубия тұқымы және олардың будандары.

4. Ешкілердің тұқымдылығы тұқымның шығу тегі мен айқындылық типін растайтын құжаттардың бар-жоғына тексеріп-қарау және салыстыру арқылы анықталады.

Тұқымды ешкілер таза тұқымды және будандастырылған болып бөлінеді.

Таза тұқымдыға белгілі бір тұқымға тән қасиеттері бар және шығу тегі мынадай талаптардың бірін қанағаттандыратын жануарлар жатады:

1) бір тұқымның таза тұқымды ата-енелерін шағылыстыру;

2) екі тұқымның біреуі бойынша қан құрамы кемінде 75 пайыз болған жағдайда тұқымдар генотипі бойынша жақын, туыс екі жануарды шағылыстыру;

3) бір тұқымның қан үлесі кемінде 93,75 пайыз болған кезде туыс емес тұқымдарды будандастыру;

4) екі және одан көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасау нәтижесінде алынған жануар.

5. Осы Нұсқаулықтың 4-тармағында көрсетілмеген ешкілер будандарға жатады.

3-тарау. Ешкілерді бонитирлеу бойынша жұмыстарды ұйымдастыру

6. Ешкілерді бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу үшін жауапкершілік бонитирлеу жүргізілетін шаруашылық басшысына, республикалық палатаға және бонитирлеуді жүргізген бонитерге (сыныптаушыға) жүктеледі.

7. Жұмыс басталар алдында бағалауға жататын барлық мал басына асыл тұқымдық және зоотехникалық есепке алу деректері дайын болуы тиіс.

8. Жұмыстарды жүргізу үшін мыналар қажет:

1) құлаққа белгі салуға арналған қысқыштар;

2) цифрлардың толық жиынтығы бар татуировкаға арналған қысқыштар;

3) құлаққа тағатын пластмасса немесе металл сырғалар (радиожиілікті сырғалар);

4) бонитирлеуге арналған өткелек, қалқандардың қажетті саны;

5) халаттар және басқа да мүкәммал;

6) жануарларды өлшеуге арналған таразылар;

7) жануарларды жеке бағалау (бонитирлеу) нәтижелерін жазуға арналған журналдар.

9. Әрбір шаруашылықта ешкілерді бонитерлеуді жүргізген кезде "Ветеринариялық (ветеринариялық-санитариялық) қағидаларды бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 29 маусымдағы № 7-1/587 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11940 болып тіркелген) бекітілген ветеринариялық (ветеринариялық-санитариялық) қағидалар сақталады.

10. Бонитирлеу аяқталғаннан кейін белгіленген нысан бойынша акт және орындалған жұмыс туралы есеп жасалады.

11. Жануарлардың асыл тұқымдық құндылығына байланысты селекцияланатын белгілерге (тірідей салмақ, сүт өнімділігі, сырт бітімі, жүн мен түбіттің сандық және сапалық параметрлері.) жеке немесе сыныптық бонитирлеу қолданылады, олардың нәтижелерін селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық қорына (бұдан әрі – САТЖАҚ) енгізеді.

4-тарау. Ешкілерді сырт бітімі-конституциялық белгілері бойынша бағалау

12. Жүнді, түбітті және сүтті ешкілердің төлдерін сырт бітімі-конституциялық белгілері бойынша негізгі бағалау 12 (он екі) – 18 (он сегіз) айлық жаста көзбен қарап жүргізіледі.

13. Бағалауға мынадай селекциялық белгілер жатады:

1) жануардың типі, жүнді және түбітті бағытындағы ешкілер көлемі жағынан орташа, сондай-ақ сүтті бағытындағы ешкілер айтарлықтай ірі. Барлық аталған бағыттардағы ешкілердің қозғалысы жылдам, конституциясы мықты, сүйегі дамыған, дене бітімі жіңішке, аяқтары жақсы қойылған, тұяқтары мықты.

2) ешкілердің конституциясы мен сүйектері дене бітімін, сүйегінің беріктігін, сырт бітімі бөліктерін, тері және тері астындағы тіндердің даму сипаттамаларын (қалыңдығы, тығыздығы.), сондай-ақ жүнді жабынын жиынтық бағалау негізінде айқындалады.

3) ешкілердің сырт бітімі (дене бітімінің пішіні) өнімділік бағытымен, конституциясымен және саулығының жай-күйімен тығыз байланысты. Дене бітімі жалпақ, арқасы жеткілікті ұзын және тегіс болған кезде аяқтарының дұрыс орналастырылуы, сүйегінің қалыпты дамуы төзімділікті, конституциясының мықтылығын және жануарлардан жоғары өнімділікті ет пен жүн алуға негіз болады. Сондықтан осы бағытта іріктеу белгілі бір табиғи-климаттық жағдайларда өсіруге жақсы бейімделген жоғары өнімді ешкілердің табындарын құруға мүмкіндік береді.

14. Жүнді, түбітті және сүтті ешкілерді сырт бітімі-конституциялық типі бойынша балдық бағалау осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес жүргізіледі.

5-тарау. Ешкілерді тірідей салмағы бойынша бағалау

15. Өнімділіктің әртүрлі бағыттарындағы тұқымдық текелер мен төлдердің тірідей салмағы бонитирлеу жүргізу кезінде таразыда 0,1 (нөл бүтін оннан бір) килограмға дейінгі дәлдікпен, бір жасында аш қарында өлшеу арқылы айқындалады.

16. Мерзімді (туылған кезде, енесінен айырған кезде, 1 (бір) жас, 1,5 (бір жарым) жаста, жыл сайын текелерді бағалау және аналық ешкілерге жеке бекіту кезінде) өлшеуге селекциялық топтардың жануарлары – тұқымдық текелер, ұрғашы ешкілер және олардың төлдері жатады.

17. Ересек ешкілердің тірідей салмағы күзде шағылыстыру алдында азықтандырғанға дейін және суарғанға дейін таңертең жеке (асыл тұқымды табындар) немесе топпен (тауарлық табындар) өлшеу арқылы, лақтардікі – оларды енелерінен айырған кезде анықталады.

18. Жүнді, түбітті және сүтті ешкілерді тірідей салмағы бойынша балдық бағалауосы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес жүргізіледі.

6-тарау. Жүнді және түбітті ешкілерді жүн өнімділігі бойынша бағалау

19. Жүнді және түбітті ешкілерді жүн өнімділігінің сандық және сапалық параметрлері бойынша негізгі бағалау 12 (он екі) – 18 (он сегіз) айлық жаста жүргізіледі. Сараптамалық бағалау бонитирлеу кезінде, ал зертханалық зерттеулер – іріктелген үлгілерді зерделеу кезінде өлшеу құралдары мен аспаптарды қолдану арқылы жүзеге асырылады.

20. Көзбен қарап бағалауға мынадай селекциялық белгілер жатады:

1) жүн мен түбіттің қалыңдығы, бұл тері аймағының бірлігіне келетін жүн талшықтарының саны. Тері аймағының бірлігіне жүн талшықтары неғұрлым көп болса, жүн қырқымы соғұрлым жоғары болады. Ешкілердің жүн өнімділігін бағалау кезінде жүннің қалыңдығымен қатар бүйірлерінде, арқада және іш жағында жүннің (түбіттің) көп өсетініне назар аудару қажет.

2) жүннің, түбіттің жіңішкелігі – бонитирлеу кезеңінде сапада көзбен қарап айқындалатын жүн және түбіт талшығының диаметрі. Жүн мен түбіт талшықтары неғұрлым жіңішке болса, шығымдылық соғұрлым жоғары болады және олардан иірілген жіптің сапасы өте жақсы болады. Сондықтан, жүнді және түбітті ешкілерді селекциялық топтарға іріктеу кезінде жүн мен түбіттің жіңішкелігіне ерекше назар аудару қажет.

3) жүн мен түбіттің біркелкілігі – ешкі шаруашылығындағы маңызды селекциялық белгілер. Жүн мен түбіттің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігі неғұрлым жоғары болса, олардан иірілген жіптің сапасы соғұрлым жақсы болады. Жүнді және түбітті ешкілерді іріктеу кезінде жүн мен түбіттің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігіне ерекше назар аудару қажет.

4) шайыры – жүннің технологиялық құндылығын оның құрамындағы май есебінен қамтамасыз ететін құнды көрсеткіш. Жуылған жүн мен түбіттің жоғары өнімділігі өнімділікті арттырудың маңызды өлшемшарты болып табылады. Алайда, жүн мен түбітте ашық түсті шайырлардың жеткілікті мөлшерде болуын қамтамасыз етуге тырысу қажет.

5) жүн мен түбіттің түсі мен жылтырлығы селекциядағы маңызды көрсеткіштер болып табылады, өйткені бұлар олардан жасалған бұйымдардың сапасына үлкен әсер етеді. Жүннің ақ түсі мен люстр тәрізді жылтырлығы - сапалы шикізат белгісі. Іріктеу кезінде бұйымдарға әдемілік пен әсемдік беретін жүн мен түбітке тән жылтырлығының болуын ескеру қажет. Жүн мен түбітте түрлі-түсті талшықтардың болуы өнімнің сапасын төмендетеді.

6) жүннің ирелеңдігі – оның біртектілігінің негізгі көрсеткіштерінің бірі. Бір жазықтықта өрімнің бүкіл ұзындығы бойынша жүннің ірі ирелеңдігі (гофрленген) оның біркелкілігін анықтайды.

7) кемп – жүн шикізатының сапасын күрт нашарлататын құрғақ өлі қылшық. Жүнді және түбітті ешкілердің, әсіресе тұқымдық текелердің табынымен асылдандыру жұмыстарын жүргізу кезінде селекция жүндегі кемптің құрамын жоюға бағытталуы тиіс.

21. Жүн мен түбіт өнімділігінің мынадай селекциялық белгілері өлшенуге жатады:

1) жүн мен түбіт қырқымы – 12 (он екі) айда жануардан қырқылатын жүннің жалпы салмағы. Жүнді қырқу терінің бірлігіндегі қылшықтардың санына, жүн мен түбіттің жіңішкелігіне және ұзындығына байланысты. Жүнді қырқу, түбітті, әсіресе жіңішке талшықты (17 (он жеті) – 18 (он сегіз) микрометр және одан жіңішке) түбітті тарау және олардың сандық және сапалық параметрлері өнімділіктің осы бағыттарындағы ешкілермен селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс жүргізу кезінде маңызды шаруашылықтың пайдалы белгілері болып табылады.

2) түбіттің құрамы – массасы бойынша пайызбен көрсетілген түбіт талшықтарының саны. Бұл көрсеткіш неғұрлым көп болса, түту соғұрлым жоғары болады. Селекциялық ядроның тұқымдық текелері мен аналық ешкілердің түбітін жеке түту әртүрлі типті жүн талшықтарының физикалық-механикалық қасиеттерін белгілей отырып, селекциялық зертханаларда зерттеу жолымен белгіленеді.

3) жүннің, түбіттің жіңішкелігі – микрометрлерде айқындалатын жүн мен түбіт талшығының диаметрі. Жүн мен түбіт талшықтары неғұрлым жіңішке болса, шығымдылық соғұрлым жоғары болады және олардан иірілген жіптің сапасы өте жақсы болады. Сондықтан, жүнді және түбітті ешкілерді селекциялық топтарға іріктеу кезінде олардың жүні мен түбітінің жіңішкелігіне ерекше назар аудару қажет.

4) жүннің, түбіттің ұзындығы – белгілі бір уақыт кезеңінде жүннің өсуі – 12 (он екі ай) ай немесе қырқудан қырқуға дейін. Асыл тұқымды жас төлдерде табиғи күйінде жүн ұзындығы бүйірінде (сызғышпен), мал басын толықтыратын лақтарда – бүйірінде, санында, арқасында және іш жағында өлшенеді.

22. Жүнді ешкілерді жүнді өнімділігі бойынша және түбітті ешкілерді жүнді өнімділігі бойынша балдық бағалауосы Нұсқаулыққа 3 және 4-қосымшаларға сәйкес айқындалады.

7-тарау. Ешкілерді сүттілігі бойынша бағалау

23. Ешкілердің сүттілігі сырт бітімі-конституциялық типімен, жануардың дене салмағымен және желіннің дамуымен тығыз байланысты. Сондықтан, сүтті тұқымды ешкілерді іріктеу және таңдау кезінде осы белгілерге үлкен мән беру керек, өйткені олар көбінесе жас төлдердің одан әрі өсуі мен дамуын және оның өнімділігін анықтайды.

24. Лақтардың туылу типі (нешінші болып туылған) болашақ саулық ешкілер мен тұқымдық текелердің өнімділігі мен төлділігін таңдау және болжау кезінде маңызды. Сүтті ешкілердің өнімді-асыл тұқымды қасиеттерін бағалау кезінде егіз боп және үшеу боп туылған жас төлдерге жынысына қарамастан сүтті тұқымды ешкілерді сүт өнімділігі бойынша балдық бағалау осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес тиісінше 3 және 5 балл қосымша беріледі.

8-тарау. Жүнді, түбітті және сүтті ешкілерді сыныптарға бөлу

25. Ешкі шаруашылығындағы жалпы сыныптық баға конституциялық-өнімді сапаларының, қасиеттердің және тұқым стандартына сәйкестік дәрежесінің жиынтығы бойынша белгіленеді.

26. Тұқымдық ерекшеліктеріне және өнімділік деңгейіне байланысты ешкілерді 3 сыныпқа бөледі:

1) элита – конституциялық-өнімді сапалары мен қасиеттері бойынша 1-сыныпты ешкілерден асып түсетін, тиісті тұқымдардың стандартына толық жауап беретін жануарлар. Жүнді ешкілердің жас төлдерін элита сыныбына жатқызу үшін жалпы балл саны 65 (алпыс бес) – 85 (сексен бес) балды құрауы тиіс. Түбітті және сүтті ешкілерді элита сыныбына жатқызу үшін балдардың жалпы саны 55 (елу бес) – 70 (жетпіс) болуы керек.

2) бірінші сынып – өзінің конституциялық-өнімді белгілері мен қасиеттері бойынша жүнді, түбітті және сүтті тұқымды ешкілер үшін стандарт талаптарына сәйкес келетін жануарлар. Жүнді ешкілердің жас төлдерін бірінші сыныпқа жатқызу үшін жалпы балл саны 45 (қырық бес) – 64 (алпыс төрт) болуы керек. Түбітті және сүтті ешкілерге ұқсас параметр – 40 (қырық ) – 54 (елу төрт) балл.

Элиталық және бірінші сыныпты аналықтар өз табындарын өсіру және мал басын толықтыру, сондай-ақ оны асыл тұқымды мақсаттарға сату үшін жас төлдерді алу мақсатында қолданылады.

3) екінші сынып – тұқым стандартына толық сәйкес келмейтін, сондай-ақ өнімділікте немесе сырт бітімі-конституциялық типте кейбір кемшіліктері бар жануарлар. Олар өнімділігі жағынан бірінші сыныпты ешкілерден едәуір төмен, бірақ пайдаланылатын табындарда тауарлық өнімді алуға, ал асыл тұқымды табындарда, сонымен қатар, тұқымға жақсартылған жас төлдерді алу және сату үшін өте қолайлы. Кешенді бағалау кезінде 30 (отыз) – 44 (қырық төрт) балл жинаған бонитирлеу жасындағы жүнді ешкілердің жас төлі екінші сыныпқа жатады. Түбітті және сүтті ешкілер үшін бұл көрсеткіш 25 (жиырма бес) - 39 (отыз тоғыз) балл деңгейінде белгіленген.

4) конституциясы әлсіреген, сырт бітімінде кемістігі бар, өнімділігі төмен, жалпы жиынтық бойынша – жүн бойынша 30 (отыз) балл және түбітті және сүтті ешкілер бойынша 25 (жиырма бес) балл жинамаған жануарлар жарамсыз малға жатады.

27. Ешкілерді жеке нөмірлермен таңбалау мынадай тәсілмен жүргізіледі:

1) құлақтарына ен салу;

2) құлақтарына металл немесе пластмасса (радиожиілік) сырғалар салу;

3) мүйіздеріне күйдіріп салу.

28. Селекциялық топтардың аналық ешкілері мен ақ түсті тұқымдық текелер үшін құлақтарына таңба салу таңбалаудың негізгі әдісі болып табылады. Нөмірлер құлақ қабығының ішкі жағының түксіз жағына қойылады.

Нөмірлердің цифрлары құлақтың ұзындығына параллель және оның ортасында, сол жақ құлаққа нөмір бас жағынан бастап, оң жақ құлаққа – бас жағына қарай қойылады. Таңбаның құрамы 5 (бес) – 10 (он) % глицерин қосылған спиртте сұйылтылған күйеден дайындалады.

9-тарау. Ешкілерді таңбалау

29. Асыл тұқымды ешкілерді таңбалау мынадай тәртіппен жүргізіледі: селекциялық топтағы аналықтардан және ұрпақтарының сапасы бойынша ешкілерді бағалау жүргізілетін аналықтардан алынған лақтарға енесінен айырғанға дейін туылған кезде сол жақ құлағына анасының нөмірі, ал оң жақ құлағына – олардың жеке нөмірінің таңбасы қойылады. Жеке нөмірдің алдына туылған жылы (жылдың соңғы цифры) қойылады.

30. Өнімділіктің барлық бағыттарындағы ешкілер және олардың асыл тұқымдық және пайдаланушы табындардағы, жеке немесе сыныптық бонитирленген және сыныптарға жатқызылған будандары оң жақ құлағына мынадай тәртіппен ен салумен белгіленеді:

элита – оң жақ құлақтың ұшында "жебе" тәрізді бір ен салу;

бірінші сынып – оң жақ құлақтың төменгі жиегіне бір ен салу;

екінші сынып – оң жақ құлақтың төменгі жиегіне екі ен салу.

Жануарлар сыныптарының талаптарына сәйкес келмейтін ешкілердің оң жақ құлағының ұшын кесіп тастайды.

10-тарау. Асыл тұқымдық есепке алуды жүргізу

31. Асыл тұқымдық есепке алу асыл тұқымды ешкілердің әрбір табынында жүйелі түрде жүргізіледі. Оған тұқымдық текелерді, селекциялық топтардың аналықтарын және олардың селекциялық топтар аналықтарының мал басын толықтыру үшін іріктелген ұрпақтарын жеке есепке алудың, шығу тегінің, асыл тұқымды пайдаланудың барлық деректері мен өнімділік көрсеткіштері, сондай-ақ қалған асыл тұқымды аналықтар мен олардың төлдерінің қырқылған жүнін және тірідей салмағын жеке есепке алу деректері кіреді.

32. Жас төлдерге және қалған аналықтарға жыл сайын жүнді қырқу, тірідей салмақ және ұрпақ алу бойынша зоотехникалық есепке алудың жиынтық ведомостары жасалады.

33. Асыл тұқымдық есепке алу деректері САТЖАҚ-ға енгізіледі.

34. Жеке есепке алу "Мал шаруашылығы салалары бойынша асыл тұқымдық өнімді (материалды) есепке алу нысандарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 сәуірдегі № 3-3/397 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11269 болып тіркелген) сәйкес нысандар бойынша жүргізіледі.

35. Негізгі тұқымдық текелердің және селекциялық топтар аналықтарының тірідей салмағы, жүн қырқымы және оның сапалы сипаттамалары оларды асыл тұқымдық пайдаланудың барлық кезеңінде ескеріледі.

36. Асыл тұқымды ешкілердің өнімділігін есепке алу үшін осы Нұсқаулыққа 6-қосымшаға сәйкес Асыл тұқымды ешкілердің өнімділігін есепке алу кітабы жүргізіледі.

Түбітті, сүтті және жүнді
ешкілерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Жүнді, түбітті және сүтті ешкілерді сырт бітімі-конституциялық типі бойынша балдық бағалау

№	Фенотиптік және селекциялана тын белгілер	Сипаттауы	Шартты белгілер. немесе өлшем бірлігі	Ешкілердің өнімділік бағытын ескере отырып, белгі үшін балдар
№	Фенотиптік және селекциялана тын белгілер	Сипаттауы	Шартты белгілер. немесе өлшем бірлігі	жүнді	түбітті	сүтті
1	Негізгі өнімділік типінің айқындығы (жүнді, түбітті, сүтті)	Негізгі өнімділік типінің (жүн, түбіт, сүт) айқындығы қанағаттанарлық емес жануарлар	С-	-	-	-
		Негізгі өнімділік типінің айқындығы қанағаттанарлық жануарлар	С	1-5	1-5	1-5
		Негізгі өнімділік типінің (жүн, түбіт, сүт) айқындығы жақсы жануарлар	С+	6-8	6-8	6-8
		Негізгі өнімділік типінің (жүн, түбіт, сүт) айқындығы өте жақсы жануарлар	СС	9-10	9-10	9-10
2	Дене бөліктерін жиынтық бағалау негізінде анықталатын сүйек	Сүйегі нәзік	Н	-	-	-
		Сүйегі үлкен, ірі	Г	1-3	1-3	1-3
		Сүйегі•жақсы дамыған, бірақ ірі емес	К	4-5	4-5	4-5
3	Сырт бітімі	Дененің бір немесе одан да көп бөліктері бойынша кемістер бар	Э-	-	-	-
		Дене бөліктерінің кемістері байқалмайды	Э	1-3	1-3	1-3
		Тұқым стандартына толығымен сәйкес келеді	Э+	4-5	4-5	4-5
Сырт бітімі үшін ең жоғары балл жиыны:				20	20	20

Түбітті, сүтті және жүнді
ешкілерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Жүнді, түбітті және сүтті ешкілерді тірідей салмағы бойынша балдық бағалау

№	Селекцияланатын белгі, өлшем бірлігі	Жынысы	Белгінің мәні, килограмм (бұдан әрі – кг)	Ешкілердің өнімділік бағытын ескере отырып, белгі үшін балдар
№	Селекцияланатын белгі, өлшем бірлігі	Жынысы	Белгінің мәні, килограмм (бұдан әрі – кг)	жүнді	түбітті	сүтті
1	1 (бір) жастағы тірідей салмағы, кг.	Текешіктер	25 кг және кем	-	-	-
			26-28	-	1-3	-
			29-31	1-5	4-6	1-3
			32-34	6-7	7-9	4-6
			35-37	8-9	10	7-9
			38 және артық	10	10	10
		Шыбыштар	23 кг және кем	-	-	-
			24-26	-	1-3	-
			27-29	1-5	4-6	1-2
			30-32	6-7	7-8	3-7
			33-35	8-9	9-10	8-10
			36 кг және артық	10	10	10
2	1,5 (бір жарым) жастағы тірідей салмағы, кг.	Текешіктер	30 кг және кем	-	-	-
			31-33	-	1-5	-
			34-36	1-5	6-8	1-4
			37-39	6-8	9-10	5-7
			40-42	9-10	10	8-9
			43 кг және артық	10	10	10
		Шыбыштар	28 кг және кем	-	-	-
			29-31	-	1-3	-
			32-34	1-2	4-5	1-3
			35-37	3-7	6-7	4-7
			38-40	8-9	8-9	8-9
			41 кг және артық	10	10	10
Тірідей салмағы үшін ең жоғары балл жиыны:					10	10

Түбітті, сүтті және жүнді
ешкілерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Жүнді өнімділігі бойынша жүнді ешкілерді балдық бағалау

№	Фенотиптік және селекцияланатын белгілері	Сипаттамасы	Шартты белгілер, белгінің мәндері, сантиметр (бұдан әрі – см), килограмм (бұдан әрі – кг)	Белгі үшін балдар
1	Жүннің қалыңдығы ұстап сезу арқылы және бүйірі мен арқасында тері тігісінің шамасымен анықталады	Жүні сирек, тұқым стандартына сәйкес келмейді	М-	-
		қанағаттанарлық	М	1-2
		қалың	М+	3-4
		өте қалың	ММ	5
2	Өлі және құрғақ талшық (бұдан әрі – кемп) құрамы	кемп жоқ	К-	5
		кемп 1 пайыздан (бұдан әрі – %) аспайды	К	1-4
		кемп 1%-дан артық	К+	-
3	Бүйіріндегі жүннің ұзындығы жауырынның дәл артқы жағындағы бүйірінің ортаңғы сызығынан жоғары созылмаған жүн тұлымдарының биіктігі бойынша сызғышпен өлшеніп анықталады	Текешіктер	15,0 см және кем	-
			15,1-16 см	1
			16,1-17 см	2-3
			17,1-18,0 см	4-5
			18,1 см және артық	5
		Шыбыштар	13,0 см және кем	-
			13,1-14 см	1
			14,1-15 см	2-3
			15,1-16,0 см	4-5
			16,1 см және артық	5
4	Жүн талшықтарының сапасы немесе микрометрлердегі (бұдан әрі – мкм) жіңішкелігі - микроскоптың немесе зертханалық жабдықтың көмегімен көзбен көріп анықталады	Текешіктер	жіңішке 58 к.-(25,1-27,0)	-
			58-56 (25,1-29,0)	1
			56-(27,1-29,0)	2-3
			56-50-(31,1-34,0)	4-5
			жуан 50 к.-(29,1-31,0)	5
		Шыбыштар	60-(23,1-25)	-
			58-(25,1-27,0)	1
			56-(27,1-29,0)	2-3
			50-(29,1-31,0)	4-5
			48-(31,1-34,0)	5
5	Жүннің биязылығы бойынша біркелкілігі	Жүн біркелкі емес, бүйірі мен сандарындағы талшықтардың биязылығындағы айырмашылық 2 (екі) сападан немесе 4 (төрт) мкм жоғары	Б-	-
		Жүн біркелкі, бүйірі мен сандарындағы талшықтардың биязылығындағы айырмашылық 1 (бір) сапа немесе 2-ден (екіден) 4 (төрт) мкм-ге дейін	Б	1-4
		Жүннің біркелкілігі жақсы, бүйір мен сандарындағы талшықтардың биязылығындағы айырмашылық 2 (екі) мкм-ден аз	Б+	5
6	Жүннің ирелеңдігі - бүйірінде көзбен көріп анықталады:	Ирелеңдігі әлсіз, бірақ көрінеді	И-	-
		Ирелеңдігі қажетті пішінде, жақсы көрінеді, бірақ анық емес	И	1-4
		Ирелеңдігі қажетті пішінде, штапельдің бүкіл ұзындығы бойынша анық көрсетілген	И+	5
7	Шайыр, шайыр мөлшері (жүннің жалпы салмағынан шайырдың үлестік салмағы %)	Кемшілік, 5 % кем	Ш-	-
		Артықшылық, 10 % артық	Ш+	1-4
		Жеткілікті мөлшер (5 (бес)-10 (он))	Ш	5
8	Жүннің жылтырлығы (люстр)	Қалыпты жылтырлық	К	5
		Әлсіз күңгірт	С	1-4
		Жоқ	Б	-
9	Арқа мен қарнында жүннің өсуі	Арқа жағындағы жүннің ұзындығы 2 см-ге қысқа және бүйіріндегіге қарағанда көп – өсуі қанағаттанарлықсыз.	Ө-	-
		Арқа жағындағы жүннің ұзындығы 1,5 (бір жарым) –2 (екі) см-ге қысқа – өсуі қанағаттанарлық.	Ө	1-3
		Арқа жағындағы жүннің ұзындығы бүйіріндегіге қарағанда 1,5 (бір жарым) см-ге қысқа және одан аз – өсуі жоғары	Ө+	4-5
10	Жүн қырқымы. Жуылмаған жүн қырқымы, бір жылда қырқылған тезексіз жүннің салмағы	Текешіктер	0,9 кг және кем	-
			1,0-1,1 кг	1-4
			1,1-1,2 кг	5-9
			1,2 кг және артық	10
		Шыбыштар	0,8 кг және кем	-
			0,9-1,0 кг	1-4
			1,0-1,1 кг	5-9
			1,1 кг және артық	10
Жүн өнімділігі үшін ең жоғары балл жиыны:				55

Түбітті, сүтті және жүнді
ешкілерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
4-қосымша

Түбітті ешкілерді жүн өнімділігі бойынша балдық бағалау

№	Фенотиптік және селекцияланатын белгілер	Сипаттамасы	Шартты белгілер немесе өлшем бірлігі., белгінің мәні	Белгі үшін балдар
1	Түбіттің қалыңдығы (салмағы) – ұстап сезу арқылы немесе бүйіріндегі тері тігісінің көлемі бойынша анықталады	Түбіті сирек, тұқым стандартына сәйкес емес	С-	-
		Түбітінің қалыңдығы қанағаттанарлық	С	1-2
		Түбіті қалың	С+	3-4
		Түбіті өте қалың	СС	5
2	Бүйіріндегі түбіттің ұзындығы – жауырын артындағы созылмаған жүн тұлымының биіктігі бойынша сызғышпен өлшеп анықталады	Текешіктер	5,5 сантиметр (бұдан әрі – см) см және кем	-
			5,6-6,0 см	1
			6,1-6,5 см	2-3
			6,6-7,0 см	4-5
			7,1 см және артық	5
		Шыбыштар	5,0 см және төмен	-
			5,1-5,5 см	1
			5,6-6,0 см	2-3
			6,1-6,5 см	4-5
			6,6 см және артық	5
3	Түбіттің жіңішкелігі сапада немесе микрометрах (бұдан әрі – мкм) мкм-де – көзбен көріп немесе микроскоптың, арнайы зертханалық . жабдықтар көмегімен анықталады	Текешіктер	18,0 мкм және жіңішкерек	5
			18,1-18,5 мкм	3-4
			18,6-19,0 мкм	2
			19,1 мкм жіңішке	1
		Шыбыштар	17,0 мкм және жіңішкерек	5
			17,1-17,5 мкм	3-4
			17,6-18,0 мкм	2
			18,1 мкм жуанырақ	1
4	Жүн бойынша түбіт құрамының біркелкілігі оның бүйірі мен санындағы құрамының айырмашылығымен анықталады	Түбіт құрамы біркелкі емес, айырмашылық 10 (он) пайыз (бұдан әрі – %)-дан асады	Б-	-
		Түбіттің құрамы біркелкі , айырмашылық – 5 (бес) – 10 (он) %	Б	1-4
		Түбіттің құрамы біркелкі, айырмашылық – 5 %-дан аз	Б+	5
5	Арқасы мен құрсағы түбітінің өсуі - оның бүйіріндегі және дененің көрсетілген аймақтары арасындағы ұзындығының айырмашылығымен анықталады	Арқа жағындағы түбіттің ұзындығы бүйір жағына қарағанда 1 (бір) см-ге және одан да көп қысқа – өсуі қанағаттанарлықсыз	Ө-	-
		Арқа жағындағы түбіттің ұзындығы 0,5 (нөл бүтін оннан бес) – 1 (бір) см-ге қысқа – өсуі қанағаттанарлық	Ө	1-3
		Арқа жағындағы түбіттің ұзындығы бүйір жағына қарағанда 0,5 (нөл бүтін оннан бес) см-ге және одан да аз қысқа – өсуі жоғары	Ө+	4-5
6	Түбіттің түсі	Ақ	А	5
		Ақшыл сұр	АС	4
		Сұр	С	3
		Қою сұр	ҚС	1-2
7	Екі мәрте тарағанда таралған түбіттің жиынтығы	Текешіктер	239 г және кем	-
			240-259 грамм (бұдан әрі – г).	1-3
			260-279г	4-6
			280-299 г	7-9
			300 г және артық	10
		Шыбыштар	159 г. және кем	-
			160-179 г	1-3
			180-199 г	4-6
			200-219г	7-9
			220 г және артық	10
Жүн өнімділігі үшін ең жоғары балл жиыны:				40

Түбітті, сүтті және жүнді
ешкілерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
5-қосымша

Сүтті тұқымды ешкілерді сүт өнімділігі бойынша балдық бағалау

№	Фенотиптік және селекцияланатын белгілер	Сипаттамасы	Шартты белгілер немесе өлшем бірлігі., белгінің мәні		Белгі үшін балдар
1	Бонитирлеу кезіндегі жануардың көлемі	Текешіктер: өте ірі ірі орташа ұсақ өте ұсақ	ӨІ		5
			І		4
			О		3
			Ұ		2
			ӨҰ		1
		Шыбыштар: өте ірі ірі орташа ұсақ өте ұсақ	ӨІ		5
			І		3-4
			О		2
			Ұ		1
			ӨҰ		1
2	Желіннің дамуы	Желіні өте үлкен, дұрыс пішінді	Ж++		10
		Желіні үлкен, дұрыс пішінді	Ж+		9
		Желіні көлемі бойынша орташа, дөңгелек немесе алмұрт тәрізді	Ж		6-9
		Желіні үлкен емес, бірақ дұрыс пішінді	Ж-		3-5
		Желіннің бөліктері біркелкі дамымаған, салбыраңқы, әртүрлі ұзындықтағы емшектер немесе өте кішкентай емшектер	Ж--		1-2
3	Сүт сауыны	Бірінші лактация бойынша сүт сауыны	С1	369 л және кем	-
				370-389	1-2
				390-409	3-4
				410-429	5-7
				430-449	8-9
				450 л және артық	10
		Екінші лактация бойынша сүт сауыны	С2	504 л және кем	-
				505-535	1-2
				536-565	3-4
				566-595	5-7
				596-625	8-9
				626 л және артық	10
		Үшіншіі лактация бойынша сүт сауыны	С3	649 л және кем	-
				650-680	1-2
				681-710	3-4
				711-740	5-7
				741-770	8-9
				800 л және артық	10
5	Сүттің майлылығы-зертханалық жолмен анықталады	Өте төмен	3,59 % және кем		-
		Төмен	3,60-3,65 %		1-2
		Қанағаттанарлық	3,66-3,70 %		3-4
		Жеткілікті	3,71-3,75 %		5-7
		Жоғары	3,76-3,80 %		8-9
		Өте жоғары	3,81 % және жоғары		10
6	Туу типі, (қанша дарақ ішінде лақтар туылды)	Біреу ішінде	Т1		-
		Екеу ішінде	Т2		3
		Үшеу ішінде	Т3		5
Сүт өнімділігі үшін ең жоғары балл жиыны:					40

Түбітті, сүтті және жүнді
ешкілерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
6-қосымша

Асыл тұқымды ешкілердің өнімділігін есепке алу кітабы

Ауыл шаруашылығы құралымының атауы, мекенжайы __________________________

_________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

Аналықтар отары ____________________ № ________, сыныбы___________________

Аға шопан ________________________________________________________________

________________________________________ (аты, әкесінің аты, тегі (болған кезде))

Р/с №	Жануардың нөмірі	Туылған жылы	Өнімділігі				Жануардың сыныбы	Ескертпе
			жүнінің қырқымы (түбіттің түтілуі)		тірідей салмағы	сүт сауыны
			жуылмаған	жуылған

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 8-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 8-қосымша

Шошқаларды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Шошқалардың асыл тұқымды құндылығын бонитирлеу және өсімін молайту жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және шошқаларға бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

2. Шошқаларды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Шошқаларды бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу

3. Шошқаларды бонитерлеу жыл сайын жүргізіледі. Жануарлардың сырт бітімі, өсуі және өнімділігін бағалау туралы деректер жыл бойы жинақталады.

4. Қабандардың, аналық шошқалардың және мал басын толықтыратын төлдердің дене бітімін бағалау шілде-қазан айларында жүргізіледі.

5. Бонитерлеу нәтижелері бойынша 1 қаңтардағы жай-күй бойынша есеп жасалады.

6. Шоқалар тұқымдары бағыттар және өнімділік деңгейі бойынша мынадай топтарға бөлінеді:

бірінші – ірі ақ, украиндық далалық ақ, ұзынқұлақты ақ, латвиялық ақ, литвалық ақ, сібірлік солтүстік, ливендік, кемеровтық, солтүстік-қавказдық, муромдық, брейтовтық, қысқа құлақты ақ тұқымды және цивилдік, сібірлік қара-ала, белорустық қара-ала тұқымды шошқалар топтары;

екінші – ландрас, эстондық бекондық, дюрок, үржүмдік, уэль шошқасы;

үшінші – миргородтық, украиндық далалық ала, ірі қара, беркшир, семиречен, ақсайлық қара-ала шошқалар тобы.

7. 85 (сексен бес) килограмнан (бұдан әрі – кг) 110 (жүз он) кг-ға дейінгі салмаққа жеткен кезде, барлық мал басын толықтыратын төлдер осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес шошқаның мал басын толықтыратын төлін қыртыс майының қалыңдығы (сантиметр) бойынша тірі кезінде бағалау үшін шәкіл бойынша алтыншы-жетінші кеуде омыртқалары деңгейінде арқасынан өлшенген қыртыс майының қалыңдығы бойынша тірі кезінде бағаланады.

8. Қабандар мен аналық шошқалардың жетілуін денесінің салмағы мен ұзындығы бойынша зауыттық қоңдылығы жағдайында бағалайды.

Жануарларды 1(бір) кг дейінгі дәлдікпен азықтандыру алдында өлшейді.

Дененің ұзындығын желке жалынан бастап құйрықтың түбіне дейін 1 (бір) сантиметрге (бұдан әрі – см) дейінгі дәлдікпен өлшеуіш таспамен өлшейді. Бастың төменгі жағын өлшеген кезде, мойын және кеуде бір деңгейде болуы керек.

9. Қабандарды 12 (он екі) айлық жастан бастап жыл сайын туылған күнінде салмағын және бойын өлшейді.

Әрбір қабан бойынша жиынтық бонитирлеу ведомосін жасау кезінде салмағы және бойы бойынша соңғы өлшенген деректерді өңдеуге енгізеді.

10. Аналық шошқалар торайлағаннан кейін 5 (бесінші)-10 (оныншы) күні салмағын және бойын өлшейді.

11. Қабандар мен аналық шошқалардың сырт бітімін осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес шошқалардың сырт бітімін бағалауға арналған жүз балдық шәкіл бойынша бағалайды.

Қабандар мен аналық шошқалар:

90 (тоқсан) және одан жоғары балл алғандар элита сыныбына жатады;

85 (сексен бес) балдан 89 (сексен тоғыз) балға дейін алғандар бірінші сыныпқа жатады;

80 (сексен) балдан 84 (сексен төрт) балға дейін алғандар екінші сыныпқа жатады.

12. Кемінде 12 (он екі) (6/6) (алтыдан алты) кратерлік емшегі бар, алдыңғы аяқтары икс тәрізді, жауырын астынан немесе белінде бірден белі кететін, арқасы салбыраңқы, тұмсығы иттердің тұмсығына ұқсаған, мұрны қисық, тістеуі дұрыс емес жануарлар бонитирлеуге жатпайды және табыннан шығарылады.

13. Қабандар мен аналық шошқаларды дене көлемі мен сырт бітімі бойынша соңғы рет бонитирлеу үш жаста жүргізіледі.

Ересек жаста қайта бағалау тек сыныптылығын көтеру жағына қарай жүргізілуі мүмкін.

14. Аналық шошқалардың өнімділігі олардан торайлар алынғаннан кейін мынадай көрсеткіштер бойынша бағаланады:

1) көптөлділік – туылған тірі торайлардың саны;

2) сүттілігі – туылғаннан кейінгі енесінің бауырындағы жиырма бір күндік торайлардың салмағы;

3) енесінің бауырындағы екі айлық жастағы торайлардың салмағы.

15. Санамаланған көрсеткіштер үшінбірінші торайтайтын және екі немесе одан да көп торайлаған мегежіндер үшін сыныптар осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес қабандар мен мегежіндерді бордақылау және ұрпақтарының етті сапалары бойынша шошқаларды бағалауға арналған шәкіл бойынша айқындалады.

16. Ұрпаққа бақылау бордақылауға жүргізілгеннен кейін, аналық шошқалар ұрпағының өнімділігі мынадай көрсеткіштер бойынша қосымша бонитирленеді:

1) 100 (жүз) кг салмаққа жету жасы;

2) 1(бір) кг салмақ өсіміне жұмсалатын шығын;

3) 6 (алтыншы) – 7 (жетінші) кеуде омыртқасындағы қыртыс майының қалыңдығы;

4) денесінің ұзындығы;

5) артқы бөлігінің үштен бірінің салмағы.

17. Ұрпағының бордақылау және етті қасиеттерін сипаттайтын санамаланған көрсеткіштерге аналық шошқалардың сыныптары осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес қабандар мен аналық шошқаларды ұрпағының бордақылау және етті қасиеттері бойынша бағалауға арналған шәкіл бойынша анықталады.

18. Тексерілетін аналық шошқаларды бірінші торайлау нәтижесі бойынша бонитирлейді: екі және одан да көбірек торайлағандарды торайлауды бонитирлеу кезінде барлық есептелген орташа көрсеткіштер бойынша бонитирлейді;

Қандай да бір торайлау жағдайында туылған немесе енесінен айырған кездегі торайлардың саны 6 және одан аз болса, онда мұндай торайлау "апаттық" деп есептеледі және өнімділіктің орташа көрсеткішін есептеу кезінде оның барлық деректері өңдеуден алып тасталады.

Бірден артық "апаттық" торайлаған аналық шошқаларды бонитирлемейді және табыннан жарамсыз деп шығарылады.

19. Қабандармен шағылысқан аналық шошқа торайлағаннан кейін, оны тұқымдарының екі немесе төрт айлық жастағы орташа салмағы бойынша бонитирлейді. Өнімділік көрсеткіші осы Нұсқаулыққа 4-қосымшаға сәйкес барлық тұқымдардың қабандарын 2 (екі) және 4 (төрт) ай (ең төменгі шарттар) жасындағы ұрпақтарының салмағы бойынша бағалау шәкілі бойынша кемінде бес аналықтан алынған барлық торайлардың орташа салмағы негізінде айқындалады.

Екі айлық және төрт айлық жас төлдің салмағы туралы деректер болған кезде бағалау оның төрт айлық жасындағы салмағы бойынша жүргізіледі.

20. Қабандар өнімділігін негізгі бонитирлеу ұрпағын бордақылауға бақылау жүргізу әдісімен бордақылау және етті сапасын мынадай көрсеткіштер бойынша бағалау болып табылады;

1) 100 (жүз) кг салмаққа жету жасы;

2) 1 (бір) кг салмақ өсіміне жұмсалатын шығын;

3) 6 (алтыншы) – 7 (жетінші) кеуде омыртқасындағы қыртыс майының қалыңдығы;

4) денесінің ұзындығы;

5) артқы бөлігінің үштен бірінің салмағы.

21. Ұрпағының бордақылау және етті сапасын сипаттайтын көрсеткіштер үшін қабандардың сыныптары осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес қабандар мен мегежіндерді ұрпақтарының бордақылау және етті сапасы бойынша бағалау шәкілі бойынша айқындалады.

22. Ұрғашы шошқалардан торайлар алынғаннан кейін қабандарды өнімділігі бойынша барлық (оның ішінде шығарылған және жарамсыз) кем дегенде есепке алынған бес ұрғашы торай бойынша бонитирлейді.

23. Қабандарды ұрғашы шошқаларының өнімділігі бойынша бонитирлеуді әрбір қабанның ұрғашы шошқаларының көптөлділігі мен сүттілігінің орташа көрсеткіштерінің табын бойынша алғаш торайлайтындар мен екі және одан да көп торайлаған аналық шошқалар (бірдей жастағылар) бойынша орташа көрсеткіштерден ауытқуын есептеу арқылы жүргізеді.

24. Бонитирлеу және сыныптық бағалау нәтижелері бойынша жануарлардың жастық және өндірістік топтары үшін қарастырылған әрбір белгілерден мынадай жиынтық сыныптар белгіленеді:

элита-рекорд;

элита;

бірінші;

екінші.

25. Жануардың жиынтық сыныбы осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес шошқалардың жиынтық сыныбын айқындауға арналған шәкіл бойынша әрбір сыныпқа шартты балл беру арқылы айқындалады.

26. Бағаланған белгілердің әрбір сыныбына тиесілі балдар жинақталады және сомасы қосынды санға бөлінеді. Алынған орташа балл бойынша осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес шошқалардың жиынтық сыныпбын (орташа балл бойынша) айқындауға арналған шәкіл бойынша жиынтық сынып айқындалады.

27. Элита-рекорд жиынтық сыныбы ұрпағының бақылау бордақылауы және элита сыныптарыбойынша бағаланған жануарлар үшін белгіленеді.

28. Егер жануар барлық ескерілген белгілер бойынша екінші сыныппен бағаланса, онда жиынтық бағасы бойынша ол сыныптан тыс деп есептеледі.

29. Мал басын толықтыратын және асыл тұқымды төлдерді алты айлық жасқа дейін әкесінің жиынтық сыныбы, енесінің жиынтық сыныбы, салмақ сыныбы, ал алты айлық жастан кейін дене ұзындығының сыныбы бойынша бағалайды.

30. Мал басын толықтыратын төлде тірі кезінде анықталатын қыртыс майының қалыңдығы салмағы 85 (сексен бес) кг-дан 110 (жүз он) кг-ға дейін жеткен кезде тұрақты көрсеткіш ретінде жазылады және асыл тұқымды қабандар мен аналық шошқалардың табыннан шыққанға дейінгі барлық кейінгі бағалауларына енгізіледі.

31. Аналық шошқаларды салмағы, дене ұзындығы, қыртыс майының қалыңдығы, көптөлділігі, сүттілігі, екі айлық жаста ұядағы салмағы сыныбы бойынша сыныптарға бөледі.

Осы тармақта көрсетілген белгілер жиынтық сыныпты анықтау үшін қажет.

32. Аналық шошқалардың ұрпақтарын бақылау бордақылағаннан кейін осы Нұсқаулықтың 32-тармағында көрсетілген көрсеткіштерге:

ұрпақтарының 100 (жүз) кг салмаққа жету жасы;

1 (бір) кг салмақ өсіміне жұмсалатын азық шығыны;

6 (алтыншы)-7 (жетінші) кеуде омыртқасындағы қыртыс майының қалыңдығы;

дене ұзындығы;

артқы үштен бір бөлігінің салмағы үшін сыныптар қосылады,

Бұл ретте жиынтық сыныпты он екі белгіні бағалу бойынша анықтайды.

33. Қабандар (торайлаудан кейін олармен ана шошқаларды бүркеу) мыналар бойынша сыныптарға бөлінеді:

салмағы;

денесінің ұзындығы;

қыртыс майының қалыңдығы;

дене бітімі.

Екі немесе төрт айлық жастағы ұрпақтың салмағы туралы деректер болған кезде, жиынтық сыныпты анықтау үшін тек төрт айлық ұрпақтың салмағы бойынша сынып қолданылады.

Жиынтық сыныпты анықтау үшін қажетті осы тармақта көрсетілген белгілер және осындай бағалаудан кейін қабан негіз топқа ауыстырылады.

34. Қабан ұрпақтарын бақылау бордақылағаннан кейін жиынтық сынып мынадай белгілер бойынша сыныптық бағадан орташа көрсеткіш ретінде алынады:

салмақ;

дененің ұзындығы;

тірі кезінде өлшенген қыртыс майының қалыңдығы;

дене бітімі;

100 (жүз) кг салмаққа жету жасы;

1 (бір) кг салмақ өсіміне жұмсалатын шығын;

6 (алтыншы) – 7 (жетінші) кеуде омыртқасындағы қыртыс майының қалыңдығы;

денесінің ұзындығы;

артқы бөлігінің үштен бірінің салмағы.

Шошқаларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Шошқаның мал басын толықтыратын төлін қыртыс майының қалыңдығы бойынша тірі кезінде бағалау шәкілі (сантиметр)

Салмағы килограмм

Тұқымның 1 (бірінші) тобы

Тұқымның 2 (екінші) тобы

Тұқымның 3 (үшінші) тобы

Сыныптар

элита

бірінші

екінші

Сыныптан тыс

элита

бірінші

екінші

вне класса

элита

бірінші

екінші

Сыныптан тыс

85 (сексен бес) -90 (тоқсан)

3 және одан кем

3,1-3,4

3,5-3,8

3,9 және одан артық

2,7 және одан кем

2,8-3,1

3,2-3,5

3,6 және одан артық

3,2 және одан кем

3,3-3,5

3,6-3,9

4,0 және одан артық

91 (тоқсан бір) – 95 (тоқсан бес)

3,1 және одан кем

3,2-3,5

3,6-3,9

4,0 және одан артық

2,8 және одан кем

2,9-3,2

3,3-3,6

3,7 және одан артық

3,3 және одан кем

3,4-3,6

3,7-4,0

4,1 және одан артық

96 (тоқсан алты) -100 (жүз)

3,2 және одан кем

3,3-3,6

3,7-4,0

4,1 және одан артық

2,9 және одан кем

3,0-3,3

3,4-3,7

3,8 және одан артық

3,4 және одан кем

3,5-3,7

3,8-4,1

4,2 және одан артық

101 (жүз бір)-105 (жүз бес)

3,3 және одан кем

3,4-3,7

3,8-4,1

4,2 және одан артық

3,0 және одан кем

3,1-3,4

3,5-3,8

3,9 және одан артық

3,5 және одан кем

3,6-3,7

3,9-4,2

4,3 және одан артық

106 (жүз алты) - 110 (жүз он)

3,4 және одан кем

3,5-3,7

3,9-4,2

4,2 және одан артық

3,1 және одан кем

3,2-3,5

3,6-3,9

4,0 және одан артық

3,6 және одан кем

3,7-3,8

4,0-4,3

4,4 және одан артық

Шошқаларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Шошқалардың сырт бітімін бағалау шәкілі

Сырт бітімінің жеке бөліктері және жалпы түрі	Жоғары балл
Сырт бітімінің жеке бөліктері және жалпы түрі	Қабандар	Мегежіндер
Жалпы түрі, конституциясы, тұымдық белгілері, тері, қылшық	20	20
Бас, мойын	5	5
Иық, шоқтық, кеуде	10	10
Арқа, бел, бүйір	15	15
Құйымшақ, сан	20	20
Алдыңғы аяқ	7	7
Артқы аяқ	8	8
Аналық малдың емшектері, желіні	5	15
Қабанның жыныс органдары	10	(-)
Барлығы:	100	100

Шошқаларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Қабандар мен мегежіндерді ұрпақтарының бордақылау және етті сапасы бойынша бағалау шәкілі

Тұқым тобы	Cыныбы	100 килограмм (бұдан әрі – кг) салмаққа жету (күн) жасы	1ц салмақ өсіміне жұмсалатын азық шығыны (бірлік)	6-7 кеуде омыртқасындағы қыртыс майының қалыңдығы сантиметр (бұдан әрі – см)	Денесінің ұзындығы (см)	Артқы бөлігінің үштен бірінің салмағы (кг)
1	элита	190 және одан кем	3,9 және одан кем	3,1 және одан кем	93 және одан артық	10 және одан артық
	бірінші	191-200	3,91-4,2	3,2-3,5	91-92	9-9,9
	екінші	201-210	4,21-4,4	3,6-4,0	89-90	8-8,9
	сыныптан тыс	211 және одан кем	4,41 және одан артық	4,1 және одан артық	88 және одан кем	7,9 және одан кем
2	элита	190 және одан кем	3,8 және одан кем	2,8 және одан кем	94 және одан артық	11 және одан артық
	бірінші	191-200	3,81-4,0	2,9-3,2	92-93	10-10,9
	екінші	201-210	4,01-4,2	3,3-3,6	90-91	9-9,9
	сыныптан тыс	211 және одан артық	4,21 және одан артық	3,7 және одан артық	89 және одан кем	8,9 және одан кем
3	элита	190 және одан кем	4 және одан кем	3,3 және одан кем	92 және одан артық	10 және одан артық
	бірінші	191-200	4,01-4,3	3,4-3,6	90-91	9-9,9
	екінші	201-210	4,31-4,5	3,7-4,0	88-89	8-8,9
	сыныптан тыс	211 және одан артық	4,51 және одан артық	4,1 және одан артық	87 және одан кем	7,9 жә не одан кем

Шошқаларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
4-қосымша

Барлық тұқымдардың қабандарын 2 (екі) және 4 (төрт) ай (ең төменгі шарттар) жасындағы ұрпақтарының салмағы бойынша бағалау шәкілі

Көрсеткіштер	Қабандар сыныбы
Көрсеткіштер	элита	бірінші	екінші
Бір ұрпақтың 2 (екі) айлық жастағы орташа салмағы килограмм (бұдан әрі – кг)	18	16	14
Бір ұрпақтың 4 (төрт) айлық жастағы орташа салмағы (кг)	44	40	35

Шошқаларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
5-қосымша

Шошқалардың жиынтық сыныбын анықтау шәкілі (орташа балмен)

Сынып	Орташа балл
элита-рекорд	4,0*
элита	3,6-4,0
бірінші	2,6-3,5
екінші	2,1-2,5
сыныптан тыс	2,1 және азырақ

Ескертпе: Бақылау бордақылау әдісімен ұрпақтары бойынша бағалау.

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 9-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 9-қосымша

Өнімділік бағытындағы жылқылардың бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Өнімділік бағытындағы жылқыларды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және өнімділік бағытындағы жылқыларға бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

2. Өнімділік бағытындағы жылқыларды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Өнімділік бағытындағы жылқыларды бонитирлеуді ұйымдастыру

3. Бонитирлеуді жүргізу үшін мыналар болуы қажет:

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 қаңтардағы № 7-1/68 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11127 болып тіркелген) бекітілген Ауыл шаруашылығы жануарларын бірдейлендіру қағидаларына сәйкес бірдейлендіру;

"Мал шаруашылығы салалары бойынша асыл тұқымдық өнімді (материалды) есепке алу нысандарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 сәуірдегі № 3-3/397 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11269 болып тіркелген) 6-қосымшаға сәйкес нысандар бойынша (бұдан әрі – Нысан) жануар туралы деректер.

4. Бір мезгілде жас малдың шығу тегі, бірдейлендіру, зоотехникалық оқиғалар, өсуі мен дамуы туралы деректерді ауыл шаруашылығы жануарларын бірдейлендіру жөніндегі дерекқорда (бұдан әрі – АТЖ) және селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық қорында (бұдан әрі – САТЖАҚ) көрсетілген ұқсас мәліметтермен салыстырып тексеру жүргізеді.

5. Жылқыларды өлшеуіш таяқшамен және өлшеуішпен өлшейді. Бұдан басқа бонитерлеу кезінде жылқылардың тірідей салмағы анықталады.

6. Әрбір бонитирленген жылқыға 1-нысан немесе 2-нысан бойынша карточка толтырылады.

7. Жылқыны бонитирлеу жыл сайын жүргізіледі, бірақ әрбір жылқы өмірінде үш рет бонитирленеді:

1) бірінші бонитирлеуді 1,5 жаста сүттілігі және төлінің сапасы бойынша бағалаудан басқа барлық көрсеткіштер бойынша жүргізеді. Бұл деректерді аналықты және айғырларды төлінің сапасы бойынша бағалау үшін, сондай-ақ төлдерді асыл тұқымды мақсаттарда өсіру үшін таңдау кезінде пайдаланады. 1,5 жастан асқан жылқыларды бірінші рет бонитирлеу жаңадан ұйымдастырылған фермаларда жүргізіледі.

2) екінші бонитирлеуді 2,5 жаста сүттілігі және төлінің сапасы бойынша бағалаудан басқа барлық көрсеткіштер бойынша жүргізеді;

3) жылқыларды үшінші бонитирлеуді сүттілігі және төлі бойынша бағалауды қоса алғанда, барлық қасиеттерді қамти отырып, 5,5 (бес жарым) жаста жүргізеді.

8. Толық жастағы жылқыларды бонитирлеу төлінің сапасы туралы деректердің жинақталуына қарай нақтылайды.

9. Өнімділік бағытына жылқылардың мынадай тұқымдары мен типтері жатады:

көшім, мұғалжар тұқымдары;

қазақы жабы жылқысы;

қазақы жылқының адай мен найман тұқымдық топтары;

қазақы жылқының етті қаба типі.

10. Табындық жылқы шаруашылығындағы асыл тұқымды жылқылардың қажет етілетін қасиеттері: етті пішімдерінің жақсы дамуы; берік тұяқтары бар орташа сүйекті мықты аяқтар; жоғары сүттілігі (биелерде); жыл бойы жайылымдық-тебіндікте күтіп-бағу жағдайларына жоғары бейімділік.

11. Өнімділік бағытындағы жылқылардың тұқымдары мен типтерін бонитирлеуді қыркүйек – қазан айларында, жануарлардың салмағы бар, қоңды болған кезде жүргізеді.

12. Бонитирлеу нәтижелері бойынша ағымдағы жылғы 1 қарашадағы жай-күй бойынша 7-нысан және 8-нысан бойынша ведомостер жасалады.

3-тарау. Бонитирлеу қағидаттары

13. Бонитирлеудің негізгі қағидаттары жылқылардың асыл тұқымдық құндылығы мен мақсатын анықтаудағы кешенділік, егжей-тегжейлік және қатаңдық болып табылады.

14. Бонитирлеудің кешенділігі жылқыны бірқатар белгілерімен мынадай 6 (алты) топқа:

1) генотип;

2) өлшемдер және тірідей салмақ;

3) сырт бітімі;

4) биелердің сүттілігі;

5) бейімделу қасиеттері,

6) ұрпақ сапасы біріктірілген белгіленген шәкілдерге сәйкес 10 балдық жүйе бойынша бағалауда болып табылады.

15. Бонитирлеудің егжей-тегжейлілігі әр бөлім бойынша балды анықтау кезінде белгілер мен қасиеттер ескерілетіндігінде.

16. Бонитирлеудің қатаңдығы жалпы сынып жылқы белгілер топтарының бірі үшін алған ең төменгі балл бойынша белгіленетіндігінде.

17. Бонитирленген мал басы мынадай сыныптарға бөлінеді:

1) элита – тұқымға қойылатын талаптарға толық сәйкес келетін тұқымдағы ең жақсы жылқылар;

2) бірінші сынып – негізінен талаптарды қанағаттандыратын жылқылар (тұқым стандарты);

3) екінші сынып – асыл тұқымды маңызы бар жылқылардың қалған бөлігі.

18. Тұқымға қойылатын талаптарға сәйкес келмейтін жылқылар сыныптан тыс болып саналады.

19. Әрбір сынып үшін бонитирлеудің барлық көрсеткіштері бойынша осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес жылқыларды бонитирлеу шәкілі, балдар шәкілінде келтірілген белгілі бір балдар белгіленеді.

20. Жылқылар жеке белгі бойынша ең төменгі балға сәйкес сол немесе басқа сыныпқа жатады. Биенің барлық қасиеттері 7 (жеті) балмен бағаланады, ал сырт бітімі тек 6 (алты) балмен бағаланады - ол элита сыныбы үшін белгіленген талаптарды қанағаттандыратын басқа көрсеткіштерге қарамастан, бірінші сыныпқа жатады.

4-тарау. Генотипті бағалау

21. Жылқының тұқымдылығын (қандылығын) бастапқы зоотехникалық және асыл тұқымдық есепке алу материалдары, жануарды АТЖ және САТЖАҚ жүйелерінде тіркеу негізінде айқындайды.

22. Әке және ене жағынан 3 (үш) қатар бойынша шығу тегі туралы құжатталған деректері жоқ жылқылар асыл тұқымды болып есептелмейді және бонитирленбейді.

23. Жылқыларды тұқымы бойынша таза тұқымдыға және будандарға бөледі.

24. Таза тұқымды жануарларға мыналар жатады:

1) таза тұқымдылығы құжаттармен расталатын бір тұқымның таза тұқымды ата-енесін шағылыстыру нәтижесінде алынған (таза тұқымды өсіру) жануарлар;

2) туыстас (генотипі бойынша жақын) тұқымдардың таза тұқымды ата-енесін шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар. Тұқымда әке қанының 75 (жетпіс бес) пайыздан (бұдан әрі – %) астам үлесі болған кезде оған әкесінің тұқымы, өзге жағдайларда енесінің тұқымы беріледі;

3) бір тұқымның қан үлесі кемінде 93,75 (тоқсан үш бүтін жүзден жетпіс бес) % болған кезде туыс емес тұқымдарды будандастыру нәтижесінде алынған жануар;

4) екі және одан да көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен тұқым қалыптастыру процесі нәтижесінде алынған жасалатын тұқымға тән жануарлар (өсімін молайту үшін толық будандастыру) - уәкілетті орган заңнамада белгіленген тәртіппен жаңа тұқымды бекіткеннен кейін тиісті құжат беріле отырып, жатқызу жүзеге асырылады.

25. Будандардың қандылығы ата-енелерінің қандылығының жартылай қосындысымен аз жағына қарай дөңгелектей отырып, айқындалады және осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау схема бойынша құжаттарда белгіленеді.

26. 1 (бірінші) ұрпақтың тұқымаралық будандарын тұқымды жақсарту шәкілі бойынша бонитирлейді. Көп тұқымды будандарды тегі олардың генотипінде басым болатын тұқымның шәкілі бойынша бонитирлейді.

27. Жылқының генотипін бағалауды осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес жылқылардың генотипін бағалау шәкілі бойынша жүргізеді.

28. Үш белгінің әрқайсысы – бонитирленетін жылқының тұқымын, әкесінің сыныбын, енесінің сыныбын сәйкес балмен бағалайды; осы балдардың қосындысы генотип үшін жалпы балл болып табылады.

29. Егер таза тұқымды жылқыларда әкесінің немесе енесінің шығу тегі дезоксирибонуклеин қышқылы талдауымен расталса, онда генотиптің жалпы бағасына әр ата-ене үшін бір балл қосылады.

5-тарау. Өлшемдер мен тірідей салмақ бойынша бағалау

30. Төрт өлшемнің әрқайсысы - шоқтығының биіктігі, дененің қиғашынан ұзындығы, кеуде орамы және тірідей салмағы тиісті балмен бағаланады; осы балдарды қосады, қосынды 4 (төртке) бөлінеді және бүтін санға дейін дөңгелектенеді. Бұл есептеулерде сирақ орамының көрсеткіші пайдаланылмайды, ол аяқты сипаттау кезінде ескеріледі (бөліктерді сипаттау және бағалау бөлімінде).

31. Денесінің қиғашынан ұзындығының өлшемі шоқтығының биіктігінен асып түсуі керек. Денесінің ұзындығы мен шоқтығының биіктігі көрсеткіштері тең болған кезде жалпы бағаны 1 (бір) балға төмендетеді. Денесінің ұзындығы шоқтық биіктігінен төмен болатын жылқыларда жалпы балл 2 (екі) балға азаяды.

32. Егер бонитирлеу азықтық жағдайы бойынша қолайсыз кезеңде жүргізілсе, онда екінші санаттағы қоңды ересек жылқыларды бағалау кезінде нақты деректерге салмағы бойынша 20 (жиырма) килограмға (бұдан әрі – кг) және кеуде орамы бойынша 3 (үш) сантиметрге үстеме жасайды. Стандартты емес санаттағы жылқылар бонитирленбейді.

33. Егер жылқынын өлшемдері мен тірідей салмағы үшін орташа баға 9 (тоғыз) балл болса, ал оның тірідей салмағы оның тұқымы, жасы және жынысы үшін белгіленген ең жоғарыдан асып кетсе, онда оның орташа бағасына 1 (бір) балл қосылады.

6-тарау. Сырт бітімі бөліктерін бағалау және сипаттау

34. Әр жылқының сырт бітімі бөліктерін бағалау және сипаттау өлшемдерін өлшегеннен және салмағын өлшегеннен кейін жүргізіледі.

35. Сырт бітімін сипаттау дене бөліктеріне баса назар аудару арқылы жүргізіледі. Дене бөліктерін "жақсы", "қанағаттанарлық", "жаман" жүйесі бойынша бағалайды.

36. "Жақсы" деп бағаланған дене бөлігі үшін 2 (екі) балл, "қанағаттанарлық" –1 (бір) балл және "жаман" – 0 (нөл) балл қояды. Барлық дене бөліктері үшін екіге бөлінген және бүтін санға дейін дөңгелектелген балдардың қосындысы сырт бітімі үшін жалпы балл болып табылады.

37. Бонитер жұмысының ыңғайлылығы үшін жылқының сырт бітімі бөліктерінің оң, қанағаттанарлық, қанағаттанарлықсыз ерекшеліктерінің сипаттамасы осы Нұсқаулыққа 4-қосымшаға сәйкес жергілікті тұқымды жылқылардың және жылқылар типтерінің (тұқымдары) сырт бітімін бағалаудың қосалқы кестесінде келтіріледі.

38. Екі немесе одан да көп дене бөліктері үшін қанағаттанарлықсыз баға алған жылқыны бонитирлеу кезінде екінші сыныптан жоғары жатқызуға болмайды.

7-тарау. Биелердің сүттілігін бағалау

39. Табынды жылқы шаруашылығында биелердің сүттілігі барлық құлындар бірдей жағдайда, толық емізілген және 1 кг салмақ алу үшін шартты түрде бірдей мөлшерде 10 (он) килограмм сүт тұтынатын бір айлық жастағы құлындардың тірідей салмағының өсімі бойынша анықталады.

40. Биелерді сүттілігі бойынша бағалау осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес бір айлық жастағы құлындардың нақты өсуін есепке алу негізінде толық жастағы биелерді сүттілігі бойынша бағалау шәкілі бойынша жүргізіледі.

8-тарау. Бейімделу қасиеттері бойынша бағалау

41. 1,5 (бір жарым) және 2,5 (екі жарым) жас аралығындағы құнандар мен байталдардың бейімделу қасиеттері осы Нұсқаулыққа 6-қосымшаға сәйкес төлдер мен биелерді жайылымда-тебіндікте күтіп-бағу жағдайларына бейімделуі бойынша бағалау шәкілібойынша бағалайды. Биелерді бағалау кезінде олардың физиологиялық жай-күйі: құлын емізетіндігі, қысыр екендігі ескеріледі.

42. Жылқының бейімделу қасиеттері үшін жалпы бағаны тірідей салмағы мен қоңдылығы үшін балдарды қосып шығарады. Егер 1 (бірінші) санаттағы құнанның немесе байталдың қоңдылығы олардың жасына және тұқымына (типіне) тірідей салмақ бойынша белгіленген ең жоғары балдан асып кетсе, онда жалпы бағалау 1 (бір) балға көтеріледі. Сондай-ақ, құлын емізетін биелердің бейімделу қасиеттерінің жалпы бағасы 1 (бір) балға көтеріледі, ал қысыр биелерде 1(бір) балға төмендейді.

43. Тұқымдық айғырларды бейімделу қасиеттері бойынша бағалау осы Нұсқаулыққа 7-қосымшаға сәйкес тұқымдық айғырларды табында күтіп-бағу жағдайларына бейімделуі бойынша бағалау шәкілі бойынша жүргізіледі.

44. Айғырдың жалпы бағасы үйірде түйсігінің көрінуі, ұрықтандыру қабілеті мен қоңдылығы үшін балдар қосылып шығарылады.

45. Егер айғырдың ұрықтандыру қабілеті 85 (сексен бес) %-дан жоғары болса, онда жалпы бағалау 1 (бір) балға көтеріледі. Егер айғырда үйірінде 20 (жиырмадан) астам бие болса, жалпы бағаға 1 (бір) балл қосылады.

9-тарау. Бонитирлеу нәтижелерін пайдалану

46. Жылқыларды белгілер кешені бойынша бағалау нәтижелері негізінде жануарлардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, олардың мақсатын анықтайды және мынадай топтарға бөледі:

1) асыл тұқымды ядро – биелердің жалпы санының 50 (елу) %-ын құрайтын табынның өнімділігі жоғары бөлігі;

2) асыл тұқымды ядроға кіретін және құрамдас бөлігі – асыл тұқымды ядроның аналықтарынан алынған биелердің аналық контингентінің жалпы санының 15 (он бес) – 20 (жиырма) %-ы өз табындарының өсімін молайту үшін, ал селекциялық топтың биелерінен өсімді молайтатын айғырларды өсіру үшін пайдаланылады.

3) өндірістік – асыл тұқымды ядроға енгізілмеген биелер. Осы аналықтардан алынған жоғары сыныпты жас жануарлар басқа шаруашылықтарға сату үшін пайдаланылады.

47. Қымыз жасайтын фермалар үшін асыл тұқымды айғырлар тек жоғары сүттілігімен ерекшеленетін биелердің ең жақсы төлдерінің арасынан таңдалады.

48. Ағымдағы бонитирлеу материалдары талданады және өткен жылдардың нәтижелерімен салыстырылады. Бонитирлеу материалдарының негізінде шағылыстыру науқанына айғырға биелерді іріктеу жоспарлары әзірленеді (конкурстық ведомость), зауыт желілерін салу бойынша жұмыстар жүргізіледі. Бонитирлеу нәтижелері бойынша табыннан шығарылатын және жарамсыз болып танылатын жануарлар анықталады.

49. 1-нысан және 2-нысан бойынша толтырылған жылқылардың карточкаларында қамтылған мәліметтер асыл тұқымдық кітаптарды жасау үшін бастапқы материал болып табылады.

Өнімділік бағытындағы
жылқыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Жылқыларды бонитирлеу шәкілі, балдар

Белгілер (көрсеткіштер)	Сынып
	элита		бірінші сынып		екінші сынып
	айғырлар	биелер	айғырлар	биелер	айғырлар	биелер
Генотипі	8	7	6	5	4	3
Дене өлшемдері және тірідей салмағы	8	7	6	5	4	3
Сырт бітімі	8	7	6	5	4	3
Сүттілігі	-	7	-	5	-	3
Бейімделу қасиеті	8	7	6	5	4	3
Ұрпақтарының сапасы	8	7	6	5	4	3

Өнімділік бағытындағы
жылқыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау

Енесінің қандылығы	Әкесінің қандылығы
Енесінің қандылығы	1/2	3/4	7/8	15/16	таза тұқымдық
1/2	1/2	1/2	3/4	3/4	3/4
3/4	1/2	3/4	3/4	7/8	7/8
7/8	3/4	3/4	7/8	7/8	15/16
15/16	3/4	7/8	7/8	15/16	т/т
таза тұқымдық	3/4	7/8	15/16	т/т	т/т

Өнімділік бағытындағы
жылқыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Жылқы генотипін бағалау шәкілі

Белгілер (көрсеткіштер)	Балл
Бонитирленетін жылқының тұқымдылығы:
Таза тұқымды немесе 4-ұрпақ (15/16)	3
3-ұрпақ (7/8)	2
2-ұрпақ (3/4)	1
1-ұрпақ (1/2)	-
Әкесінің сыныбы:
элита	3
бірінші сынып	2
екінші сынып	1
Енесінің сыныбы:
элита	2
бірінші сынып	1
екінші сынып	-

Өнімділік бағытындағы
жылқыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
4-қосымша

Жергілікті тұқымды жылқылардың және жылқылар типтерінің(тұқымдары) сырт бітімін бағалаудың қосалқы кестесі

Дене бөліктері	Бағалау
	жақсы	қанағаттанарлық	жаман

Өнімділік бағытындағы
жылқыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
5-қосымша

Бір айлық жастағы құлындардың нақты өсуін есепке алу негізінде толық жастағы биелерді сүттілігі бойынша бағалау шәкілі

Құлындардың көрсеткіштері		Тәуліктік сүттілік өнімділік, кг	Балл
%	килограмм	Тәуліктік сүттілік өнімділік, кг	Балл
12 және жоғары	50,4 және жоғары	16,8 және жоғары	10
11,0-11,9	46,2-46,1	15,4-16,7	9
10,0-10,9	42,0-46,1	14,0-15,3	8
9,0-9,9	37,8-41,9	12,6-13,9	7
8,0-8,9	33,6-37,7	11,2-12,5	6
7,0-7,9	29,4-33,5	9,8-111	5
6,0-6,9	25,2-29,3	8,4-9,7	4
5,0-5,9	21,0-25,1	7,0-8,3	3

Өнімділік бағытындағы
жылқыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
6-қосымша

Төлдер мен биелерді жайылымда-тебіндікте күтіп-бағу жағдайларына бейімделуі бойынша бағалау шәкілі

Белгілер (көрсеткіштер)	Балл
1) Бонитирленетін жануардың тірідей салмағы мыналарға сәйкес келеді:
элита сыныбы	5
1-сынып	4
2-сынып	3
сыныптан тыс	0
2) Қоңдылығы:
1-санат	4
2-санат	3
стандартты емес (арық)	0

Өнімділік бағытындағы
жылқыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
7-қосымша

Тұқымдық айғырларды табында күтіп-бағу жағдайларына бейімделуі бойынша бағалау шәкілі

Белгілер (көрсеткіштер)	Балл
1) үйірлік сезімнің айқындылығы, үйірдегі биелер саны:
15-20	3
9-14	2
8 және одан аз	1
2) ұрықтану қабілеті:
81-85%	3
76-80%	2
70-75%	1
3) айғырдың қондылығы:
1-санат	2
2 -санат	1

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 10-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 9-1 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 9-қосымша

Жылқылардың зауыттық тұқымдарын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Жылқылардың зауыттық тұқымдарын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және жылқылардың зауыттық тұқымдарына бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

2. Жылқылардың зауыттық тұқымдарын бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

3. Жылқылардың зауыттық тұқымдарын бонитирлеу қазан айында жүргізіледі.

4. Бонитирлеудің кешенділігі бір қатар жылқы белгілері үшін (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері, сырт бітімі, жұмысқа қабілеттілігі және ұрпақтарының сапасы) белгіленген шәкілдерге сәйкес 10 (он) балдық жүйе бойынша бағаланады.

5. Бонитирлеу жыл сайын жүргізіледі, бірақ әр жылқы өмірінде үш рет бонитирленеді:

1) бірінші бонитирлеу – 1,5 (бір жарым) жастан 3,5 (үш жарым) жасқа дейін (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері мен сырт бітімі бөліктері бойынша) жүргізіледі;

2) екінші бонитирлеу – 3,5 (үш жарым) жастан 7,5 (жеті жарым) жасқа дейін (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері, сырт бітімі бөліктері мен жұмысқа қабілеттілігі бойынша) жүргізіледі;

3) үшінші бонитирлеу – 7,5 (жеті жарым) және одан үлкен жаста (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері, сырт бітімі бөліктері, жұмысқа қабілеттілігі және ұрпағының сапасы бойынша) жүргізіледі, сосын әрбір үш жылда ұрпағының сапасы туралы деректер жинақталуына қарай нақтыланады.

6. Жылқылардың тұқымдылығы мен шығу тегі құжаттар бойынша анықталады. Шығу тегі туралы құжатталған деректері жоқ жылқылар асыл тұқымды болып есептелмейді және бонитирлеуге жатпайды.

7. Будандардың қандылығы аз жағына қарай дөңгелектей отырып, ата-енесінің қандылығының жартылай қосындысымен анықталады және осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау құжаттарда белгіленеді. Шағылыстыру нәтижесінде алынған 3 (үшінші) және 4 (төртінші) ұрпақтың (7/8 (сегізден жеті) және 15/16 (он алтыдан он бес)) тұқымаралық будандары, оларда тұқымға тән айқын байқалған типтері мен белгілер болған кезде таза тұқымды жылқыға жатқызылуы мүмкін.

8. Бонитирлеуден өткен мал бастарын мынадай сыныптарға бөледі:

1) элита – тұқымға қойылатын талаптарға толық сәйкес келетін жылқылар тұқымындағы ең үздігі;

2) бірінші сынып – негізінен тұқымға қойылатын талаптарға сәйкес келетін жылқылар;

3) екінші сынып – асыл тұқымды маңызы бар, тұқымның қалған бөлігі.

9. Санамаланған сыныпқа жатқызылмаған жылқыларды асыл тұқымды емес деп есептейді.

10. Бағалаудың барлық белгілері бойынша әрбір сынып үшін осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес жылқыларды бағалау шәкілі бойынша белгілі бір балл қойылады.

11. Егер жылқы бір белгі бойынша белгіленген минимумға дейін бір балл жинай алмай қалса, онда жетіспеген балды бонитер (сыныптаушы) ескермеуіне болады және жылқыларды түзетуді көрсете отырып, тиісті сыныпқа жатқызуға құқылы. Екінші сыныптың ең аз талаптарына сәйкес келмейтін жылқыларға бұл түзету қолданылмайды.

12. Әрбір сынып шегінде асыл тұқымды жылқыларды үш санатқа бөледі:

1) бірінші санатқа бағалануы бір және одан да көп белгілер бойынша жоғары, ал қалған белгілері бойынша осы сынып үшін белгіленген ең аз талапқа сәйкес келетін жылқылар жатады;

2) екінші санатқа бағалануы барлық белгілер бойынша осы сынып үшін белгіленген ең аз талапқа сәйкес келетін жылқылар жатады. Осы санатқа бағалануы бір және одан көп белгілері бойынша жоғары, ал белгілердің бірі бойынша сынып үшін белгіленген ең аз талаптардан бір балға төмен алған жылқылар жатады;

3) үшінші сыныпқа балмен бағалануы барлық белгілер бойынша сыныптың ең аз талаптарына сәйкес келетін және бір белгі бойынша бір балға төмен жылқылар жатады.

13. Әрбір бонитирленген жылқыға жеке карточка толтырылады. Жылқыларды бонитирлеу нәтижелерінің жиынтық ведомосін шаруашылық Республикалық палатаға ағымдағы жылғы 1 қарашаға дейін ұсынады.

14. Бонитирлеу нәтижелерінің жиынтық ведомосін қоса отырып, бонитирлеу материалдарын актімен ресімдейді, оларды жылқылардың мақсатын, олардың құнын айқындау, жануарлардың асыл тұқымдық ктабына жазба жазу кезінде асыл тұқымдық жұмысқа пайдаланады.

15. Тұқымның шығу тегі мен типінің айқын көрінуін осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес жылқыларды шығу тегі мен типтілігі бойынша бағалау шәкіл бойынша бағалайды.

16. Таза тұқымды жылқыларда, сондай-ақ 3 (үшінші) және 4 (төртінші) ұрпақтың будандарында өте жақсы және жақсы байқалу типінде әкесі мен енесі элита болса, онда шығу тегін бағалауға әрбір ата-енесі үшін бір балдан қосылады.

17. Кеуде орамының өлшемі 5 (бес) сантиметр (бұдан әрі – см) және одан артық, сирақ орамы 0,5 (нөл бүтін оннан бес) см және одан артық болса, онда баға әрбір белгі үшін 0,5 (нөл бүтін оннан бес) балға көтеріледі. Егер қиғаш ұзындығының өлшемі шоқтық биіктігінен 3 (үш) см-ге кем болса, онда дене өлшемдері бойынша 0,5 (нөл бүтін оннан бес) балға төмендейді. Жылқы денесінің қысқалығы үшін 1 (бір) балл төмендетіледі. Жаттығу жүйесіндегі жылқыларға кеуде орамына деген талап 5 (бес) см-ге азайтылады. Дене өлшемдері үшін балл ең аз өлшем бойынша қойылады.

18. Бойында "сары самқай, шеккі, рорер" секілді ауруы бар жылқылар бонитирлеуде екінші сыныптан жоғары болмайды. Бойында "қояншеккі" секілді ауруы бар жылқы жұмысқа қабілеттілігі жоғары болса, бірінші сыныпқа жатқызылуы мүмкін. Жыныстық крипторхизммен ауыратын айғырлар бонитирленбейді.

19. Жылқының жұмысқа қабілеттілігі "Асыл тұқымды жануарларға өз өнімділігі бойынша бағалау (сынақтар) жүргізу қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2023 жылғы 25 қаңтардағы № 27 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 31824 болып тіркелген) сәйкес бағаланады.

20. Жылқы ұрпағының сапасы "Асыл тұқымды тұқымдық жануарларға ұрпағының сапасы бойынша бағалау жүргізу қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2023 жылғы 2 наурыздағы № 80 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 32013 болып тіркелген) сәйкес бағаланады.

Жылқылардың зауыттық
тұқымдарын бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау

Енесінің қандылығы	Әкесінің қандылығы
Енесінің қандылығы	1/2	3/4	7/8	15/16	таза тұқымды
1/2	1/2	1/2	3/4	3/4	3/4
3/4	1/2	3/4	3/4	7/8	7/8
7/8	3/4	3/4	7/8	7/8	15/16
15/16	3/4	7/8	7/8	15/16	т/қ
таза тұқымды	3/4	7/8	15/16	т/қ	т/қ

Жылқылардың зауыттық
тұқымдарын бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Жылқыларды бағалау шәкілі

Көрсеткіштер	Сынып
	элита		бірінші		екінші
	айғырлар	биелер	айғырлар	биелер	айғырлар	биелер
Типі	8	7	6	5	4	3
Шығу тегі	8	7	6	5	4	3
Дене өлшемдері	8	7	6	5	4	3
Сырт бітімі	8	7	6	5	4	3
Жұмысқа қабілеттілігі	8	6	5	4	3	2
Ұрпағының сапасы	8	7	6	5	4	3

Жылқылардың зауыттық
тұқымдарын бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Жылқыларды шығу тегі мен типтілігі бойынша бағалау шәкілі

Тұқымдылығы	Қажетті тип, балл
Тұқымдылығы	үздік	жақсы	қанағаттанарлық
Таза тұқымды және төртінші ұрпақ будандары (15/16) Будандар: үшінші ұрпақтың (7/8 қандылық) екінші ұрпақтың (3/4 қандылық)	8 7 6	7 6 5	6 5 4

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 11-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 10-қосымша

Түйелерді бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Түйелерді бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және түйелерге бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

2. Түйелерді бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Түйелерді бонитирлеуді ұйымдастыру

3. Бонитирлеу жүргізу үшін төмендегілер қажет:

"Мал шаруашылығы салалары бойынша асыл тұқымдық өнімді (материалды) есепке алу нысандарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 сәуірдегі № 3-3/397 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11269 болып тіркелген) 8-қосымшаға сәйкес нысандар бойынша (бұдан әрі – нысан) жануар туралы деректер.

4. Бонитирлеу жыл сайын жүргізіледі.

5. Әрбір түйе тіршілігінде екі рет бонитирленеді:

1) бірінші рет 2,5 (екі жарым) жасында (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері мен тірдей салмағы, сырт бітімі, жүн өнімділігі және бейімделу қасиеттері бойынша);

2) екінші рет 6,5 (алты жарым) жасында және одан ересек жасында (шығу тегі және типтілігі, дене өлшемдері мен тірідей салмағы, сырт бітімі, сүттілігі және жүн өнімділігі, бейімделу қасиеттері бойынша).

6. Түйелерді бонитирлеуді, оларды өсіріп отырған өңірлерге байланысты қыркүйек-қазан айларында, малдардың негізгі салмағының қоңдылығы жоғары және орташадан жоғары деңгейге жеткен уақытта жүргізеді. Әрбір көрсеткіш (белгі) 10 балдық шәкіл бойынша бағаланады. Осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес түйелер табындарының жыныстық-жастық құрылымының шәкілі қолданылады.

7. Түйелерді бонитирлеу үшін шаруашылықтарда әртүрлі топқа арналған қабылдау базасынан, 5 (бес) - 6 (алты) бөлу торларынан, бөлу базасынан және әр түрлі топқа белгіленген түйелерді орналастыру үшін 5 (бес) секциядан тұратын типтік базалар – өткелектер болуы тиіс. Шыға берісте орналасқан бөлу торында 1 (бір) - 3 (үш) тонналық таразылар орнатылады.

8. Түйелердің дене өлшемдерін өлшеуішпен және өлшеуіш таяқшамен өлшейді. Тірідей салмағын жеке өлшей отырып, анықтайды.

9. Әрбір бонитерленген түйеге 1-нысан немесе 2-нысан бойынша карточка толтырылады.

10. Шаруашылықтағы түйелерді бонитирлеу нәтижесінің жиынтық ведомосін республикалық палатаға ұсынады.

11. Бонитирлеудің негізгі қағидаттары түйелердің асыл тұқымдық құндылығын және мақсатын айқындауда кешенділік және нақтылық болып табылады.

12. Сәуір айының аяғында, мамыр айының басында көктемгі қырқу кезінде табын бойынша, жалпы алғанда тұқым бойынша және шаруашылық бойынша жеке жүн қырқымы ескеріледі.

13. Бонитирлеудің кешенділігі мынадай топтарға біріктірілген, түйелерді белгілердің 10 (он) балдық жүйесі бойынша бағалайды:

1) шығу тегі мен типтілігі;

2) конституциялық типі;

3) тірідей салмағы мен дене өлшемдері;

4) сырт бітімі;

5) інгеннің желіні мен сүттілігі;

6) жүн өнімділігі;

7) бейімделу қасиеті;

8) ұрпағының сапасы.

14. Жалпы сынып түйе белгілер тобының бірі үшін алған ең төменгі балл бойынша белгіленеді. Бонитирленген мал басын осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес Түйелерді бағалау шәкіліне (сыныптарға жатқызу үшін қажетті ең төменгі балл) сәйкес мынадай сыныптарға бөледі:

1) элита – тұқымға қойылатын талаптарға толық сәйкес келетін, түйелер тұқымындағы ең жақсысы. Етті-сүтті бағыттағы қазақтың қос өркешті інгендерінен 210 (екі жүз он) күндік лактация кезінде боталар емген сүтті есепке ала отырып, жалпы сауылған сүт кемінде 945 (тоғыз жүз қырық бес) кг, қазақтың нар түйесінен 1680 (бір мың алты жүз сексен) килограмм (бұдан әрі – кг), түрікмен дромедарынан 2100 (екі мың бір жүз) кг. Индекстік бағалау шәкілі бойынша балл сомасы 7 (жеті) белгі бойынша 49 (қырық тоғыз) балдан төмен емес.

2) бірінші сынып – негізінен тұқымға қойылатын талаптарды қанағаттандыратын түйелер. Етті-сүтті бағытындағы қазақтың қос өркешті аналық түйелерінен 210 (екі жүз он) күн лактация кезінде тиісінше боталар емген сүтті есепке ала отырып, жалпы сауылған сүт кемінде 750 (жеті жүз елу) кг, қазақтың нар түйесінен 1300 (бір мың үш жүз) кг, түрікмен дромедарынан 1800 (бір мың сегіз жүз) кг. Индекстік бағалау шәкілі бойынша балл сомасы 7 (жеті) белгі бойынша 43 (қырық үш) балдан төмен емес.

3) екінші сынып – асыл тұқымды мәні бар түйелердің қалған бөлігі. Етті-сүтті бағыттағы қазақтың қос өркешті інгендерінен 210 (екі жүз он) күндік лактация кезінде тиісінше боталар емген сүтті есепке ала отырып, жалпы сауылған сүт кемінде 600 (алты жүз) кг, қазақтың нар түйесінен 950 (тоғыз жүз елу) кг, түрікмен дромедарынан 1500 (бір мың бес жүз) кг. Индекстік бағалау шәкілі бойынша балл сомасы 7 (жеті) белгі бойынша 37 (отыз жеті) балдан төмен емес.

15. Сүтті бағыттағы інгендер үшін тұқымына қарамастан, жалпы сауылған сүт бойынша шарт 10 (он) %-ға артады. Етті-жүнді бағыттағы қазақтың қос өркешті және қазақтың нар түйесінің інгендері үшін шарт 15 (он бес) %-ға төмендейді.

16. Тұқымға қойылатын талаптарға сәйкес келмейтін түйелер сыныптан тыс деп саналады.

17. Түйелер жеке белгі бойынша ең аз балл көрсеткішіне сәйкес сол сыныпқа немесе басқа сыныпқа жатқызылады. Інгеннің барлық қасиеттері 7 (жеті) балмен бағаланса, ал сырт бітімі 6 (алты) балл болса, онда оны басқа көрсеткіштер бойынша элита сыныбы үшін белгіленген талаптарды қанағаттандыратынына қарамастан бірінші сыныпқа жатқызады.

3-тарау. Тұқымдылықты анықтау және түйелерді шығу тегі бойынша бағалау

18. Түйелердің тұқымдылығын жануардың шыққан тегін растайтын бастапқы зоотехникалық және асыл тұқымдық есепке алу материалдары негізінде анықтайды, ал осы құжаттамалы деректер болмаған жағдайда, тұқымдылық анықталмайды және түйелерді тұқымсыз деп танылады.

19. Тұқымдылығы бойынша түйелерді осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес шағылыстыру кезінде тұқымдылықты айқындау кестесінің талаптарын ескере отырып таза қандылыққа және қаңдылығы әртүрлі будандарға бөледі.

20. Түйелерді шығу тегі бойынша бағалау осы Нұсқаулықтың 4-қосымшасына сәйкес түйелерді бағалау шәкілі бойынша жүргізіледі.

4-тарау. Түйелерді конституциялық типі бойынша бағалау

21. Түйелерде 7 (жеті) конституциялық тип болады:

1) үйлесімді, жануарлар барлық параметрлері бойынша тұқымның сипаттамасына сәйкес келгенде (10 (он) балл);

2) үйлесімді-мықты – жануарлар негізінен тұқымның сипаттамасына сәйкес келеді (9 (тоғыз) балл);

3) мықты (денелі) – сүйектері мықты, бұлшық еттері жақсы дамыған, терісі тығыз, мінез-құлқы жуас деп сипатталатын мал (8 (сегіз) балл);

4) жеңілденген тип – жеңіл сүйекті, бұлшық еттері жақсы дамыған, терісі тығыз, мінез-құлқы жуас болып сипатталатын мал (7 (жеті) балл);

5) нәзік тип – дене тұрқы жіңішке, дене бітімі құрғақ, терісі жұқа, сүйегі әлсіз, мінез-құлқы тез өзгергіштігімен сипатталатын мал (6 (алты) балл);

6) ірі тип – сүйегі ірі, терісі қалың, дене бітімі өте үлкен, төзімді, қозғыштығы тежелген болып сипатталатын мал (5 (бес) балл);

7) болбыр тип – дене тұрқы кең, бұлшық еттері жақсы дамыған, зат алмасу процесі баяу, жақсы бордақыланады және денесіне майды тез жинайды, мінез-құлқы жуас және қозғыштығы ауыр болып сипатталатын мал (4 (төрт) балл). Конституциясы болбыр типті түйелерді ары қарай селекцияға пайдаланбайды.

5-тарау. Түйелерді денесінің өлшемдері және тірідей салмағы бойынша бағалау

22. Түйелерді дене өлшемдері бойынша бағалау үшін төрт көрсеткіш пайдаланылады:

1) өркеш аралық биіктігі – шоқтық биіктігі (өлшегіш таяқпен) – қос өркешті түйелерде жерден екі өркешінің арасына дейінгі биіктігі, бір өркештілерде жерден шоқтығының ең биік нүктесіне дейінгі биіктігі;

2) денесінің қиғаш ұзындығы (өлшегіш таяқпен) – иық жауырындары буынының шеткі алдыңғы нүктесінен бастап жамбас төмпесінің шеткі артқы нүктесіне дейін;

3) кеуде орамы (таспамен) – қос өркештілерде кеуде мүйізгегінің ортасы және алдыңғы өркештің арты арқылы немесе бір өркештілерде шоқтығының ортасы арқылы;

4) жіліншік орамы (таспамен) – жіліншігінің ең жіңішке жерінен (үш бөліктің жоғарғы және орташа түйіскен жерінен).

23. Бонитирлеу кезінде түйелердің тірі салмағы жеке өлшеу және (немесе) есептеу тәсілімен анықталады. Түйелердің тірідей салмағын есептеу әдісімен анықтау әдісі кеуде орамын және денесінің ұзындығын қиғашынан өлшеуді қамтиды, содан кейін кеуде орамы мен дененің қиғаш ұзындығын көбейтуді, одан әрі мынадай формула бойынша жас коэффициентіне бөле отырып жүргізеді:

мұнда:

ТС – тірідей салмағы; КО – кеуде орамы; ДШҰ – дененің қиғаш ұзындығы; ЖС – жас коэффициенті.

Кеуде орамы мен дененің қиғаш ұзындығын өлшеу негізінде 1 (бір) – 2 (екі) – 3 (үш) – 6 (алты) – 12 (он екі) – 18 (он сегіз) – 36 (отыз алты) – 48 (қырық сегіз) айлық жастағы және ересек жай-күйге жеткен кездегі тірідей салмағын айқындау үшін осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес қазақтың қос өркешті түйесінің тірідей салмағын анықтау үшін және осы Нұсқаулыққа 6-қосымшаға сәйкес түркімен дромедары тұқымы мен қазақ нарының тірідей салмағын анықтау үшін жас коэффициенті қолданылады.

Түйелерді дене өлшемдері және тірідей салмағы бойынша бағалау 2,5 (екі жарым) және 6,5 (алты жарым) жастағы түйелер үшін келтірілген шәкіл бойынша жүзеге асырылады. Дене өлшемдері мен тірідей салмағының барлық көрсеткіштері бір балға сәйкес келмеген жағдайда, түйе төменгі көрсеткіш бойынша бағаланады.

6-тарау. Түйелерді сырт бітімі бойынша бағалау

24. Әрбір түйенің дене бітімі бөліктерін бағалау және сипаттау дене өлшемдері мен тірідей салмағын өлшегеннен кейін жүргізеді. Сырт бітімі бөліктерін сипаттау үшін бонитирлеу құжатының тиісті бағанына қойылған шартты белгілерді пайдаланады.

25. Барлық бөліктеріне қойылған балдың жиынтығы, яғни олардың санына бөлініп және бүтін санға айналдырылған балл сырт бітімі үшін балл болып табылады. Екі немесе одан да көп бөліктері бойынша қанағаттанарлықсыз баға алған мал асыл тұқымға жатқызылмайды. Дене бөліктері мынадай тәсілмен бағаланады:

1) дене бітімінің жалпы типі:

ірі денелі – "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

орташа – "қанағаттанарлық" деген бағанда (10 (он) балл);

болбыр – "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл).

2) Тұрқы:

ұзын – "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

орташа – "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

қысқа – "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

3) басы:

тепе тең - "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

ірі - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

жеңіл - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

4) мойын:

бұлшық еті - "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

жалпақ жіңішке бұлшық ет - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

қысқа - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

5) кеуде қуысы:

кең - "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

орташа - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

саяз - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

6) өркеш:

тік - "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

бір өркеші жатыңқы - "қанағаттанарлық" (7 (жеті) балл);

екі өркеші де жатыңқы - "нашар" (6 (алты) балл);

7) сауыр:

бүкірлеу - "жақсы" деген бағанада (10 (он) балл);

салбыраңқы – "қанағаттанарлық" (7 (жеті) балл);

қысқа - "нашар" деген бағанада (6 (алты) балл);

8) желін және үрпі:

тостақ тәріздес – "жақсы" деген бағанада (10 (он) балл);

дөңгеленген – "қанағаттанрлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

жалпақ пішінді - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

9) алдыңғы аяқтары:

ақаусыз –"жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

аяқ арасы - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

тірсек арасы ашық - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

10) артқы аяқ:

ақаусыз –"жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

қылыш тәрізді - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

тірсегінің жақындығы –"нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

11) сүйегі:

берік – "жақсы" деген бағанада (10 (он) балл);

жіңішке сүйекті – "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

шамадан тыс ірі сүйекті - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

12) бұлшық ет:

жақсы дамыған – "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

қанағатанарлықтай дамыған - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

нашар дамыған – "нашар" деген бағанада (6 (алты) балл).

7-тарау. Інгендерді желіндері мен сүттілігі бойынша бағалау

26. Інгендердің желіндерін бағалаған кезде олардың үлкендігіне және пішініне, негізіне және денеде орналасуына, емшектерінің пішіні мен мөлшеріне, сондай-ақ өзара орналасу қашықтығына назар аударылады. Желін пішініне берілетін балдың саны осы Нұсқаулыққа 7-қосымшаға сәйкес інген желінінің пішінін бағалау шәкілі бойынша анықталады.

27. Інгендердің желіндерінің мынадай параметрлер бойынша бағаланатын бес түрлі пішіні болады (тостаған тәрізді, домалақ, жалпақ, бөлшектенген және қарапайым):

1) тостаған тәріздес желін, оның емшектерінің ұзындығы 4,0 (төрт) - 6,0 (алты) сантиметр (бұдан әрі – см), емшектері конус тәріздес, аралары алшақ орналасқан, ұштары төмен қарай бағытталған;

2) домалақ пішінді желін – емшектерінің ұзындығы 2,0 (екі) – 6,0 (алты) см, емшектері конус немесе алмұрт тәріздес, араларының алшақтығы орташа, төмен қарай бағытталған;

3) жалпақ пішінді желін – емшектерінің ұзындығы 2,0 (екі) – 4,0 (төрт) см, емшектерінің пішіні алмұрт тәріздес, аралары алшақ, ұштары бүйіріне қарай бағытталған;

4) бөлшектенген пішініді желін – емшектерінің ұзындығы 6,0 (алты) см және одан жоғары, пирамидаға ұқсас, аралары алшақ орналасқан, емшек ұштары бүйіріне қарай бағытталған;

5) қарапайым пішінді желін – емшектерінің ұзындығы 2,0 (екі) см-ге дейін, пішіні алмұрт тәріздес, аралары жақын орналасқан, ұштары бүйіріне қарай бағытталған.

28. Інгендердің сүттілігін бағалау лактацияның 3 (үш) және 4 (төрт) айларында бақылап отырып сауу кезінде алынған сүттің орта сауымы негізінде одан әрі 4-нысанның талаптарына сай орташаландыра отырып, осы Нұсқаулыққа 8-қосымшаға сәйкес інгенді сүттілігі бойынша бағалау шәкілі (ботасының емген сүтін қоса отырып, лактацияның 3-ші және 4-ші айында тәуліктік сүт өнімділігі, кг) бойынша анықталады.

29. Табынды түйе шаруашылығында сауылмайтын інгендердің сүттілігін алты айлық жасқа дейінгі боталардың дамуы және қоңдылығы бойынша анықтауға болады: ботаның дамуы мен қоңдылығы қанағаттанарлық болса – 6 (алты) - 7 (жеті) балл; ботаның дамуы мен қоңдылығы қанағаттанарлық емес болса – 3 (үш) - 5 (бес) балл.

8-тарау. Түйелерді жүн өнімділігі бойынша бағалау

30. Бағалау жүн түлеген кезде жиналған жүнді есепке ала отырып, әр дарақтан нақты қырқылған жүн туралы деректердің негізінде жүргізіледі.

31. Буаз немесе бір жасқа дейінгі боталары бар аналықтардың жүн өнімділігін бағалаған кезде қырқу бойынша қойылатын талап 0,5 (нөл бүтін оннан бес) кг-ға кемітіледі.

32. Қазақтың қос өркешті түйелерін жүн өнімділігі бойынша бағалау шәкілі осы Нұсқаулыққа 9-қосымшада көрсетілген, түркімен дромедар тұқымды түйелерді жүн өнімділігі бойынша бағалау шәкілі осы Нұсқаулыққа 10-қосымшада, ал қазақтың нар түйелері жүн өнімділігі бойынша бағалау шәкілі осы Нұсқаулыққа 11-қосымшада көрсетілген.

9-тарау. Түйелерді бейімделу қасиеті бойынша бағалау

33.Түйелердің бейімделу қасиетін бағалу қысқа түсер алдындағы қоңдылығы бойынша жүргізеді. Бұл ретте жылдың ауа райы және табындағы түйелер қоңдылығының жалпы дәрежесі, сондай-ақ аналық түйенің физиологиялық жай-күйі (буаздылығы, еметін ботаның бар болуы) назарға алынады.

34.Түйелердің қоңдылығын бір жасынан бастап мынадай сипатты белгілеріне қарай анықтайды:

1) жоғары қоңдылық (10 (он) балл) - өркештері майға толық толысқан, тік, нығыз, қозғалмайтын қалпында, өркештің етегінде май жастығы білініп тұрады, бұлшық еттері жақсы дамыған, денесі жұмыр болып келеді;

2) ортадан жоғары қоңдылық (9 (тоғыз) балл) - өркештері майға толысқан, тік, нығыз және қозғалмалы, өркештің етегінде май жастығы сәл білінеді, бұлшық еттері жақсы дамыған, денесі жұмыр;

3) орта қоңдылық (8 (сегіз) балл) - өркеші бірнеше өлшемге кішілеу және сәл иілген, өркешінің етегінде май жастығы білінбейді, бұлшық еттері орташа дамыған;

4) ортадан төмен қоңдылық (7 (жеті) балл) - өркештері азғантай май қоры бар тері қатпарларынан тұрады, бір жағына салбырап құлап жатады немесе көлемі кішірейген, бұлшық еттері нашар дамыған, сүйектері білініп тұрады. Қоңдылықтары орта немесе ортадан төмен сауын інгендер үшін баға бейімделу қасиеті үшін 1 (бір) баллға ұлғаяды.

10-тарау. Түйелерді бонитирлеу негізінде жүргізілетін іс-шаралар

35. Түйелердің асыл тұқымды құндылығын белгілер кешені бойынша белгілеу нәтижелерінің негізінде, жануарлардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, олардың белгіленуін айқындайды және мынадай топтарға бөледі:

асыл тұқымды ядро – табынның өнімділігі жоғары бөлігі;

жаңа генетикалық материалдар пайдаланылатын асыл тұқымды ядроға енетін селекциялық;

өндірістік – тауарлық өнімді шығаратын аналықтың өнімді бөлігі.

36. Ағымдағы бонитирлеу материалдары талданады және өткен жылғы нәтижелермен салыстырылады.

37. Бонитирлеу материалдарының негізінде тұқымдық түйелер үшін аналықтарды таңдаудың жеке және топтық жоспарлары әзірленеді, сондай-ақ отармен селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс жүргізіледі.

38. Бонитирлеу нәтижесі бойынша жарамсыздыққа шығаратын жануарларды анықтайды.

39. Аналық және тұқымдық түйелердің бонитирлеу карточкаларындағы мәліметтер асыл тұқымды жануарлардың сатылу бағасын анықтау және түйе шаруашылығындағы өнімді табынында асыл тұқымдық кітапты құруға бастапқы матерал болып табылады.

Түйелерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Түйелер табындарының жыныстық-жастық құрылымы

Жыныстық-жастық құрылымы	Шифр	Барлығы, бас
А	Б	В
Тұқымдық түйелер 5 (бес) жас және одан жоғары	02
Буралар 3 (үш) – 4 (төрт) жасқа дейін	03
Буралар 2 (екі)- 3 (үш) жасқа дейін	04
Аналық түйелер 5 (бес) жас және одан жоғары	05
Ұрғашы түйелер 4 (төрт) жастан 5 (бес) жасқа дейін	06
Ұрғашы түйелер 3 (үш)жастан 4 (төрт) жасқа дейін	07
Ұрғашы түйелер 2 (екі) жастан 3 (үш) жасқа дейін	08
Боталар туылғаннан енесінен айырғанға дейін (12 (он екі) ай)	09
Азбан түйелер (мерины) 3(үш) жастан жоғары	10
Бордақыланатын мал басы	11
Жарамсыз ересек мал басы	12

Түйелерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Түйелерді бағалау шәкілі (сыныптарға жатқызу үшін қажетті ең төменгі балл)

Көрсеткіштер	элита			бірінші сынып			екінші сынып
Көрсеткіштер	тұқымды түйелер	аналық	жас төлдер	тұқымды түйелер	аналық	жас төлдер	тұқымды түйелер	аналық	жас төлдер
Шығу тегі мен типтілігі	7	7	7	7	7	7	7	7	7
Конституциялық типі	7	7	7	6	6	6	5	5	5
Тірідей салмағы мен дене өлшемдері	7	7	7	6	6	6	5	5	5
Дене бітімі	7	7	7	6	6	6	5	5	5
Желіні мен сүт өнімділігі	-	7	-	-	7	-	-	5	-
Жүн өнімділігі	7	7	7	6	6	6	5	5	5
Бейімделу қасиеті	7	7	7	6	6	6	5	5	5
Ұрпағының сапасы	7	7	-	6	6	-	5	5	-

Түйелерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Шағылыстыру кезінде түйелердің тұқымдылығын анықтау

Анасының тұқымдылығы	Әкесінің тұқымдылығыы
Анасының тұқымдылығы	таза тұқымды	төртінші ұрпақ немесе таза тұқымды	үшінші ұрпақ
таза тұқымды	таза тұқымды	таза тұқымды	төртінші ұрпақ
төртінші ұрпақ	таза тұқымды	таза тұқымды	үшінші ұрпақ
үшінші ұрпақ	төртінші ұрпақ	төртінші ұрпақ	үшінші ұрпақ
екінші ұрпақ	үшінші ұрпақ	үшінші ұрпақ	екінші ұрпақ
бірінші ұрпақ	екінші ұрпақ	екінші ұрпақ	екінші ұрпақ

Түйелерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
4-қосымша

Түйелерді шығу тегі бойынша бағалау шәкілі

Белгілер	Балл саны
	Жас төл	Ересек мал
	Жас төл	тұқымды түйелер	аналықтар
Түйенің ата-енесі белгілі, асыл тұқымдық кітапқа енгізілген немесе оның талаптарына сай келеді.	10	10	10
Түйенің ата-енесінің бірі асыл тұқымдық кітапқа енгізілген немесе оның талаптарына сай келеді.	9	9	9
Түйенің ата-енесі белгілі, бірақ асыл тұқымдық кітапқа енгізілмеген немесе оның талаптарына сай келмейді.	8	8	8
Түйенің ата-енесі белгісіз, бірақ жануар жалпы тұқымға қойылатын нұсқаулықтағы талаптарға сай келеді.	7	7	7
Түйенің ата-енесі белгісіз, жануар жалпы тұқымға қойылатын нұсқаулықтағы талаптарға сай келмейді.	6	6	6

Түйелерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
5-қосымша

Қазақтың қос өркешті түйесінің тірідей салмағын анықтау үшін жас коэффициенті

Жасы	Ұрғашы мал	Еркек мал
Туылғанда	150	150
1 ай	110	110
2 ай	105	105
3-5 ай	100	100
6-11 ай	95	95
12-17 ай	90	90
18-23 ай	80	70
24-35 ай	75	65
36-47 ай	70	60
48-60 ай	67	65
Ересек мал ( 5 жас және одан жоғары)	64	52

Түйелерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
6-қосымша

Түркімен дромедары тұқымы мен қазақ нарының тірідей салмағын анықтау үшін жас коэффициенті

Жасы	Ұрғашы мал	Еркек мал
Туылған кезінде	140	140
1 ай	120	120
2 ай	110	110
3-5 ай	105	105
6-11 ай	100	100
12-17 ай	95	95
18-23 ай	75	70
24-35 ай	70	67
36-47 ай	68	65
48-60 ай	65	63
Ересек малдар ( 5 жас және одан жоғары)	63	62

Түйелерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
7-қосымша

Інген желінінің пішінін бағалау шәкілі

Желін пішіні	Желін бөліктерінің дамуы	Балл
Тостаған тәріздес	бірқалыпты	10
Тостаған тәріздес	әртүрлі	9
Домалақ	бірқалыпты	8
Домалақ	әртүрлі	7
Жалпақ	бірқалыпты	6
Жалпақ	әртүрлі	5
Бөлшектенген	бірқалыпты	4
Бөлшектенген	әртүрлі	3
Қарапайым	бірқалыпты	1-2
Қарапайым	әртүрлі	0

Түйелерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
8-қосымша

Інгенді сүттілігі бойынша бағалау шәкілі (ботасының емген сүтін қоса алғанда, лактацияның 3 (үш) және 4(төрт) айындағы тәуліктік сүт өнімділігі, (килограмм))

Қазақтың қос өркешті түйесі	Түркімен дромедары	Қазақ нары	Балл
6,0 және одан жоғары	14,0 және одан жоғары	11,0 және одан жоғары	10
5,5	13	10	9
5,0	12	9	8
4,5	10	8	7
4,0	9	7	6
3,5	8	6	5
3,0	7	5	4
3,0-тен төмен	6 және төмен	4 және төмен	3

Түйелерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
9-қосымша

Қазақтың қос өркешті түйелерін жүн өнімділігі бойынша бағалау шәкілі

Жүн қырқымы, килограмм												Балл
Еркек мал						Ұрғашы мал
Жасы, жыл						Жасы, жыл
1	2	3	4	5	6	1	2	3	4	5	6
3,6	4,4	5,0	6,0	7,0	10,0	3,3	4,2	4,6	5,5	6,4	7,5	10
3,4	4,2	4,8	5,8	6,7	9,5	3,1	4,0	4,4	5,1	6,0	7,0	9
3,2	4,0	4,6	5,5	6,4	9,0	2,9	3,8	4,2	4,8	5,6	6,5	8
3,0	3,8	4,4	5,2	6,1	8,5	2,7	3,6	3,8	4,5	5,2	6,0	7
2,8	3,6	4,2	4,9	5,7	8,0	2,5	3,4	3,6	4,2	4,8	5,5	6
2,5	3,4	3,9	4,6	5,3	7,5	2,3	3,2	3,4	3,9	4,4	5,0	5
2,2	3,2	3,7	4,3	4,8	7,0	2,0	3,0	3,2	3,6	3,9	4,5	4
2,0	3,0	3,5	4,0	4,5	6,5	1,8	2,8	3,0	3,3	3,5	4,0	3

Түйелерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
10-қосымша

Түркімен дромедар тұқымды түйелерді жүн өнімділігі бойынша бағалау шәкілі

Жүн қырқымы, килограмм												Балл
Еркек мал						Ұрғашы мал
Жасы, жыл						Жасы, жыл
1	2	3	4	5	6	1	2	3	4	5	6
2,8	3,3	4,0	4,5	4,8	5,5	2,8	3,1	3,3	3,5	3,6	3,8	10
2,6	3,0	3,5	4,0	4,3	5,0	2,6	2,9	3,0	3,1	3,2	3,3	9
2,4	2,7	3,0	3,5	3,9	4,5	2,4	2,6	2,8	2,9	3,0	3,1	8
2,2	2,5	2,8	3,0	3,4	4,0	2,2	2,4	2,5	2,7	2,8	2,9	7
2,0	2,2	2,4	2,5	2,9	3,5	2,0	2,2	2,3	2,4	2,5	2,6	6
1,8	2,0	2,2	2,3	2,4	3,0	1,8	2,0	2,2	2,3	2,4	2,4	5
1,5	1,7	1,9	2,0	2,2	2,5	1,5	1,7	1,8	1,9	2,0	2,1	4
1,3	1,5	1,7	1,8	2,2	2,3	1,2	1,4	1,6	1,7	1,9	2,0	3

Түйелерді бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
11-қосымша

Қазақтың нар түйелерін жүн өнімділігі бойынша бағалау шәкілі

Жүн қырқымы, килограмм												Балл
Еркек мал						Ұрғашы мал
Жасы, жыл						Жасы, жыл
1	2	3	4	5	6	1	2	3	4	5	6
3,0	3,5	4,3	5,0	5,3	6,0	3,0	3,3	3,5	3,8	4,0	4,3	10
2,8	3,3	4,0	4,5	4,8	5,5	2,8	3,1	3,3	3,5	3,6	3,8	9
2,6	3,0	3,5	4,0	4,3	5,0	2,6	2,9	3,0	3,1	3,2	3,3	8
2,4	2,7	3,0	3,5	3,9	4,5	2,4	2,6	2,8	2,9	3,0	3,1	7
2,2	2,5	2,8	3,0	3,4	4,0	2,2	2,4	2,5	2,7	2,8	2,9	6
2,0	2,2	2,4	2,5	2,9	3,5	2,0	2,2	2,3	2,4	2,5	2,6	5
1,8	2,0	2,2	2,3	2,4	3,0	1,8	2,0	2,2	2,3	2,4	2,4	4
1,5	1,7	1,9	2,0	2,2	2,5	1,5	1,7	1,8	1,9	2,0	2,1	3

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 12-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 11-қосымша

Құстарды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Құстарды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және құстарға бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

2. Құстарды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Құстарды бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу

1-параграф. Тауықтарды бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу

3. Өнімділіктің жұмыртқа бағытындағы тауықтарды:

45 (қырық бес) апталық жасқа дейін – енелерінің 40 (қырық) – 45 (қырық бес) немесе өмірінің 68 (алпыс сегіз) аптасындағы жасында жұмыртқалағыштығы, бонитирленетін құстардың балапандарды басып шығару пайызын ескере отырып, 35 (отыз бес) немесе 52 (елу екі) апталық жасындағы жұмыртқа салмағы, өсіру кезінде осы құстың сақталуы және олардың тірідей салмағы, сондай-ақ 35 (отыз бес) апталық жасында бонитирленетін құстың жұмыртқа салмағы, егер құс осы жасқа толса;

45 (қырық бес) апталық және одан ересек жасында – 45 (қырық бес) немесе өмірінің 68 (алпыс сегіз) аптасындағы жасында бонитирленетін құстардың жұмыртқаларынан балапандарды басып шығару пайызын ескере отырып, өз өнімділігінің көрсеткіштері және сақталуы бойынша бонитирлейді.

4. Өнімділіктің етті бағытындағы тауықтарды:

34 (отыз төрт) апталық жасына дейін – 5 (бес) апталық жасындағы тірідей салмағы және бұлшықеттілігі, 5 (бес) апталық жасқа дейін балапандардың сақталуы және 5 (бестен) – 18 (он сегіз) апталық жасқа дейін енелерінің өмірінің 34 (отыз төрт) немесе 60 (алпыс) апталық жасындағы өнімділік көрсеткіштері бойынша (жұмыртқалағыштық, балапандарды басып шығару пайызы);

34 (отыз төрт) апталық және одан ересек жасында – тірідей салмағы және бұлшықеттілігі, 5 (бес) апталық жасқа дейін сақталуы және 5 (бес) апталық жастан 18 (он сегіз) апталық жасқа дейін 34 (отыз төрт) немесе 60 (алпыс) аптада жұмыртқалағыштығы, бонитирленетін құстардың балапандарды басып шығару пайызы бойынша бинитирлейді.

2-параграф. Үйректерді бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу

5. Бастапқы желідегі үйректерді:

50 апталық жасына дейін – енелерінің өнімділік көрсеткіштері бойынша (жұмыртқалағыштығы және жұмыртқа салудың бірінші циклында балапан басып шығару пайызы) және өз көрсеткіштері бойынша (тірідей салмағы және 7 (жеті) (6 (алты)) апталық жасында және (7 (жеті) (6 (алты)) – 25 (жиырма бес) апталық жасына дейін сақталуы);

50 (елу) апталық және одан ересек жасында – жұмыртқалағыштығы және жұмыртқа салудың бірінші 6 (алты) ай циклында балапан басып шығару пайызы, тірідей салмағы және (7 (жеті) (6 (алты)) - апталық жасында сақталуы бойынша бонитирлейді;

6. Бастапқы желідегі ысылдақ үйректерді және популяцияларды:

ұрғашыларды 10 (он) апталық жасында, ал еркектерді 11 апталық жасында тірідей салмақ көрсеткіштері бойынша, осы кезең ішінде сақталуы бойынша және 10 (он) (11 (он бір)) апталық жасынан – 25 (жиырма бес) апталық жасына дейін енелерінің балапан басып шығару пайызы және жұмыртқалағыштығы бойынша бонитирлейді.

3-параграф. Күркетауықтарды бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу

7. Күрке тауықтарды:

50 (елу) апталық жасына дейін – 12 (он екі) немесе 16 (он алты) апталық жасында тірідей салмағы, осы кезең ішінде сақталуы, енелерінің жұмыртқалағыштығы және балапандарды басып шығару пайызы бойынша;

50 (елу) апталық және одан ересек жасында – өз өнімділігінің көрсеткіштері бойынша: 12 (он екі) немесе 16 (он алты) апталық жасында тірідей салмағы және сақталуы бойынша, пайдаланудың бірінші жылында бірінші цикл ішінде балапан басып шығару пайызы және жұмыртқалағыштығы бойынша бонитирлейді.

4-параграф. Қаздарды бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу

8. Қаздарды:

52 (елу екі) апталық жасына дейін – 9 (тоғыз) (10 (он)) апталық жасында тірідей салмағы және сақталуы бойынша, пайдаланудың бірінші жылында енелерінің жұмыртқалағыштығы және балапандарды басып шығару пайызы;

52 апталық жасынан ересек – өз өнімділігінің көрсеткіштері: 9 (тоғыз) (10 (он)) апталық жасындағы тірідей салмағы және сақталуы, бірінші цикл ішінде жұмыртқалағыштығы және балапандарды басып шығару пайызы бойынша бонитирлейді.

5-параграф. Мысыр тауығын бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу

9. Мысыр тауығын:

46 (қырық алты) апталық жасқа дейін мысыр тауығын – 10 (он) (12 (он екі)) аптаға дейін өз өнімділігінің көрсеткіштері, тірідей салмағы және сақталуы, енелерінің өнімділігі – жұмыртқалағыштығы мен инкубациялық көрсеткіштері бойынша;

46 (қырық алты) апталық жасынан және одан ересек жасында – өз өнімділігінің көрсеткіштері: 10 (он) (12 (он екі)) апталық жасындағы тірідей салмағы және осы кезең ішінде сақталуы, бірінші циклда жұмыртқалағыштығы, балапандарды басып шығару пайызы бойынша бонитирлейді.

10. Көрсеткіштер кешені бойынша сынып әр көрсеткіш бойынша сынып негізінде жеке белгіленеді.

11. Элита – рекорд және элита сыныбына жеке шығу тегі (әкесі және енесі бойынша) бар селекциялық топ құсы жатады. Сонымен бірге, элита сыныбына бастапқы желілердің көбейткіш тобының құсы жатуы мүмкін, егер ол селекциялық топтан алынса және өнімділік көрсеткіштері осы сыныптың талабына сәйкес болса.

12. Ата-текті тобының асыл тұқымды құсын ата-ененің өнімділігі және өсіру нәтижелері (сақталуы, тірідей салмағы) бойынша бағалайды, бірақ бірінші сыныптан жоғары емес (ата-тектік топ).

13. Элита және бірінші сыныптардан шыққан ата-текті тобы құсын, бірінші сыныппен бонитирлейді, ал екінші сыныптан шыққан кұсты – екінші сыныппен бонитирлейді, егер ол негізгі және қосымша белгілер бойынша талаптарға сәйкес болса. Бірінші және екінші сыныпты құстардан шыққан барлық түрдегі ата-тектік және ата-енелік табынның құсы осы Нұсқаулыққа қосымшаға сәйкес екінші сыныппен ғана бағаланады.

14. Ата-тектік және ата-енелік табындарды сыныптан тыс құстардың ұрпақтарымен толықтыру жүргізілмейді.

15. Бастапқы желілердегі құстарды бонитирлеу кезінде алынған деректер асыл тұқымды құстың паспортына енгізіледі, онда бонитирлеу нәтижелерін қосу үшін нысандар болады.

16. Негізгі, бір немесе екі қосымша белгілер бойынша көрсеткіштер сәйкес келмеген жағдайда құс сыныптан тыс бағаланады. Бұл жағдайда ата-енелік табын құстарының жұмыртқалары ата-енелік табындарды көбейту үшін пайдаланылмайды. Ата-енелік табындардың құстарынан алынған жұмыртқалар бонитирленбеген құстан алынған жұмыртқалар ретінде сатылады.

Құстарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
қосымша

Тауық, үйрек, күрке тауық, қаз, мысыр тауығының ата-тектік және ата-енелік табындарының сыныбын анықтау

Белгілер кешені бойынша бонитирлеу сыныбы	Негізгі белгі-ата-енелер сыныбы	Қосымша белгілер
		Жас құстардың сақталуы, %	Жас құстардың тірідей салмағы
Ата-тектік табын
бірінші	элита-рекорд, элита, бірінші	Екі белгісі де бастапқы желідегі құстарды бонитирлеудің ең аз талаптарына сәйкес келеді.
екінші	бірінші	Белгілерінің біреуі бастапқы желідегі құстарды бонитирлеудің ең аз талаптарынан төмен.
екінші	екінші	Екі белгісі бастапқы желідегі құстарды бонитирлеудің ең аз талаптарына сәйкес келеді.
Ата-енелік табын
екінші	үшінші	Екі белгісі де бастапқы желідегі құстарды бонитирлеудің ең аз талаптарына сәйкес келеді.
сыныптан тыс		Белгілері бонитирлеудің ең аз талаптарынан төмен.

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 13-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 12-қосымша

Тұйеқұстарды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Түйеқұстарды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және түйеқұстарға бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

2. Түйеқұстарды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Тұйеқұстарды бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу

3. Түйеқұстарды:

бiр жасқа дейiнгi балапандарды енелерінің өнiмдiлiк көрсеткiштерi (жұмыртқалағыштық, балапандарды басып шығару) және 2 айлық жасына дейiн сақталуы бойынша;

өсімін молайтатын балапандарды 1 жылдан 5 жасқа дейiн – енелерінің өнiмдiлiк көрсеткiштерi (жұмыртқалағыштық, балапандарды басып шығару) және өзiнiң өнiмдiлiгi (тiрiдей салмағы және 2 айлық жасына дейiн сақталуы) бойынша;

ересек, бес жастан асқан түйеқұстарды – жұмыртқалағыштығы және жұмыртқалаудың тиісті циклында балапандарды басып шығару, екі ай жасына дейiн жас балапандардың сақталуы және бір жастағы ұрпақтарының тірідей салмағы бойынша бонитирлейді.

4. Түйеқұстарды бонитирлеу кезінде өнімділік сапасына қойылатын ең аз талаптар осы Нұсқаулыққа қосымшада көрсетілген.

Тұйеқұстарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
қосымша

Түйеқұстарды бонитирлеу кезінде өнімділік сапасына қойылатын ең аз талаптар

Көрсеткiштердiң атауы	Көрсеткiштер
Мекиеннiң бір жылда жұмыртқалағыштығы, дана	40
Жұмыртқаның ұрықтануы, пайыз (бұдан әрі – %)	75
Балапандарды басып шығару, %	60-70
Балапандардың 8-апта жасына дейiн тiрi сақталуы, %	90
Жас балапандардың 12-ай жасындағы тiрiдей салмағы, килограмм	90
Селекциялық ұяның саны (1 еркегi: 3-5 ұрғашысы), дана	10

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 14-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 13-қосымша

Иттердің үйлік-ұлттық тұқымдарын (тазы, төбет) бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Иттердің үйлік-ұлттық тұқымдарын (тазы, төбет) бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және иттердің үйлік-ұлттық тұқымдарына бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

2. Иттердің үйлік-ұлттық тұқымдарын бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

3. Ұлттық тұқымды иттермен селекциялық-асыл тұқымдық жұмыстар жүргізудің басты мақсаты және міндеті оларды сақтау, таза тұқымды иттер санын арттыру, олардың жұмыстық және тұқымдық сапасын жоғарылату және жақсарту болып табылады.

Ит өсіру шаруашылығындағы асыл тұқымдық жұмыс ұрпақтарының сапасын, оларды өсіру аймағындағы жағдайларға жоғары бейімделуін жақсартуға, жақсы пайдалануға бағытталған. Асыл тұқымдық жұмысты ұйымдастыру клубтардың, питомниктердің және басқа бөлімшелердің аражігін асыл тұқымдық жұмыс деңгейі және міндеттері бойынша ажырата, асыл тұқымдық ресурстарды тиімді құра және пайдалана, тұқымішілік құрылымды есепке ала отырып өсірудің неғұрлым мақсатқа сай әдістерін қолдана отырып, тұқымды толығымен қамтитын селекция принциптеріне негізделген.

4. Қызметтік және аңшылық ит өсіру шаруашылығы клубтарындағы асыл тұқымдық жұмыстың мақсаты қызметтік және аңшылық ит тұқымдары ішінде асыл тұқымды иттерді арттыру, сырт бітімі мен конституция сапасын, жоғары жүйке қызметі (ЖЖҚ) типін, физикалық төзімділігін және иттердің басқа да қызметтік, аңшылық және жұмыс қасиеттерін тұқымда кезігетін кемістіктер мен жетіспеушіліктерді бір мезгілде жоя отырып, үздіксіз жетілдіру болып табылады.

5. Әрбір ит тұқымымен жұмыс жасау оның тұқымішілік типтерін және басқа да өзіне тән қасиеттері мен биологиялық ерекшеліктерін, сондай-ақ онда неғұрлым жиі кезігетін кемшіліктерді білуге негізделеді. Әр асыл тұқымды иттің тұқымға тән жалпы сипаттарымен қатар, жеке ауытқушылықтарын және өзгешеліктерін айыра білу қажет.

6. Иттердің өсімін молайту біртекті, сол сияқты әртекті іріктеуді шығармашылық бағытта қолдана отырып таза тұқымдық (таза) өсіру әдісімен жүргізіледі.

7. Клубтар мен питомниктерде асыл тұқымды желілер жүргізуге жағдай жасайтын, асыл тұқымдық сапалары жоғары иттер саны жеткілікті болған жағдайда, желілер бойынша өсіру қолданылады.

8. Есепте тұрған барлық ересек ит:

1) асыл тұқымды иттер;

2) пайланылатын иттер болып екі санатқа бөлінеді.

9. Асыл тұқымдыларға бонитирлеу сыныптылығын алған иттер жатады. Қалған иттер пайдаланылатын иттер санатына жатады.

10. Асыл тұқымды иттерді өсіру жоспарлы сипатта болады және:

1) осы Нұсқаулыққа;

2) клуб немесе питомник бес жылға жасайтын әр тұқым бойынша асыл тұқымдық жұмыстың перспективалық жоспарына сәйкес ұйымдастырылады. Перспективалық жоспардың бір данасы аккредиттелген Аңшылар мен аңшылық шаруашылығы субъектілері қоғамдық бірлестіктерінің республикалық қауымдастығына (бұдан әрі – Қауымдастық) түзету үшін ұсынылады;

3) клуб немесе питомник жыл сайын перспективалық жоспарда есепті жылға көзделген жеке міндеттерді есепке ала отырып жасайтын өсіру жоспарына сәйкес ұйымдастырылады. Өсіру жоспарын клуб немесе питомник (өсіру секциясы) жүргізілген селекциялық іс-шаралар: көрмелер, жас иттерді шығару және бонитирлеу нәтижелерін, асыл тұқымды ит иелерінің қалауларын есепке ала отырып, әзірлейді.

2-тарау. Асыл тұқымды иттерді іріктеу және таңдау. Өсіру жоспары

11. Өсіру жоспарына енгізу үшін:

қызметтік иттер тұқымын – конституциясы, сырт бітімі, шығу тегі, қызметтік сапалары бойынша және ұрпағының сапасы бойынша (ұрпақ берген иттер үшін);

аңшылық иттер тұқымын – конституциясы, сырт бітімі, шығу тегі, аңшылық сапалары бойынша және ұрпағының сапасы бойынша (ұрпақ берген иттер үшін) іріктейді.

12. Иттерді мына жастарында:

қаншықтарды бір жас алты айдан асқаннан кейін;

қызметтік-спорттық тұқымдық төбеттерді екі жастан кейін және аңшылық тұқымдық төбеттерді бір жас алты айдан кейін ұйығуға жібереді.

Асыл тұқымды қаншықтардың ұйығуы жылына бір рет жүргізіледі. Аз күшіктеген (бес күшіктен кем) үш жастан асқан қаншықтарды ұйығуға жылына екі рет жіберуге болады.

13. Қаншықтарға қарағанда, төбеттер ерекше қатаң іріктеледі. Төбеттердің саны және құрамы аталған жылдың өсіру жоспарына енгізілген қаншықтардың құрамына байланысты және олардан алынған ұрпақтарды есепке ала отырып жыл сайын анықталады.

14. Тұқым стандарты бойынша шеттетуге жатқызатын кемістіктері бар, сондай-ақ он жастан асқан иттер өсіру жоспарына енгізілмейді.

15. Жұптарды таңдау екі серіктес иттің барлық жетістіктерін және кемшіліктерін есепке ала отырып қатаң түрде жеке жүргізіледі. Жұптарды жеке таңдау оң белгілерін және қасиеттерін орнықтыруды және жетілдіруді, кемшіліктерін жоюды және ұрпағының жалпы тұқымдылығын жоғарылатуды қамтамасыз етеді.

16. Бірдей кемістіктері бар қаншықтар мен төбеттерді жұптастыруға жібермейді. Сырт бітіміндегі немесе ұрпағының мінез-құлқындағы жекелеген кемістіктерді нивелирлеу үшін жұптарға кемістіктері жоқ, сырт бітімі дұрыс иттер таңдап алынады.

17. Егер төбет өсіру талаптарына сәйкес келсе және осы қаншықтарға сай болса, осы клуб осындай комбинация нәтижесінде алынған иттерге толы болмаса, онда алдыңғы күшіктеу кезінде жақсы ұрпақ берген қаншықты сол төбеттермен немесе оның жақын туыстарымен жұптастыру ұсынылады

18. Жұптарды таңдау кезінде олардың жасы ескеріледі. Неғұрлым толық физикалық кемеліне жеткен тұқымдық иттерді шағылыстырған дұрыс. Жас иттерді (асыл тұқымдық пайдаланудың бірінші жылында) барынша шағылыстырмаған дұрыс. Екі кәрі итті шағылыстырмаған дұрыс: жастарына байланысты олардың ұрпақтары әлсіреуі мүмкін.

19. Өсіру жоспары түсіндірме жазбадан және бекітілген нысандағы толтырылған таңдау кестесінен тұрады. Өсіру жоспарының құжаттарын мынадай тәртіппен таңдайды: төбетке жасалған таңдау кестесіне онымен жұптастыру үшін бекітілген қаншықтарға жасалған барлық таңдау кестелері таңдалады. Осындай таңдау кестелерін жоспарда тек дублер ретінде пайдаланылатын төбеттерге де толтырады.

20. Түсіндірме жазбада өсіру жоспарына қосылған ит санын және олардың конституциясы және сырт бітімі бойынша (көрмедегі бағалары), қызметтік немесе жұмыс сапалары (сынақтар және жарыстардағы дипломдары), шығу тегі және ұрпағының сапасы бойынша бағаларын көрсете отырып, асыл тұқымды иттерге егжей-тегжейлі шолу, сондай-ақ жоспардың негізіне алынған принциптерді және ұйғарымдарды мазмұндау қамтылады.

21. Өсіру жоспары екі данада жасалады. Жоспарды Клуб немесе асыл тұқымды иттерді өсіретін питомниктер кеңесі Қауымдастық өкілдерінің қатысуымен бекітеді. Жоспардың бір данасы есепті жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей Қауымдастыққа ұсынылады. Екінші данасы өсіру жұмысында басшылыққа алу үшін клубта қалады. Өсіру жоспары асыл тұқымды ит иелеріне жеткізіледі.

22. Қауымдастық клубтан немесе питомниктен алынған өсіру жоспарын тексеріп, ескертулер мен ұсыныстар бар болған жағдайда, бір ай мерзімде жолдайды.

23. Клуб немесе питомник (өсіру секциясы) Қауымдастықтың ұсыныстары мен ескертулеріне сәйкес дамыту жоспарына қажетті өзгерістер енгізеді.

24. Жоспарға енген төбетті ұйығу үшін пайдалануға мүмкіндік болмаған жағдайда, сондай-ақ жаңадан келген асыл тұқымды иттер болған жағдайда, өсіру жоспарына Клубтың немесе питомниктің (өсіру секциясы) кеңесі бекіткен түзетулер мен қосымшалар енгізіледі. Аталған ұйығулар жоспарлы деп есептеледі.

3-тарау. Ұйығуларды, алынған ұялас күшіктерді тіркеу және есепке алу және күшіктерге тұқым-тегі құжатын беру

25. Өсіру жоспары негізінде клуб немесе питомник (өсіру секциясы) ұйығуға бағыттама береді. Бұл ретте қаншықты ветеринар дәрігер қарап, ол жөнінде иесіне тиісті анықтама береді.

26. Қайталама (бақылау) ұйығуды алғашқы ұйығудан кейін 24-48 сағат өткен соң жүргізу ұсынылады.

27. Егер қайталама ұйығу төбеттің жай-күйіне байланысты болмаған және ұйыққан қаншық ұрпақ әкелмеген жағдайда, қаншық иесіне қаншықты дәл сол төбетпен келесі ұйығуға тегін алу құқығы беріледі.

28. Ұйығу ақысын және есеп айырысу тәртібін Клуб немесе питомник (өсіру секциясы) кеңесі төбеттің сыныбын мен жергілікті жағдайды есепке ала отырып белгілейді.

29. Жоспарлы ұйығуларды, күшіктеуді және әрбір клуб пен питомниктегі күшіктердің санын есептеу үшін ұйығуды тіркеу кітабы жүргізіледі.

30. Ұйығу кітабында тек қана клуб немесе питомник бағыты бойынша жүргізілген ұйығулар тіркеледі.

31. Клуб немесе питомник (өсіру секциясы) кеңесі 30 күнге толмаған ұялас күшіктерді зерттеп-қарау, нұсқама беру және қоғамдық бақылау жүргізу үшін жауапты адамды/адамдарды айқындайды.

32. Әрбір ұялас күшік екі рет: туылғаннан кейінгі 3-4 және 29-30 күндері тексеріледі. Тексеруші қаншық иесіне күшіктерді тамақтандыру, тамақтандыратын қаншықты күтіп-бағу туралы және зерттеп-қарау процесінде туындаған басқа сұрақтар бойынша кеңес береді . Әрбір зерттеп-қарау кезінде күшіктердің салмағын өлшейді. Күшіктердің жалпы жай-күйі, олардың отыз күнге толғандағы салмағы, оларды күтіп-бағу сипаты және оны тамақтандыратын қаншықтың жай-күйі негізінде ұялас күшіктерге баға беріледі.

33. Қаншықтардың жай-күйі нашар болса және күшіктер лас жағдайда күтіп-бағылған кезде ұялас күшіктерге берілетін баға бір балға кемиді.

34. Ата-енесінің тұқым-тегі құжаттарының және ұйығуларды тіркеу кітабындағы жазбалардың негізінде әрбір жоспарлы ұялас күшіктерге жалпы ұялас карточка ашылады.

4-тарау. Жас иттер көрмелері

35. Жас иттер көрмелерін клубтар немесе қызметтік және аңшылық ит өсіру шаруашылығы питомниктері (өсіру секциясы) жылына екі рет (күзде және көктемде) мынадай мақсаттарда ұйымдастырады:

1) жас итттерді тұқымдылығы мен өсіру сапасы бойынша бағалау;

2) жас иттердің иелеріне оларды қалай өсіріп-бағу және тәрбиелеу бойынша ұсыныстар мен нұсқаулықтар беру;

3) ата-енесін (төбеттер мен қаншықтар) олардың тұқымдары мен ұйығу нәтижелерін бағалау бойынша зерделеу.

36. Жас иттер көрмесі барысында қарап-тексеру тұқымдары бойынша бөлек жүргізіледі. Бір төбеттен тарайтын жас иттердің барлығы бір мезетте және ұяластар бойынша қаралады.

37. Клубтың және питомниктің өсіру секциясы көрмеге 4 (төрт) айдан 10 (он) айға дейінгі жастағы барлық күшіктердің, сондай-ақ осы күшіктер алынған ата-енелерінің шығарылуына шаралар қабылдайды.

38. Күшіктерді қарап-тексеру және бағалау, сондай-ақ өсіру жоспары бойынша жұптарды іріктеу нәтижелерін анықтау үшін сарапшылар, қоғамдық нұсқаушылар және өсіру жоспарын жасауға қатысқан және осы тұқыммен асыл тұқымдық жұмыс жүргізетін өсіру секциясының әбден дайындалған белсенділері тартылады.

39. Жас иттер көрмесіне шығарылған әрбір күшікке анкета толтырылады. Төрт айдан алты айға дейін қоса алғанда күшіктер үшін анкетада бойы, физикалық дамуы, қоңдылығы, тістерінің және құлақтарының жай-күйі, рахиттың болуы немесе болмауы белгіленеді. Алты айдан жас иттер үшін бұдан басқа сырт бітіміне сипаттама беріледі. Күшіктердің салмағы және бойы өлшенеді.

40. Жас иттер көрмесінде қаралған күшіктер тұқымдылығы және өсіру сапасы бойынша мынадай бағаларға ие болады:

тұқымды, үлгілі түрде өсірілген;

тұқымды, дұрыс өсірілген;

тұқымды, орташа өсірілген;

тұқымды, нашар өсірілген;

әдеттегідей, үлгілі түрде өсірілген;

әдеттегідей, дұрыс өсірілген;

әдеттегідей, орташа өсірілген;

әдеттегідей, нашар өсірілген.

41. Тұқымға тән емес күшіктер бағалауға жатпайды. Тістеулері дұрыс емес күшіктер әділ бағасын алады, бұл ретте иесіне берілген анықтамада тістегі кінәраты көрсетіледі. Мұндай күшіктерге марапат берілмейді.

42. "Тұқымды" деген баға тұқымдық белгілері анық көрініп тұрған күшіктерге беріледі (жас ерекшеліктерін ескере отырып).

43. "Әдеттегідей" деген баға сырт бітімі тұқымдық белгілерге сәйкес келетін күшіктерге беріледі (жас ерекшеліктерін ескере отырып).

44. "Үлгілі түрде өсірілген" деген баға өз жасына сай жақсы бойы, мықты қалыпты дамыған сүйегі, жақсы физикалық дамуы және қоңдылығы бар, сыр бітімінде және мінез-құлқында кемістігі жоқ күшіктерге беріледі.

45. "Дұрыс өсірілген" деген баға өз жасына сай қалыпты бойы, мықты сүйегі, жеткілікті түрде физикалық дамуы, қоңдылығы бар және қорқақтық белгіні білдірмейтін күшіктерге беріледі.

46. "Орташа өсірілген" деген баға мынадай кінәраттары бар күшіктерге беріледі:

бойы жеткілікті өспеген;

сүйегі жеңіл;

кеуде тұрқы нашар дамыған;

рахит немесе оның салдары;

арқасы салбыраған;

аяқтары нашар дамыған.

47. "Нашар өсірілген" деген баға бой жағынан және физикалық дамуда көп артта қалған, рахиттің ауыр түрлерімен ауыратын немесе одан кейін оның ауыр салдарынан азап шегетін, қорқақтық белгілері айқын білінетін қалжыраған күшіктерге беріледі.

48. Әрбір күшікті жекелеген қарап-тексеру және бағалау аяқталған соң, барлық ұяластар және күшік алынған ата-енесі қарап-тексеріледі. Содан кейін жалпы ұяластарға баға беріледі және жұптарды таңдаудың дұрыстығы анықталады.

49. Көрмеде "тұқымды, үлгілі түрде өсірілген" деген баға алған үздік күшіктер, сондай-ақ үздік ұялас күшіктер ата-енелерімен бірге көрмеге келушілерге арнайы рингте тиісті түсініктемемен көрсетіледі.

50. Көрмеде қарап-тексеруден өткен күшіктердің иелеріне тиісті анықтамалар (немесе экспоненттік қағаздары бар дипломдар) беріледі.

5-тарау. Асыл тұқымды иттерді іріктеу және бонитирлеу

51. Қызметтік және аңшылық иттердің асыл тұқымдық бастарын іріктеу және бонитирлеу асыл тұқымдық жұмыстың негізгі іс-шараларының бірі болып табылады және ол иттерді конституциясы мен сырт бітімі, қызметтік және жұмыс сапасы, шығу тегі мен ұрпақтары бойынша кешенді бағалаудан тұрады.

52. Бонитирлеу бір-бірімен өзара байланысты мынадай іс-шараларға негізделген:

1) көрмелерге (ит көрмелеріне), сынақтарға және жарыстар;

2) иттердің асыл тұқымдық іс-қимылдары мен олардың ұрпақтарының сапасын бағалау туралы материалдарды зерделеу;

3) иттердің тұқым-тегі кестелері бойынша шығу тегін бағалау. Бонитирлеуді клубтарда немесе питомниктерде (өсіру секцияларында) бір жыл ішінде Қауымдастық өкілдерінің қатысуымен өсіру секциясы мүшелерінің ішінен Клуб немесе питомник (өсіру секциясы) кеңесі тағайындайтын комиссия (бұдан әрі – комиссия) жүргізеді.

53. Клубтарда бонитирлеу жүргізуге арналған негізгі құжат итке арналған есептік карточка болып табылады, онда тұқым-тегі карточкасы, көрме, иттер көрмесі, сынақтар мен жарыстардан алынған дипломдар, есеп берулер негізінде барлық қажетті деректер енгізіледі.

54. Бонитирлеуге көрмелер мен иттер көрмелерінде мынадай бағалар алған иттер жатады:

"үздік" дегеннен төмен емес баға алған төбеттер;

"өте жақсы" дегеннен төмен емес баға алған қаншықтар.

Мұндай иттерге көрмеден кейін бір ай ішінде клуб немесе питомник есеп карточкасын ашады.

55. Бонитирлеу бойынша сыныптылық беру үшін қажетті көрсеткіштер жинаған иттерге комиссия барлық деректерді есеп карточкасынан тұқым-тегі карточкасының түпнұсқасына көшіре отырып бонитирлеу ведомосын құрайды.

Бонитирлеу ведомосімен тұқым-тегі карточкасы Қауымдастыққа иттерді асыл тұқымдық кітапқа енгізу және асыл тұқымдық аттестаттар беру үшін жіберіледі.

56. Бонитирлеу кезінде иттің сыныптылығын анықтауды комиссия мынадай төрт көрсеткіш бойынша жүргізеді:

1) сырт бітімі мен конституциясын бағалау;

2) қызметтік немесе жұмыс сапаларын бағалау;

3) шығу тегін бағалау;

4) ұрпақтарын бағалау.

57. Иттердің қызметтік-спорттық тұқымдары балдарының төменгі саны осы Нұсқаулыққа 1-қосымшада көрсетілген.

Конституция, сырт бітімі: "үздік" – 40 балл; "өте жақсы" – 30 балл; "жақсы" – 20 балл.

Шығу тегі: тегінің 1-қатары – бар болса: төбет – 2 балл, қаншық – 2 балл; сырт бітімі: төбет – 3 балл, қаншық ит – 3 балл; "өте жақсы": төбет – 2 балл, қаншық – 3 балл; "жақсы": төбет – 1 балл; қаншық – 2 балл. Тегінің 2-қатары – бар болса: 1 балл. Тегінің 3-қатары – бар болса: 1/2 балл. Тегінің 4-қатары – бар болса: 1/8 балл.

Ұрпақтары: жұмыс (қызметтік) сапалары мен көрме бағалары үшін дипломы бар әр ұрпақ үшін: "үздік": төбет – 4 балл, қаншық – 6 балл; "өте жақсы": төбет – 2 балл, қаншық – 4 балл; "жақсы": төбет – 1 балл, қаншық – 2 балл.

Жұмыс сапалары: Төбеттер: 1-дәрежелі диплом – 20 балл, 2-дәрежелі диплом – 10 балл, 3-дәрежелі диплом – 5 балл.

Қаншықтар: 1-дәрежелі диплом – 20 балл, 2-дәрежелі диплом – 15 балл, 3-дәрежелі диплом – 10 балл. "Элита" және 1-ші асыл тұқымдық сыныбын беру үшін тек ашық сыныпта (ересек жас тобында) алынған көрме бағалары есепке алынады. Егер тұқымдық төбет ұрпақтарының 30 пайызының "үздік" деген көрме бағасы бар болса, оған "Жеңімпаз" деген атақ беріледі.

58. Иттердің аңшылық тұқымдары балдарының ең төменгі саны осы Нұсқаулыққа 2-қосымшада көрсетілген.

Конституция, сырт бітімі: "үздік" – 40 балл; "өте жақсы" – 30 балл; "жақсы" – 20 балл.

Шығу тегі: Тегінің 1-қатары – бар болса: төбет – 2 балл, қаншық – 2 балл; сырт бітімі "үздік": төбет – 3 балл, қаншық – 3 балл; "өте жақсы": төбет – 2 балл, қаншық – 3 балл; "жақсы": төбет – 1 балл; қаншық – 2 балл. Тегінің 2-қатары – бар болса: 1 балл. Тегінің 3-қатары – бар болса: 1/2 балл. Тегінің 4-қатары – бар болса: 1/8 балл.

Ұрпақтары: жұмыс сапалары мен көрме бағалары үшін дипломы бар әр ұрпақ үшін: "үздік": төбет – 4 балл, қаншық – 6 балл; "өте жақсы": төбет – 2 балл, қаншық – 4 балл; "жақсы": төбет – 1 балл, қаншық – 2 балл.

Жұмыс сапалары: Жекелеген сынақтар – 1-дәрежелі диплом – 40 балл, 2-дәрежелі диплом – 35 балл, 3-дәрежелі диплом – 30 балл.

Жұптық сынақтар – 1-дәрежелі диплом – 20 балл, 2-дәрежелі диплом – 18 балл, 3-дәрежелі диплом – 15 балл.

6-тарау. Ұлттық қызметтік және аңшылық иттерді республикалық асыл тұқымдық есепке алу

59. Қауымдастықта тіркеуде тұрған ұлттық қызметтік және аңшылық иттердің асыл тұқымдық басын есепке алу мен тіркеуді Қауымдастық асыл тұқымдық кітап және иттердің анықтамалық картотекасы арқылы жүзеге асырады.

Есепке алу мен тіркеу конституциясы мен сырт бітімінің, жұмыс сапаларының ерекшеліктерін, шығу тегін және иттердің ұрпақтары сапасын зерделеу және айқындау мақсатында жүргізіледі. Алынған деректер клубтар мен қызметтік және аңшылық ит өсіру шаруашылығы питомниктерінің асыл тұқымдық жұмысында пайдаланылады.

60. Иттердің асыл тұқымдық кітабы клубтар немесе ит өсіру шаруашылығы питомниктері (өсіру секциялары) жіберетін түпнұсқалық тұқым-тегі карточкалары мен бағалау ведомостері негізінде жүргізіледі.

61. Анықтамалық картотекаға көрмеден өткен және "жақсыдан" төмен емес баға алған иттер енгізіледі. Сонымен қатар оған шығу тегі, сынақтар мен жарыстар, бонитирлеу нәтижелері енгізіледі.

62. Иттердің асыл тұқымдық кітабы тұқымдар бойынша бөлімдерге бөлінеді. Кітапқа бонитирлеу кезінде екінші асыл тұқымдық сыныбынантөмен емес сыныптылық алған иттер енгізіледі.

63. Бонитирлеу кезінде баға алған барлық иттерге арналған тұқым-тегі карточкасының түпнұсқасы Қауымдастыққа тексеру үшін беріледі.

64. Асыл тұқымдық кітапқа кіретін иттердің тұқым-тегі карточкасындағы жазбалардың дұрыстығы жете тексерілгеннен кейін анықталған деректер иттердің асыл тұқымдық кітабының тиісті бөліміне енгізіледі.

65. Егер клуб немесе питомниктер жіберген иттердің деректері иттердің асыл тұқымдық кітабына енгізілмесе, онда клубқа немесе питомникке бас тарту себебі көрсетілген хабарлама жіберіліп, тұқым-тегі карточкасы қайтарылады.

66. Асыл тұқымдық кітапқа жазылған әр итке нөмір беріледі. Иттерді нөмірлеу әр тұқым бойынша бөлек жүргізіледі.

67. Иттерді Республикалық тұқым-тегі картотекасының алдыңғы нөмірінен ажырату үшін иттердің асыл тұқымдық кітабында әр реттік нөмірдің алдына:

Төбеттер үшін "Т" әрпі қойылады;

Қаншықтарға "Қ" әрпі қойылады.

68. Иттердің асыл тұқымдық кітабына жазылған иттерге аттестат толтырылып, иесіне тапсыру үшін клубқа немесе питомникке жіберіледі.

69. Иттердің асыл тұқымдық кітабына жазылған иттерді сату немесе беру кезінде, аттестат жаңа иесіне беріледі.

70. Бір жыл ішінде анықталған, асыл тұқымдық иттердің сыныптылығына немесе балдығының (көрмелер мен сынақтардағы анағұрлым жоғары көрсеткіштер) өзгеруіне әсер ететін жаңа деректер, сондай-ақ сырт бітімі бағаларын немесе сынақтарда дипломдар алған ұрпақтардың қосымша деректері Қауымдастыққа жіберіледі.

71. Аттестаттары жоқ иттердің сыныптылығы жоғарылаған кезде, клубтар немесе питомниктер Қауымдастыққа тұқым-тегі карточкасының түпнұсқаларын асыл тұқымдық аттестаттармен алмастыру үшін жібереді.

72. Егер асыл тұқымды иттің иесі басқа қалаға қоныс аударса немесе итті сатса, онда клуб немесе питомник осы иттің есеп карточкасына тиісті белгі қояды және өзгерістер туралы Қауымдастыққа хабарлайды. Сондай-ақ ит өлген жағдайда да осылай болады.

7-тарау. Иттерді белгілеу және асыл тұқымдық есепті жүргізу

73. Таңбалау мақсаты жануарды бірдейлендіру мүмкіндігі болып табылады. Әр итке жеке нөмір беріледі, ол жануардың денесіне татуировка әдісімен (клеймо) жасалады. Клеймо санының ішкі жағына, шапқа не иттің оң құлағына қойылады.

8-тарау. Жеке нөмірлерді (таңбаларды) беру тәртібі

74. Бастапқы есепке алу мен нөмірлерді беруді Қауымдастық басшылығы жүзеге асырады. Тіркеу берілетін нөмірлерді бастапқы есепке алу жүзеге асырылатын арнайы журналда жүргізіледі. Ары қарай, итке тұқым-тегі карточкасын алу кезінде оның жеке нөмірі бірыңғай компьютерлік деректер банкіне енгізіледі.

75. Итті есепке қою және жеке нөмір алу үшін, иттің иесі Қауымдастыққа ұялас күшіктер туралы мынадай деректерді хабарлайды:

1) тұқымы;

2) ит өсіруші (иесі) мүшесі болып табылатын клубтың немесе питомниктің толық атауы;

3) ит өсірушінің (иесінің) аты, әкесінің аты (бар болса), тегі, почталық мекенжайы, телефоны және электрондық почтасы (бар болса);

4) питомниктің атауы (зауыттық қондырмасы) – бар болса;

5) иттің әрбір ата-енесіне толық деректер – бар болса;

6) иттің лақап аты, жынысы, реңкі.

76. Туылмаған ұяласқа жеке нөмір берілмейді.

9-тарау. Есептілік

77. Таңбалау фактісі бойынша ұялас күшіктерді таңбалаған жауапты адам "Ұялас күшіктерді таңбалау картасы" нысанын толтырады, оның бір данасы ит өсірушіде қалады және жалпы ұяластар картасымен бірге клубқа немесе питомнике тапсырылады, екінші данасы таңбалаушыда сақталады және ұялас күшіктерді таңбалаған сәттен бастап он күннен кешіктірілмей клубқа немесе питомникке табыс етіледі.

78. Таңбаланған ұяластарға жеке нөмірлерді жалпы ұяластар картасына жазады және онда ұяластарды таңбалағаны туралы белгі қояды.

79. Клубтардың немесе питомниктердің төрағалары тоқсанында кемінде 1 рет "Ұялас күшіктерді таңбалау картасының" екінші нұсқасын Қауымдастыққа тапсырады. Жалпы ұяластар картасына қосымша берілген даналарды төрағалар барлық бағаналарды толтырып, Қауымдастыққа тапсырады.

80. Комиссия ұялас күшіктерді зерттеу актісіне барлық күшіктер таңбаланған жағдайда қол қояды.

81. Күшіктерді таңбалауға жергілікті кинологиялық ұйымда тіркелген адамдар жіберіледі.

82. Микрочиптеу өсірушінің өтініші бойынша жүргізіледі.

10-тарау. Белгілеу регламенті

83. Таңбалауды регламенттеу Қауымдастықтың өңірлік өкілдіктері арқылы жүргізіледі.

84. Жүйе, нөмірлеу түрі, таңбалауға арналған дененің бөлігі (құлақ, қарын немесе санының ішкі жағы), таңбалауға жауаптыларды анықтау, оларды оқыту, таңбалауды ұйымдастыру және уақыты, сондай-ақ тұқым-тегі кітабына енгізу үшін таңбалардың нөмірлерін хабарлау ерекше талқыланады.

85. Микрочиптеуді маман жүргізеді.

11-тарау. Шығу тегі туралы құжатты ресімдеу және беру тәртібі

86. Клубтың немесе питомниктің (өсіру селекциясының) жұмыскері ұялас күшіктерді зерттеу актісінің негізінде толтыратын және қол қоятын күшіктің карточкасы – шығу тегі туралы бастапқы құжат болып табылады.

87. Күшіктің карточкасы мынадай мәліметтерді қамтиды: тұқымы, күшіктің толық лақап аты, жынысы, түсі, толық туылған күні, таңбасының №, күшік өсірушісінің және иесінің аты-жөні және мекенжайы, шығу тегі туралы мәліметтер (әкесі, енесі, олардың тұқым-тегінің нөмірі және олардың түстері).

88. Питомник (зауыттық қондырма) атауы онда туған барлық күшіктердің лақап атына қосылады және лақап атының алдына қойылады. Питомник атауымен ұштастырылған бірдей лақап ат тек 20 жылдан кейін қайталануы мүмкін. Лақап аттағы белгілердің ең көп саны питомник/зауыттық қондырма атауын қоса алғанда – 40 белгі.

89. Күшік карточкасы асыл тұқымдық мақсатта пайдалану құқығын бермейді және көрмеден немесе жас иттер көрмесінен өткеннен кейін ит он бес айлық жасқа жеткен соң тұқым-тегі карточкасына ауыстырылуы тиіс.

90. Бірыңғай үлгідегі тұқым-тегі құжаты эмблемалардан тұрады және иттің шығу тегін куәландырады.

91. Тұқым-тегі құжатын ресімдеуді Қауымдастықтың өңірлік өкілдері немесе Қауымдастықта аттесттаудан өткен, асыл тұқымдық өндірушілер тіркелген аумақтық кинологиялық ұйымдар жүргізеді.

Тұқым-тегі құжаты Қауымдастықта тіркелген бекітілген үлгідегі бланкілерде күшіктің карточкасы негізінде немесе Қауымдастықтың уәкілетті сарапшысы берген тиісті сипаттама негізінде ресімделеді.

Иттердің үйлік-ұлттық
тұқымдарын (тазы, төбет)
бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
1-қосымша

Қызметтік-спорттық тұқымдар балдарының ең төменгі саны

Сынып	Жынысы	Сырт бітімі	Шығу тегі	Жұмыс сапалары	Ұрпақтары	Балдар жиыны
элита	төбет	40	20	20	20	100
элита	қаншық	30	20	10	20	80
бірінші асыл тұқымды	төбет	40	18	10	20	88
бірінші асыл тұқымды	қаншық	30	18	10	20	78
екінші асыл тұқымды	төбет	30	16	10	20	76
екінші асыл тұқымды	қаншық	20	16	10	20	66

Иттердің үйлік-ұлттық
тұқымдарын (тазы, төбет)
бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
2-қосымша

Аңшылық тұқымдар балдарының ең төменгі саны

Сынып	Жыныс	Сырт бітімі	Шығу тегі	Жұмыс сапалары	Ұрпақтары	Балдар жиыны
элита	төбет	40	20	40	20	120
элита	қаншық	30	20	30	20	100
бірінші асыл тұқымды	төбет	40	18	35	15	108
бірінші асыл тұқымды	қаншық	30	18	30	15	93
екінші асыл тұқымды	төбет	30	16	30	10	86
екінші асыл тұқымды	қаншық	20	16	30	10	76

	Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277 бұйрығына 15-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 14-қосымша

Маралдарды және теңбіл бұғыларды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және маралдарды және теңбіл бұғыларды бонитирлеуді жүргізуді нақтылайды.

2. Маралдарды және теңбіл бұғыларды бонитирлеуді бонитерлер-сыныптаушылар жүргізеді.

2-тарау. Маралдарды бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу

3. Маралдардың бұқалары мен аталық маралдарды панталарды кесу кезеңінде мамыр-шілде айларында бонитирлейді, оларды конституциясының беріктігі, сырт бітімі, тірідей салмағы және жаңа кесілген пантаның, кейіннен консервіленген пантаның салмағы мен сапсы бойынша және дайын панталардың шығымы бойынша бағалайды.

4. Маралдардың бұқаларын бонитирлеуді жыл сайын панталарды кесу кезеңінде маусым-шілде айларында жүргізеді; жас маралдарды енесінен айырғаннан кейін, қараша-желтоқсан айларында мал басын қыстауға қойған кезде 16-18 айлық жаста бонитирлейді.

5. Панталы бұғы шаруашылығында жастық-жыныстық топтар бөлінісінде жануарлар атауларының бірыңғай номенклатурасын пайдаланады: төлі, жас маралдар, аталық маралдар, ұрғашы жас маралдар, маралдардың бұқалары және аналық маралдар. Жас маралдар арасында еркектер (сайкалар) мен ұрғашыларды (саюшкалар) бөледі.

Жастары бойынша топтар мынадай болып бөлінеді:

төл - туылғаннан 6 айға дейін;

жас маралдар-6 айдан 1,5 жасқа дейін;

аталық маралдар мен ұрғашы жас маралдар -1,5 жастан 2,5 жасқа дейін,

маралдардың бұқалары және аналық маралдар - 2,5 жастан ересектер.

6. Маралдардың бұқаларының сырт бітімі мен конституциясын бағалауды жыл сайын жалпы бонитирлеу уақытында жүргізеді.

7. Конституциясы мен сырт бітімін бағалауды бес балдық шәкілмен жүргізеді. Жеке бөліктері қажетті типке сәйкес келуі керек: маралдардың бұқаларында-жыныстық диморфизмының көрінуіне: қуатты кеудесіне, арқасына, белінің және артқы аяқтарының мықтылығына, ең бастысы пантасының пішіні мен дамуына.

8. Осы бөліктерде кемшіліктер болмаған жағдайда маралдардың бұқаларына "бес" деген баға беріледі. Кемшіліктер табылған жағдайда баға 1 балға төмендейді.

9. Қуатты, алты ұшына дейін жуан діңгекті, бөліну тереңдігі 8 см-ден аспайтын панталарды дамытуға жол беріледі. Панталардың құрылысы дұрыс болуы, жеткілікті жуан діңгектері және жақсы дамыған көз үстіндегі, қатты және орташа өсінділер болуы қажет. Артық өсінділер мен айтарлықтай шорлар болмауы керек.

10. Маралдардың бұқаларын бонитирлеу деректері бойынша 4 сыныпқа бөледі: элита, бірінші, екінші және үшінші.

1) элита сыныбына конституциясы берік және сырт бітімі өте жақсы, дене салмағы, пантасының үлкендігі мен сапасы бойынша ең жақсы жануарлар жатады. Пантасы жуан, қуатты діңгекті және көз үсті, қатты және орташа өсінділері қалыпты дамыған болу керек; артық өсінділер мен айтарлықтай шорлар болмау керек.

2) бірінші сыныпқа конституциясы берік, жеткілікті мөлшерде және жақсы сапада панта беретін, елеулі кемшіліктері жоқ қалыпты дамыған жануарлар жатқызылады.

Панталардың мынадай кемшіліктеріне жол беріледі:

көз үстіндегі немесе қатты өсінділерінің аздап дамымауы;

бір өсіндінің болмауы;

артық өсінділердің және болмашы шорлардың болуы.

3) екінші сыныпқа панталарының салмағы өте аз, бірінші сыныптың стандарттына сәйкес келетін, бірақ конституциясы әлсіз және сырт бітімі немесе панта құрылысында: сүйектерінің жіңішкелігі, еркек тұрпатының жеткілікті айқын еместігі, түлеудің кешігуі, панталардың әлсіреуі, көз үсті және қатты өсінділердің жеткіліксіз дамуы сияқты елеулі кемшіліктері бар жануарлар жатқызылады.

4) үшінші сыныпқа (сырт бітіміне байланыссыз) панталарының салмағы аз немесе олардың құрылысында кемістігі: (кескінсіздік, 3 немесе 4 өсіндінің жоқ болуы) бар барлық жануарларды жатқызады.

11. Маралдардың сыныптарын анықтау үшін осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес маралдардың бұқалары мен аталық маралдардың сыныбын айқындау үшін ең аз шарттар қолданылады.

12. Маралдардың бұқаларының панта құрлысындағы кемшіліктер тізбесі осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес Маралдардың бұқаларының панта құрлысындағы кемшіліктер тізбесі бойынша анықталады.

13. Панталардың дамуы өлшемдерді алу негізінде осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес Маралдың панталарын өлшеу тізбесі бойынша айқындалады.

14. Өлшемдерді дұрыс және пропорционалды құрылысы бар тек бір пантадан (бір жұбынан) осы Нұсқаулыққа 4-қосымшаға сәйкес Марал пантасы өлшемдерінің схемасы бойынша алады.

15. Маралдардың сырт бітімі мен конституциясы бойынша бағалау төмендетілетін дене бітімінің кемшіліктері осы Нұсқаулыққа 5-қосымшада көрсетілген.

16. Бонитирлеу деректері бойынша "сайкаларды" 4 сыныпқа бөледі: элита, бірінші, екінші және үшінші.

1) элита сыныбына - сау, аса ірі, конституциясы берік, еркектік дене бітімінің тұрпаты анық байқалатын, екі немесе дан көп өсіндісі бар мүйіз-сүмбісі "шпилька" (ұзындығы 41 см. және одан да көп ) жақсы жетілген жануар жатады.

2) бірінші сыныпқа - сау, ірі, конституциясы берік, жақсы жетілген бірақ өсіндісі жоқ, мүйіз-сүмбісінің "шпилькасы" 31-40 см аталық маралдар жатқызылады.

3) екінші сыныпқа - аса үлкен емес, конституциясы әлсіз, мүйіз-сүмбісінің "шпилькасы" орташа көлемді (21-30см) жануар жатқызылады.

4) үшінші сыныпқа - конституциясы әлсіз, мүйіз-сүмбісінің "шпилькасы" ұзындығы 20 см кем, жетілмеген немесе айқын емес ұсақ жануарлар жатқызылады.

17. Мүйіз-сүмбісі "шпилькасының" көлемі мен пішінін бағалау үшін ұзындығы мен қалыңдығынан 2 өлшем алынады. Ұзындығы сүмбі "шпилькасының" түбінен оның басына дейін алынады (стақан тәріздінің биіктігі өлшемге кірмейді), "шпилька" орамының қалыңдығы оның түбінен 5-7 см жерден алынады.

18. Ағымдағы жылы туылған төлдерді күзде енелерінен айыру кезеңінде мал басын қыстауға қойған кезде бонитирлейді. Осы уақытта енелерінен ерте ажыратылған ( күйлеуге дейін) төлдерді де бонитирлеуді жүргізеді.

19. Төл физиологиялық дамуы, констиуциясының беріктігі және тірідей салмағы бойынша бағаланады.

20. Аналық маралдарды бонитирлеуді қараша-желтоқсан айларында күйлету аяқталғаннан кейін жүргізеді және 4 сыныпқа бөледі:

элита сыныбына конституциясы берік және сырт бітімі жақсы, көлемі жағынан өте жақсы және тірідей салмағы 210 (екі жүз он) кг және одан артық жануарларды жатқызады.

Бірінші сыныпқа қалыпты дамыған, конституциясы берік және сырт бітімі жақсы, тірідей салмағы 185 (жүз сексен бес) - 209 (екі жұз алты) кг шегінде, дене бітімінде кемістігі жоқ жануарларды жатқызады.

Екінші сыныпқа тірідей салмағы барынша аз 170 (жүз жетпіс) -184 (жүз сексен төрт) кг, конституциясы әлсіз және сырт бітімінде бірқатар кемістігі бар жануарларды жатқызады.

Үшінші сыныпқа сырт бітіміне қарамастан тірідей салмағы өте төмен (ISO-IBS кг) аналықтар жатқызылады.

3-тарау. Теңбіл бұғыларды бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу

21. Теңбіл бұғылардың бұқаларын және аталықтарын жыл сайын панталарды кесу кезеңінде мамыр-шілде айларында бонитирлейді, оларды сыртқы түрі, конституциясының беріктігі, сырт бітімі, жануардың тірідей салмағы, панталардың құрылысы, пішіні және сапасы, олардың жаңа кесілген түріндегі салмағы бойынша бонитирлейді.

22. Үш ұшына дейін жуан діңгекті, бөліну тереңдігі 8 см-ден аспайтын дамыған, мықты панталардың болуына жол беріледі.

23. Панталардың өлшемдері үлкен, құрылысы дұрыс симметриялы, қоңыр немесе құм түсті барқыт тәрізді біркелкі түк жабыны, жуан діңгекті, жақсы дамыған, көзүсті өсінділері жоғары қойылған болу керек. Панталарды және олардың дамуын бағалау үшін осы Нұсқаулыққа 6-қосымшаға сәйкес теңбіл бұғы пантасы өлшемдерінің схемасы пайдаланылады.

24. Өлшемдерде құрылымы дұрыс және пропорционалды бір пантадан (бір жұптан) алынатын осы Нұсқаулыққа 7-қосымшада көрсетілген теңбіл бұғы пантасы өлшемдерінің тізбесіне сәйкес қатаң түрде анықталған қосу нүктелері болу керек.

25. Бағалау кезінде бұғылардың бұқаларын 4 сыныпқа бөледі: элиталы, бірінші, екінші және үшінші:

1) элита сыныбына конституциясы берік, сырт бітімі өте жақсы, денесінің көлемі және салмағы бойынша, сондай-ақ панталарының көлемі, құрылысы және салмағы бойынша ең жақсы жануарларды жатқызады. Панталары жуан діңгекті және көзүсті өсінділері жақсы дамыған және қоңыр немесе құм түсті барқыт тәрізді біркелкі түк жабыны бар, қандай да бір шорлары жоқ симметриялы болу керек.

Бұл сыныпқа пантасы қара және сұр түсті бұғының бұқасын жатқызады, оның салмағы элита сыныбына белгіленген салмақтан 20% аз болады.

2) бірінші сыныпқа конституциясы берік және сырт бітімі жақсы бұғының бұқаларын жатқызады. Олардың панталарының салмағы жетерліктей жоғары және құрылымы дұрыс, көзүсті өсінділері елеулі кемшіліктері жоқ, жақсы дамыған болу керек.

Панталардың мынадай жекелеген кемшіліктерінің болуына жол беріледі: симметриялы емес, жіңішке көзүсті өсінділері, аздаған қисықтық, діңгектің немесе көзүсті өсіндінің қысыңқылығы, шорлары бар, барынша қалың түк жабыны, көз үсті өсінділердің төмен орналасуы, қара немесе сұр түс.

3) екінші сыныпқа пантасының салмағы бойынша бірінші сыныптың талаптарына сәйкес келетін, бірақ конституциясы әлсіз және сырт бітімінде және панта құрылысында елеулі кемшіліктері бар жануарларды жатқызады: сүйектерінің жіңішкелігі, еркек тұрпатының жеткілікті айқын еместігі, түлеудің кешігуі, көз үсті өсінділердің анық жеткіліксіз дамуы немесе кейіпсіз жайылуы.

4) үшінші сыныпқа ( сырт бітіміне қарамастан) панталарының салмағы аз және олардың құрылысында кемістігі бар барлық жануарларды жатқызады: діңгегі және көзүсті өсінділердің айқын дамымауы, көзүсті өсінділердің болмауы.

26. Теңбіл бұғылар бұқаларының сыныбын бағалау және анықтау үшін осы Нұсқаулыққа 8-қосымшаға сәйкес жас кезеңдері бойынша панталардың массасына қойылатын ең аз талаптар, осы Нұсқаулыққа 9-қосымшаға сәйкес сырт бітімі мен конституция кемшіліктерінің тізбесі және осы Нұсқаулыққа 10-қосымшаға сәйкес теңбіл бұғылардың панталары құрылысындағы кемшіліктер шәкілі қолданылады.

27. Элита сыныбына сау, аса ірі, конституциясы берік, еркектік дене бітімінің тұрпаты анық байқалатын, ұзындығы 31 см-дан артық жақсы жетілген мүйіз-сүмбісінің "шпилькасы" бар жануар жатады.

28. Бірінші сыныпқа сау, конституциясы берік ірі, ұзындығы 25-30 см мүйіз-сүмбісінің "шпилькасы" бар жануар жатады.

29. Екінші сыныпқа аса үлкен емес, бірнеше әлсіз конституциялары және орташа ұзындығы (15-24 см) "шпилькалары" бар сайкаларды жатқызады.

30. Үшінші сыныпқа конституциясы әлсіз, ұзындығы 14 см және одан кем "шпилькалары" жетілмеген ұсақ жануарларды жатқызады.

31. Дамуы, тірідей салмағы және елеулі кемшіліктері мен кемістіктері бар үшінші сыныптың талаптарына сәйкес келмейтін жанаурларды жарамсыздыққа жатқызу қажет.

Маралдарды және теңбіл
бұғыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Маралдардың бұқалары мен аталық маралдардың сыныбын айқындау үшін ең аз шарттар

Сынып	Сайкалар сүмбісінің ұзындығы, см	Маралдардың шикі панталарының салмағы (кг)
	Сайкалар сүмбісінің ұзындығы, см	жасы, жыл
	1,5	2	3	4	5	6	7	8	9	10 және одан ересек
элита	үш жыл және одан көп	2,5	3,5	5,0	5,8	6,7	7,6	7,6	7,0	6,7
бірінші	26-35	2,0	2,8	4,0	4,5	5,5	6,3	6,3	5,5	4,5
екінші	15-25	1,0	1,8	2,7	3,1	3,8	4,5	4,5	3,8	3,1
үшінші	екінші сыныптан төмен

Маралдарды және теңбіл
бұғыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Маралдардың бұқаларының панта құрылымындағы кемшіліктер тізбесі

Кемшіліктер санаты	Кемшіліктер тізбесі	Сынып
А	көзүсті және қатты өсіндердің біраз жетілмеуі, бір өсіннің болмауы, артық өсіндер, елеулі шорлар	бірінші сыныптан жоғары емес
Б	аз шырындылық, көзүсті және қатты өсінділердің жеткіліксіз дамуы, екі көзүстілік немесе қатты және орта өсінділердің болмауы	екінші сыныптан жоғары емес
В	үш немесе төрт өсіндінің болмауы, жыл сайын қайталанатын пантаның кескінсіздігі	үшінші сынып

Маралдарды және теңбіл
бұғыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Маралдың панталары өлшемдерінің тізбесі

Өлшем	Өлшем алынатын жер
1. Діңгектің ұзындығы	Діңгектің артқы жағы бойынша кескен жерге дейін
2. Діңгектің жуандығы	Қатты және үшінші өсінді арасындағы діңгектің жуандығы
3. Өсінділердің ұзындығы: көзүстінің, қатты және орташа	Өсінділердің сыртқы жағы бойынша діңгектен ұшына дейінгі
4. Діңгек пен жоғары өсіндінің арасындағы бөліну тереңдігі	Діңгек ұшы мен өсіндіні қосатын ашаланған доғасынан түзу желісіне дейін

Маралдарды және теңбіл
бұғыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
4-қосымша

Марал пантасы өлшемдерінің схемасы

1) діңгек ұзындығы;

2) діңгек жуандығы;

3) көзүсті өсіндінің ұзындығы;

4) қатты өсіндінің ұзындығы;

5) ортаңғы өсіндінің ұзындығы;

6) бөліну тереңдігі.

Маралдарды және теңбіл
бұғыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
5-қосымша

Маралдардың сырт бітімі мен конституциясы бойынша бағалау төмендетілетін дене бітімінің кемшіліктері

Жалпы дамуы және дене бөліктері	Кемшіліктер тізбесі	Сынып
1. Жалпы түрі және дамуы	жалпы толық дамымаушылық: сүйектері оңтайсыз немесе ерекше дамыған-нәзік бұлшық еттері қопсыңқы немесе нашар дамыған	екінші сыныптан жоғары емес
2. Сырт бітімінің бөліктері: басы, мойыны	басы денесіне сәйкес емес, ауыр немесе артық жетілген мойыны қысқа немесе шамадан тыс ұзын, бұлшық еті нашар	бірінші сыныптан жоғары емес
Кеудесі	Кеудесі жіңішке, терең емес, жауырындары қосарланған сияқты, қабырға сүйектері жіңішке, бір-біріне жақын орналасқан	бірінші сыныптан жоғары емес
Арқасы	жотасы екіге бөлінген немесе үшкір, арқасы жіңішке, қысқа, салбыраңқы немесе бүкір	бірінші сыныптан жоғары емес
Денесінің арты	қысқа, салбыраңқы, шатыр тәріздес, үшкір артты	екінші кластан сыныптан жоғары емес
Аяқтары	алдыңы аяқтары- білезігінде жақын орналасқан немесе екі жаққа кеткен	екінші сыныптан жоғары емес

Маралдарды және теңбіл
бұғыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
6-қосымша

Теңбіл бұғы пантасы өлшемдерінің схемасы

1) сыртқы діңгек ұзындығы;

2) ішкі жағындағы діңгек ұзындығы;

3) дінгек жуандығы;

4) көзүсті өсіндісінің ұзындығы;

5) дінгек мойынының жуандығы.

Маралдарды және теңбіл
бұғыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
7-қосымша

Теңбіл бұғы пантасы өлшемдерінің тізбесі

Өлшем	Өлшем алу орны
1. Діңгектің сыртқы ұзындығы	Діңгектің артқы жағы бойынша кесілген жерден ұшына дейін
2. Діңгектің ішкі ұзындығы	Діңгектің ішкі жағы бойынша ер тәріздес ортадан ұшына дейін
3. Діңгектің жуандығы	Діңгекті ортасынан орап алып, бірдей қашықтықта негізгі көзүсті өсіндісінен діңгектің ұшына дейін
4. Көзүсті өсінінің ұзындығы	Сыртқы жағы бойынша өскін ұшынан дің ұшына дейін
5. Діңгек пен екінші өсіндінің арасындағы бөліну тереңдігі (3 айырықты панта үшін) үш айрықты панта үшін)	Айырылу доғасынан дің ұшы мен өскінді қосатын сызыққа дейін

Маралдарды және теңбіл
бұғыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
8-қосымша

Жас кезеңдері бойынша панталардың массасына қойылатын ең аз талаптар

Сынып	Шикі панталар массасы, гр.
	Жасы, жыл
	2	3	4	5	6	7	8	9	10 және одан үлкен
элита	450	550	800	950	1150	1300	1300	1150	1000
бірінші	400	500	600	700	800	900	900	800	700
екінші	300	400	500	600	700	800	800	700	600
үшінші	екінші сыныптан төмен

Маралдарды және теңбіл
бұғыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
9-қосымша

Сырт бітімі мен конституциясындағы кемшіліктер тізбесі

Жалпы дамуы және мүсіні	Кемшіліктер тізбесі	Сынып
1	2	3
1. Жалпы түрі және дамуы	Жалпы толық дамымаған: сүйектері ірі немесе ерекше дамыған-нәзік, бұлшық еттері қопсыңқы немесе нашар дамыған	екінші сыныптан жоғары емес
2. Мүсінінің сымбаттылығы: басы, мойыны	басы денесіне сәйкес емес, ауыр немесе артық жетілген, мойыны қысқа немесе шамадан тыс ұзын, бұлшық еті нашар	бірінші сыныптан жоғары емес
Кеудесі	Кеудесі жіңішке, жалпақ емес, жауырындары қосарланған сияқты, қабырға сүйектері жіңішке, бір-біріне жақын орналасқан	бірінші сыныптан жоғары емес
Арқасы	жотасы екіге бөлінген немесе үшкір арқасы жіңішке, қысқа, салбыраңқы немесе бүкір	бірінші сыныптан жоғары емес
Дене арты	қысқа, салбыраңқы, шатыр тәріздес, үшкір артты	екінші сыныптан жоғары емес
Аяқтары	алдыңғы аяқтары - тірсегіне жақын орналасқан немесе екі жаққа кеткен, артқы аяғының қойылуы О тәрізді, Х тәрізді, шораяқ, тұяғы – жіңішке, дөңбекті, жалпақ	екінші сыныптан жоғары емес

Маралдарды және теңбіл
бұғыларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
10-қосымша

Теңбіл бұғы пантасының құрылымындағы кемшіліктер шәкілі

Санаты	Кемшіліктер тізбесі	Сыныбы
А	Пантасының симметриялы еместігі, көзүсті өсіндісінің майысуы, біршама шорлар, қою (изюбирлі) түкті жабын, көзүсті өсіндінің төмен орналасауы	бірінші сыныптан жоғары емес
Б	Көзүсті өсіндісінің анық толық жетілмегендігі, көзүсті өсіндісінің ұсқынсыз өсуі	екінші сыныптан жоғары емес
В	Діңгегі мен көзүсті өсіндісінің анық толық жетілмегендігі, көзүсті өсіндісінің жоқтығы, пантасының жыл сайын қайталанатын кемістігі	үшінші класс

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 16-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 15-қосымша

Араларды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Араларды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және араларға бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

2. Араларды бонитирлеуді бонитерлер-сыныптаушылар жүргізеді.

2-тарау. Араларды бонитирлеуді ұйымдастыру

3. Араларды бонитирлеу мынадай белгілердің кешені бойынша жүргізіледі: аралардың бал ұясындағы мінез-құлқы, бейбітшілік сүйгіштігі, үйірленуі, өнімділігі, қысқа төзімділігі.

4. Бағалау осы ұяларды көбейткен аналық балараға беріледі.

5. Аралық бағалау жылына кемінде 4 рет, белсенді маусым кезеңінде жүргізіледі және көктемгі ревизия актісін ресімдеуден басталады және күзгі ревизия актісін ресімдеумен аяқталады.

6. Бонитирлеу кезінде балара ұяларын қарап-тексеру процесі сыртқы ауа температурасы 15 ^оС-тан төмен емес температурада жүргізіледі.

7. Бонитирлеу кезінде баларалардың тұқымдылығын аудандастырылған тұқымдардың морфометриялық және фенотиптік белгілері бойынша немесе генетикалық паспорттау деректері негізінде бағалайды.

8. Әрбір селекциялық аналық балара сәйкестендіру нысаны ретінде белгіленуі қажет. Белгі түсі аналық балараның туған жылына байланысты болады және жалпы қабылданған болып табылады. Аналық балараны және оның өндірушісін (иесін) неғұрлым дәл сәйкестендіру мақсатында түрлі нысандар мен типтегі белгілерді пайдалануға жол беріледі.

9. Аналық баларалардың тұқымдылығы, сыныпты және тестілеу нәтижелерін көрсете отырып, селекциялық жарамдылығы туралы деректер орталықтандырылған ақпараттық базада сақтауға және өңдеуге жатады. Орталықтандырылған сақтау деректері мүдделi тұлғаларға ақпараттық қолжетімділік принципіне сәйкес беріледі. Селекциялық-асыл тұқымдық жұмыстың деректерін жинау, өңдеу және сақтау әрбір кезеңде ақпараттық технологияларды пайдалана отырып жүргізіледі.

3-тарау. Топтар мен желілердің аналық із бастаушы асыл тұқымды балара сыныптарын сипаттау

10. А сыныбы. Екі жақ тектерден шыққан, тұқымға тән жұмыскер баларалар мен еркек балараларды көбейтетін, тестілеу тобы бойынша орташадан (орташадан 100%-дан астам) төмен емес барлық көрсеткіштер бойынша бағасы бар аналық баларалар. Тектердің екі ұрпағы бойынша тұқым-тектік қадағаланды және бірінші желідегі барлық тектердің В-дан төмен емес, екіншісі Сb -дан төмен емес сыныбы бар.

11. В сыныбы. Екі тектерден шыққан, тұқымға тән жұмыскер баларалар мен еркек балараларды көбейтетін, өнімділігі бойынша (барлық көрсеткіштердің ішінен) тестілеу тобы бойынша орташадан жоғары (орташадан 100%-дан астам) бағасы бар аналық баларалар. Аналық балара жағынан екі ұрпағы бойынша тұқым-тектікқадағаланады және барлық тектер Сb -ден төмен емес.

12. C сыныбы. Шығу тегі белгісіз немесе белгілі аналық шығу тегі бар, тұқымға тән жұмыскер балараларды көбейтетін аналық баларалар. Бұл ықтимал асыл тұқымды пайдалануға жарамдылығы туралы бағдарламаның қорытындысына сәйкес: желінің аналық із бастаушысы ретінде, аналық балараны өндіру үшін, одан әрі селекция үшін бұл сыныптың аналық баларалары 3 кіші сыныпқа бөлінеді,.

С сыныбының аналық баларасы жүйеге кіші сынып көрсетіле отырып енгізіледі: Са, Сb немесе Сс. Осы сыныптардан немесе Са сыныбындағы аталық баларамен ұрықтандырылған олардың ұрпақтарынан (ұшып кетуден, қолдан ұрықтандырудан кейін) немесе басқа сыныптардан (Е сыныбынан басқа) селекцияның бастапқы кезеңінде тестілік топтар құрылады.Кіші сыныптарға бөлу тестілеу топтарын қалыптастыру кезінде ескеріледі. Әдетте топтар бір кіші сыныптың аналық балараларынан құрылады.

13. D сыныбы. Шығу тегі белгісіз немесе аналық балара шығу тегі белгілі, тұқымға тән еркек балараларды шығаратын аналық баларалар.

14. Е сыныбы. Қазақстан Республикасының аумағына әкелінген, шыққан елінің асыл тұқымдық куәлігі немесе екіжақтағы тектер бойынша тұқым-текті растайтын құжаты бар және аналық балара нөмірі бойынша деректерді немесе ақпараттық ресурсқа сілтемені қамтитын аналық баларалар. Жұмыскер баларалардың тұқымдық белгілерінің типтігіне тексеруден өткеннен кейін ұсынылған асыл тұқымды аналық баларалар кіші сыныбы көрсетіле отырып, С сыныбына жатқызылуы мүмкін; жұмыскер баларалар мен еркек баларалардың тұқымдық белгілерінің типтілігі расталған кезде В сыныбына жатқызылуы мүмкін.

4-тарау. Асыл тұқымдық көбеюге жол беру

15. Асыл тұқымдық көбеюге А сыныбындағы аналық балараларға жол беріледі.

16. А сыныбындағы аналық баларалар өсімді молайту үшін болмаған немесе жеткіліксіз болған жағдайда, тестілік топтар құрылған жағдайда В немесе С сыныбындағы аналық баларалар қолданылады. Са сыныбындағы аналық балараларды аталық ұялар ретінде де, аталық ұялар тобын қалыптастыру үшін қолданылатын аналық ұрғашылардың өсімін молайту үшін де пайдалануға жіберіледі. Осы аталық ұялардан шыққан еркек балараларды типтілікке қосымша зерттемей пайдалануға болады.

17. Шығу тегі белгілі D сыныбындағы аналық баларалар тек еркек балараны өндіру үшін асыл тұқымдық көбейтуге жіберіледі; шығу тегі белгісіздерітек сынамалы будандастыру үшін жіберіледі.

5-тарау. Жұмыскер баларалар мен еркек баларалардың тұқымдық белгілерінің типтілігін айқындау мақсатында морфометриялық өлшеулер үшін сынамаларды іріктеу және сақтау тәртібі

18. Сынамалар кем дегенде 50 дарақ (жұмыскер баларалар немесе еркек баларалар) бағаланатын аналық баларасы бар балара ұясынан алынады. Іріктеме репрезентативті болуы тиіс, басқа балара ұяларынан бөгде баларалар мен еркек баларалар ұшып келуі байқалған немесе олар қоныстанған ұялардан сынама алу ұсынылмайды. Әдетте 5 күннен асқан, ашық түсті және түктілігімен ерекшеленетін жас баларалар немесе еркек баларалар таңдалады.

19. Сынамада бағаланатын аналық баларасы бар ұяның нөмірі, ақпараттық дерекқордың деректері, омарта нөмірі және аналық балараның туған жылы (бар болса), омартаны есепке алу журналының деректері көрсетіледі. Зерттеу үшін іріктелген үлгілерге үлгілерді жинау орны мен жинау күні көрсетіле отырып қол қойылуы тиіс. Үлгілер қысқа мерзімде мұздатқышта сақталуы мүмкін немесе ұзақ сақтау немесе генотиптеу үшін 70% этил спиртіне салынады .

6-тарау. Препараттарды дайындау және қанат көрсеткіштерін өлшеуді жүргізу тәртібі

20. Препараттарды дайындау кезінде балара денесінен оң жақ алдыңғы қанатты бөліп алады және оны төсеніш шыныға глицерин жағылған жолаққа немесе мөлдір жабысқақ таспаға (скотч) қояды. Осылайша, кем дегенде 50 қанатты қояды және талдау үшін осы Нұсқаулыққа қосымшада көрсетілген ара қанаттарын дайындау үлгісіне сәйкес жабын шынысымен немесе жабысқақ таспамен жабады.

21. Ара қанаттарының цифрлық нұсқасы орталықтандырылған сақталуы және ақпараттық базада өңделуі тиіс.

7-тарау. Аналық баларалардың тұқымдық белгілерге типтілігін және селекциялық жарамдылығын айқындауға арналған жабдық

22. Зерттеулер статистикалық деректерді өңдеудің толық жиынтығы: орташа мәні, мәндердің шашыраңқылығы, орташа квадраттық ауытқу, вариация коэффициенті, сенімділік аралықтары бар ақпараттық бағдарламаларды қолдана отырып, араның кіші түрлерін (Apis Mellifera) анықтау әдістерімен жүзеге асырылады:

23. Тұқым стандарты бекітіледі және республикалық палатаның интернет-ресурсында орналастырылады.

24. Ақпараттық бағдарламалар вариациялық қисық, диаграммалар түріндегі деректердің графикалық түрде берілуін, сондай-ақ селекциялық жұмыс жүйесіне енгізу және субъектілер мен асыл тұқымды материалды сатып алуға қызығушылық танытқандар арасында алмасу үшін PDF форматы түрінде берілуін қамтуы тиіс.

25. Бағдарламалармен жұмыс және зерттеуге арналған препаратты дайындау процесінің егжей-тегжейлері пайдаланушы нұсқаулығында сипатталады.

8-тарау. Селекцияланатын белгілерді бағалауға арналған бастапқы деректер

26. Аналық балараның асыл тұқымды құндылығы туралы қорытынды бастапқы деректер негізінде, оларды заманауи ақпараттық құралдармен өңдеу нәтижелері бойынша қалыптастырылады.

27. Балара ұяларының өнімділігі және мінез-құлық сипаттамалары туралы бастапқы деректерді омарташы әрбір селекциялық белгінің балдарында (1-ден 4-ке дейін) формалданған бағалау түрінде ұсынылады. Абсолютті бағалау емес, тестілеу тобындағы осы белгінің орташа мәнімен салыстыру маңызды. Топта бір жерде орналасқан және біркелкі күтімді қамтамасыз ететін кемінде 10 ара ұясы болуы керек. Тестілеу аяқталған кезде топ 6 ұядан кем болмауы керек. Азықпен, балшырындар және тозаң көздерімен қамтамасыз ету деңгейі селекциялық белгілерді толық көрсету үшін жеткілікті болуы керек.

9-тарау. Баларалардың мінез-құлқы

28. Баларалардың мінез-құлқы мынадай белгілер кешені бойынша бағаланады: баларалардың бал ұясындағы мінез-құлқы, үйірге бейімділігі, бейбітшілік сүйгіштігі. Бағалау қалыпты ауа райы жағдайында жүргізіледі. Бұл белгілер ара ұясын ашқан сайын бағаланады.

29. Аналық балараның асыл тұқымдық құндылығы туралы қорытынды бастапқы деректер негізінде, оларды қазіргі заманғы ақпараттық құралдармен өңдеу нәтижелері бойынша қалыптастырылады. Объективтілік үшін бір маусымда кем дегенде 4-5 бақылау қажет, әсіресе бейбітшілік сүйгіштігі төмен, бірақ жақсы бал өнімділігі бар селекциялық топтарда. 1,5; 2,5; 3,5 аралық бағалаулар қолданылуы мүмкін.

30. Бұл белгілерді жақсы немесе жаман деп түсіндіруден аулақ болу керек. Бәрі тек селекция мақсаттарына байланысты. Агрессиялық көбінесе бал өнімділігімен тікелей байланысты және оны кемшілік деп санауға болмайды. Тұқымдық белгі бола отырып, ол басқа балараларды өсіру қандай да бір себептермен шығынды болатын жерлерде балара ұяларын сақтауға көмектеседі. Маңызды ескерту: қорғаныш жабдықтары және балараларын түтінмен айдауға арналған арнайы құрылғы баларалармен күнделікті жұмыс кезінде қажетті техникалық қауіпсіздік элементтері болып табылады.

31. Бал ұясындағы мінез-құлық:

4 балл, ұяда өте тыныш отырғандар;

3 балл, ұяда тыныш отырғандар немесе аралардың қозғалысы шамалы;

2 балл, ұядағы мазасыз мінез-құлық немесе жақтаудың бұрыштарында немесе төменгі тақтайшада шоқтарды түзей отырып, ұясынан ағады;

1 балл, баларалар ұясынан ұшып шығады және ұяда немесе балара ұясында жүреді.

32. Бейбітшілік сүйгіштік:

4 балл, өте бейбіт сүйгіш, түтін мен қорғаныш костюмін қолдану қажеті жоқ;

3 балл, бейбіт сүйгіш, түтінді аз мөлшерде қолдануға және ашық бет торымен жұмыс істеуге болады. Баларалар шақпайды;

2 балл, баларалар жетерліктей агрессивті, жұмысты жалғастыру үшін түтін мен қорғаныш киімдерін қолдану қажет;

1 балл, баларалар өте агрессивті, көп түтінсіз, қорғаныш киімінсіз және қолғапсыз жұмыс істеу мүмкін емес, шағу омартадан алыс жерде де болады.

33. Үйірленуі. Үйір - бұл ара өсіруші стандартты технологиялық әдістерді қолданудан аулақ бола алатын балара ұяларындағы табиғи инстинкттің көрінісі болып табылады. Оның көрінісі туралы деректер маусым бойы жиналады және нәтиже барлық бақылаулар арасындағы ең төменгі балл болып табылады:

4 балл, маусым бойы бірде-бір аналық байқалмады;

3 балл, ашық аналықтар байқалды, олардың жұлынуы немесе ұяның кеңеюі үйірленуді тоқтатады;

2 балл, үйірлену тек аналықтарды жұлып алу және ұрпағын алып қойғанда ғана тоқтатылады;

1 балл, ара ұясы омарталанды.

34. Өнімділік. Жалпы жағдайда бал өнімділігі ең үлкен экономикалық маңызы бар деп бағаланады. Балара сүті, тозаңы, балтозаңы, желімі бойынша өнімділік арнайы бағдарламаларда орын алуы мүмкін.

Бағаланатын аналық баларасы бар балара ұясының бал өнімділігі барлық белсенді кезеңдегі тауарлық балдың жиынтығы ретінде килограммен есептеледі. Баларалардың бірге жайғастырылмағаны немесе ұшып келмегені дұрыс.

35. Өз өнімділігі ұялар тобы бойынша орташасымен салыстырылады (жалпы өнімділік, топтағы ұялар саны). Балара ұясының және топ бойынша орташасының өз өнімділігін бөлудің бір бөлігі осы белгі бойынша балдық бағалау үшін негіз болып табылады:

4 балл, бал өнімділігі топ бойынша орташадан жоғары;

3 балл, бал өнімділігі топ бойынша орташадан болмашы өзгеше;

2 балл, бал өнімділігі топ бойынша орташа көрсеткіштен төмен;

1 балл, бал өнімділігі орташа көрсеткіштен едәуір төмен.

36. Қысқа төзімділігі. Қысқа төзімділік деп баларалардың мерзімді табиғи сынақ ретінде қысқа төзімділік қабілеті түсініледі. Көктемге қарай балара ұяларының әлсіреуі өнімділікке әсер етеді. Бағалау күзгі ревизия кезінде баларалар ұясына баларалар отырған жақтаулардың санын және көктемгі ревизия кезеңінде отырған жақтаулардың санын салыстыру арқылы жүргізіледі.

Қысқатөзімділік қыстауға дейін және одан кейінгі ұялардың күшінде айырмашық бойынша балмен бағаланады:

4 балл, күзгі және көктемгі кезеңдегі баларалар отырған жақтаулардың саны іс жүзінде сәйкес келеді;

3 балл, көктемгі ревизиядағы баларалар отырған жақтаулардың саны күзгі ревизиямен салыстырғанда 25-тен астам пайызға азайған;

2 балл, көктемгі ревизия бойынша баларалар отырған жақтаулардың саны 50% пайызға дейін азайған;

1 балл, баларалар отырған жақтаулардың саны 50%-дан астамға азайды немесе балара ұясы жойылды.

Араларды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
қосымша

Талдау үшін аралар қанаттарын дайындау үлгісі

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 17-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 16-қосымша

Торда өсірілетін терісі бағалы аңдарды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Торда өсірілетін терісі бағалы аңдарды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және торда өсірілетін терісі бағалы аңдарға бонитирлеу жүргізуді нақтылайды, сондай-ақ торда өсірілетін күзендерді, ақ түлкілерді, түлкілерді, бұлғындарды, сасық күзендерді, жанат тәрізді иттерді және саз құндыздарды бонитирлеу кезіндегі зоотехниялық талаптарды белгілейді.

2. Торда өсірілетін терісі бағалы аңдарды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүзеге асырады.

2-тарау. Торда өсірілетін терісі бағалы аңдарды бонитирлеуді ұйымдастыру

3. Аңдарды бонитирлеу – олардың тұқымдылығына, түсінің реңіне, өлшемі мен дене бітіміне, жалпы түсіне және жүн жамылғысының сапасына, сондай-ақ кейбір қосымша белгілеріне жеке баға беру. Қосымша белгілер тұқымға қалдырылатын аңдарда бағаланады.

4. Тұқымға бүкіл алдын ала іріктелген асыл тұқымдық ядроның жас төлі және табынның репродуктивті бөлігі, сондай-ақ ұрпақ сапасы бойынша тексеруге жататын аталық пен аналықтардан алынған жас төл бонитирленеді.

5. Фермаларда өсірілетін бүкіл аңдар түрлерін бонитирлеуді олардың толығымен түбіттену кезеңінде: вуальды ақ түлкіні қазан айында; күзенді, түлкіні, күміс түсті ақ түлкілерді қазан айының соңында және қарашада; саз құндызды қараша, желтоқсан айларында 7-10 айлық жасында жүргізеді.

6. Аңдарды тек құрғақ жүн жамылғысымен жақсы жарықтандырылған шашыраңқы күн жарығында (күннің көзінде емес) немесе күндізгі жарық беретін шам жарығында бағалайды. Сырттан әкелінген аңдар бонитирленуге тиіс. Асыл тұқымды жануарлар күтіп-бағылатын фермаларда барлық жас төл; тауарлық фермаларда асыл тұқымдық ядроның барлық жас төлі және күшіктері тұқымға алынған пайдаланылатын табынның ұялас төлдері бонитирленеді. Күзен, түлкі, ақ түлкі және саз құндыздарды өмірінің бірінші жылы, бұлғындарды – өмірінің бірінші және екінші жылында бонитирлейді.

7. Бонитирлеу кезінде аңдарды қолға алады. Күзен мен сасық күзендерді едені көтерілетін жылжымалы торда бонитирлеуге жол беріледі.

8. Аңдарды түрлері, тұқымдары, типтері бойынша жеке-жеке бонитирлейді. Аңның тұқымдылығын, түсінің қарқындылығын (түлкіде – күмістей жылтырау пайызы), сыныптылығын айқындайтын үш негізгі белгісін (жануардың көлемі мен дене бітімі, түк жамылғысының сапасы мен оның түсі), сондай-ақ осы түрге (тұқымға, типке) қабылданған қосымша белгілерін бағалайды. Белгілерді көзбен қарап бағалаған кезде эталон-аңдар пайдаланылады.

9. Бонитирлеу басталғанға дейін зоотехникалық есеп деректері бойынша аңның қандай да бір тұқымға (типке) жататынын, таңбалық нөмірлердің бар-жоғын және дұрыстығын нақтылаған жөн. Жауапты бонитер (сыныптаушы): көрсетілімді бонитирлейді, барлық бонитирлерге (сыныптаушыларға) нұсқамалар жүргізеді, эталон ретінде пайдаланылатын аңдарды іріктейді, аңдарды бонитирлер арасында бөледі.

3-тарау. Белгілерді бонитирлеу

10. Тұқымдылықты бонитирлеу. Негізгі түсін анықтамайтын доминантты гендері себепші болған белгілерімен түрлі түсті күзендер, түлкілер, ақ түлкілер және саз құндыздар генотип бойынша негізгі түсті анықтайтын тиесілі тұқымға (типке) жатады. Негізгі түсінің өзгеруін айқындайтын доминантты мутациялы аңдар дербес типтер ретінде қарастырылады.

11. Түс қарқындылығын бонитирлеу. Түс реңі - қара, орташа немесе ақшыл - күзендерде (қарасы мен ағынан басқалары), сасық күзенде, ақ түлкіде, жанат тәрізді иттерде, саз құндыздарда (қарасы мен ағынан басқалары), платина түсті және қызыл түлкілерде бағалайды, күміс түсті-қара түлкілерде күмістей жылтырау пайызы айқындалады. Түс реңі (қарқындылығы) бойынша селекцияланатын типтерді шаруашылық мамандары айқындайды.

12. Аң сыныбын анықтайтын белгілерді бонитирлеу. Барлық белгілерді (дене өлшемінен басқасы) бес балдық шәкілмен бағалайды. Дене өлшемдерін он балдық шәкілмен бағалайды.

13. Өлшемі мен дене бітімін бонитирлеу. Асыл тұқымды жануарларды күтіп-ұстайтын фермаларда аң өлшемін дене ұзындығын өлшеу жолымен (саз құндызды – тірідей салмағы бойынша) анықтайды. Тауарлы фермаларда дене өлшемін көзбен көріп анықтайды. Тұқымға қалдырылған жас төлдің дене ұзындығы өлшенеді.

Көзбен көріп дұрыс бағалауды іріктеу үшін бонитирлеудің бірінші кезеңінде бірнеше қалыпты қоңды жануарларды таразыға өлшеу және ұзындығын өлшеу ұсынылады. Қандай да бір балмен бағалауға сәйкес келетін көрсеткіштер 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27-қосымшаларда келтірілген. Аңдардың сыныбын айқындау кезінде 6 және одан жоғары балға ие болған аң өлшемі мен дене бітімі 5 балға теңестіріледі. Аңдарды азықтандыру алдында өлшейді, дене ұзындығын тұмсық шетінен бастап құйрық түбіне дейін арқа бойыменрулеткамен өлшейді.

14. Түк жамылғысы сапасын бонитирлеу. Түбіттену сапасы барлық түрдегі аңдарда арқасы, бүйірі және құрсағы арқылы бағаланады. Ол түк жамылғысының қалыңдық, тығыздылық, ұзындылық және жібектілік көрсеткіштерінің жиынтығымен, дененің әр учаскелеріндегі бұл көрсеткіштердің ара қатынасымен, сондай-ақ түк жамылғы кемшіліктерімен сипатталады.

Аңдардың барлық түрлерінде түк жамылғысының құрылысы (биіктігі, биіктігі бойынша біркелкілігі) бойынша селекцияланатын типін шаруашылық мамандары айқындайды.

15. Түк жамылғысының жалпы түсін бонитирлеу. Түк жамылғысының жалпы түсі көмкерме қылшығының түсі мен түбіт ұштарының түсінен тұрады. Оны бонитирлеу аңның түсі туралы жалпы әсер береді. Аңдардың барлық түрлерінде түсі осы топқа типті түс пен түстің анық көрінуі бойынша , яғни қажетті емес реңктің болмауы бойынша бағаланады. Қара күзен, қара саз құндызы және бұлғында жалпы түс бағасына пигменттену қарқындылығына берілген баға да кіреді.

16. Аңдардың сыныбын айқындау. Үш белгіні: дарақ өлшемі мен дене бітімін, түк жамылғысының сапасын және оның түсін бонитирлеу нәтижесі бойынша осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес аңның түбітті сапа сыныбы айқындалады. Сыныптардың барлығы сегіз. Бірінші және екінші сыныпты таза тұқымды аңдар элитаға жатады.

Түс реңкі, түлкідегі күмістүстей жылтырау пайызы, сондай-ақ аңның сыныбын айқындау кезіндегі қосымша белгілер есепке алынбайды.

17. Тұқымға қалдырылған аңдардың қосымша белгілерін, сонымен қатар қосымша көрсеткіштер бойынша бағалайды. Бағалау үшін қосымша белгілер аңның әрбір түрі үшін бонитирлеу сипатының соңында келтіріледі.

Қосымша белгілерді мынадай түрде бонитирлейді:

түбіт түсін денесінің арқа-бүйір бөлігіндегі түк жамылғысын үрлеп анықтайды. Оны, белгілі бір мөлшерде жалпы түсін анықтайтын қылшық ұштарының түсімен бағалайды;

түлкілерде көмкерме қылшығының ашық түсті жолағының енін жоғары жағынан қылшықтардың пигменттелген ұштарының төменгі жақтарымен, төменінен түбіт жүндері ұштарымен немесе күмістүсті сақинаның төменгі шегімен шектелетін денесінің арқа-бүйір бөлігіндегі ашық түсті жолақ ені бойынша көзбен көріп айқындайды.

Айтарлықтай үлестік салмағы (50%-дан астам) кезінде платиналы қылшықтарды ақшыл түсті аймағының енімен емес платиналық қылшықтардың орташа немесе үлкен қарқындылығымен бағалайды;

вуалды қылшықты және бағыттауыш түктердің пигменттелген ұштарымен анықтайды.

Қылшықтардың пигменттелген ұштарының ұзындығына және жиілігіне, ал күмістүсті-қара түлкілерде ақшыл түсті аймақ еніне байланысты вуаль қалыпты немесе әр денгейде ауытқуымен "ауыр" немесе "жеңіл" жағына қарай ауытқудың әртүрлі дәрежесімен, ал ақ түлкіде көбірек немесе азырақ анық көрінуменболуы мүмкін.

4-тарау. Зоотехникалық талаптар

18. Күзендерді бонитирлеу. Күзеннің өлшемі мен дене бітімін бонитирлеу осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес жүргізіледі.

Түк жамылғысының сапасын бонитирлеу осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес жүргізіледі.

Күзеннің түк жамылғысының түсі осы Нұсқаулыққа 4-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағаланады. Қосымша белгілер осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағаланады.

Түлкілерді өлшемі бойынша осы Нұсқаулыққа 6-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағалайды.

Түлкілер түк жамылғысының сапасы бойынша осы Нұсқаулыққа 7-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес болуы тиіс.

Түлкілердің түк жамылғысының түсі осы Нұсқаулыққа 8-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағаланады.

Қосымша белгілер осы Нұсқаулыққа 9-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағаланады.

19. Ақ түлкіні бонитирлеу. Түсінің реңі бойынша ақ түлкілерді үш типке бөледі: қою, орташа және ақшыл. Қошқылға (Қ) түбітті қылшықтары ұшының түсі көгілдір (вуалды) және қою көк (күмістей жылтырау) және жапқыш қылшығының ұшы пигменттелген қою түсі бар ақ түлкілерді жатқызады. Ақшылға (АҚ) түбіт түгі ақшыл (вуалды түстілерде – ақ, күміс түстілерде – ақшыл сұр) және платиналық қылшықтарының пигменттелген ұшы ақшылырақ немесе қысқарырақ болатын ақ түлкілерді жатқызады. Орташа реңді (ОР) ақ түлкілер аралық қалыпта қалады. Ақ түлкілердің дене бітімі мен өлшемін осы Нұсқаулыққа 10-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағалайды.

Ақ түлкілердің түк жамылғысының сапасы осы Нұсқаулыққа 11-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағаланады.

Түк жамылғысының түсі осы Нұсқаулыққа 12-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағаланады.

20. Жанат тәрізді иттерді бонитирлеу. Жанат тәрізді иттердің өлшемі мен дене бітімін осы Нұсқаулыққа 13-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағаланады.

Жанат тәрізді иттердің түк жабынының сапасы осы Нұсқаулыққа 14-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағаланады.

Жанат тәрізді иттердің түк жамылғысының түсі осы Нұсқаулыққа 15-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағаланады.

21. Бұлғындарды бонитирлеу. Бұлғындардың өлшемі мен дене бітімін бағалау осы Нұсқаулыққа 16-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес жүргізіледі.

Бұлғындардың түк жабынының сапасын бағалау осы Нұсқаулыққа 17-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес жүргізіледі.

Бұлғындардың түк жамылғысының түсін бағалау осы Нұсқаулыққа 18-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес жүргізіледі.

Бұлғындардың қосымша белгілері осы Нұсқаулыққа 19-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағаланады.

22. Сасық күзендерді бонитирлеу. Қажетті типтегі сасық күзендердің дене бітімі мықты, пішіні ірі, түк жабыны қалың, үлпілдек, биіктігі бойынша түктері серпінді және біркелкі, арқа және бүйір жақтарында (мойын және іш жағында түктері қысқа) жабағыланған және қиылған түктері болмайды, барлық денесі бойына қара түсті вуалі анық байқалады. Седеп типті аңдардың жалпы ақшыл сары түсі және түбіттіқылшықтарының ұшы көгілдір-сұрғылт; лтын түсті типті аңдардыңжалпы түсі ақшыл-қызғылт-сары және түбітті қылшықтарыныңұшы да осындай түсте болуы тиіс. Сасық күзендердің өлшемдерін осы Нұсқаулыққа 20-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес анықтайды.

Түбіттену сапасын осы Нұсқаулыққа 21-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағалайды.

Түк жамылғысының түсін осы Нұсқаулыққа 22-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағалайды.

23. Сазқұндызды бонитирлеу. Сазқұндыздың өлшемі мен дене бітімін осы Нұсқаулыққа 23-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағалайды.

Сазқұндыздың мамықтану сапасын осы Нұсқаулыққа 24-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағалайды.

Сазқұндыздың мамықтану түсі осы Нұсқаулыққа 25-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бағаланады.

Сазқұндыздарда қосымша биіктігі бойынша қысқа үлпегінің біркелкілігін осы Нұсқаулыққа 26-қосымшаға сәйкес талаптарға сәйкес бонитирлейді.

Тұқымға сатылатын 2-6 ай жастағы жас сазқұндызды шығу тегі (ата-енесінің сыныбы) бойынша осы Нұсқаулыққа 27-қосымшаға сәйкес бонитирлейді.

Торда өсірілетін терісі
бағалы аңдарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Аңның түбітті сапаларының сыныбын айқындау

Өлшемі мен дене бітімі, балл	Түк жамылғысының сапасы, балл	Түк жамылғысының түсі, балл	Сынып
5	5	5	бірінші
4 – 5	4 – 5	5	екінші
4 - 5	4 - 5	4	үшінші
3 - 5	3 - 5	5	төртінші
3 - 5	3 - 5	4	бесінші
3 - 5	3 - 5	3	алтынші
2 балдан тұратын ең болмаса бір баға болғанда 1 балдан тұратын ең болмаса бір баға болғанда			жетінші
			сегізінші

Торда өсірілетін терісі
бағалы аңдарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Күзендердің өлшемі мен дене бітімін бағалау

Баға, балл	Өлшемі және дене бітімі	Дене өлшемінің ең аз көрсеткіштері
		Аталықтар		Аналықтар
		ұзындығы, сантиметр	тірідей салмағы, килограмм	ұзындығы, сантиметр	тірідей салмағы, килограмм
10	Аса ірі мықты	54	3,3	47	1,7
9	Аса ірі мықты	52	3,1	45	1,6
8	Аса ірі мықты	50	2,9	43	1,5
7	Аса ірі мықты	48	2,7	41	1,4
6	Аса ірі мықты	46	2,5	39	1,3
5	Аса ірі мықты	45	2,3	38	1,2
4	Ірі, мықты	44	2,1	37	1
3	Орташа, мықты	43	1,9	36	0,8
2	Ұсақ, мықты	43-төмен	1,9-төмен	36-төмен	0,8-төмен
1	Кез келген өлшемде дене бітімі осал

Торда өсірілетін терісі
бағалы аңдарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Күзеннің түк жабынының сапасын бағалау

Бүкіл типті ақ, көгілдір (күмістүсті-көгілдірлерден басқа) бұлғынды бағалау, балл	Басқа типтегі бүкіл күзендерді бағалау, балл	Белгі сипаттамасы
5	5	Түк жамылғысының биіктігі шаруашылықта селекцияланатын типке тән. Түк жамылғысы өте қалың, жібектей, қылшығы арқасындағы, бүйірлеріндегі және құрсағындағы түбітті толығымен жауып тұрады.
5	4	Құрсағы мен бүйірлерінде қылшығы сиректеу болуы мүмкін, түбіті аздап білініп тұрады.
4	3	Түк жамылғысы биіктігі, сиректігі, жібектігі бойынша селекцияланатын типке сәйкес келеді Қылшығы арқасындағы түбітті толығымен жауып тұрады, бірақ бүйірлерінде түбіті білініп тұрады
3	2	Түк жамылғысы қалың емес, қылшығы сиректеу, арқасындағы түбіті білініп тұрады, шатында аздаған қырылғандық байқалуы мүмкін
2	1	2 (3) - 5 балл талаптарды қанағаттандырмайды

Торда өсірілетін терісі
бағалы аңдарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
4-қосымша

Күзеннің түк жабынының түсін бағалау

Тұқым, тип	5 балл	4 балл	3 балл	2 балл	1 балл
1	2	3	4	5	6
Түк жамылғысының түсіне қойылатын талаптар
Стандартты қара типті	Анық білінетін жылтырлы қара. Түбіт қылшықтарыныңтүсі күңгірт өңді сұр	Анық білінетін жылтырлы қараға жақын. Түбіт қылшықтарының түсі күңгірт өңді сұр	Жылтырлы қараға жақын. Түбіт қылшықтары ұштарының түсі күңгірт өңді қоңыр	Күңгірт-қоңыр. Түбіт қылшықтары ұштарының түсі күңгірт немесе орташа өңді қоңыр	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Стандартты күңгірт-қоңыр типті	Анық білінетін жылтырлы қоңыр қараға жақын. Түбіт қылшықтары ұштарының түсі қоңыр, жалпы түспен өңдес	Анық білінетін жылтырлы әртүрлі қарқындылықты қоңыр түсті. Түбіт қылшықтары ұштарының түсі қоңыр, жалпы түспен өңдес	Аздап құбалы қоңыр түсті	Анық білінетін құбалы қоңыр түсті	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Стандартты қоңыр (жабайы) типті	Анық білінетін жылтырлы әртүрлі қарқындылықты қоңыр түсті. Түбіті таза сұр түсті, ұштары қоңыр	Анық білінетін жылтырлы әртүрлі қарқындылықты қоңыр түсті. Түбіті сұр түсті, ұштары қоңыр	Аздап құбалы қоңыр түсті. Түбіті қоңыр реңкті сұр. Түбіт қылшықтары ұштары қоңыр	Анық құбалы қоңыр түсті. Түбіті құбалы қоңыр немесе ашық	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Пастельді (bb) о о және орхидті (k k )	Анық білінетін көгілдірсұр реңкті қоңыр түсті. Түбіті сұр аздап қоңыр реңкті	Көгілдір-сұр реңкі аз қоңыр түсті. Түбіті сұр қоңыр реңкті	Қоңыр. Түбіті сұр, ұштары қоңыр	Сарғыштау немесе құбалы реңкті	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Соклотпастельді s s (t t bb)	Анық білінетін сұрғылттау көгілдір реңкті ақшыл қоңыр түсті. Түбіті сарғыш сұр реңкті	Анық білінетін сұрғылттау-көгілдір реңкті ақшыл қоңыр түсті. Түбіті сарғыш. Ұштары қоңыр түске боялған	Ақшылқоңыр түсті. Түбіті сарғыш, ұштары қоңырлау	Қоңыр. Түбіті сарғыш құбалылау	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Орхидпастельді о о (k k bb)	Ақшылқоңыр қола түсті реңкті. Түбіті көгілдір түсті.	Ақшылқоңыр сәл қола түсті реңкті. Түбіті көгілдір түсті.	Ақшылқоңыр түсті. Түбіті сұр	Ақшылқоңыр түсті. Түбіті сұр құбалы	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Мойлалеутті (mmaa)	Ақшылқоңыр түсті ақшыл көк реңкті. Түбіті сұр, ұштары көгілдір	Ақшыл қоңыр түсті аздап ақшыл көк реңкті. Түбіті сұр, ұштары көгілдір	Ақшылқоңыр құбалы реңкті. Түбіті сұр	Ақшылқоңыр құбалы реңкті. Түбіті сұр	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Паломино (kk)	Сарғыш. Түбіті ақшылсарғыш	Сарғыш аздап қызғылт сары реңкті. Түбіті ақшылсарғыш	Сарғыш қызғылт сары реңкті. Түбіті ақшылсарғыш	Сарғыш анық қызғылт сары реңкті. Түбіті ақ	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Ампалосапфирлі (kkaapp), ампалокүміс-түсті (kkpp)	Анық білінетін көгілдір реңкті сарғышсұрғылттау. Түбіті ақ көгілдір, көгілдір	Сарғышсұрғылттау. Түбіті ақшыл көгілдір	Аздап қоңыр реңкті сарғышсұрғылттау. Түбіті ақшыл көгілдір	Аздап қызғылт сарықұбалы реңкті сарғыш түсті	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Мойлянтарь-сапфирлі (mmrraapp)	Аздап қызғылт реңкті нәзік-сарғыш түсті. Түбіт ұштары көгілдірлеу реңкті	Аздап қоңырлау реңкті ақшылсарғыш түсті. Түбіті аздап ақ сары реңкті	Қоңырлау реңкті сарғыш түсті. Түбіті аздап ақ сарылау-сары реңкті	Қоңыр реңкті сарғыш түсті	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Күмістүсті-көгілдір (рр), сұрғылт көгілдір s s s (p p, p p)	Таза күлгін сұр түсті. Түбіті сұр	Анық біліне қоймайтын күлгін сұр түсті. Түбіті сұр	Аздап қоңыр реңкті күлгін түсті. Түбіт ұштары қоңырлау сұр түсті	Сарылау немесе құбалы реңкті сұр түсті	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Алеуттік (аа)	Көк болат түсіне жақын келетін қара деуге болатын түс, қылшығы қарамен тең. Түбіті күңгірт, таза көгілдір түсті	Аздап қоңыр реңкті қараға жақын. Түбіті күңгірт-көгілдір түсті	Аздап қоңыр реңкті қараға жақын. Түбіті сұр немесе ұштары қоңырлау келетін күңгірт-сұр түсті	Аздап қоңырлау реңкті қараға жақын. Түбіт ұштары қоңырлау сұр түсті	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Алеутті сұрғылт s s s (aap p, aap p)	Қылшығы көгілдір реңкті қараға жақын. Түбіті көгілдір	Қылшығы қараға жақын. Түбіті көгілдір	Көгілдір Түбіті ақшыл көгілдір	Қоңырлау реңкті көгілдір. Түбіт ұштары қоңырлау ақшыл көгілдір түсті	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Сапфирлі (aapp)	Таза көгілдір. Түбіті әртүрлі қарқындылықты көгілдір түсті	Көгілдір, анық біліне қоймайды. Түбіті әртүрлі қарқындылықты көгілдір	Сұр реңкті көгілдір немесе түсі біркелкі емес әртүрлі. Түбіті сұрлау	Қоңырлау түсі бар көгілдір. Түбіт ұштары қоңырлау сұр түсті	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Орхидпастельді күмістүсті o o (k k bbpp)	Аздап сұр реңкті көгілдір. Түбіті көгілдір, өңі бойынша жалпы түске сәйкес	Көгілдірлеу-сұр түсті. Түбіті көгілдір, өңі бойынша жалпы түске сәйкес	Көгілдірлеу-сұр түсті. Түбіті сұрлау	Аздап қола реңкті көгілдірлеу-сұр. Түбіт ұштары қоңырлау сұр түсті	Анық білінетін қола реңкті сұр-көгілдір.
Мойлсапфирлі (mmaapp)	Ақшыл көгілдір, қара дақсыз. Түбіті көгілдір, өңі бойынша жалпы түске сәйкес	Аздап күлгін-сұр реңкті ақшыл-көгілдір. Түбіті көгілдір, өңі бойынша жалпы түске сәйкес	Қара дақсыз сұр реңкті ақшыл-көгілдір. Түбіті сұрлау	Қоңырлау қонуымен ақшыл-көгілдір Түбіт ұштары қоңырлау сұр түсті	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Соклотпастельді күмістүсті s s (t t bbpp), мойлпастель серебристые (mmbbpp)	Көгілдірлеу-сарғыш реңкті сұр. Түбіті көгілдір	Сарғыш реңкті сұр. Түбіті көгілдір	Аздап қоңырлау реңкті сұр. Түбіті ұштары қоңырлау сұр түсті	Қоңырлау реңкті сұр. Түбіт ұштары қоңырлау сұр түсті	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Янтарь-сапфирлі (rraapp)	Сарғыш-ақ сары реңкті көгілдірсұр. Түбіті АҚШЫЛкөгілдір	Сарғыш реңкті көгілдір сұр. Түбіті аҚШЫЛкөгілдір	Аздап қоңырлау реңкті көгілдірсұр. Түбіті көгілдір	Қоңыр реңкті көгілдірсұр. Түбіті көгілдір	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
Ақ (hh және басқалар)	Таза ақша қардай ақ. Түбіті ақ	Таза ақ. Түбіті ақ	Аздап сарғыш реңкті ақ. Түбіті ақ	Анық білінетін ақ сарылау немесе сарғыш реңкті ақ	2–5 балл талаптарды қанағаттандырмайды

1. Арқасы мен құрсағының түстері әр түрлі стандартты (қара немесе күңгірт-қоңыр типтілер), мойлсапфирлі және алеутті күзендер бір балға төмен бағаланады.

2. Қара типті стандартты күзендерде көмкерме қылшықтарының ұзындығы бойынша біркелкі болуы тиіс.

3. Стюарт, бос, тень, джет, финблек, крестовка, шұбар рощиндық, шұбар, сондай-ақ бұлғынды (ұзынқылшықты) күзендерді белгілі бір тұқымға (типке) жатуына сәйкес түстерінің тазалығы бойынша бонитирлейді. Крестовка, шұбар рощиндық және шұбар күзендер бұл белгі үшін 5-3 балмен бағалануы мүмкін, бірақ оларда суреттің анық білінуі бойынша 5 және 4 балл және пигментті қылшықтардың таралуы бойынша 5 немесе 4 балл бағалары болу керек.

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
5-қосымша

Күзендердің қосымша белгілерін бағалау

Баға, балл	Белгі сипаттамасы
1	2
	Ақ дақтылық
5	Жоқ
4	Аз (ернінде дақ немесе денесінің құрсақ жағында ақ түсті қылшықтардың жеке будалары)
3	Орташа (дененің құрсақ жағындағы дақтың ені 2 сантиметрден аз )
2	Үлкен (дененің құрсақ жағындағы дақтың ені 2сантиметрден 4 сантиметрге дейін)
1	Өте үлкен (дененің құрсақ жағындағы дақтың ені 4 сантиметрден астам)
	Арқасындағы суреттің анық білінуі (крестовка күзенге)
5	Жоқ
4	Аз (ернінде дақ немесе денесінің құрсақ жағында ақ түсті қылшықтардың жеке будалары)
3	Орташа (дененің құрсақ жағындағы дақтың ені 2 сантиметрден аз)
2	Үлкен (дененің құрсақ жағындағы дақтың ені 2сантиметрден 4 сантиметрге дейін)
1	Өте үлкен (дененің құрсақ жағындағы дақтың ені 4 сантиметрден астам)
	Бүйірлерінің ашық учаскелерінде пигментті қылшықтардың таралуы (крестовка күзенге)
5	Пигменттелген қылшық пен түк будалары бүйірлерінде жоқ
4	Пигменттелген қылшық будалары бүйірлерінде бар, бірақ біліне қоймайды
3	Пигменттелген түбіт қылшықтары бар үлкен емес будалар (0,25 шаршы сантиметр.
2	Пигменттелген түбіт қылшықтары бар үлкен будалар
1	Өте үлкен будалар, шұбар күзендер
	Түбіт қылшықтар ұзындығы (бұлғынды күзенге)
5	Өте үлкен (аналықтар - 21 - 23; аталықтар - 23 - 26 миллиметр)
4	Үлкен (аналықтарда - 19 - 20; аталықтарда - 21 - 22 миллиметр)
3	Орташа (аналықтарда - 18; аталықтарда - 20 миллиметр)
2	Аз (аналықтарда - 17; аталықтарда - 19 миллиметр)
1	Өте аз (аналықтарда - 16 миллиметр; аталықтарда - 18 миллиметр)
	Ақ дақтардың таралуы (шұбарларға)
5	Ақ түсті қылшықтар алып жатқан аумақ дене аумағының 50%-дан астамын құрайды
4	Ақ түсті қылшықтар алып жатқан аумақ дене аумағының 30-50%-ын құрайды
3	Ақ түсті қылшықтар алып жатқан аумақ дене аумағының 30% -дан кем құрайды
2	Суреті біліне қоймайды
1	2-5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
	Түстелген дақтардың таралуы (шұбарларға)
5	Дақтар арқа мен бүйірлерінде біркелкі таралған, контрасты, анық шектелген
4	Дақтар таралуында аздап біркелкілік бұзылған немесе дақтар анық шектеле қоймаған
3	Дақтар біркелкі таралмаған, денесінің жекелеген учаскелерінде қана кездеседі
2	Дақтар жоқпен тең, арқа мен бүйірлері ақ жүндермен жамылған
1	Арқа мен бүйірлерінде дақтар жоқ, бүйірлері, мойны, кеудесі, құрсағы ақ түсті

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
6-қосымша

Түлкілердің өлшемі мен дене бітімін бағалау

Баға, балл	Өлшемі мен дене бітімі	Дененің ең қысқа ұзындығы, см
Баға, балл	Өлшемі мен дене бітімі	Аталықтар	Аналықтар
1	2	3	4
10	Аса ірі, мықты	82	78
9	Аса ірі, мықты	80	76
8	Аса ірі, мықты	78	74
7	Аса ірі, мықты	76	72
6	Аса ірі, мықты	74	70
5	Аса ірі, мықты	72	68
4	Ірі, мықты	70	66
3	Орташа, мықты	68	64
2	Ұсақ, мықты	66	62
1	Кез келген өлшемде дене бітімі осал

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
7-қосымша

Түлкілердің түк жабынының сапасын бағалау

Баға, балл	Белгі сипаттамасы
1	2
5	Өте қалың, өте үлпілдек, жібектей, серпінді, ұзындығы бойынша біркелкі, селекцияланатын типке сәйкес. Жоны дамымаған, жапқыш қылшығы арқасы мен бүйірлерінде түгін жауып тұрады. Түк жамылғысында қиылыстары болмайды
4	Қалың, үлпілдек жібектей, серпінді, ұзындығы бойынша селекцияланатын типке сәйкес. .Жоны аздап білінеді. Жапқыш қылшығы арқасы мен бүйірлерінде түгінтолығымен жауып тұрады
3	Қалың, үлпілдектігі мен серпінділігі төмендеу, жібектей, ұзындығы бойынша селекцияланатын типке сәйкес селекцияланатын типке сәйкес, салыстырмалы түрде дамыған жонымен. Жапқыш қылшығы арқасында түгін толығымен жауып тұрады. Түк жамылғысында аздап қиылыстар байқалады, бүйірлеріндегі жапқыш қылшықтар сиректеу орналасады
2	Қалыңдығы мен үлпілдектігі төмендеу, бүйірлеріндегі қылшықтары сиректеу, қылшықтар серпінділігі төмендеу, ұзындығы бойынша селекцияланатынтипке сәйкес емес, жоны анық білінеді. Аздаған жүн қиылыстары болуы мүмкін, жая жағында аздап жүн ұйысқаны байқалады
1	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
8-қосымша

Түлкілердің түк жабынының түсін бағалау

Баға, балл	Белгі сипаттамасы
1	2
	Күмістүсті-қара түлкілер (NN), ақтұмсықтылар (WW
5	Жабын қылшықтары қара көк, жарқын. Түбіті көгілдір реңкті күңгірт-сұр. Жабын қылшықтарда ақшыл аймағының ені шамамен 10-15 миллиметр, таза ақ түсті жылтырымен. Жақсы дамыған вуаль күміс түсті жасырады
4	Жабын қылшықтары қара. Түгі сұр түсті болуы мүмкін
3	Жабын қылшықтары күңгірт, ақшыл аймақ ені таза ақ түсті емес немесе 10 миллиметрден аз, не 15 миллиметрден кең. Түбіті сұр түсті
2	Жабын түктер құбалы қоныр дағымен
1	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды
	P Платиналы түлкілер (W w)
5	Көгілдір реңкті әртүрлі қарқындылықты таза сұр түсті. Түгі күңгірт-сұр және сұр түсті
4	Әртүрлі қарқындылықтытаза сұр түсті. Түгі ақшыл сұр
3	Ақшылдық белгісі бар таза ақшыл сұр түсті
2	Аздап қоңыр дағымен немесе аққа жақын түгімен әртүрлі қарқындылықтағы сұр түсті
1	2-5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
	G Қар түстес түлкілер (W wNN)
5	Аздап ақ сары нышанды ақ түсті. Түгі таза ақ түсті
4	Анығырақ білінетін ақ сары реңкті ақ. түгі ақ түсті
3	Анық білінетін ақ сары реңкті ақ. Түгі ақ түсті
2	Сарылау дағы бар ақ
1	2 - 5 балдық талаптарды қанағаттандырмайды
	G Ақ түстес түлкілер (W wNN)
5	Аздап ақ сары нышанды ақ түсті. Түгі таза ақ түсті
4	Анық білінетін ақ сары реңкті ақ. Түгі ақ түсті
3	Анық білінетін ақ сары реңкті ақ. Түгі ақ түсті
2	Сарылау дағы бар ақ
1	2-5 балл талаптарды қанағаттандырмайды
	Қызыл түлкілер
5	Жабын қылшықтары жалтыраған, қызыл-қоңыр таза түсті. Түбітті қылшықтары қызыл ұштарымен күңгірт-сұр
4	Түбітт қылшықтарыі қызылдау ұштарымен сұр
3	Жабын қылшықтары мен түбітті қылшық ұштары аздап сарғыш дағы бар
2	Жабын түктері сары түсті
1	2-5 балл талаптарды қанағаттандырмайды

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
9-қосымша

Түлкілердің қосымша белгілерін бағалау

Бағасы, балл	Белгі сипаттамасы
1	2
	Күміс түсті шеңбердің ені мен платиналық қылшықтың қарқындылығы
5	Өте жақсы (шамамен10-нан 15 миллиметрге дейін)
4	Жақсы (шамамен 6-дан 10 миллиметрге дейін)
3	Қанағаттанарлық (15 миллиметрден жоғары )
2	Платиналық қылшықтың орташа қарқындылығы (50 - 75%)
1	Платиналық қылшықтың жоғары қарқындылығы (75%-дан жоғары)
	Вуаль
5	Қалыпты. Қылшықтың ақ және пигменттелген бөлігінің қиюласуы айқындалған тәж (вуаль) құрайды. Түктің пигменттелген ұшы ұзындығының жапқыш қылшықтың ақшылт бөлігінің еніне арақатынасы 1,0-1,5 аралықта
4	Ауырланған, ақ және пигменттелген қылшық бөлігінің үйлесімі біршама күңгірт реңкті қалыптастырады
3	Кіші. Түк жабыны біршама ақшылт реңкті
2	Ауыр. Пигменттелген қылшық ұшының ұзындығы артық. Олар күміс реңді жауып, түк жабынына тым жарқыраған рең береді. Күміс реңділігі әлсіз білінеді.
1	Жеңіл. Түк жабыны ақшыл, реңі тым жарқыраған.
	Ақтұмсық түлкілердің суреті
5	Өте жақсы үздіксіз қарғыбау түрінде анық көрінетін сурет, одан құлақтарының арасынан тұмсығының ұшына дейін өтетін жолақ созылады. Суреттіңтүсі жылтырлы таза ақ.
4	Жақсы, үздіксіз қарғыбау түрінде анық көрінетін сурет, одан құлақтарының арасынан тұмсығының ұшына дейін өтетін аздап үзілген жолақ созылады. Суреттіңтүсі жылтырлы таза ақ.
3	Әлсіз Анық көрінбейтін сурет. Үзік-үзікті қарғыбау немесе ақ жолағы анық көрінбейтін сурет. Суреттің түсі ақ түсті болады.
2	Сурет көрінбейді немесе суреттің түсі аздап сарғыш реңкті болып келеді.
1	2-5 балл талаптарды қанағаттандырмайды.
	Қар түстес түлкілердің суреті мен бауының айқындылығы
5	Өте жақсы. Сурет пен бауының түсі қара. Бауы үздіксіз.
4	Жақсы. Түсі қара. Бауы үздіксіз
3	Қанағаттанарлық. Түсі күңгірт. Бауы үзік-үзікті
2	Әлсіз. Түсі күңгірт. Бауы жоқ
1	Дене бөлігінің 70%-нан жоғарыны қамтиды.
	Қызыл түлкілердің ақшыл бөлігі
5	Ақшыл бөлігі білінбейді немесе денесінің жамбас жағынан 10%-ын алып жатыр.
4	Денесінің арқа және бүйір бөлігінің 30%-ына дейінін алып жатыр.
3	Дене аумағының 50%-ына дейінін алып жатыр.
2	Дене аумағының 70%-ынадейінін алып жатыр
1	Дене аумағының 70%-нан жоғары бөлігін алып жатыр
	Қызыл түлкілердің ақшыл бөлігінің білінуі
5	Әлсіз.Қылшық түктердің ақшыл тартқан шеңбері түсі боынша негізгі түске жақын.
4	Орташа. Ақшылт тартқан шеңбертүсі бойынша негізгі түстен біршама ашық: сарғыш, ақшыл-сарғыш.
3	Күшті. Ақшылт тартқан шеңбер анық көрінеді, ақшыл-сары немесе ақ түсі бойынша негізгі түспен қатты контрасты болады.

Құлағынан бастап құйрықтың негізіне дейінгі аумақ 100%-ды құрайды. Бонитирлеу кезінде дененің ақшыл аумақтарын 5% - дық дәлдікпен анықтайды.

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
10-қосымша

Ақ түлкілердің дене бітімі мен өлшемдерін бағалау

Бағасы, балл	Өлшемі және дене бітімі	Дененің ең қысқа ұзындығы, сантиметр
Бағасы, балл	Өлшемі және дене бітімі	Аталықтар	Аналықтар
1	2	3	4
10	Аса ірі, мықты	77	72
9	Аса ірі, мықты	75	70
8	Аса ірі, мықты	73	68
7	Аса ірі, мықты	71	66
6	Аса ірі, мықты	69	64
5	Аса ірі, мықты	67	62
4	Ірі, мықты	65	60
3	Орташа, мықты	63	58
2	Ұсақ, мықты	61	56
1	Кез келген өлшемде дене бітімі осал	-	-

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
11-қосымша

Ақ түлкілердің түк жабынының сапасын бағалау

Бағасы, балл	Белгі сипаттамасы
5	Шаруашылықта селекцияланатын тип үшін биіктігі орташа, өте қалың және үлпілдек, жібектей, биіктігі бойынша тығыз жапқыш қылшығымен тегістелген серпінді болады. Жабағыланған және қиылған белгілері болмайды.
4	Қалыңдығы мен үлпектігі аздау
3	Бүйірлерінде түктері сиректеу, жапқыш қылшықтарының серпінділігі жеткіліксіз болады.
2	Қылқан түктері сиректеу, жеткіліксіз немесе тым ұзын, немесе кішкене жабағыланған, немесе қиылған болып келеді.
1	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
12-қосымша

Ақ түлкілердің түк жабынының түсін бағалау

Бағасы, балл	Белгі сипаттамасы
	Вуаль түсті ақ түлкілер
5	Қоңыр реңкті белгілері байқалмайтын түрлі қарқындылықтағы тазасұр түсті. Платиналық қылшықтың қарқындылығы үлкен. Дененің өн бойына біркелкі таралған платиналық қылшықтар анық көрінетін графит түсті вуалды құрайды. Түк үлпегі ақшыл көгілдір, қарқындылығы әртүрлі аумақтық боялған.
4	Құрсақ жағында аздап қоңыр дақтары бар немесе вуаль түсі анық байқалмайды, немесе "күмістілігі" шамалы сатыланған болып келеді.
3	Қоңыр реңкі басым немесе "күмістілігі" орташа сатыланған.
2	Қоңыр түсті немесе қара-қоңыр дақтары бар немесе "күмістілігі" көп сатыланған, немесе ақ түбітті немесе тым вуаль түсі басым
1	2-5 балл талаптарды қанағаттандырмайды.
	Күміс түсті ақ түлкілер
5	Түрлі қарқындылықтағы таза сұр түсті. Құрсағында және аяқтарындашамалы қоңыр дақтың болуына жол беріледі. Платиналық қылшықтарының қарқындылығы үлкен, "күмістілігі" ашық емес. Платиналық қылшықтары барлық денесі бойынша бірқалыпты таралған. Түк үлпегі қарқындылығы әртүрлі сұр түсті.
4	Құрсағында және аяқтарында қоңыр дақтары бар.
3	Қоңыр реңкті.
2	Қоңыр түсі немесе қара-қоңыр реңкті, немесе ашық күміс түсті.
1	2-5 балл талаптарды қанағаттандырмайды.
	Көлеңке ақ түлкілер (Ss)
5	Ақ түсті арқа жағында платиналық қылшықтардың пигменттелген ұштарында аздап вуаль. Платиналық қылшықтарының ұштары графит түстес. Түбіт қылшықтарының ұшы таза аппақ, түк үлпегінің түбі көгілдір реңкті болып келеді.
4	Платиналық қылшықтарының ұштары қоңыр дақты болып келеді немесе вуаль түсінің қанықтығы төменірек.
3	Платиналық қылшықтарының ұштары қоңыр жабымен немесе вуаль түсі анық шықпайды.
2	Платиналық қылшықтарының ұштары қоңыр түсті, түбіт қылшықтарының ұшы сарғыш реңкті болып келеді.
1	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
13-қосымша

Жанат тәрізді иттердің өлшемдерін және дене бітімін бағалау

Бағасы, балл	Өлшемі және дене бітімі	Дененің ең қысқа ұзындығы сантиметр
Бағасы, балл	Өлшемі және дене бітімі	Аталықтар	Аналықтар
10	Аса ірі, мықты	72	71
9	Аса ірі, мықты	71	70
8	Аса ірі, мықты	70	69
7	Аса ірі, мықты	69	68
6	Аса ірі, мықты	68	67
5	Аса ірі, мықты	67	66
4	Ірі, мықты	64	63
3	Орташа, мықты	61	60
2	Ұсақ, мықты	60	59
1	Кез келген өлшемде дене бітімі осал	-	-

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
14-қосымша

Жанат тәрізді иттердің түк жабынының сапасын бағалау

Бағасы, балл	Белгі сипаттамасы
5	Шаруашылықта селецияланатын тип үшін түк жабыны ұзына бойы өте қалың, үлпілдек, серпінді және біркелкі, жабағыланған және қиылған белгілері байқалмайды. Қылшық жабыны арқа және бүйір жағындағы түбітті толығымен жауып тұрады.
4	Қалың, үлпілдек, серпінді, ұзына бойы біркелкі, жабағыланған және қиылған белгілері байқалмайды. Қылшық жабыны арқа және бүйір жағындағы түбітті толығымен жауып тұрады. Жауырын және бүйір бөлігінде аздап түк жабыны сиректеу болуына жол беріледі
3	Ұзына бойы жабынды түктері бойынша қалыңдығы, үлпілдектігі, серпінділігі және тегістілігі төменірек салбыраған. Арқа және бүйір жақтарында түктері сиректеу, бүйір және жамбас жағынан аздап жабағыланғаны немесе қиылғаны ескеріледі.
2	Түктері ұзына бойы тегіс емес, селекциялық типке сәйкес келмейді. Арқа, бүйір және жамбас бөлігіндекөрінген жабағыланған немесе қиылған түк жабыны ескеріледі.
1	2-5 баллталаптарын қанағаттандырмайды.

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
15-қосымша

Жанат тәрізді иттердің түк жабынының түсін бағалау

Бағасы, балл	Белгі сипаттамасы
	Алтын түсті тип
5	Сарғылт-қоңыр. Қылшықты және түбітті қылшықтардыңағартылған бөлігінің ұшы сарғылт, қылшықты түктерінің ұшы қара, арқа және бүйір бөлігінде вуаль анық байқалады.
4	Ағартылған бөлігі ақшыл-сарғылт.
3	Вуаль арқа жағында жақсы байқалғанмен, бүйір бөлігінде әлсіз білінеді.
2	Қоңыр-сұр. Ақшыл бөлігіндегі қылшықты және түбітті қылшықтарының түсі сары немесе түрлі қарқындылықтағы қоңыр. Вуаль түсі жеңіл.
1	2-5 балл талаптарды қанағаттандырмайды.
	Күміс түсті тип
5	Күміс-қоңыр түсті. Ақшыл бөлігіндегі бағыттаушы түктері ақ, түбіт түктерінің ұшы ақшыл-сарғылт немесе ақшыл-қоңыр, бағыттаушы түктерінің ұшы қара, вуаль түсі арқа және бүйір бөлігінде анық байқалады.
4	Аздап сарғыш дақтары бар ағартылған бөлігі
3	Вуаль арқа жағында жақсы байқалғанмен бүйір бөлігінде әлсіз білінеді.
2	Қоңыр-сұр. Қылшықтардың ағартылған бөлігі және түбітті қылшықтарының ұшы сары немесе түрлі қарқындылықтағы қоңыр, вуаль жеңіл.
1	2–5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.

Алтын түсті типке тән ағартылған бөлігі бар аңдар үшін ақшыл бөлігі, ал күміс түсті типті аңдар үшін түбіт түгінің ұшы керісінше болса үш балдан артық бағаланбайды.

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
16-қосымша

Бұлғынның өлшемі мен дене бітімін бағалау

Бағасы, балл	Өлшемі және дене бітімі	Дене өлшемінің ең аз көрсеткіштері
		Аталықтар		Аналықтар
		ұзындығы,сантиметр	тірідей салмағы, килограмм	ұзындығы, сантиметр	тірідей салмағы, килограмм
10	Аса ірі мықты	53	2,1	49	1,8
9	Аса ірі мықты	52	2,0	48	1,7
8	Аса ірі мықты	51	1,9	47	1,6
7	Аса ірі мықты	50	1,8	46	1,5
6	Аса ірі мықты	49	1,7	45	1,4
5	Аса ірі мықты	48	1,6	43	1,2
4	Ірі, мықты	46	1,4	41	1
3	Орташа, мықты	43	1,2	37	0,8
2	Ұсақ, мықты	43-тен аз	1,2-ден аз	37-ден аз	0,8-ден аз
1	Кез келген дене өлшемінде әлсіз	-	-	-	-

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
17-қосымша

Бұлғындардың түк жабынының сапасын бағалау

Бағасы, балл	Белгі сипаттамасы
1	2
5	Серпінді, өте қалың және өте үлпілдек. Қылшық түгі түбіт түгінен біршама ұзын, бірақ 5 сантиметрден аспайды, барлық денесін толық жабады және тік қалпында болады.
4	Түгі қалың және үлпілдек.
3	Серпінді, бірақ үлпілдектігі мен қалыңдығы аз. Қылшығы арқасындағы түбітті толық жабады. Ал бүйір бөлігінде аздап түбіт түктерінің шығып тұруы ескеріледі.
2	Жалпақ. Қылшықты түктері қысқа немесе сиректеу. Түк жабынында аздап жабағылану мен қиылғандығы ескеріледі.
1	2-5 баллталаптарын қанағаттандырмайды.

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
18-қосымша

Бұлғындардың түк жабынының түсін бағалау

Бағасы, балл	Белгі сипаттамасы
1	2
	Қара түсті тип
5	Бас пен құрсақ бөлігін қоса отырып, барлық денесі бір түстіқара. Түбіті көгілдір реңкті қара-сұр, Қылшық ұзындығы бойынша бірқалыпты боялған.
4	Б Бүкіл денесі бір түсті қараға жақын. Түбіті ұзындығы бойынша көгілдір реңкті және ұштары қара қызғылтты қара-сұр түсті. Басы және құрсақ жағында аздап ақшыл болуы ескеріледі.
3	Түсі қара-қоңыр қараға жақын. Түбіті көгілдір реңкті қара сұр, ұштары қызғылт және қара қызғылт. Бүйірі мен құрсақ жағында ақшыл реңктің болуы ескеріледі.
2	Қоңыр түсті. Түбіті түрлі қарқындылықта сұр түсті, ұштары ақшыл-қызғылт болады.
1	2-5 балл талаптарын қанағаттардырмайды.
	Қара-қоңыр өң
5	Қара-қоңырдан қараға өтеді, барлық денесі бір өңді. Түбітікөгілдір реңкті, қылшық ұзына бойы бір қалыпты боялған.
4	Барлық денесі бір өңді қара-қоңыр. Түбіті көгілдір реңкті қара-сұр немесе ұштары қара-қызғылт.
3	Қоңыр. Түбіті түрлі қарқындылықта сұр түсті, ұштары қызғылт. Бүйір және құрсақ жағында ақшыл түсті болуы ескеріледі.
2	Ақшылт-қоңыр. Түбіті түрлі қарқындылықта сұр түсті, ұштары ақшыл-қызғылт
1	2 -5 балл талаптарын қанағаттандырмайды

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
19-қосымша

Бұлғындардың қосымша белгілерін бағалау

Бағасы, балл	Белгісипаттамасы
	Ақсұр
5	Ақсұр түктері жоқ немесе жеке ақсұр түктері бар
4	Кіші, бір қалыпты, ақ түсті
3	Орташа, бірақалыпты, ақ түсті
2	Үлкен, бір қалыпты, әртүрлі түсті, сондай-ақ кіші және орташа сарғыш және бірқалыпты емес.
1	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.
	Тамағындағы дағы
5	Жоқ
4	Жеке ақ түктері
3	Кіші
2	Орташа дақ немесе кіші теңбіл
1	Үлкен дақ немесе орташа не үлкен теңбіл

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
20-қосымша

Сасық күзендердің өлшемі мен дене бітімін бағалау

Бағасы, балл	Өлшемі және дене бітімі	Дененің ең қысқа ұзындығы, сантиметр
Бағасы, балл	Өлшемі және дене бітімі	Аталықтар	Аналықтар
10	Аса ірі мықты	51	45
9	Аса ірі мықты	49	43
8	Аса ірі мықты	47	41
7	Аса ірі мықты	46	39
6	Аса ірі мықты	45	38
5	Аса ірі мықты	44	37
4	Ірі, мықты	42	35
3	Орташа, мықты	40	33
2	Ұсақ, мықты	39	32
1	Кез келген өлшемде дене бітімі әлсіз	-	-

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
21-қосымша

Сасық күзендердің мамықтану сапасын бағалау

Бағасы, балл	Белгі сипаттамасы
1	2
5	Шаруашылықта селекцияланатын типке тән түк жамылғысының биіктігі. Түк жабыны қалың, серпінді. Қылшығы барлық денесіне бірқалыпты жабылған. Түбіті жоны мен бүйірінде аздап көрінеді.
4	Бүйірлеріндегі қылшығы сиректеу
3	Бүйірлеріндегі және жотасындағы қылшық түктері сиректеу
2	Түк жабынының ұзындығы шаруашылықтағы селекцияланатын типке тәнемес; түк жабыны сирек.
1	2–5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
22-қосымша

Сасық күзендердің түк жабынының түсін бағалау

Бағасы, балл	Белгі сипаттамасы
	Седеп түсті тип
5	Жалпы түсі көкшіл-сұр реңкті ақшыл-сары. Қылшық түгінің түсі қара. Түбіт түктерініңұштары ақшыл-сары, сұр.
4	Көкшіл-сұр реңкі байқалмайды.
3	Түк үлпегі сарғыш реңкті.
2	Қылшық түктері қоңыр реңкті.
1	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.
	Алтын түсті тип
5	Жалпы түсі ашық-қызғылт сары. Қылшық түктері қара. Түбіт түктерінің ұштары ашық-қызғылт-сары
4	Жалпы түсі қызғылт сары. Қылшық түктері қара.
3	Жалпы түсі ақшылт-сары реңкті қызғылт сары. Қылшық түктері қара.
2	Қылшық түктері қоңыр реңкті.
1	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.
	Пастель түсті тип
5	Жалпы түсі көкшіл-сұр реңкті ақшыл-сары. Қылшық түктері анық қаныққан көгілдір реңкті ақшылт-қоңыр түсті. Түбіт түктерінің ұшы ақшыл-сары, сұр.
4	Қылшық түктері ақшыл-қоңыр, түк үлпегінде көкшіл-сұр реңкі байқалмайды.
3	Қылшық түктері қоңыр, түк үлпегі қызғылт-сары немесе ашық қызғылт-сары түсті.
2	Қылшық түгі қара-қоңыр, түк үлпегі қызғылт-сары немес ашық қызғылт-сары
1	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
23-қосымша

Сазқұндыздың өлшемі мен дене бітімін бағалау

Бағасы, балл	Өлшемі мен дене бітімі	6 айлық жастағы сазқұндыздың ең аз тірідей салмағы, килограмм
Бағасы, балл	Өлшемі мен дене бітімі	Аталықтар	Аналықтар
10	Аса ірі мықты	5,8	5,4
9	Аса ірі мықты	5,5	5,1
8	Аса ірі мықты	5,2	4,8
7	Аса ірі мықты	4,9	4,5
6	Аса ірі мықты	4,6	4,2
5	Ірі, мықты	4,3	3,9
4	Дәл солай	4,0	3,6
3	Орташа, мықты	3,7	3,3
2	Ұсақ, мықты	3,4	3,0
1	Кез келген өлшемде дене бітімі әлсіз	-	-

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
24-қосымша

Сазқұндыздың мамықтану сапасын бағалау

Бағасы, балл	Белгі сипаттамасы
1	2
5	Серпінді жабынды түгінің биіктігі орташа, арқа түк үлпектерін, бүйірлерін, құрсағын және аяқтарының ішкі жағын толық жауып тұрады. Құрсақ жағында қылшық түктерінің қысқа болуы ескеріледі. Түк үлпегі жібектенген, құрсақ жағы өте қалың, ұзындығы 10 миллиметрден кем емес; арқа жағында қалың немесе сирек түктері болғаны ескеріледі.
4	Құрсақ жағындағы түк үлпегі қалың, ал арқа жағында сиректеу немесе сирек.
3	Құрсағындағы түк үлпегінің ұзындығы 8-ден 10 миллиметрге дейін.
2	Құрсағында сиректеу немесе жабынды түктері түбітін толық жаппайды.
1	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
25-қосымша

Сазқұндыздың мамықтану түсін бағалау

Тұқым, тип	5 балл	4 балл	3 балл	2 балл	1 балл
1	2	3	4	5	6
Стандартты	Жабынды түктері жылтыр, сұрғылт-қоңырдан қара қоңыр немесе қоңыр түске дейін. Арқа және құрсақ бөліктерінің түк үлпегі көгілдір реңкті қоңыр, түк ұзындығы бойына біркелкі (теңбілсіз) боялған.	Түбіт түктерінің түсінде теңбілділіктің болуы ескеріледі.	Құрсағының түк үлпегі аздап қара қызыл және қызыл өңді қоңыр.	Құрсағындағы түк үлпегі әртүрлі қара-қызыл немесе қызыл өңді қоңыр.	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.
Сарғыш түсті s s (t t ), сtдеп түсті s a (t t )	Сарғыш сұрғылт реңкті, жабынды түктерінің ұшы таза ақ. Түк үлпегінің түсі сарғыш.	Сарғыш. Таза түсті. Жабынды түктерінің ұшы ақ. Түк үлпегінің түсі сарғыш.	Сарғыш. 4 балға қарағанда түс тазалығы төмендеу. Жабын түктерінің ұшы ақшылдау. Түк үлпегінің түсі ақшыл-сарғыш.	Әртүрлі өңді қоңыр түсті. Жабынды түктерінің ұшы ақ емес. Түк үлпегінің түсі түрлі реңкті қоңыр.	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.
Қар түсті аа s s (Vvt t, Vvt t, s a Vvt t )	Таза ақ қарлы. Түбіті таза аппақ.	Таза ақ. Түбіті ақ	Аздап сарғыш реңкі байқалатын ақ түсті. Түбіті ақ.	Анық байқалатын ақшыл сары немесе сарғыш реңкті ақ түсті	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.
Әзірбайжандық ақ (Ww)	Денесінің барлық бөлігінде жабынды және түбіт түктері таза – ақ.	Көз, құлақ және жая жағындағы жабынды түктері аздап пигменттелген. Түбіті таза ақ түсті.	Көзі және жаясының тері бөліктерінде (бірақ денесінің 10% бөлігінен аспайды) жабынды және түбіт түктері пигменттелген	Пигменттелген түк жабыны денесінің 10-нан 30% аралығындағы бөлігін алып жатыр.	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.
Италияндық ақ түсті a a (t t )	Жабынды және түбіт түктерінің ақ түсі аздап ақшыл сары бірқалыпты реңкті келге	Жабынды түктері ақ, түк үлпегінің түсі аздап ақшыл сары реңті ақ түсті.	Жабынды түктері ақ. Түк үлпегінің түсі анық байқалатын ақшыл сары реңкті ақ түсті.	Жабынды түктері ақ. Түк үлпегінің түсі ақшыл сары	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.
Алтын түсті (Vv)	Алтын түсті. Түк үлпегінің түсі ашық алтын түсті. Арқа және құрсақ түктері өңінің реңкі арасында айырмашылығы шамалы.	Алтын түсті. Түк үлпегі ашық алтын түсті. Арқа және құрсақ түктері өңінің реңкі арасындағы айырмашылығы орташа.	Алтын түсті. Түк үлпегі ашық алтын түсті. Арқа және құрсақ түктері өңінің реңкі арасындағы айырмашылығы жоғары.	Арқа және құрсақ арасындағы айырмашылығы қандай болса да жабынды түктерінің түсі сары, ақшыл-сарғыш, қоңыр сарғыш	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.
Бірыңғай қара түсті (ZZ)	Қара дерлік. Түк жабынында стандартты боялған дақтары жоқ. Керексіз реңктері жоқ таза түсті. Түк үлпегі қоңыр-сұрғылт.	Қара дерлік. Түк жабынында стандартты боялған дақтары жоқ. 5 балдықтан қарағанда тазалығы төмендеу. Түк үлпегі қоңыр-сұрғылт.	Қара дерлік. Түк жабынында стандартты боялған дақтары жоқ. Қоңыр теңбілдері бар.	Қара дерлік. Түк жабынында стандартты боялған дақтары жоқ. Қоңыр реңкті немесе сары дақтары бар.	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.
Қара түсті (Zz)	Қара түсті. Қажетсіз реңктері жоқ таза түс. Түк үлпегінің түсі қоңыр-сұрғылт. Бас және бүйір түк жабынында стандартты-боялған бөліктері бар.	Қара дерлік. Түс тазалығы 5 балдық талаптардан қарағанда түсі төмендеу. Түк үлпегі қоңыр-сұр. Бас және бүйір түк жабынында стандартты боялған бөліктері бар.	Қара дерлік. Қоңыр реңктері бар. Бас және бүйір түк жабынында стандартты боялған бөліктері бар.	Қара дерлік. Қоңыр реңктері немесе сарғыш дақтары бар. Бас және бүйір түк жабынында стандартты боялған бөліктері бар.	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.
Пастель түсті s s ss (Zzt t, ZZt t, aa aaZzt t, ZZt t, s a s a Zzt t, ZZt t	Қоңыр түсті. Түк үлпегі сұрғылт реңкті қоңыр түсті.	Аздап қара-қоңыр реңкі бар қоңыр түсті. Түк үлпегі сұрғылт реңкті қоңыр түсті.	Қоңыр қара-қоңыр реңкті. Түк үлпегі ақшыл сары.	Сарғыш теңбілдері бар қоңыр түсті. Түк үлпегі ақшыл-сары.	2-5 балл талаптарын қанағаттандырмайды.

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
26-қосымша

Сазқұндыздардың түк үлпегінің биіктігі бойынша біркелкілігін бағалау

Бағасы, балл	Белгі сипаттамасы
5	Арқа және құрсақ түбіттері ұзындығының арасындағы айырмашылығы 2 миллиметрден кем
4	Арқа және құрсақ түбіттері ұзындығының арасындағы айырмашылығы 2-ден 4 миллиметрге дейін
3	Арқа және құрсақ түбіттері ұзындығының арасындағы айырмашылығы 4-тен 6 миллиметрге дейін
2	Арқа және құрсақ түбіттері ұзындығының арасындағы айырмашылығы 6-дан 8 миллиметрге дейін
1	Арқа және құрсақ түбіттері ұзындығының арасындағы айырмашылығы 8 миллиметрден артық

Торда өсірілетін терісі бағалы
аңдарды бонитирлеу жөніндегі
нұсқаулыққа
27-қосымша

Жас сазқұндызды шығу тегі бойынша бағалау

Бонитирлеу (бағалау) көрсеткіштері	Бірінші сынып төлі		Екінші сынып төлі		Үшінші сынып төлі
Бонитирлеу (бағалау) көрсеткіштері	Аталықтар	Аналықтар	Аталықтар	Аналықтар	Аталықтар	Аналықтар
Ата-енесінің сыныбы	бірінші	екінші	Ата-енесінің біреуі бірінші сыныпты, ал екіншісі екінші сыныпты		Барлық қалған үйлесімдер
Дене бітімі	Мықты	Мықты	Мықты	Мықты	Мықты	Мықты
Әртүрлі жастағы тірідей салмағы, килограмм 2 айлық 3 айлық 4 айлық 5 айлық 6 айлық	1,7 және одан жоғары 2,6 және одан жоғары 3,3 және одан жоғары 3,9 және одан жоғары 4,3 және одан жоғары	1,5 және одан жоғары 2,4 және одан жоғары 3,0 және одан жоғары 3,5 және одан жоғары 3,9 және одан жоғары	1,5 және одан жоғары 2,4 және одан жоғары 3,1 және одан жоғары 3,7 және одан жоғары 4,0 және одан жоғары	1,3 және одан жоғары 2,2 және одан жоғары 2,8 және одан жоғары 3,3 және одан жоғары 3,6 және одан жоғары	екінші сыныпты төлдерден салмағы бойынша төмен екінші сыныпты төлдерден салмағы бойынша төмен екінші сыныпты төлдерден салмағы бойынша төмен екінші сыныпты төлдерден салмағы бойынша төмен 3,9 және одан жоғары

	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі 2023 жылғы 28 шілдедегі № 277 бұйрығына 18-қосымша
	Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2014 жылғы 10 қазандағы № 3-3/517 бұйрығына 17-қосымша

Қояндарды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Қояндарды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және қояндарға бонитирлеу жүргізуді нақтылайды, сондай-ақ қояндарды бонитирлеу кезінде қойылатын зоотехникалық талаптарды белгілейді.

2. Қояндарды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Қояндарды бонитирлеуді ұйымдастыру

3. Бонитирлеу – жануарларды тиiстi сыныбын бере отырып, шаруашылыққа пайдалы белгілер кешенi (тұқымдылығы, өнiмдiлік сапалары, сыртқы тұрпаттық-бiтiмдiк ерекшелiктерi) бойынша бағалау. Бонитирлеуді жыл сайын, қараша, желтоқсан айларында жүргізеді. Асыл тұқымды қояндарды өсіретін фермаларда бонитирлеуге негізгі табынның барлық аталықтары мен аналықтары, бір реттік (тексерілетін) аналықтар және селекциялық табынның үш айлығындағы және қараша-желтоқсан айларында тұқымын алуға қалдырылған кезде бағаланатын барлық жас қояндар, сондай-ақ басқа шаруашылықтарға тұқымын алуға өткізілетін жас қояндар жатады.

Тауарлық фермаларда негізгі табындағы асыл тұқымдық ядроның аналық қояндарының барлық аталықтары, үш айлық жасында іріктелген және қараша-желтоқсан айларында тұқымын алуға қалдырылған кездегі өсімді молайтатын жас қояндар бонитирленеді.

4. Бонитирлеу алдында:

қояндарды жақсы (зауыттық) қоңдылықты (арып немесе семіріп кетпеген) жай-күйге келтіру;

барлық ауру және ауруға күдікті, сондай-ақ кәрі және өнімділігі төмен қояндарды жарамсыздыққа шығару;

қояндардың шығу тегін нақтылау және жануарлардың нөмірлерін тексеру (анық емес нөмірлер қалпына келтіріледі);

табақшалы таразыны, сантиметрлік лента мен сызғышты дайындау қажет.

5. Өсімді молайтатын жас қояндар және тұқымды алуға сатылатын жас қояндар 2 немесе 3 айлық жаста мынадай төрт көрсеткіш бойынша бонитирленеді:

1) тұқымдылығы;

2) тірідей салмағы;

3) дене бітімі;

4) түкті жабынының қалыңдығы (табандарының мамықтануы).

Негізгі табындағы қояндарды және негізгі табынға енгізілетін өсімді молайтатын жас қояндарды, бір реттік (тексерілетін) аналықтарды қараша–желтоқсан айларында тұқымдылығы, тірідей салмағы, дене бітімі, түкті жабынының тығыздығы және оның біркелкілігі (етті-терілік тұқымдарда), түбіттік өнімділігі (түбітті тұқымдарда) түкті жабынының түсі (етті-терілік тұқымдарда) бойынша бонитирлейді.

6. Тұқымдылығын бағалау. Таза тұқымды қояндарға бір тұқымдағы ата-енеден шыққан қояндар жатады, бұл тиісті зоотехникалық құжаттармен расталуы және қояндардың сыртқы көрінісі бойынша белгіленуі тиіс. Сондай-ақ таза тұқымды қояндарға сіңіре шағылыстыру жолымен алынған және тұқым типі айқын көрінетін будан қояндарды (төртінші буыннан бастап) жатқызады.

Элита сыныбына және бірінші сыныпқа тек таза тұқымды қояндарды жатқызуға болады. Тірідей салмағын бағалау қояндарды 100 грамға дейінгі дәлдікпен жеке өлшеу жолымен жүргізіледі. Дене бітімін бағалау, сүйегінің даму дәрежесі, кеудесінің ені мен тереңдігі, басының пішіні мен өлшемі, арқа сызығы мен пішіні, аяқтарының мықтылығы мен қойылуы бойынша көзбен көріп жүргізіледі. Дене бітімінің ақауларына бас пішінінің дұрыс болмауын, мойнының тым ұзын болуын, құлақтарының салбыраңқы немесе алшақ орналасқанын жатқызады.

7. Қоянның түкті жабынының тығыздығын анықтау:

1) түкті жабынға үрлеген кездегі ауа ағынының бағыты;

2) "дегелек" түбі (бүйірден көрінісі):

3) сирек үлбірдің "дегелек" түбі;

4) үлбір қанағаттанарлықтай тығыз кездегі "дегелек" түбі;

5) үлбір жақсы тығыз кездегі "дегелек" түбі;

6) – "дегелек" түбі көрінбейді - үлбір өте жақсы тығыздықта болғанда. Элита сыныбына және бірінші сыныпқа дене бітімінде ақауы жоқ, екінші сыныпқа бір ғана ақауы бар, үшінші сыныпқа екі немесе одан да көп ақаулары бар қояндарды жатқызады. Дене бітімінде кемшілігі бар қояндар жарамсыз саналады және асыл тұқымдық пайдалануға жіберілмейді. Түк жабынының тығыздығы мен оның біркелкілігін бағалау қояндардың етті-терілік және етті тұқымдарына жон ортасынан түктің өсуіне қарсы үрлеген кездегі "дегелек" түбінің алаңы бойынша көзбен көріп жүргізіледі. Тығыздығының біркелкілігін бағалау үшін сауырындағы, жонындағы, бүйіріндегі "дегелек" шамасы салыстырылып тексеріледі. Сондай-ақ артқы аяқтарының (табандарының) вентральды беттеріндегі түгінің қалыңдығы мен тығыздығы бағаланады.

8. Қояндарда түкті жабынының тығыздығы мен біркелкілігін бағалауға арналған талаптар төменде келтірілген.

Элита сыныбы. Бүкіл дене бойындағы түк жабыны қатты иілгіш қылшықты біркелкі өте қалың, түгі өте қалың. Түкті жабынды үрлеген кезде "дегелек" түбінен тері беті көрінбейді деуге болады, табандарында түгі өте қалың қатты. Бүкіл дене бойында түк жабыны қатты иілгіш қылшықты біркелкі қалың, түгі қалың. Түкті жабынды үрлеген кезде "дегелек" түбінен 2 шаршы миллиметрге дейін тері беті көрінеді. Табандарында түгі қалың қатты. Біркелкі емес түктену қалыңдығы: жаясында түгі қалыңырақжәнежоны мен бүйірлерінде қалыңдығы шамалы. Түкті жабынды үрлеген кезде "дегелек" түбінен 2-ден 4-ке дейінгі шаршы миллиметрде тері беті көрінеді. Табандарының түгі селдір және жұмсақ. Түктену қалыңдығы жеткіліксіз: түкті жабынды үрлеген кезде "дегелек" түбінен 4-тен 6-ға дейінгі шаршы миллиметрде тері беті көрінеді. Табандарының түгі селдір, жұмсақ, табан түктерінің қажалу белгілері бар. Түбітті тұқымның негізгі табындағы түбіт өнімділігін бағалау жыл бойы жиналған түбіттің саны бойынша, ал жас қояндарды 2 және 4 ай жасында алғашқы екі жиналымы бойынша бағалайды. Етті-терілік тұқымды қояндардың түкті жабынының түсін бағалау күндізгі жарықта көзбен көріп жүргізіледі. Қылшықты түктерінің аймақтық түсінің дәрежесі жаясындағы және бүйіріндегі "дегелек" сипаты бойынша сипаттайды. Бұл ретте сақиналардың саны мен алуан түрлілігі есептелінеді.

9. Кешенді белгілеріне қарап сыныбын анықтау.

Элита сыныбына таза тұқымды, мықты, дене бітімінде ешқандай ақауы жоқ, қараша–желтоқсан айларында бонитирлеуде барлық көрсеткіштері бойынша элита бағасын алған қояндар жатқызылады.

Бірінші сыныпқа барлық белгілері бойынша немесе қалған белгілерін жоғары бағалау кезінде біреуі болсын бірінші сыныпты баға алған таза тұқымды, мықты, дене бітімінде ешқандай ақауы жоқ қояндар жатады.

Екінші сыныпқа дене бітімі мықты, барлық белгілері бойынша екінші сыныпқа бағаланған немесе кем дегенде бір белгісі жоғары бағаға бағаланған қояндар жатады.

Үшінші сыныпқа дене бітімі мықты, барлық белгілері үшінші сыныпқа бағаланған немесе кем дегенде бір белгісі жоғары бағаға бағаланған қояндар жатады. 2 немесе 3 айлық жасында бонитирленетін (бағаланатын) қояндарға тұқымдық көрсеткіштері, тірідей салмағы, дене бітімі, табандарындағы түкті жабынының қалыңдығы бойынша осы қағидаларда сынып белгіленеді. Түк жабынының түсін бағалау басқа көрсеткіштер бойынша қосынды сыныбын, бір сыныптан артық азайта алмайды.

10. Асыл тұқымдық ядро мөлшері өсімді молайтатын жас қояндарды қажет етумен анықталады. Асыл тұқымдық ядроға фермадағы қояндардың кем дегенде негізгі табынның 20%-ы енуі тиіс. Асыл тұқымдық ядродағы ұрпақ сапасын тексергеннен кейін көрсеткіштер асыл тұқымдық ядродағы қояндардан жас аралығы бірдей жас қояндардың орташа көрсеткішінен төмен жануарлар шығарылады. Бірінші және екінші көжектеуден алынған жас қояндардың сапасы бойынша ұрғашы және еркек қояндарды тексеру неғұрлым дұрыс болады. Ұрпақтарының сапасын 2 немесе 3 айлық жасындағы бонитирлеу (бағалау) нәтижесі бойынша бағалайды. Асыл тұқымды табыннан ұрпақтарының түсі бөлектеніп туылған таза тұқымды жануарлар шығарылады. Бонитирлеу бойынша көрсеткіштері үшінші сыныптан төмен қояндарды; алғашқы екі көжектеуінің әрбіреуінде кем дегенде 5 көжекті өсірген аналық (егер стерильді аталықтан туындаған жағдайларды қоспағанда) және аталықты, қалыпты жағдайда аналықтың 30 %-дан астамын ұрықтандыра алмаса; ерекше асыл тұқымды жануарлардан басқа 3 жастан асқан аталықтар мен аналықтарды, саулығының жай-күйі және ветеринариялық талаптар бойынша жануарларды; түсік тастаған немесе өз көжегін жеп қойған аналық қояндырды; зауыттық қоңдылықтығы және күн сайын 15 күн бойы шағылысудан бас тартатын; қалыпты күтіп-бағу жағдайында жүктілігін тексергенде қатарынан екі рет буаз болмаса (егер стерильді аталықтан туындаған жағдайларды қоспағанда) жарамсыз деп тану және союға өткізу ұсынылады.

11. Қояндарды, сондай-ақ басқа да ауыл шаруашылығы жануарларын өсіру кезінде, оларды сыртқы түрі, саулықтың жай-күйі, жергілікті ауа райына бейімделуі бойынша бағалайды. Осы көрсеткіштердің жиынтығы қояндардың конституциясын айқындайды. Конституцияда өнімділік сипатына және сыртқы орта жағдайларына ден қоюға байланысты организмнің барлық анатомиялық-физиологиялық сипаттамалары көрінеді. Конституция типімен бордақылауға бейімділігі, тез жетілгіштігі, еттілігі, түк жабынының сапасы, ауруға қарсы тұру сияқты қабілеті бар қояндардың шаруашылықта маңызды пайдалы сапасын байланыстырады. Қояндардың конституциясын ең алдымен сыртқы тұрқы – сырт бітімі бойынша бағалайды. Сыртқы тұрқы конституцияның мықтылығы, өнімділік бағыты мен қояндардың саулығы туралы түсінік береді. Сырт бітімі деп жануардың жалпы түрін, пішінін, яғни оның қалыптасқан үйлесімділігі және дұрыстығы сипатталатын дененің жеке бөліктерінің арасындағы өзара қатынасты білдіреді. Дене бітімін сүйектің даму дәрежесі, кеудесінің ені мен жалпақтығы, басының пішіні мен көлемі, арқа пішіні мен сызық өлшемі, аяқтарының беріктігі мен қойылуы бойынша көзбен көріп анықтайды. Қоянды бағалау кезінде ең алдымен жалпы оның дене бітіміне назар аударылады, сосын қалған бөліктері тексеріліп-қаралады. Бұндай кешенді бағалау осы ерекшелік туралы жетерліктей толық және дұрыс көзқарасты қалыптастыруға мүмкіндік береді. Дене бітімін (сырт бітімін) бағалауды басынан бастайды, содан кеуде орамын, белінің енін, пішінінің ұзындығын анықтауға көшеді. Қояндардың әрбір тұқымының белгілі бір бас пішіні болады. Еркектерінің басы аналыққа қарағанда ірілеу, ауырлау болады. Құлақтарының ұзындығы мен пішіні тұқым белгісіне жатады, бірақ олар барлық жануарларда құлақтың түбінен тығыз және түзу болуы тиіс. Кең және жалпақ кеуде - саулықтың жақсылығы мен конституция мықтылығының көрсеткіші. Кеудесінің жіңішке болуы жануардың конституциясының әлсіздігін көрсетеді. Арқасы мен белі тегіс, түзу және кең болғаны дұрыс, бұлшық еті барлық дене бойы қатты және тығыз болуы тиіс (әсіресе бүйір жағында және белінің бойында). Созылыңқы қысыңқы пішінді, жіңішке жауырынды, ұзын мойынды және бүйірлері қабысқан қояндар етке өсіруге келіңкіремейді. Етті бағыттағы қояндардың мойыны қысқа және бұлшық етті болып келеді.

12. Қоян өсіру шаруашылығында конституцияның екі сыныптауыш типі қолданылады. Біріншісі бойынша жануарлар екі негізгі типке бөлінеді: лептосомдық және эйрисомдық.

Бірінші типті жануарлардың қаңқасы қысыңқы, кеуде клеткасы созылған, ұзын мойынындағы басы шағын болады. Оларда зат айналымы жоғары. Эйрисомдық типке жататын жануарлардың денесі шомбал, май қабаты мықты дамыған, кеудесі көлемді, бұлшық етті мойыны қысқа болып сипатталады. Олардың зат айналымы төмен, май және ет жинауға бейім болады. Кең денеліге (эйрисомдыққа) кеңестік шиншилла, күміс түстісі және басқалар жатады.

Жіңішке денеліге (лептосомдыққа) – зор денелі сұр, ақ түбітті және басқалар жатады. Әрбір негізгі тип (эйрисомдық және лептосомдық) шегінде ірі, күшті, болбыр және нәзік конституциялы қояндар кездеседі.

Ірі конституциялы қояндардың сүйектері үлкен және ірілеу, басы үлкен және ірі, терісі қалың, түк жабыны қатты болып келеді. Бұл типтегі қояндар жарамсыз деп танылады, себебі олар ет өнімділігі төмендігімен ерекшеленеді.

Тығыз (мықты) конституциялы жануарлар дәнекер тінінің және тері астында және сонымен қатар ішкі ағзалардың айналасында май қыртыстарының нашар дамуымен ерекшеленеді. Бұл жануарлардың терісі созылмалы, бұлшық еті жақсы дамыған, күшті, бірақ сүйегі ірі емес, денесі ұзын, құлағы тік қойылған, кеудесі жақсы дамыған, арқасы кең және тік, жаясы жұмыр болып келген, күшті, аяқтары денесіне қатысты дұрыс қойылған. Аталықтардан еркектік типі айқын көрінеді. Мұндай жануарлар азықты жақсы пайдаланады және өнімділігі жоғары болады.

Конституциясы мықты қояндар кез келген тұқымның асыл тұқымдық ядросын құрауы тиіс.

Конституциясы болбыр (бос) жануарлардың сүйегі жеңіл, түк жабыны сирек, терісі және бұлшық еті болбыр, тері астындағы дәнекер тіні жақсы дамыған. Тері мен бұлшық еті ұстап көргенде, бос, ісінген сияқты, түк жабыны өте сирек. Конституциясы осындай типтегі жануарлар бордақылау үшін ең жарамды болып келеді, бірақ тамақтандыруды, күтіп-бағуды қажет етеді, суық тию ауруларына бейім.

Конституциясы нәзік қояндарда - сүйегі нәзік жіңішке, түк жабыны қалың емес, терісі созылмалы болады. Тері астының дәнекер және май тіні жақсы дамыған. Бұлшық еті болбыр, майлы қабаты жиі болады. Бұл қояндар азықты жақсы жейді және бордақылау үшін жарамды. Түк жабынының қалыңдығы және оның бүкіл дене бойы біркелкілігін көзбен және ұстап көріп, сондай-ақ түгінің өсу бағытына қарсы бүйірі мен жотасы, жая үстінің түгін үрлеу арқылы алатын "дегелек" түбінің көлемі бойынша анықтайды. Түгінің қалыңдығы туралы дәл анықтау терінің 1 шаршы сантиметр аумағындағы түгінің санымен көрсетіледі.

Қояндарда: дене бітімі мықты; сүйегі жақсы дамыған; осы тұқымға тән денесі, осы тұқымның типіне жататын басы, аналықтарында бірқатар ұзындау және аталықтарында дөңгелектеу, шомбалдау; құлақтары тік қойылған; жақсы дамыған, кеудесі кең және жалпақ; арқасы кең тік емес; дөңгелек пішінді сауыры; мықты, аяқтары денесіне қатысты дұрыс қойылған болуы тиіс.

13. Сырт бітімін бағалау кезінде көжектегіштігін және табынның тіршілік әрекетін қолдау үшін маңызы бар жыныстық диморфизм белгілеріне назар аударылады. Қояндардың аталықтарында еркек типі жақсы білінуі тиіс, тіпті сыртқы түрі арқылы аналықтардан ерекшеленуі тиіс. Еркектерінің бастары үлкендеу, аяқтары ірі және мықты, түк жабыны дөрекілеу, кеудесі ұрғашыларына қарағанда жалпағырақ. Жақсы ұрғашы мықты, дені сау, жақсы дамыған, дене бітімі дұрыс, түк жабыны қалыңырақ, жылтыр болуы тиіс. Асыл тұқымды ұрғашыда: сүйегі мықты, бірақ ірі болмауы; еркегіне қарағанда басы ұзынша және нәзіктеу; арқа сызығы түзу; кеудесі дөңгеленген және жалпақ; сауыры кең, қарыны салпимаған созылмалы; аяқтары мықты; жақсы дамыған кемінде сегіз (төрт жұп) емшек болуы тиіс. Дене бітімінде ақауы бар, конституциясы әлсіз жануарларды табыннан жарамсыз деп шығаруға жатқызылады. Бұл қажет, өйткені қояндар жоғары қарқынды көбеюмен және тез жетілгіштігімен ерекшеленеді, ал мұның мәнісі, организм өмір бойы жоғары ширығу жағдайында болады. Конституциясы әлсіз, дене бітімінде ақауы бар қояндар зат алмасуының жоғары қарқындылығына шыдай алмайды, дене салмағы төмен әлсіз ұрпақ береді. Конституциялық типтегі қояндарды бағалаған кезде терісінің жай-күйі, түк жабынының қалыңдығы, түсі және біркелкілігі рөл атқарады.

Тері жағдайына қарап, жануарлардың конституциялық типін анықтауға болады. Терінің болбырлығы – конституцияның бос дамуының ең маңызды белгілерінің бірі. Конституциясы мықты типті (бірақ ірі емес) жануарлардың терісі тығыз, созылмалы. Конституциясы нәзік типті қояндардың терісі жұқа, тез тартылғыш, түкті жабыны жұмсақ болады. Конституциясы нәзік типті қояндарды қайта дамыту жағына қарай жылыстату кезінде түкті жабыны өте селдір болады, тіпті терісі көрініп тұрады. Қояндардың арнайы етті тұқымдарының өзіне тән конституция типі болады. Мәселен, жаңа зеландиялық қызыл, жаңа зеландиялық ақ, калифорниялық қояндар артқы аяқтарының еттілігімен, арқа бұлшық еттерінің жақсы жетілгендігімен, мойынының қысқалығымен және бұлшық еттілігімен, жауырынының жалпақтығымен сипатталады, осындай тұқымды қояндардың тығыз тіні денесін толық жауып жатады, денесінің артқы жағы домалақтанған және жалпақ болып келеді. Жамбасының ішкі жағының бұлшық еттері жақсы жетілген. Еркек қоянның басы ұрғашысына қарағанда үлкен болады. Терісі болбыр, созылмалы.

Конституцияның осы титіндегі қояндар үлкен болып көрінгенімен сүйегі жеңіл болады, сүйектері берік емес, терісі мен бұлшық еттері болбыр болады. Тері асты және май тіндері жақсы дамыған. Қояндардың етті типі мығымдылық индексінің жоғары болуымен, жақсы анық көрінетін етті пішінімен, мықты конституциямен сипатталады. Конституцияны бағалаған кезде жануарлардың конституциясын тұрақты шама ретінде қарамау керек екендігін естен шығармау керек. Орныққан конституция типі айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Жануарларды бір климаттық аймақтан басқа аймаққа ауыстырғанда өзгереді. Әсіресе түк жабынының қалыңдығы, дене бітімінің типі, ішкі органдарының өлшемдері өзгереді. Қояндардың конституциялық типін, олардың өсімді молайту қабілеттері жағдайын, қан реакциясын,сүйек құрылысын анықтайтын маңызды факторлардың бірі азықтандыру жағдайы болып табылады. Қояндарды ақуыздар мен концентраттар құрамы бойынша айрықшаланатын азық рациондарында өсірген кезде, қаңқаның жеке бөліктерінің арақатынасында елеулі өзгеріске ұшырауы байқалады. Концентраттар берілмеген және рацион құрамында ақуыз деңгейі аз болған жануарларда артқы аяқтарының толық дамымауы (туылғаннан кейін шамалы өсуі байқалған) және бас сүйегінің - аз дәрежеде (туылғаннан кейін өте төмен өсуі байқалған) болуы байқалады. Бұл дене бітімі пропорциясының өзгеруіне әкеліп соқтырады: жануарлардың денесі қысыңқы, жеңіл болады. Қояндар ағзасының дамуына көбіне климаттық жағдай әсер етеді. Сол жастағы наурыз айында туылған көжекке қарағанда, қаңтар айында туылған көжектің тірідей салмағы жоғары болады. Күзде туылған қояндардың түгі жазда туылған қояндармен салыстырғанда қалыңырақ болады. Қыста көжектеген қояндардың түк жабыны қалың, олардың терілері 4-5 айда жетіледі. Өсу және даму көрсеткіштерін зерделей келе қыста және көктемде көжектеген қояндар ұқсас болады, жазда көжектеген жас қояндар (әсіресе ыстық уақытта туылғандар) нашар дамиды. Советтік шиншилла ұрпағы қояндары ұрғашы қояндардың туу уақыты ұрпағының өнімділік сапасына ықпалын зерттеу нәтижелері негізгі шаруашылыққа пайдалы белгілері (тірідей салмағы, өлшемі, жылдам жетілгіштігі, тіршілік әрекеті) және қаңтар айында көжектеген ұрғашы қояндардан туылған жануарлардың ішкі органдарының дамуы бойынша басқа мезгілдерде туылған қояндардан артығырақ болады. Жылдың түрлі мезгілдерінде туған ұрғашылардан алынған ұрпақтардың бірдей дамымауы жылдың суық уақытында ұрғашы қояндардың ағзасындағы зат алмасу деңгейінің жоғары болуымен сипатталады. Бұл фактор жануарлардың даму сипатына, сондай-ақ ұрпақтарының өсуі және дене бітімі типіне әсер етеді. Қояндардың сырт бітімін көзбен көріп (сыртқы түрін қарап-тексеру), сондай-ақ олардың өзгеру нәтижелері мен өлшеу арқылы бағалайды.

14. Қояндарды өлшеу және салмағын өлшеу (көзбен көріп бағалауға қосымша) әрбір жануардың аса неғұрлым объективті сипаттамаларына арналған деректерді алуға мүмкіндік береді. Мынадай өлшемдер: жауырын артының кеуде орамы, дене ұзындығы (танауының ұшынан бастап мойын бойымен, арқасы, белі, сауырынан бастап құйрық түбіне дейін) және корпусының ұзындығы (бірінші кеуде омыртқасынан бастап құйрық түбіне дейін) алынады. Қоян шаруашылығында негізінен өлшемдері бойынша мығымдылық индексі (жинақылығы) анықталады:

мығымдылық индексі = (жауырын артының кеуде орамы) Х100 (денесінің ұзындығы)

Бұл индекс - қояндардың дене салмағы дамуының жақсы көрсеткіші. Шартты түрде эйрисомалық типті қоянның индексі 63-тен көп, ал лептосомалық типті қоянның индексі 63-тен кем болуы тиіс деп есептеуге болады.

Қоянның дене бітіміндегі кемшіліктер осы Нұсқаулыққа 1-қосымшада көрсетілген.

15. Қоянды сырт бітімі бойынша бағалау кезінде олардың тірідей салмағы маңызды болады, оны тамақтандыруға дейін, 50-100 грамға дейінгі дәлдікпен жануарларды өлшеу арқылы анықтайды.

Қояндарды сырт бітімі және конституциясы бойынша бағалау кезінде дене бітімінде кемінде бір ақауы бар, барлық жануарлар жарамсызға жататындығын білу керек; бір - екі ақауы болса – балы және жалпы сыныбы төмендетіледі.

Қоянның дене бітіміндегі ақаулар осы Нұсқаулыққа 2-қосымшада көрсетілген.

16. Тірідей салмағы. Оны 100 грам дәлдікпен жеке өлшеу жолымен анықтайды. Етті, етті-терілі және етті түбітті тұқымды қояндардың тірідей салмағына қойылатын ең төменгі талаптар (килограмм) осы Нұсқаулыққа 3-қосымшада көрсетілген.

17. Дене бітімін (сырт бітімін) көзбен көріп бағалау негізінде бағалайды. Сүйектің даму дәрежесін, кеуде бөлігінің жалпақтығы мен енін, басының пішіні мен өлшемін, арқасының пішіні мен сызығын, аяқтарының мықтылығы мен қойылымын бағалайды.

Қояндардың дене бөліктері осы Нұсқаулыққа 4-қосымшада көрсетілген.

18. Сырт бітімін бағалау бас бөлігінен басталады, ары қарай алдыңғы және артқы дене бөліктерін, содан кейін аяқтарын бағалаумен аяқтайды. Бұл ретте сүйектердің, бұлшық еттердің дамуына, түк жабынының қалыңдығына және түсіне назар аударады және жалпы жануарды қарап-тексереді. Жекелеген бөліктерін қарап-тексеру кезінде әр тұқымға тән ерекшеліктер ескеріледі. Жыныстық айырмашылықтарына назар аударылады.

Сырт бітімінің негізгі қалаулы белгілері мыналар: басы денесімен қатар, еркек қояндарда ұрғашыларына қарағанда үлкенірек және ірі. Құлақтары түзу, түп жағына қарай тығыз, мойыны денесімен қатар, түгі мамықты, кеудесі жақсы жетілген, кең және жалпақ. Арқасы қысқа, түзу, белі-құйымшақ бөлігі ұзын, жалпақ, сауыры домаланған, аяқтары мықты, денесіне қатысты дұрыс орналасқан.

Қояндардың құлақтарының орналасуы, арқасының және жаясының кемшіліктері, аяқтарының қойылуындағы кемшіліктер және қояндардың құйрықтары осы Нұсқаулыққа 5-қосымшада көрсетілген.

3-тарау. Зоотехникалық талаптар

19. Дене бітімінде ақауы жоқ қояндар элита сыныбына және бірінші сыныпқа, бір ақауы бар қояндар - екінші сыныпқа, дене бітімінде екі және одан да көп ақауы бар қояндар - үшінші сыныпқа жатады. Кемшіліктері бар қояндар жарамсыздыққа шығарылды және асыл тұқымды пайдалануға жіберілмейді.

Сыныптарды айқындау үшін осы Нұсқаулыққа 6-қосымшаға сәйкес қояндарды түк жабынының қалыңдығы және біркелкілігі бойынша бағалау жүргізіледі.

20. Түк жабынының қалыңдығы және оның біркелкілігін көлемін, сауырындағы, жотасы мен бөксесіндегі "дегелек" түбін салыстыру арқылы біркелкілігі, қалыңдығы бойынша былғарыны үрлеу кезінде қалыптасатын "дегелек" түбі аумағының мөлшері бойынша көзбен көріп айқындайды.

Дегелек әдісімен түкті жамылғының қалыңдығын анықтау осы Нұсқаулыққа 7-қосымшада көрсетілген.

21. Түбітті тұқымның негізгі табындағы түбіт өнімділігін жыл бойы жиналған түбіт бойынша, ал жас қояндардың өнімділігі –екі және төрт айлық жасында алғашқы екі жиналым бойынша айқындайды. Ересек қояндарды элита сыныбына түбітті жинау кезінде жатқызады: аналық қояндарда түбіттің 500 грамм, еркегінен – кемінде 450 грамм, бірінші сыныпқа тиісінше 450, 400 грамм, екінші сыныпқа сәйкесінше-400 және 350 грамм, үшінші сыныпқа – 300 грамм; жас жануарлар мамық жинау кезінде элита класына жатады – 60 грамм, бірінші сыныпқа-50 грамм, екінші сыныпқа – 40 грамм және үшінші сыныпқа – 30 грамм.

22. Түк жабынының түсін күндізгі шашыраңқы жарықта көзбен көріп белгілейді. Әр жерінде боялып туылған қояндарда олардың айқындылық дәрежесін жонындағы, арқасы мен бүйіріндегі "дегелек" сипатына қарай айқындайды.

23. Қояндарды бөлек белгілері бойынша бағалағаннан кейін кешенді белгілер бойынша жалпы сыныпты белгілейді.

24. Элита сыныбына дене бітімі мықты таза тұқымды, барлық көрсеткіштер бойынша дене бітімінде ақауы жоқ элита бағасын алған қояндар жатады.

25. Бірінші сыныпқа дене бітімі мықты таза тұқымды, дене бітімінде ақауы болмаған кезде барлық көрсеткіштер бойынша немесе қалған белгілерін жоғары бағалау кезінде біреуі бойынша бірінші сынып бағасын алған қояндар жатады.

26. Екінші сыныпқа дене бітімі мықты, барлық белгілері бойынша немесе біреуі бойынша екінші сынып бағасын алған және қалған белгілер бойынша одан жоғары баға алған қояндар жатады.

27. Үшінші сыныпқа дене бітімі мықты, барлық белгілері бойынша немесе біреуі бойынша үшінші сынып бағасын алған, ал қалған белгілер бойынша одан жоғары баға алған қояндар жатады.

Етті-терілік тұқымдағы қояндарға сыныпты берген кезде мамық түсін бағалау жиынтық сыныбын бір балдан артық төмендете алмайды.

28. 2-3 айлық жастағы жас қояндар сыныбын асыл тұқымдылығы, тірідей салмағы, дене бітімі, табанындағы түк жабынының қалыңдығы ескеріле отырып, сол қағидалар бойынша белгілейді. Осы бонитирлеу деректерінің негізінде қояндарды қорытынды іріктеу жүргізіледі және олардың мақсатын айқындайды. Жоғары баға алған жануарларды асыл тұқымдық ядроны толықтыру үшін бөліп алады, бірінші және екінші сыныптағы жануарлар өндірістік табынға жіберіледі. Үшінші сыныптың қояндарын негізгі табынға ерекшелік ретінде жібереді.

29. Асыл тұқымдық ядродағы (селекциялық топтағы) өсімді молайтатын жас қояндарды ұрпақ сапасы бойынша ұрғашы және еркек қояндарды тексеру кезінде алынған деректерді ескере отырып, асыл тұқымдық ядро жануарларының төлдерінен қалыптастырады. Өсімді молайтатын жас қояндарды алу үшін жұптарды іріктеу жоспарын жасау кезінде әдетте ұрғашы қояндарға ата-енелерінің ең үздік көрсеткіштерін үйлестіретін және ұрпағын көбейтетін жоғары сапалы еркек қояндарды іріктеген жөн.

30. Көжектерді асыл тұқымдық ядро аналықтарынан 40-45 күнде бөліп алады. Өсімді молайтатын жас қояндарды алдын ала іріктеп алуды бөліп алған және 3 айлық жасында жүргізеді. Еркектері мен ұрғашыларын бірінші кезекте өміршеңдігі жоғары, жақсы дамыған, тірідей салмағы жоғары және дене бітімі жақсы бір анадан туған көп көжектердің ішінен таңдап алады. Осылайша таңдап алынған жануарларды өз табынының өсімін молайту және басқа шаруашылықтарға сату үшін пайдаланады. Шаруашылықта қалдырылатын 2-3 айлық жастағы жас төлдердің саны табынның өсімін молайтуға және оны кеңейтуге шаруашылықтың қажеттілігінен шамамен 1,5-2 есе асады.

31. Негізгі табынның өсімін молайту бір жылдың ішінде жүргізіледі. Жас аналықтарды алғаш көжектегеннен кейін, айдың соңғы күнінде негізгі (ересек) табынға, ал жас еркек қояндарды бес айлық жасында ауыстырады.

32. Асыл тұқымдық ядроға негізгі табындағы ең жақсы төлдерді бөледі. Оның мөлшері өсімді молайтатын жас қояндарға деген қажеттілікке байланысты айқындалады және фермадағы негізгі табындағы қоян басының кемінде 50%-ын құрайды.

33. Асыл тұқымдық ядроға бөлінетін еркек қояндарды шағылысу басталғанға дейін 2-3 ай бұрын жыныстық белсенділігін тексереді. Содан соң шамамен 80-85% ең үздік еркек қояндарды ұрпақ сапасына тексереді. Ол үшін әр еркек қоянға жастары мен өнімділік сапасы бірдей 8-10 ұрғашы қояндарды іріктейді. Еркек қояндарды екі көжектеген жас қояндардың сапасы бойынша тексереді.

34. Тексерілетін еркек қояндарды ұрғашы қояндармен шағылыстыру кезінде алынған жас қояндарды 3-айлық жасында тұқымдылық, еттілік көрсеткіштері, дене бітімі, өміршеңдігі, тірідей салмағы, өсу жылдамдығы, жас кездегі азық шығымдылығы және табанның мамықтығы бойынша бағалайды.

35. "Өте жақсы" деген бағаны ұрпағы бір жастағы асыл тұқымдық ядродағы жас қоянға талап етілетін көрсеткіштерден асып түскен еркек қояндар алады. "Жақсы" деген бағаны ұрпағы асыл тұқымдық ядро жануарларынан алынған қатарластарының орташа көрсеткіштеріне сәйкес келетін еркек қояндар алады.

36. Қояндарды негізгі табыннан бөліп тастау кезінде қажетті талаптарға жауап бермейтін жануарлар алынып тасталады. Бұл жұмыс жыл бойы және бонитирлеу кезінде жүзеге асырылады. Бонитирлеу кезінде өнімділік көрсеткіштері үшінші сыныптан төмен, сапасы бойынша шаруашылықтың жоғары талаптарына сәйкес келмейтін және ветеринариялық талаптарды қанағаттандырмайтын үш жастан асқан жануарлар (ең құндысын қоспағанда) бөлініп алынады. Сонымен қатар бір жыл ішінде алғашқы екі көжектеуінде бес көжектен кем көжек өсірген, екі жыл көжектемеген (стерильді аталықтар жағдайларын қоспағанда) ұрғашы қояндар және шағылыстырғаннан кейін ұрғашы қояндардың 30%-дан астамы ұрықтанбай қалған еркек қояндар бөлініп тасталады.

37. Жұптарды іріктеу мақсаты ұрпақтарында ата-енесінің жақсы қасиеттерін қалыптастыру және арттыру болып табылады. Іріктеу біркелкі (біртекті) және әр түрлі (гетерогенді) болып ажыратылады.

38. Біркелкі іріктеу ұрпағында ата-енелерінің жақсы қасиеттерін қалыптастыру және арттыру үшін қолданылады. Бұл ретте еркек қоянға жануарлардың өнімділігі бойынша біркелкілерін бекітеді. Біркелкі іріктеу асыл тұқымды табыны бар фермаларда және тауарлық фермалардың асыл тұқымдық ядроларында қолданылады.

39. Біркелкі іріктеудің жоғары нысаны – туыстық шағылыстыру. Бұл іріктеу кейде желіні жасау кезінде қолданылады. Әдетте, ондай жағдайларда қалыпты туыстық шағылыстыруға (3-4, 4-3, 2-5, 5-2, 4-4) жүгінеді. Туыстық шағылыстыру кезінде жануарларға күтіп-ұстау, азықтандыру бойынша жақсы жағдай жасап, қатал таңдаудан өткізу қажет.

40. Әр түрлі іріктеу кезінде әр типті белгілері бар жануарларды шағылыстыруды жоспарлайды. Оң қасиеттерімен қатар нақты бір кемшіліктері бар ұрғашы қояндарды ондай кемшіліктері жоқ еркек қояндармен шағылыстырады. Кемшіліктері әртүрлі немесе қалыпты типтен қарама-қарсы ауытқушылығы бар жануарларды іріктейді.

41. Селекциялық жұмысты дұрыс ұйымдастыру мақсатында асыл тұқымдық және зоотехникалық есеп жүргізіледі.

42. Есепке алу құжаттарының бес нысаны бар:

1) негізгі табындағы еркек қоянның карточкасы;

2) негізгі табындағы ұрғашы қоянның карточкасы;

3) негізгі табындағы мал басының ведомосі;

4) өндірістік журнал, мұнда негізгі табындағы ұрғашы қояндардың нөмірі жазылады және тексерілетін жас қояндардың тордағы орындары бойынша жазылады;

5) еркек қояндарды ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау ведомосі. Бұл асыл тұқымды жануарлар күтіп-бағылатын фермаларда жүргізіледі. Осындай есепті жүргізуге арналған құжатқа мыналар жатады:

төлдерді тіркейтін жинақтық акті. Туылған көжектерді бірінші күннен бастап қарап-тексереді. Трафареткада тірі немесе өлі көжектердің саны жазылады. Көжектерді туылған күнінен кейін екінші күннен бастап тіркеуге алады, деректерді жинақтық актіге және трафаретке енгізеді. Айдың соңында жинақтық актіні бухгалтерияға береді. Шаруашылық бухгалтериясы тек тірі қояндарды саралайды.

жануарларды топтан топқа ауыстыру актісі, оны айдың соңғы күндері жасайды. Жас ұрғашы қояндардан алғаш туған көжектерді бөлгеннен кейін, оларды негізгі табынға ауыстырады, жас еркек қояндарды – бес айлық жасында негізгі табынға ауыстырады. Актіні бригадир немесе ферманың басқарушысы жасайды;

табын ведомосі. Оны дайындау пунктіне жөнелтілетін әрбір қояндар партиясына үш данадан жасайды (ферма меңгерушісі, бригадир, зоотехник, қажет болған жағдайда ветеринариялық дәрігер);

қояндарды есептен шығару (сою, өлім-жітім) актісі. Құрамында қоян өсіру шаруашылығының зоотехнигі, ветеринария дәрігері, ферма меңгерушісі немесе бригадирі бар комиссия жасайды. Өлім-жітім немесе мәжбүрлі сою салдарынан жануарды есептен шығару кезінде актіде себебі көрсетіледі. Актіні өлім-жітім немесе мәжбүрлі сою күні толтырады, оны шаруашылық басшысы бекітеді. Актіде терінің пайдаланылғаны көрсетіледі (қоймаға тапсырылды немесе жойылды);

қояндардың қозғалысы туралы есеп. Жануарлардың келуі және есептен шығуы туралы алғашқы құжаттар мен жазба негізінде зоотехник, ферма меңгерушісі немесе бригадир жасайды;

талап-жүкқұжаты мен ерекшелігі – тиеп-жөнетілген асыл тұқымды жас қоянға, сондай-ақ қояндардың терісіне арналған ілеспе құжат. Ерекшелік құжатын екі данада, ал жүкқұжаты үш данада жасалынады.

43. Асыл тұқымдық жұмысты жоспарлау қояндардың тұқымын аса маңызды шаруашылыққа пайдалы белгілері бойынша одан әрі асыл тұқымдық жетілдіру перспективаларын және әдістерін айқындау жолымен жүзеге асырылады. Асыл тұқымдық жұмыс жоспары 3-5 жылға мынадай схема бойынша дайындалады:

1) шаруашылықтың жалпы мінездемесі. Бұл бөлімде қояндарды күтіп-бағу және азықтандыру бойынша мінездеме беріледі;

2) табын мінездемесі – табынды жасақтау (қояндар қайдан әкелінді), жас және жыныстық құрылымы туралы деректер келтіріледі, жануарлардың негізгі шаруашылыққа пайдалы белгілері бойынша сипаттама (тірідей салмағы, түк жабынының қалыңдығы мен біркелкілігі, дене бітімі, түсі, жануарлардың сыныптылығы мен өсімді молайту қабілеті) беріледі;

3) табынның генеологиялық құрылымын талдау және желілер мен туыстығын бағалау;

4) іріктеу және саралау жүйесі;

5) сандық және сапалық көрсеткіштердің өсу жоспары;

6) сандық және сапалық көрсеткіштердің өсуін қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар.

Қояндарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
1-қосымша

Қоянның дене бітіміндегі кемшіліктер

Дене тұрпатының мүшелері	Дене бітімінің кемшіліктері
Дене тұрпатының мүшелері	кемшіліктері	ақаулары
Жалпы дамуы	Дене мүшелері пропорционалды болмай дамуы	Қаңқасы әлсіз немесе нашар дамыған
Басы	Пішіні дұрыс болмауы	-
Құлағы	Кең қойылған салпаңқұлақ
Мойыны	Ұзын мойын	-
Кеудесі	Жеткіліксіз дамыған	Тар, терең болмауы
Арқасы	-	Тар, бүкір, салбыраған
Омырқа-жамбас бөлігі		Толық кең емес, қысқа
Сауыры (жаясы)	Етті тұқымды қояндардың етті типінің нашар көрінуі	Қысыңқы, салбыраған немесе шолтиған
Денесінің ортаңғы бөлігі	Ішінің салбырауы
Аяқтары		Жіңішке, майысқан, дұрыс қойылмаған, толық дамымаған

Қояндарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
2-қосымша

Қояндардың дене бітіміндегі ақаулар

Дене бітіміндегі кемшіліктер

1) арқасымен шоқтығының дұрыс формадағы дөңгеленген жаясы

2) өткір шоқтығы

3) арқа ауытқуы

4) шатыр тәрізді жаясы

5) шорт туралған жаясы

6) салпаң құлақ.

Қояндарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
3-қосымша

Етті бағыттағы қояндардың тірідей салмағына қойылатын ең төменгі талаптар (килограмм)

Жасы (ай)	Сыныбы	Жаңазеландиялық ақ, калифорниялық	Жасы (ай)	Сыныбы	Жаңазеландиялық ақ, калифорниялықя
2	Элита	1,8	5	Элита	3,7
	бірінші	1,6		бірінші	3,2
	екінші	1,5		екінші	2,8
	үшінші	1,3		үшінші	2,3
3	Элита	2,6	6	Элита	4,0
	бірінші	2,3		бірінші	3,5
	екінші	2,1		екінші	3,1
	үшінші	1,8		үшінші	2,5
4	Элита	3,2	7 және одан үлкендері	Элита	4,0ден 5,0 дейін
	бірінші	2,8		бірінші	3,5 нен 3,9 дейін
	екінші	2,5		екінші	3,0 тен 3,4 дейін
	үшінші	2,1		үшінші	3,0 кем және 5,0 артық

Етті-терілі және түбітті қояндардың тірідей салмағына қойылатын ең төменгі талаптар (килограмм)

Жасы (ай)	Сыныбы	Тұқымдар
Жасы (ай)	Сыныбы	Үлкен ақ	Советтік шиншилла, қарақоңыр,үлкен сұр, күмістүстес	Веналық көгілдір, советтік мардер	Түбітті ақ
2	Элита	1,8	1,7	1,5	1,5
	бірінші	1,7	1,6	1,4	1,4
	екінші	1,6	1,5	1,3	1,3
	үшінші	1,4	1,3	1,2	1,1
3	Элита	2,6	2,5	2,2	2,1
	бірінші	2,4	2,3	2,0	1,9
	екінші	2,2	2,1	1,8	1,7
	үшінші	1,9	1,8	1,6	1,4
4	Элита	3,3	3,2	2,9	2,7
	бірінші	3,0	2,9	2,6	2,4
	екінші	2,7	2,6	2,3	2,1
	үшінші	2,3	2,2	2,1	1,7
5	Элита	3,9	3,8	3,5	3,2
	бірінші	3,5	3,4	3,1	2,8
	екінші	3,1	3,0	2,7	2,4
	үшінші	2,6	2,5	2,3	1,9
6	Элита	4,5	4,3	4,0	3,7
	бірінші	4,0	3,8	3,5	3,2
	екінші	3,5	3,3	3,0	2,7
	үшінші	3,0	2,8	2,5	2,1
7	Элита	5,0	4,8	4,4	4,1
	бірінші	4,3	4,2	3,9	3,5
	екінші	3,8	3,7	3,4	3,0
	үшінші	3,3	3,1	2,9	2,3
8	Элита	5,3	5,1	4,7	4,4
	бірінші	4,6	4,4	4,2	3,7
	екінші	4,1	3,9	3,7	3,2
	үшінші	3,6	3,4	3,2	2,4
9 және одан үлкендері	Элита	5,5	5,3	4,9	4,6
	бірінші	4,8	4,6	4,4	3,9
	екінші	4,4	4,2	3,9	3,4
	үшінші	3,9	3,7	3,4	2,5

Қояндарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
4-қосымша

Қояндардың дене бөліктері

Дене бөліктері: 1 - басы; 2 - мойыны; 3 - құлағы; 4 - жалы; 5 - иығы; 6 - бүйірі; 7 - арқасы; 8 - жаясы; 9 - құйрығы; 10 – тізе тобық буыны; 11 - жамбасы; 12 - артқы аяқтары; 13 - асқазан; 14 - алдыңғы аяқтары; 15 - кеудесі; 16 - тырнақтары; 17 – кеудеасты

Қояндарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
5-қосымша

Қояндардың құлақтарының орналасуы

1 - қалыпты; 2 – құлақтары кең орналасқан; 3 – салпиған құлақ (1-сурет).

Қоянның арқасының және жаясының кемшіліктері:

1 – бүкір арқа; 2 - жаясы салбыраңқы; 3 - жаясы тік.

Құлағы салбыраңқы немесе кең орналасуы - тұқымдық белгісі бойынша құлағы салбыраған қылаң қояны тұқымын қоспағанда, дене бітімінде ақауы бар. Сондай-ақ, тым ұзын мойын дене бітімінің ақауын көрсетеді. Тар, нашар дамыған кеуде, бүкір немесе иілген арқа, тік немесе салбыраған жая, өте жұқа, немесе майысқан немесе дене бітіміне аяқ қатынасы дұрыс қойылмаған дене ақауын көрсетеді.

Қояндардың аяқтары дұрыс қойылмаған

1) икстәріздес;

2) маймақ;

3) артқы аяқтарының буындары тақау;

4) құйрығының дұрыс формасы;

5, 6) құйрығының дұрыс емес пішіні.

Қояндарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
6-қосымша

Қояндардың түк жабынының қалыңдығы және біркелкілігі бойынша бағалау

Сыныбы	Талабы
элита	Барлық дене бойындағы түк жабыны серпінді және икемді осьімен біркелкі, өте қалың, түгі өте қалың. "Дегелек" түбінен түк жабынын үрлегенде терінің үсті көрінбейді деуге болады, табандарында өте қалың түк бар.
бірінші	Барлық дене бойындағы түк жабыны серпінді икемді осьімен біркелкі қалың. "Дегелек" түбінен түк жабынын үрлегенде терінің үсті 2 шаршы миллиметр дейін ашылып қалады, табандарында қалың және серпінді түк бар.
екінші	Түктің қалыңдығы біркелкі емес, жонында жотасы мен бүйіріне қарағанда түбіті қалыңдау. "Дегелек" түбінен түк қабатынан үрлеген кезде 2-ден 4 шаршы миллиметрге дейін тері бетінің ауданы көрінеді. Табанының түгі сирек әрі жұмсақ.
үшінші	Түктің қалыңдығы жеткіліксіз –"Дегелек" түбінен түк жабынын үрлеген кезде 4-ден 6 шаршы миллиметрге дейін тері бетінің ауданы көрінеді. Табанында түгі сиректеу, сирек әрі жұмсақ түк,табан түктерінің қажалу белгілері бар.

Қояндарды бонитирлеу
жөніндегі нұсқаулыққа
7-қосымша

Дегелек әдісімен түкті жамылғының қалыңдығын анықтау

ПРИКАЗЫВАЮ:

1. Внести в приказ Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517 "Об утверждении инструкций по бонитировке (оценке) племенной ценности и воспроизводству животных" (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов № 9818) следующие изменения и дополнение:

заголовок изложить в следующей редакции:

"Об утверждении инструкций по бонитировке";

преамбулу изложить в следующей редакции:

"В соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" ПРИКАЗЫВАЮ:";

пункт 1 изложить в следующей редакции:

"1. Утвердить прилагаемые инструкции по бонитировке:

крупного рогатого скота молочного и молочно-мясного направлений продуктивности согласно приложению 1 к настоящему приказу;

крупного рогатого скота мясного направления продуктивности согласно приложению 2 к настоящему приказу;

тонкорунных пород овец согласно приложению 3 к настоящему приказу;

полутонкорунных пород овец согласно приложению 4 к настоящему приказу;

овец мясо-сального направления продуктивности согласно приложению 5 к настоящему приказу;

каракульских овец согласно приложению 6 к настоящему приказу;

пуховых, молочных и шерстных коз согласно приложению 7 к настоящему приказу;

свиней согласно приложению 8 к настоящему приказу;

лошадей продуктивного направления согласно приложению 9 к настоящему приказу;

заводских пород лошадей согласно приложению 9-1 к настоящему приказу;

верблюдов согласно приложению 10 к настоящему приказу;

птиц согласно приложению 11 к настоящему приказу;

страусов согласно приложению 12 к настоящему приказу;

домашних-национальных пород собак (тазы, тобет) согласно приложению 13 к настоящему приказу;

маралов и пятнистых оленей согласно приложению 14 к настоящему приказу;

пчел согласно приложению 15 к настоящему приказу;

пушных зверей клеточного разведения согласно приложению 16 к настоящему приказу;

кроликов согласно приложению 17 к настоящему приказу.";

приложения 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 и 9 к указанному приказу изложить в новой редакции согласно приложениям 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 и 9 к настоящему приказу;

дополнить приложением 9-1 согласно приложению 10 к настоящему приказу;

приложения 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 и 17 к указанному приказу изложить в новой редакции согласно приложениям 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 и 18 к настоящему приказу.

2. Департаменту животноводства Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан в установленном законодательством порядке обеспечить:

1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;

2) размещение настоящего приказа на интернет-ресурсе Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан.

3. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на курирующего вице-министра сельского хозяйства Республики Казахстан.

4. Настоящий приказ вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования.

Министр сельского хозяйства
Республики Казахстан

Е. Карашукеев

	Приложение 1 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 1 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке крупного рогатого скота молочного и молочно-мясного направлений продуктивности

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке крупного рогатого скота молочного и молочно-мясного направлений продуктивности (далее – Инструкция) разработана в соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" (далее – Закон) и определяет порядок проведения бонитировки крупного рогатого скота молочного и молочно-мясного направлений продуктивности.

2. Бонитировка крупного рогатого скота молочного и молочно-мясного направлений продуктивности проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Порядок проведения бонитировки крупного рогатого скота молочного и молочно-мясного направлений продуктивности

3. Крупный рогатый скот молочного и молочно-мясного направлений продуктивности (далее – КРС) бонитируют в течении года:

1) быков-производителей один раз в год;

2) коров по окончании лактации;

3) телок и племенных бычков с шестимесячного возраста.

По результатам бонитировки по состоянию на 1 ноября составляется отчет.

4. При бонитировке КРС проводится оценка животных по комплексу хозяйственно полезных признаков (породность, продуктивные качества, экстерьерно-конституциональные особенности) с присвоением соответствующего класса.

Бонитировке предшествуют:

1) проверка, уточнение и восстановление индивидуальных номеров животных;

2) взвешивание животных (утром до кормления);

3) уточнение записей племенного учета.

5. Бонитеры-классификаторы вносят данные о бонитировке животных в базу данных информационной базы селекционной и племенной работы (далее – ИБСПР).

Параграф 1. Определение породности

6. Породность КРС определяется на основании документов зоотехнического и племенного учета, с осмотром животных и определением выраженности типа породы. По породности выделяют группы чистопородных и помесных животных.

7. К чистопородному КРС относят:

1) животные, происходящих от родителей одной и той же породы, чистопородность которых подтверждается соответствующими документами;

2) животные полученные в результате спаривания чистопородных родителей родственных (близких по генотипу) пород, в соответствии с перечнем родственных (близких по генотипу) молочных и молочно мясных пород крупного рогатого скота согласно приложению 1 к настоящей Инструкции. При наличии в породе доли кровности отца более 75 процентов ему присваивается порода отца, в иных случаях – порода матери;

3) животные, полученные в результате скрещивания неродственных пород при наличии доли крови одной породы не менее 93,75 процента;

4) животных типичных для создаваемой породы, полученных в результате породообразовательного процесса с участием двух и более неродственных пород.

8. КРС не указанный в пункте 7 настоящей Инструкции, относится к помесям.

9. Степень породности крупного рогатого скота молочного и молочно-мясного направлений продуктивности определяется определением степени породности животных при скрещивании согласно приложению 2 к настоящей Инструкции.

Параграф 2. Определение показателей молочной продуктивности коров

10. Оценку коров по молочной продуктивности проводят по количеству молочного жира (килограмм (далее – кг)) на основе учета удоя (кг), содержания жира в молоке (процент (далее – %)) за 305 (триста пять) дней лактации или за укороченную (не менее 240 (двести сорок) дней) законченную лактацию.

11. Началом лактации считается первый день после отела, а окончанием – последний день доения или первый день одноразового доения.

12. Контрольное доение коров проводится ежемесячно в хозяйстве в течение суток одновременно у всех животных, содержащихся в одном помещении, за исключением сухостойных коров и новотельных коров до вечера 4-го дня после отела.

13. Датой проведения контрольного доения коров считается дата проведения утреннего сеанса их доения.

14. При пропуске планового контрольного доения коров для расчета уровня их продуктивности используется средне арифметический показатель за предыдущее и последующее контрольное доение.

15. Испытательная лаборатория принимает образцы проб молока и проводит химический анализ.

16. Результаты контрольных доек и химический состав молока заносятся в ИБСПР через автоматизированное рабочее место-лаборатории.

17. Количество полученного от коровы молока за контрольные сутки определяется путем сложения всех последовательно полученных удоев, с точностью до 0,1 кг.

18. Количество молочного жира (кг) за лактацию определяются путем деления показателя однопроцентного по жиру молока на 100.

19. Стандарты пород по молочной продуктивности коров утверждаются республиканской палатой в соответствии с подпунктом 41) статьи 1 Закона.

Параграф 3. Оценка животных по экстерьно-конституциональным особенностям

20. Оценку экстерьера и конституции быков-производителей проводят ежегодно до пятилетнего летнего возраста, коров – на втором-третьем месяце первой и третьей лактации. Если животное по экстерьеру и конституции не было оценено в указанном возрасте, его оценивают при проведении очередной бонитировки.

21. При оценке животных по экстерьеру и конституции особое внимание обращают на соответствие отдельных статей желательному типу молочного или молочно-мясного направлений продуктивности крупного рогатого скота, у коров – на величину вымени, его форму и пригодность к машинному доению, у быков – на выраженность полового диморфизма, крепость поясницы и задних конечностей. Оценку телосложения быков проводят по 30-бальной шкале, коров – по 10-бальной шкале. Оценку экстерьера и конституции животных дополняют с указанием недостатков телосложения крупного рогатого скота молочного и молочно-мясного направлений продуктивности, за которые снижается балльная оценка по экстерьеру и конституции согласно приложению 3 к настоящей Инструкции.

22. Оценку молодняка по экстерьеру и конституции проводят по 20-балльной шкале. Оценку 20 баллов дают животному при отличной выраженности признаков породы и пола, нормальном развитии и росте, отличном развитии груди (широкая, глубокая), прямой линии спины, поясницы, крестца, хорошо развитом тазе, правильной постановке ног и крепком костяке, без переразвитости и грубости.

Параграф 4. Определение класса животных по комплексу хозяйственно полезных признаков

23. Определение класса животных при бонитировке проводят по следующим признакам:

быков-производителей – по развитию (живой массе), экстерьеру и конституции, генотипу (происхождению и качеству потомства);

коров – по молочной продуктивности (количеству молочного жира), развитию (живой массе – определяют на втором-третьем месяце лактации), экстерьеру и конституции, генотипу (происхождению);

молодняка – по генотипу (происхождению), экстерьеру и развитию (живой массе).

В результате оценки по комплексу признаков КРС присваивают следующие классы:

1) быкам-производителям и племенным бычкам – элита-рекорд, элита и первый класс;

2) коровам и телкам – элита-рекорд, элита, первый и второй класс.

Животных, не отвечающих признакам указанных классов, относят к неклассным.

Параграф 5. Определение класса быков-производителей по комплексу признаков

24. Класс быка-производителя по комплексу признаков устанавливают по шкале оценки быков-производителей по комплексу признаков согласно с приложением 4 к настоящей Инструкции при этом стандарты пород по живой массе племенных бычков и быков-производителей утверждаются республиканской палатой в соответствии с подпунктом 41) статьи 1 Закона.

25. В соответствии с суммой полученных баллов, быкам-производителям присваивают комплексный класс:

85-100 – элита-рекорд;

75-84 – элита;

65-74 – первый класс.

26. Комплексный класс присваивают быкам-производителям, имеющим нормальную половую активность, а по качеству семени (объем эякулята, концентрация, приживаемость, пригодность к замораживанию, оплодотворяющая способность), отвечающим требованиям межгосударственного стандарта ГОСТ 26030 "Средства воспроизводства. Сперма быков замороженная. Технические условия".

27. Класс быка-производителя может быть повышен в последующие годы при изменении класса родителей и результатов его оценки по качеству потомства.

Параграф 6. Определение класса коров по комплексу признаков

28. Класс коровы по комплексу признаков устанавливают по 100 (сто) балльной шкале в соответствии с суммой полученных баллов, в том числе:

1) молочная продуктивность – всего не более 65 (шестьдесят пять) баллов, в соответствии со шкалой оценки коров по комплексу признаков, молочной продуктивности, указанной в приложении 5 к настоящей Инструкции;

2) экстерьер и конституция – всего не более 10 (десять) баллов в соответствии со шкалой оценки коров по комплексу признаков, экстерьера и конституции, указанной в приложении 6 к настоящей Инструкции;

3) развитие (живая масса) – всего не более 5 (пять) баллов в соответствии со шкалой оценки коров по комплексу признаков, развитию и живой массе, указанной в приложении 7 к настоящей Инструкции, при этом стандарт породы по живой массе племенных телок, нетелей и коров, утверждается республиканской палатой в соответствии с подпунктом 41) статьи 1 Закона.

4) превышение жирности молока в % от стандарта породы всего не более 10 (десять) баллов в соответствии со шкалой оценки коров по комплексу признаков, превышение жира в процентах от стандарта породы указанной в приложении 8 к настоящей Инструкции.

5) фенотип (происхождение) – всего не более 10 (десять) баллов в соответствии со шкалой оценки коров по комплексу признаков, генотипу, указанной в приложении 9 к настоящей Инструкции.

29. По результатам суммы баллов коровам присваивают следующие комплексные классы:

85-100 – элита-рекорд;

75-84 – элита;

65-74 – первый класс;

55-64 – второй класс.

30. Коровы, имеющие оценку по содержанию белка в молоке, дополнительно получают при превышении требований стандарта породы:

на 0,3% и более – 4 баллов;

на 0,2% – 3 баллов;

на 0,1% – 2 баллов.

31. Дополнительно полученные баллы включаются в итоговую оценку при определении класса по комплексу признаков (в пределах 100 баллов).

32. К классу элита-рекорд относят коров с содержанием жира в молоке не ниже стандарта породы, с уровнем продуктивности за предыдущие лактации (первые три) не ниже стандарта породы.

33. Первотелок оценивают по количеству молочного жира за законченную лактацию, а коров второго отела и старше – за ту лактацию, которая позволяет отнести их к более высокому классу. Первотелок с незаконченной лактацией оценивают по шкале бонитировки молодняка.

Параграф 7. Определение класса молодняка по комплексу признаков

34. Класс молодняка по комплексу признаков устанавливают по 100 (сто) балльной шкале в соответствии со шкалой оценки молодняка по комплексу признаков, указанной в приложении 10 к настоящей Инструкции.

35. Сумма полученных баллов определяет класс молодняка по комплексу признаков согласно приложению 11 к настоящей Инструкции.

Параграф 8. Определение назначения животных

36. На основании результатов оценки КРС по комплексу признаков, с учетом индивидуальных особенностей животных, определяют их назначение и распределяют на следующие группы:

1) племенное ядро;

2) селекционная группа.

37. От коров племенного ядра получают телок для ремонта собственного стада, от коров селекционной группы-выращивают ремонтных бычков. Производственная группа – коровы, не включенные в племенное ядро.

38. По результатам бонитировки определяют животных, подлежащих выранжировке или выбраковке из стада.

Параграф 9. Анализ материалов бонитировки и мероприятия по улучшению племенной работы

39. По данным бонитировки крупного рогатого скота составляют сводную ведомость и отчет с анализом следующих вопросов:

1) количество пробонитированного крупного рогатого скота и распределение его по породности, классам, назначению и генетическим группам;

2) характеристики стада и отдельно коров племенного ядра по живой массе, конституции и экстерьеру, молочности, развитию молодняка;

3) возраста и живой массы телок при первом осеменении;

4) классности реализованного племенного молодняка.

По результатам бонитировки составляют план подбора с учетом улучшения племенных и продуктивных качеств животных. При подборе пар учитывают результаты предшествующих спариваний и родство между особями.

40. На основании материалов бонитировки разрабатывают планы комплектования стада за счет выращивания ремонтного молодняка и покупки племенного скота. Разрабатывают план проведения оценки бычков по собственной продуктивности и быков по качеству потомства на следующий год. Составляют план проведения ветеринарных мероприятий.

Приложение 1
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота
молочного и молочно-мясного
направлений продуктивности

Перечень родственных (близких по генотипу) молочных и молочно мясных пород крупного рогатого скота

№	Порода	Родственная (близкая по генотипу) порода
1	Айрширская	Шведиш ред., норвежская красная, красная датская
2	Алатауская	Бурая швицкая, костромская
3	Аулиеатинская	Черно-пестрая, голштинская черно-пестрой масти
4	Джерсейская	-
5	Красная степная	Англерская, красная датская, шведиш ред., норвежская красная
6	Красно - пестрая и типы	Голштинская красно - пестрой масти
7	Симментальская	Монбельярдская красно-пестрая, голштинская красно-пестрой масти
8	Черно - пестрая и типы	Голштинская черно-пестрой масти

Приложение 2
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота
молочного и молочно-мясного
направлений продуктивности

Определение степени породности животных при скрещивании

Породность	Породность отца
матери	II	III	IY	чистопород- ные
улучшенные	I поколение	I поколение	I поколение	I поколение
I поколение	I поколение	II поколение	II поколение	II поколение
II поколение	II поколение	II поколение	III поколение	III поколение
III поколение	II поколение	III поколение	IY поколение	IY поколение или чистопо- родные
IY поколение	III поколение	IY поколение	IY поколение	чистопород- ные
чистопород- ные	III поколение	IY поколение	чистопород- ные	чистопород- ные

Приложение 3
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота
молочного и молочно-мясного
направлений продуктивности

Недостатки телосложения крупного рогатого скота молочного и молочно-мясного направлений продуктивности, за которые снижается балльная оценка по экстерьеру и конституции

№	Общее развитие и стати	Перечень недостатков
1	Общий вид и развитие	Общая недоразвитость: костяк грубый или переразвито-нежный, мускулатура рыхлая или слаборазвитая, телосложение непропорциональное и не соответствует типу породы
2	Стати экстерьера:
	Голова, шея	Голова непропорциональная туловищу, тяжелая или переразвитая: "бычья" для коровы и "коровья" для быка, шея короткая, грубая с толстыми складками кожи или вырезанная, слабо обмускуленная
	Грудь	Грудь узкая, неглубокая, перехват и западины за лопатками, ребра расположены близко друг к другу, кость ребра узкая, короткая, кожа на последнем ребре толстая, неэластичная
	Холка, спина и поясница	Холка раздвоенная или острая, спина узкая, короткая, провислая или горбатая, поясница узкая, провислая или крышеобразная
	Средняя часть туловища	У коров и быков слабо развита, у быков брюхо отвислое
	Зад	Короткий, свислый, крышеобразный, шилозадость
3	Вымя и половые органы	Вымя малое отвислое, ожиревшее с неравномерно развитыми долями, сближенными, ненормально развитыми и дополнительными сосками, молочные вены плохо просматриваются, кожа вымени толстая, запас вымени малый, у быков плохо развиты и уменьшены семенники
4	Конечности	Передние сближены в запястьях или развернуты в стороны, постановка задних слоновая, о-образная, х-образная, саблистая
5	Копыта	Узкие, торцовые, плоские, копытный рог рыхлый

Приложение 4
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота
молочного и молочно-мясного
направлений продуктивности

Шкала оценки быков-производителей по комплексу признаков

Признаки	Баллы
Глава 1. Экстерьер и конституция, всего не более в том числе:	30
Параграф 1. Общий вид всего не более из них:	9
1) пропорциональность телосложения	1 - 3
2) мускулатура	1 - 3
3) костяк	1 - 3
Параграф 2. Стати экстерьера, всего не более	21
1) голова и шея	1 - 3
2) грудь	1 - 3
3) холка, спина, поясница	1 - 3
4) средняя часть туловища	1 - 3
5) зад	1 - 3
6) конечности	1 - 3
7) копыта	1 - 3
Глава 2. Развитие (живая масса), всего не более	10
стандарта породы	10
95-99% от стандарта породы	5
Глава 3. Генотип, всего не более	60
1) класс матери
элита-рекорд	25
элита	20
I класс	15
2) содержание жира (в проценте) в молоке матери выше стандарта породы
на 0,3 и более	5
на 0,2	3
на 0,1	1
3) класс отца:
элита-рекорд	30
элита	20
Сумма баллов	100

Приложение 5
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота
молочного и молочно-мясного
направлений продуктивности

Шкала оценки коров по комплексу признаков, молочная продуктивность

Уровень продуктивности (количество молочного жира) в процентах от стандарта породы	Баллы
60 – 69 70 – 79 80 – 89 90 – 99 100 – 109 110 – 119 120 – 129 130 – 139 140 – 149 150 – 159 160 и более	35 38 41 44 47 50 53 56 59 62 65

Приложение 6
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота
молочного и молочно-мясного
направлений продуктивности

Шкала оценки коров по комплексу признаков, экстерьер и конституция

Признаки	Баллы
1.Общий вид и развитие (пропорциональность телосложения, крепость конституции, выраженность типа, глубина груди, развитие таза и крестца)	3
2. Вымя (объем, железистость, развитие передней и задней части вымени, его прикрепление к туловищу, расположение и размер сосков, расположение вымени по высоте)	5
3. Ноги передние и задние (крепость и постановка ног - передних и задних, крепость и форма копыт)	2

Приложение 7
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота
молочного и молочно-мясного
направлений продуктивности

Шкала оценки коров по комплексу признаков, развитие и живая масса

Признаки	Баллы
1. Стандарт породы и выше	5
2. 95 - 99% от стандарта породы	3

Приложение 8
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота
молочного и молочно – мясного
направлений продуктивности

Шкала оценки коров по комплексу признаков, превышение жира в процентах от стандарта породы

Превышение жира в процентах от стандарта породы	Баллы
0,3	10
0,2	7
0,1	5

Приложение 9
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота
молочного и молочно-мясного
направлений продуктивности

Шкала оценки коров по комплексу признаков, генотип

Признаки	Баллы
1. Класс матери
элита-рекорд	5
элита	4
I класс	3
II класс	-
2. Класс отца
элита-рекорд	5
элита	4
I класс	3
Итого по (а+б+в+г+д) сумма баллов	100

Приложение 10
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота
молочного и молочно-мясного
направлений продуктивности

Шкала оценки молодняка по комплексу признаков

Признаки	Баллы
Признаки	бычки	телки
Глава 1. Генотип (происхождение) - всего не более 50 баллов в том числе: 1) класс матери элита-рекорд элита I класс II класс 2) содержание жира процент в молоке матери выше стандарта породы: на 0,3 и более на 0,2 на 0,1 3) класс отца: элита-рекорд элита I класс Глава 2. Экстерьер (всего не более 20 баллов) отличный хороший удовлетворительный Глава 3. Развитие (живая масса) - всего не более 30 баллов стандарт породы 95 - 99% стандарта породы 90 - 94% стандарта породы Сумма баллов	20 15 10 - 5 3 1 25 20 - 20 15 12 30 20 15 100	20 15 10 5 5 3 1 25 20 15 20 15 12 30 20 15 100

Приложение 11
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота
молочного и молочно-мясного
направлений продуктивности

Определение класса молодняка по комплексу признаков

Класс	Бычки	Телки
элита-рекорд элита I класс II класс	85 – 100 75 – 84 65 – 74 -	85 – 100 75 – 84 65 – 74 55 - 64

	Приложение 2 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 2 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке крупного рогатого скота мясного направления продуктивности

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке крупного рогатого скота мясного направления продуктивности (далее – Инструкция) разработана соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" (далее – Закон) и определяет порядок проведения бонитировки крупного рогатого скота мясного направления продуктивности.

2. Бонитировка крупного рогатого скота мясного направления проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Порядок проведения бонитировки крупного рогатого скота мясного направления продуктивности

3. Бонитировка (оценка) крупного рогатого скота мясного направления продуктивности проводится ежегодно во всех хозяйствах, независимо от форм их собственности и хозяйствования, с августа по октябрь месяцы (в зависимости от зоны и состояния упитанности животных). Бонитировке подлежит крупный рогатый скот мясного направления продуктивности, имеющий статус племенного животного.

Владельцы крупного рогатого скота не имеющих статус племенного животного, имеют право провести бонитировку и по своему желанию пригласит бонитеров (классификаторов) для еҰ проведения.

Не подлежат бонитировке молодняк до 6-месячного возраста, животные на откорме, волы и кастраты.

4. Владельцы крупного рогатого скота перед проведением бонитировки проводят следующие подготовительные мероприятия:

1) проверку, уточнение и восстановление утерянных животными инвентарных номеров;

2) сверку данных инвентарных номеров животных с записями в индивидуальных карточках племенного животного и (или) карточке сельскохозяйственного животного.

5. Бонитеры (классификаторы) предоставляют подписанные электронной цифровой подписью развернутые ведомости и сводные отчеты по бонитировке (по состоянию на 1 ноября) в Республиканские палаты и в базу данных информационная база селекционной и племенной работы.

Параграф 1. Определение породности

6. Породность животных определяет бонитер (классификатор) на основании данных, указанных в индивидуальной карточке племенного животного и (или) карточке сельскохозяйственного животного, вовлеченного в селекционный процесс о породной принадлежности его родителей и их породности.

По породности (кровности) выделяют группы чистопородных и помесных животных.

К чистопородным относят животные полученных от:

1) спаривания чистопородных родителей одной породы;

2) спаривания двух животных родственных, близких по генотипу пород при содержании не менее 75 процентов (далее – %) крови по одной из двух пород;

3) скрещивания неродственных пород при наличии доли крови одной породы не менее 93,75 %;

4) создания новой породы с участием двух и более неродственных пород,

Степень породности животных при скрещивании определяют согласно приложению 1 настоящей Инструкции.

Параграф 2. Определение продуктивности

7. Молочность коров оценивают по живой массе молодняка в 6-месячном возрасте. При оценке молочности молодых коров, минимальные требования снижают при первом отеле на 10 %, при втором отеле на – 5 %.

8. Молочность коров трех отелов и старше оценивают по данным того отела, при котором получен теленок с наиболее высокой живой массой в 6-месячном возрасте.

Параграф 3. Оценка по экстерьно-конституциональным особенностям

9. Коров оценивают по конституции и экстерьеру в возрасте 3, 4 и 5 лет, быков – ежегодно, до 5-летнего возраста.

При оценке коров по экстерьно-конституциональным особенностям уделяется особое внимание на выраженность типа породы и гармоничность телосложения.

10. Оценку быков – производителей проводят по шкале оценки конституции и экстерьера быков – производителей согласно приложению 2 к настоящей Инструкции, коров оценивают по шкале оценки конституции и экстерьера коров, согласно приложению 3 к настоящей Инструкции.

При оценке конституции и экстерьера учитывают недостатки конституции и экстерьера, за которые снижается бальная оценка согласно приложению 4 к настоящей Инструкции. Кроме бальной оценки, отмечают выдающиеся стати, а также основные пороки и недостатки экстерьера.

11. Телосложение молодняка оценивают по общему виду и развитию, пользуясь 5-балльной шкалой: отлично – 5, хорошо – 4, удовлетворительно – 3, неудовлетворительно – 2. Допускается уточнение оценки путем добавления полу баллов (4, 5; 3, 5).

12. Оценку "отлично" получают животные при хорошей выраженности породы и пола, хорошем развитии и росте, отличном сложении груди (широкая, глубокая), прямой линии спины, поясницы, крестца, хорошем развитии таза, правильной постановке ног и крепком костяке без переразвитости и грубости.

Параграф 4. Определение класса быков – производителей

13. Класс быков – производителей определяют по комплексу показателей: живой массе, конституции и экстерьеру, оценки по собственной продуктивности и качеству потомства, породности и происхождению (генотипу), согласно шкале оценки быков – производителей по комплексу признаков, согласно приложению 5 к настоящей Инструкции.

14. К классу элита-рекорд относят быков – производителей с живой массой, соответствующей требованиям класса элита и выше, породность не ниже IV поколения, а вновь создаваемых пород не ниже III поколения. Минимальный балл за экстерьер не ниже 90.

15. К классу элита относят быков – производителей с живой массой не ниже I класса, породность не ниже IV поколения, а для вновь создаваемых пород не ниже III поколения.

16. Использование быков – производителей допускается в воспроизводстве после их установления достоверности происхождения по отцу и получение племенного статуса 1 категории, а также после прохождения оценки (испытаний) по собственной продуктивности и/или оценки по качеству потомства.

Параграф 5. Определение класса коров

17. Класс коров определяют по комплексу показателей: живой массе, конституции и экстерьеру, молочности, породности и происхождению (генотип), согласно шкале оценки коров по комплексу признаков, указанной в приложении 6 настоящей Инструкции, с учетом воспроизводительной способности (ежегодно приносит, не приносит приплод).

18. Комплексный класс коров-первотелок, приплод которых в период бонитировки не достиг 6-месячного возраста, определяют по шкале оценки молодняка по комплексу признаков согласно приложению 7 к настоящей Инструкции.

Стандарт породы по живой массе быков и коров утверждается республиканской палатой в соответствии с подпунктом 41) статьи 1 Закона.

19. К комплексному классу элита-рекорд относят коров, имеющих живую массу и молочность не ниже требований класса элита без явных пороков телосложения, не ниже IV поколения, а для вновь создаваемых пород не ниже III поколения, ежегодно дающих приплод.

20. К классу элита относят коров, имеющих живую массу и молочность не ниже требований I класса, без явных пороков телосложения, не ниже III поколения, а для вновь создаваемых пород не ниже II поколения, ежегодно дающих приплод.

21. Если корова один раз не дала приплод, ее оценка по комплексу признаков снижается на один класс.

22. Коровам, не давшим приплод два и более раз, комплексный класс снижается до минимального, после чего их выбраковывают.

Параграф 6. Определение класса молодняка

23. Молодняк бонитируют с 6 (шести) месячного возраста. Класс молодняка по комплексу признаков устанавливают: по живой массе, конституции и экстерьеру, породности и происхождению (генотип), оценке бычков по собственной продуктивности.

Стандарт породы по комплексу признаков утверждается республиканской палатой в соответствии с подпунктом 41) статьи 1 Закона.

24. К комплексным классам элита-рекорд и элита относят молодняк, имеющий оценку по конституции и экстерьеру не ниже, соответственно 4,5 (четыре целых пять десятых) и 4 баллов, а по живой массе – не ниже требований I класса.

25. К комплексному I и II классу относят молодняк, имеющий оценку по конституции и экстерьеру не ниже, соответственно, 3,5 (три целых пять десятых) и 3,0 (три целых ноль десятых) баллов, при живой массе – не ниже требований II класса.

26. При создании новых пород, типов или комплектовании помесных стад допускается относить ко II классу телок, имеющих живую массу ниже требований II класса на 10 % и I класса – на 5%, если по остальным признакам они отвечают требованиям I класса и выше. Телок, полученных от чистопородных класса элита и элита-рекорд быков и от не классных коров не ниже II поколения, можно оценивать вторым классом, если по массе и экстерьеру они соответствуют требованиям I класса и выше.

Параграф 7. Определение класса по комплексу признаков

27. При оценке по комплексу признаков животных относят к следующим классам: элита-рекорд, элита, I класс, II класс, не классные. При отсутствии необходимых данных, по которым определяется комплексный класс, животных относят к нераспределенным по классам.

28. Класс быков – производителей, коров и молодняка по комплексу признаков устанавливают по шкалам в соответствии с суммой полученных баллов: элита-рекорд – 81 балл и более; элита – 71-80 баллов; I класс – 81-70 баллов; II класс – 51-60 баллов; неклассные – 50 баллов и менее.

29. Стандарт породы по живой массе быков – производителей утверждается республиканской палатой в соответствии с подпунктом 41) статьи 1 Закона.

Параграф 8. Определение назначения животных

30. На основании результатов оценки скота по комплексу признаков, с учетом индивидуальных особенностей животных, определяют их назначение и распределяют на следующие группы:

племенное ядро – лучшая часть стада, составляющая 50-60% от общего поголовья коров;

селекционная группа, входящая в племенное ядро – 18-20% от общего маточного поголовья.

31. От коров племенного ядра получают телок для ремонта собственного стада, от коров селекционной группы – выращивают ремонтных бычков. Производственная группа – коровы, не включенные в племенное ядро.

32. Лучший племенной молодняк от этих коров реализуют в хозяйстве, а молодняк, не имеющий племенной ценности, сдают на мясо после откорма.

33. По результатам бонитировки определяют животных, подлежащих выранжировке или выбраковке из стада.

Параграф 9. Анализ материалов бонитировки и мероприятия по улучшению племенной работы

34. По данным бонитировки скота составляют сводную ведомость и отчет с анализом следующих вопросов:

1) количество пробонитированного скота и распределение его по породности, классам, назначению и генетическим группам;

3) возраста и живой массы телок при первом осеменении;

4) классности реализованного племенного молодняка.

35. На основании материалов бонитировки разрабатывают планы комплектования стада за счет выращивания ремонтного молодняка и покупки племенного скота. Разрабатывают план проведения оценки бычков по собственной продуктивности и быков по качеству потомства на следующий год. Составляют план проведения ветеринарных мероприятий.

Приложение 1
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота мясного
направления продуктивности

Определение степени породности животных при скрещивании

Породность матери	Породность отца
Породность матери	II	III	IY	чистопородные
беспородное	I поколение	I поколение	I поколение	I поколение
I поколение	I поколение	II поколение	II поколение	II поколение
II поколение	II поколение	II поколение	III поколение	III поколение
III поколение	II поколение	III поколение	IY поколение	IY поколение или чистопородные
IY поколение	III поколение	IY поколение	IY поколение	чистопородные
чистопородные	III поколение	IY поколение	чистопородные	чистопородные

Приложение 2
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота мясного
направления продуктивности

Шкала оценки конституции и экстерьера быков-производителей

Стати телосложения и общее развитие животного	Требования для оценки высшим баллом	Оценка
Стати телосложения и общее развитие животного	Требования для оценки высшим баллом	основной балл	коэффи- циент	общий балл
Общий вид, развитие и выраженность типа породы	Пропорциональное телосложение, широкое и округлое туловище с хорошо выраженным мясным типом породы.	5	4	20
	Хорошо развитая мускулатура, крепкий, но не грубый костяк	5	2	10
II. Стати экстерьера: Голова, шея	Голова типичная для породы, Шея хорошо обмускуленная	5	1	5
Грудь	Широкая, глубокая и округлая, без западин за лопатками; хорошо развитый, широкий, выдающийся вперед соколок	5	2	10
Холка, спина, поясница	Широкая мясистая холка, верхняя линия ровная; широкие, длинные спина и поясница с хорошо развитой мусклатурой	5	3	15
Крестец	Ровный, широкий и длинный, хорошо заполненный мускулатурой; правильно посаженный хвост	5	3	15
Окорока	Хорошо развитая мускулатура, спускающаяся до скакательного сустава; внутренняя сторона ляжки мясистая; щуп выполнен на уровне с нижней линией туловища	5	2	10
Конечности	Правильно поставленные с крепкими копытами	5	3	15
	Итого:			100

Приложение 3
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота мясного
направления продуктивности

Шкала оценки конституции и экстерьера коров

Показатель	Требования для оценки высшим баллом	Максимальный балл	Коэффи-циент	Сумма баллов
Общий вид, разви- тие мускула туры и статей экстерьра	Пропорциональное телосло- жение, широкое и округлое туловище, хорошо развитая мускулатура и крепкий, но не грубый костяк. Отсутствие пороков экстерьера	5	3	15
Вымя	Достаточно развитое, правильной формы	5	2	10
Конечности	Правильно поставленные, здоровые, с крепкими копы- тами	5	1	5

Приложение 4
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота мясного
направления продуктивности

Недостатки конституции и экстерьера, за которые снижается бальная оценка

Стати телосложения и общее развитие животного	Перечень недостатков
1. Общее развитие	Недоразвитость, негармоничное телосложение, костяк грубый или нежный, высоконогость (не свойственная для породы), плохо развитая мускулатура, узкотелость, недоразвитость семенников, тип породы слабо выражен.
2. Стати экстерьера:
1) Голова и шея	Голова тяжелая, грубая, нетипичная для породы; Шея узкая, резко обозначена.
2) Грудь	Неглубокая, узкая, с западинами за лопатками, слабо развитой мускулатурой, малый обхват груди, соколок не обозначен.
3) Холка, спина, поясница	Холка узкая, острая; спина и поясница узкие, плохо выполненные мускулатурой; спина провислая или горбатая, провислая поясница (мягкая).
4) Окорока	Окорока и внутренние стороны ляжек плохо выполненные мускулатурой.
5) Крестец	Короткий, свислый, крышеобразный, плохо выполненный мускулатурой; шилозадость, высоко или слишком низко посаженный хвост.
6) Вымя	Недостаточно развитое, неправильной формы.
7) Конечности	Постановка неправильная, задние - саблистые, переднее и заднее сближение в суставах (иксообразные), слабый копытный рог.

Приложение 5
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота мясного
направления продуктивности

Шкала оценки быков-производителей по комплексу признаков

Признаки	Балл
1) живая масса, класс: элита-рекорд	35
Элита	30
I класс	25
2) конституция и экстерьер, класс:
по 100-балльной шкале
элита-рекорд 90 и более	20
элита 85	15
I класс 80	10
3) оценка по собственной продуктивности, класс:
элита-рекорд	10
Элита	5
I класс	2
4) генотип (всего - 35 баллов):
в том числе:
оценка по качеству потомства (при селекционном индексе 100 и более)
элита-рекорд	10
Элита	8
I класс	7
породность: чистопородные	10
IY поколение	8
III поколение	7
мать, класс: элита-рекорд	5
Элита	4
I класс	3
отец, класс: элита-рекорд	5
Элита	4
I класс	3
Оценка отца по качеству потомства, класс:
элита-рекорд	5
Элита	4
I класс	3
Сумма баллов	100

При выведении новых пород, типов, линий методом межпородного скрещивания оценка помесей III, IV поколений приравнивается к чистопородным животным, то есть устанавливается 10 баллов

Приложение 6
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота мясного
направления продуктивности

Шкала оценки коров по комплексу признаков

Признаки			Балл
1) молочность, класс: элита - рекорд			35
элита			30
I класс			25
II класс			23
2) живая масса, класс: элита - рекорд			25
элита			20
I класс			15
II класс			12
3) конституция и экстерьер, класс:
по 30-бальной шкале		по 5-бальной шкале
элита-рекорд	27 и более	4,5 и более	15
элита	24	4,0	10
I класс	21	3,5	6
II класс	18	3,0	3
4) генотип (всего баллов - 25), в том числе:
породность: чистопородные			10
IY поколение			7
III поколение			8
II поколение			6
мать, класс: элита-рекорд			5
элита			4
I класс			3
II класс			2
отец, класс: элита-рекорд			5
элита			4
I класс			3
II класс			2
Отец оценен по качеству потомства, класс:
элита-рекорд			5
элита			4
I класс			3
Сумма баллов			100

При выведении новых пород, типов, линий методом межпородного скрещивания оценка помесей III и IV поколений приравнивается к чистопородным животным, то есть устанавливается 10 баллов.

Приложение 7
к инструкции по бонитировке
крупного рогатого скота мясного
направления продуктивности

Шкала оценки молодняка по комплексу признаков

Признаки	Балл
1) живая масса, класс: элита-рекорд	45
элита	35
I класс	27
II класс	23
2) конституция и экстерьер, класс: по 5-бальной шкале
элита-рекорд 5	20
элита 4	15
I класс 3	10
II класс 2	5
3) генотип (всего баллов - 35), в том числе:
породность: чистопородные	10
IY поколения	8
III поколения	7
II поколения	6
мать, класс: элита-рекорд	10
элита	8
I класс	7
II класс	6
отец, класс: элита-рекорд	10
элита	8
I класс	7
оценка отца по качеству потомства, класс:
элита-рекорд	5
элита	4
I класс	3
Сумма баллов	100

	Приложение 3 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 3 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке тонкорунных пород овец

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке тонкорунных пород овец (далее – Инструкция) разработана соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и определяет порядок проведения бонитировки тонкорунных пород овец.

2. Бонитировка тонкорунных пород овец проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Порядок проведения бонитировки тонкорунных пород овец

Параграф 1. Организация бонитировки

3. Тонкорунные овцы шерстного, шерстно-мясного, мясно-шерстного направления продуктивности разделяются на чистопородных овец и помесей.

4. К чистопородным овцам относятся:

1) животные, полученные в результате спаривания чистопородных родителей одной породы;

2) животные, полученные в результате спаривания двух животных родственных, близких по генотипу пород при содержании не менее 75 процентов крови по одной из двух пород;

4) животные, полученные в результате создания новой породы с участием двух и более неродственных пород.

5. Овцы, не указанные в пункте 4 настоящей Инструкции, относятся к помесям.

6. Тонкорунные породы овец делятся по направлению продуктивности на: шерстных овец; шерстно-мясных и мясо-шерстных овец.

К шерстно-мясным породам относятся: южноказахский меринос, североказахский меринос, казахстанский меринос.

К мясо-шерстным породам относятся: казахская тонкорунная, казахский архаромеринос, "етті меринос".

В Республике Казахстан овцы шерстного направления продуктивности не разводятся.

7. Тонкорунные овцы подлежат индивидуальной или классной бонитировке.

Индивидуальная бонитировка подразделяется на полную и сокращенную индивидуальную бонитировку.

Полной индивидуальной бонитировке подлежат взрослые бараны-производители (основные, резервные, пробники), бараны ремонтные, матки и переярки селекционной группы, весь приплод, полученный от маток селекционной группы, все племенные баранчики и ярки, предназначенные для ремонта собственного стада и реализации на племя.

Сокращенной индивидуальной бонитировке подлежит приплод, полученный от элитных и первоклассных маток.

При сокращенной индивидуальной бонитировке класс животного по 5 балльной шкале устанавливается на основании общей оценки животного по типу животного, густоте, длине, тонине шерстных волокон, живой массе, общая оценка.

8. Классной бонитировке подлежат все ярки, полученные от не племенных животных, предназначенных для ремонта собственного стада. Оцениваются на основе всех признаков (без записи в журнал) с устанавлением класса животного.

9. Бонитировка тонкорунных овец проводится весной перед стрижкой с учетом живой массы, качества и общего настрига весенней и осенней шерсти.

10. Баранчики и ярочки в возрасте 4-5 месяцев подлежат предварительной сокращенной индивидуальной бонитировке и оцениваются по 5 балльной шкале.

11. Баранчики, оставленные на племя, в возрасте двенадцати месяцев подвергаются полной индивидуальной бонитировке по основным хозяйственно-полезным признакам.

12. В племенных стадах ежегодно проводятся классная и индивидуальная бонитировки всех ярок в 12-месячном возрасте.

13. Результаты бонитировки заносятся и подтверждается (нужно обсудить есть вопросы) бонитером (классификатором) в информационную базу селекционной и племенной работы.

14. Бонитировке подлежат следующие селекционные признаки:

тип животного и складчатость кожи;

густота шерсти;

длина шерсти;

тонина шерстных волокон;

уравненность шерсти по руну;

извитость шерсти;

количество жиропота;

цвет жиропота;

оброслость спины, брюха и морды;

конституция и крепость костяка;

экстерьер;

живая масса;

настриг шерсти.

15. Класс животного, устанавливается по совокупности конституционально-продуктивных качеств, индивидуальных свойств и степени соответствия стандарту породы.

16. При проведении бонитировки тонкорунных пород овец применяются:

1) для записи индивидуальной бонитировки овец в племенных документах бонитировочный ключ тонкорунных пород овец согласно приложению 1 к настоящей Инструкции;

2) условные обозначения и шифры основных селекционируемых признаков тонкорунных пород овец согласно приложению 2 к настоящей Инструкции;

3) класс тонины шерстных волокон тонкорунных пород овец в микрометрах согласно приложению 3 к настоящей Инструкции.

17. Класс животных определяют на основе комплексной оценки величины, развития, конституции, костяка, типа и экстерьера животного, выраженности мясных форм, живой массы, настрига и качества шерсти, складчатость кожи.

18. В зависимости от выраженности породного типа, конституциональных особенностей, развития, телосложения и уровня продуктивности при бонитировке тонкорунных овец делят на классы:

элита;

первый;

второй.

19. Тонкорунные овцы, не указанные в пункте 16 настоящей Инструкции, подлежат выбраковке.

20. Овцы тонкорунных пород и их помеси, индивидуально или классно пробонитированные и отнесенные к классам, отмечаются выщипами на правом ухе в следующем порядке:

элита – один выщип "стрелка" на конце правого уха;

I класс – один выщип на нижнем крае правого уха;

II класс – два выщипа на нижнем крае правого уха.

Овцам, не отвечающим требованиям классных животных, обрезают кончик правого уха.

Параграф 2. Ведение племенного учета

21. В каждом стаде племенных овец данные племенного учета систематически заносятся в информационную базу селекционной и племенной работы в индивидуальную карточку племенного барана (тонкорунного, полутонкорунного и мясо-сального направления) согласно приложению 7 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 11 февраля 2016 года № 49 "Об утверждении форм и Правил заполнения индивидуальной карточки племенного животного, а также карточки сельскохозяйственного животного, вовлеченного в селекционный процесс" (далее – приказ) (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов № 13488) на основных баранов-производителей и маток селекционной группы (формы №1-о и №2-о), а также в индивидуальную карточку племенной матки овцы (тонкорунного, полутонкорунного и мясо-сального направления) согласно приложения 8 к приказу.

Приложение 1
к Инструкции по бонитировке
тонкорунных пород овец

Бонитировочный ключ тонкорунных пород овец

Порода тонкорунных овец	Условные обозначения	Шифр
Мясо-шерстные
Казахский архаромеринос	АК	1302
Казахская тонкорунная	КТ	1303
"Етті меринос"	ЕМ	1109
Шерстно-мясные
Южноказахский меринос	ЮКМ	1107
Североказахский меринос	СКМ	1108

Приложение 2
к Инструкции по бонитировке
тонкорунных пород овец

Условные обозначения и шифры основных селекционируемых признаков тонкорунных пород овец

Шифр	Селекционный признак	Степень его выраженности признака	Условные обозначения или единицы измерения	Шифр выраженности признака (балл)
2	Тип животного и складчатость кожи	животные с недостаточным запасом кожи, бесскладчатые при невысокой шерстной продуктивности	С-	1
		животные с повышенной складчатостью на шее и туловище, уклоняющиеся к шерстному типу	С+	2
		животные, отвечающие стандарту породы по выраженности шерстной и мясной продуктивности	С	3
21	Густота шерсти	редкая не отвечающая стандарту породы	М-	1
		удовлетворительная	М	2
		густая	М+	3
		очень густая	ММ	4
31	Длина шерсти	на ляжке	сантиметр (далее – см)	до 0,5
		на спине	см	до 0,5
		на брюхе	см	до 0,5
52	Тонина шерстных волокон	на бочке	Микрометр (далее – мкм)	до 1мкм
		на ляжке	мкм
		на спине	мкм
61	Уравненность шерсти по руну	шерсть неуравненная, разница в тонине волокон бочка и ляжки свыше 2 качества или 4 мкм	У-	1
		шерсть уравненная, разница в тонине волокон бочка и ляжки 1 качества или от 2 до 4 мкм	У	2
		шерсть хорошо уравненная, разница в тонине волокон бочка и ляжки менее 2 мкм	У+	3
41	Извитость шерсти - определяется на бочке глазомерно:	смытый характер извитости, извитки отсутствуют или слабо просматриваются	И-	1
		извитки желательной формы хорошо просматриваются, но нее четко выражены	И	2
		извитки желательной формы, ясно выражены по всей длине штапеля	И+	3
71	Количество жиропота	недостаток	Ж-	1
		избыток	Ж+	2
		нормальное количество и качество	Ж	3
72	Цвет жиропота	кремовый	К	1
		светлокремовый	С	2
		белый	Б	3
101	Оброслость спины, брюха и морды	при оценке предпочтение дается животным с хорошей оброслостью спины	балл	Максимум 5
81	Конституция и крепость костяка	костяк нежный	Н	1
		костяк массивный, грубый	Г	2
		костяк·хорошо развитый, но не грубый	К	3
91	Экстерьер		балл	Максимум 5
111	Живая масса определяется в возрасте:	при рождении (1-2 дня)	килограм (далее – кг)	до 1
		при отъеме от маток в 4-4,5 месяца	кг	до 1
		1 год	кг	до 1
123	Настриг шерсти	Настриг немытой шерсти (в оригинале) вся масса остриженной шерсти годового роста без кизячной	кг	до 0,1
		Выход чистой шерсти процент % (далее – %) выхода чистой шерсти от немытой устанавливается при промывке образца, грязной шерсти	%	до 1
		Настриг чистой шерсти устанавливается расчетным способом	кг	до 0,1
131	Класс животного устанавливается до стрижки:	элита	элита	5
		первый класс	I	4
		второй класс	II	3
		брак	брак	1

Приложение 3
к Инструкции по бонитировке
тонкорунных пород овец

Класс тонины шерстных волокон тонкорунных пород овец в микрометрах

Границы класса тонины шерстных волокон в микрометрах		Таблица перевода класса тонины шерсти в микрометры
качество	микрометры	качество	микрометры
80	14,5-18,0	80	16
70	18,1-20,5	80-70	18
64	20,6-23,0	70	20
60	23,1-25,0	70-64	21
58	25,1-27,0	64	22

	Приложение 4 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 4 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке полутонкорунных пород овец

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке полутонкорунных пород овец (далее – Инструкция) разработана соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и определяет порядок проведения бонитировки полутонкорунных пород овец.

2. Бонитировка полутонкорунных пород овец проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Порядок проведения бонитировки полутонкорунных пород овец

3. Полутонкорунные овцы разделяются на чистопородных овец и помесей.

4. К чистопородным овцам относятся:

1) животные, полученные в результате спаривания чистопородных родителей одной породы;

4) животные, полученные в результате создания новой породы с участием двух и более неродственных пород.

5. Овцы, не указанные в пункте 4 настоящей Инструкции относятся к помесям.

6. Полутонкорунные породы овец делятся по направлению продуктивности на: шерстно-мясных, мясо-шерстных длинношерстных и мясо-шерстных короткошерстных.

К шерстно-мясным породам относится цигайская порода.

К мясо-шерстным длинношерстным породам относятся: казахская мясо-шерстная, казахская полутонкорунная с кроссбредной шерстью, акжаикская мясо-шерстная, дегересская мясо-шерстная курдючная с полутонкорунной шерстью.

К мясо-шерстным короткошерстным породам относятся: казахская мясная скороспелая полутонкорунная, гемпшир, шароле, суффолк, тексель, австралийская белая.

7. Полутонкорунные овцы подлежат индивидуальной или классной бонитировке.

Индивидуальная бонитировка подразделяется на полную и сокращенную индивидуальную бонитировку.

Сокращенной индивидуальной бонитировке подлежит приплод, полученный от маток селекционного ядра.

При сокращенной индивидуальной бонитировке класс животного по 5 балльной шкале устанавливается на основании общей оценки животного по типу животного, густоте, длине, извитости шерсти, тонине шерстных волокон, уравненности шерсти, живой массе, общей оценке.

9. Бонитировка полутонкорунных овец проводится весной перед стрижкой с учетом живой массы, качества и общего настрига весенней и осенней шерсти.

10. Баранчики и ярочки в возрасте 4-5 месяцев подлежат предварительной сокращенной индивидуальной бонитировке и оценивается по 5 балльной шкале.

14. Бонитировке подлежат следующие селекционные признаки:

тип животного и складчатость кожи;

густота шерсти;

длина шерсти на бочке (у основных и ремонтных баранов: на ляжке, на спине и на брюхе);

тонина шерстных волокон в микрометрах или в качествах;

уравненность шести по руну;

извитость шерсти;

количество и цвет жиропота;

оброслость спины, брюха и морды;

костяк;

экстерьер;

живая масса;

настриг немытой шерсти (в оригинале);

выход чистой шерсти;

настриг чистой шерсти;

величина животного;

блеск шерсти (люстра);

упругость шерсти (для цигайской шерсти).

16. При проведении бонитировки полутонкорунных пород овец применяются:

1) бонитировочный (оценочный) ключ полутонкорунных пород овец согласно приложению 1 к настоящей Инструкции;

2) условные обозначения и шифры основных селекционируемых признаков полутонкорунных пород овец согласно приложению 2 к настоящей Инструкции;

3) класс тонины шерстных волокон полутонкорунных пород овец в микрометрах приложение 3 настоящей Инструкции.

элита;

первый;

второй.

19. Полутонкорунные овцы, не указанные в пункте 16 настоящей Инструкции, подлежат выбраковке.

20. Овцы полутонкорунных пород и их помеси, индивидуально или классно пробонитированные и отнесенные к классам, отмечаются выщипами на правом ухе в следующем порядке:

элита – один выщип "стрелка" на конце правого уха;

I класс – один выщип на нижнем крае правого уха;

II класс – два выщипа на нижнем крае правого уха.

Овцам, не отвечающим требованиям классных животных, обрезают кончик правого уха.

Глава 3. Ведение племенного учета

Приложение 1
к инструкции по бонитировке
полутонкорунных пород овец

Бонитировочный (оценочный) ключ полутонкорунных пород овец

Наименование овец	Условные обозначения
Казахские мясо-шерстные	МШК
Акжаикская мясо-шерстная	АКМШ
Казахские полутонкорунные	КП
Казахские мясные, скороспелые полутонкорунные	КМСП
Казахские многоплодные мясо-шерстные	КМП
Цигайские	Ц
Дегересская мясо-шерстная курдючная с полутонкой шерстью	ДПТ

Приложение 2
к инструкции по бонитировке
полутонкорунных пород овец

Условные обозначения и шифры основных селекционируемых признаков полутонкорунных пород овец

№	Селекционируемые признаки	Условные обозначения или единицы измерения	Шифры селекционируемых признаков
1	2	3	4
1	Тип животного и складчатость кожи
	животные с недостаточным запасом кожи, бесскладчатые при невысокой шерстной продуктивности	С-	1
	животные с повышенной складчатостью на шее и туловище, уклоняющиеся к шерстному типу	С+	2
	животные, отвечающие стандарту породы по выраженности шерстной и мясной продуктивности	С	3
2	Густота шерсти - определяется на ощупь и по величине кожного шва на бочке и спине
	редкая не отвечающая стандарту породы	М-	1
	удовлетворительная	М	2
	густая	М+	3
	очень густая	ММ	4
3	Длина шерсти на бочке - определяется линейкой высота нерастянутого штапеля несколько выше средней линии бочка животного непосредственно за лопаткой кроме того, у основных и ремонтных баранов:	сантиметр	до 0,5
3.1	на ляжке
3.2	на спине
3.3	на брюхе
4	Тонина шерстных волокон в микрометрах или в качествах определяется глазомером или с помощью микроскопа на бочке кроме того, у основных и ремонтных баранов:	Микрометр (далее – мкм)	до 1
4.1	на ляжке
4.2	на спине
5	Уравненность шести по руну - определяется по разнице в толщине волокон на бочке и ляжке:
	шерсть неуравненная, разница в тонине волокон бочка и ляжки свыше 2 качества или 4 мкм	У-	1
	шерсть уравненная, разница в тонине волокон бочка и ляжки 1 качества или от 2 до 4 мкм	У	2
	шерсть хорошо уравненная, разница в тонине волокон бочка и ляжки менее 2 мкм	У+	3
6	Извитость шерсти - определяется на бочке глазомерно:
	смытый характер извитости, извитки отсутствуют или слабо просматриваются	И-	1
	извитки желательной формы хорошо просматриваются, но не четко выражены	И	2
	извитки желательной формы, ясно выражены по всей длине штапеля	И+	3
7	Жиропот
7.1	Количество жиропота
	недостаток	Ж-	1
	избыток	Ж+	2
	нормальное количество и качество	Ж	3
7.2	Цвет жиропота
	кремовый	К	1
	светлокремовый	С	2
	белый	Б	3
8	Оброслость спины, брюха и морды при оценке предпочтение дается животным с хорошей оброслостью спины	балл	максимум
8		балл	5
9	Костяк - определяется на основе совокупной оценки:
	костяк нежный	Н	1
	костяк массивный, грубый	Г	2
	костяк·хорошо развитый, но не грубый	К	3
10	Экстерьер - определяется на основе совокупной оценки развития отдельных статей	балл	максимум
11	Живая масса определяется в возрасте:
	при рождении (1-2 дня)	килограмм	до 0,5
	при отъеме от маток в 4-4,5 месяца	килограмм	до 0,5
	1 год	килограмм	до 0,5
12	Настриг шерсти	килограмм	до 0,1
	Настриг немытой шерсти (в оригинале)
	вся масса остриженной шерсти годового роста безкизячной
13	Выход чистой шерсти	(%)	до 1
13	% выхода чистой шерсти от немытой устанавливается при промывке образца, грязной шерсти	(%)	до 1
14	Настриг чистой шерсти	килограмм	до 0,1
14	устанавливается расчетным способом	килограмм	до 0,1
15	Класс животного - устанавливается по инструкции во время бонитировки (оценки) до стрижки:
	элита	элита	5
	первый класс	1	4
	второй класс	2	3
	брак	брак	1
16	Величина животного:
	крупный	Кр	5
	средний	Ср	4
	мелкий	Мл	3
17	Блеск шерсти (люстра)
	отсутствует	БО	2
	слабый	Б-	3
	хороший, нормально выраженный	Б	4
	резкий, четкий, переливающийся	Б+	5
18	Упругость шерсти (для цигайской шерсти):
	нормальная упругость	НУ	4
	хорошая упругость	ХУ	5
	не имеет упругости	НЕУ	3

Приложение 3
к инструкции по бонитировке
полутонкорунных пород овец

Класс тонины шерстных волокон полутонкорунных пород овец в микрометрах

Границы класса тонины шерстных волокон в микрометрах		Таблица перевода класса тонины шерсти в микрометры
качество	микрометры	качество	микрометры
1	2	3	4
60	23,1-25,0	60	24
58	25,1-27,0	58	26
56	27,1-29,0	56	28
50	29,1-31,0	50	30
48	31,1-34,0	48	32
46	34,1-37,0	46	35
44	37,0-40,0	44	38
40	40,1-43,0	40	42
36	43,1-55,0	36	46

	Приложение 5 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 5 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке овец мясо-сального направления продуктивности

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке овец мясо-сального направления продуктивности (далее – Инструкция) разработана соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки овец мясо-сального направления продуктивности (далее – овцы).

2. Бонитировка овец проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Организация бонитировки овец мясо-сального направления продуктивности

3. Овцы разделяются на чистопородных овец и помесей.

4. К чистопородным овцам относятся:

1) животные, полученные в результате спаривания чистопородных родителей одной породы;

4) животные, полученные в результате создания новой породы с участием двух и более неродственных пород.

5. Овцы, не указанные в пункте 4 настоящей Инструкции, относятся к помесям.

6. Овцы подлежат индивидуальной или классной бонитировке.

Полной индивидуальной бонитировке подлежат взрослые бараны-производители (основные, резервные, пробники) и элитные матки, весь приплод, полученный от маток селекционной группы, все племенные баранчики и ярки, предназначенные для ремонта собственного стада и реализации на племя.

7. Классной бонитировке подлежат все ярки, полученные от не племенных животных, предназначенных для ремонта собственного стада. Оцениваются по живой массе и типу телосложения, форме и величине курдюка, массы, классу и цвету шерсти. Описание признаков не производится.

8. Бонитировка овец проводится осенью после нагула с учетом живой массы, качества и общего настрига весенней и осенней шерсти.

9. При бонитировке молодняка в возрасте 4-5 месяцев учитывается настриг поярковой шерсти, в возрасте 15-18 месяцев – весенний настриг.

10. Баранчики, оставленные на племя, в возрасте от четырех до восемнадцати месяцев подвергаются полной индивидуальной бонитировке по основным хозяйственно-полезным признакам.

11. В племенных стадах ежегодно проводятся классная и индивидуальная бонитировки всех ярок в 4-5,15 и (или) 18-месячном возрасте.

12. Результаты бонитировки заносятся и подтверждается (нужно обсудить есть вопросы) бонитером (классификатором) в информационную базу селекционной и племенной работы.

13. Бонитировке подлежат следующие селекционные признаки:

тип животного;

конституция и крепость костяка животного;

экстерьер и выраженность мясных форм (мясность);

цвет шерсти;

масса (густота) шерсти;

длина шерсти;

толщина ости;

наличие сухого и мертвого волоса;

уравненность шерсти по руну;

класс шерсти;

свалистость шерсти;

величина и форма курдюка;

настриг немытой шерсти (в оригинале);

живая масса.

14. Класс животного устанавливается по совокупности конституционально-продуктивных качеств и свойств и степени соответствия стандарту породы.

15. При проведении бонитировки овец мясо-сального направления продуктивности применяются:

1) условные обозначения и шифры согласно приложению 1 к настоящей Инструкции;

2) условные обозначения и шифры выраженности селекционных признаков овец мясо-сального направления продуктивности согласно приложению 2 к настоящей Инструкции.

16. Класс животных определяют на основе комплексной оценки величины, развития и конституции животного, формы телосложения и выраженности мясо-сальных качеств, живой массы, настрига и качества шерсти.

17. В зависимости от выраженности породного типа, конституциональных особенностей, развития, телосложения и уровня продуктивности при бонитировке курдючных овец мясо-сального направления продуктивности делят на классы:

1) овец с грубошерстным типом шерстного покрова:

элита;

первый;

второй.

2) овец с полугрубошерстным типом шерстного покрова:

элита;

первый;

второй;

третий.

18. Животные, не соответствующие пункту 17 настоящей Инструкции, относятся в "брак"; а также бракуются пестрые, рогатые животные и все баранчики, не соответствующие требованиям элиты и первого класса.

19. Овцы и их помеси, индивидуально или классно пробонитированные и отнесенные к классам, отмечаются выщипами на правом ухе в следующем порядке:

элита – один выщип "стрелка" на конце правого уха;

I класс – один выщип на нижнем крае правого уха;

II класс – два выщипа на нижнем крае правого уха.

Овцам, не отвечающим требованиям классных животных, обрезают кончик правого уха.

Глава 3. Ведение племенного учета

20. В каждом стаде племенных овец данные племенного учета систематически заносятся в информационную базу селекционной и племенной работы в индивидуальную карточку племенного барана (тонкорунного, полутонкорунного и мясо-сального направления) согласно приложению 7 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 11 февраля 2016 года № 49 "Об утверждении форм и Правил заполнения индивидуальной карточки племенного животного, а также карточки сельскохозяйственного животного, вовлеченного в селекционный процесс" (далее – приказ) (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов № 13488) на основных баранов-производителей и маток селекционной группы (формы №1-о и №2-о), а также в индивидуальную карточку племенной матки овцы (тонкорунного, полутонкорунного и мясо-сального направления) согласно приложения 8 к приказу.

Приложение 1
к Инструкции по бонитировке
овец мясо-сального
направления продуктивности

Условные обозначения и шифр породы

Наименование пород	Классификация пород по направлению продуктивности	Классификация пород по типу шерстного покрова	Условные обозначения (тип, массив породы)	Шифр породы
Едилбайская (Эдильбаевская)	мясо-сальная	грубошерстная	Е	3301
Казахская курдючная грубошерстная	мясо-сальная	грубошерстная	КГ	3316
Сарыаркинская курдючная грубошерстная	мясо-сальная	грубошерстная	СКГ	-
Ордабасинская	мясо-сальные	грубошерстная	О	-
Дегересская мясо-шерстная с полугрубой шерстью	мясо-сальная	полугрубошерстная	ДПГ	3205
Казахская курдючная полугрубошерстная	мясо-сальные	полугрубошерстная	КПГ	3207

Приложение 2
к Инструкции по бонитировке
овец мясо-сального
направления продуктивности

Условные обозначения и шифр выраженности селекционных признаков овец мясо-сального направления продуктивности

Шифр признака	Селекционный признак	Степень его выраженности признака	Условные обозначения выраженности признака	Шифр выраженности признака (балл)
1	2	3	4	5
1.	Тип животного	с уклоном в сторону шерстности	Ш	3
		нормальный	Н	4
		с уклоном в сторону мясности	М	5
2.	Конституция и крепость костяка	нежная	Н	3
		грубая	Г	4
		крепкая	К	5
3.	Экстерьер и выраженность мясных форм			максимум 5
4.	Цвет шерсти	прочие цвета	Пр	1
		черный	Ч	2
		серый	С	3
		светло-серый	СС	4
		белый	Б	5
5.	Густота (масса) шерсти	редкая	М–	3
		удовлетворительная	М	4
		густая	М+	5
6.	Длина остевых волокон, – измеряется линейкой на бочке, сантиметр (далее – см)			до 0,5
7.	Длина пуховых волокон – измеряется линейкой на бочке, см			до 0,5
8.	Толщина ости	грубая	Г	3
		средняя	С	4
		тонкая	Т	5
9.	Наличие сухого и мертвого волоса на основных частях руна	при большом количестве	МС+	3
		при среднем количестве	МС	4
		при незначительном количестве	МС–	5
10.	Уравненность шерсти по руну определяется по разнице в толщине (по качеству) или классу шерсти на бочке и ляжке	недостаточно уравненное (различия в два качества или в один класс)	У–	3
		уравненное (различия в одно качество, одного класса)	У	4
		хорошо уравненная (шерсть одного качества или одного класса) без существенных различий по длине и толщине ости и пуха	У+	5
11.	Класс шерсти на основной части руна	грубая третий	Г3	3
		грубая второй	Г2	4
		грубая первый	Г1	5
		полугрубая второй	ПГ2	3
		полугрубая первый	ПГ1	4
		полугрубая высший	ПГВ	5
12.	Свалистость шерсти	свалянная	Св	4
12.	Свалистость шерсти	несвалянная	Св–	5
13.	Величина курдюка:	маленький	М	1
		большой	Б	4
		средний	С	5
14.	Форма курдюка	сильно спущенный	СС	3
		слегка спущенный	СП	4
		подтянутый	П	5
15.	Настриг немытой шерсти, весенней	вся масса весенней стрижки без кизячной	килограмм (далее – кг)	до 0,1
	Настриг немытой шерсти, осенней	вся масса осенней стрижки без кизячной	кг	до 0,1
	Настриг немытой шерсти за год	сумма весеннего и осеннего настригов шерсти	кг	до 0,1
16.	Живая масса	в 4-5 месячном возрасте (при отбивке)	кг	до 1
		в 15 месячном возрасте	кг	до 1
		в 18 месячном возрасте	кг	до 1
17.	Класс животного	брак	Бр.	1
		третий класс	III	2
		второй класс	II	3
		первый класс	I	4
		элита	эл.	5

	Приложение 6 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 6 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке каракульских овец

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке племенной ценности и воспроизводству каракульских овец (далее – Инструкция) разработана соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки каракульских овец.

2. Бонитировка каракульских овец проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Организация бонитировки каракульских овец

3. Первый этап бонитировки проводится на второй-третий день после рождения, в ясную погоду, при рассеянном свете.

Второй этап бонитировки проводится на 15-20 день. При этом учитывается развитие ягненка, сохранность свойств каракуля, жиропотность. Плохая сохранность завитков или пигментации, а также появление седого или сухого волоса свидетельствует о невозможности оставления баранчиков на племя – он подлежит выбраковке.

4. Животные нежного и переразвитого типов конструкции формируют в отдельные отары независимо от их бонитировочных классов.

5. Ягнятам устанавливают и отмечают выщипами на ушах принадлежность к каракулевому типу, классность и размер завитка, а у цветных – вместо размера завитков определяется оттенок и расцветка.

6. Место проведения бонитировки оборудуется специальным столиком со скамейкой. Бонитируют обсохших и тщательно очищенных ягнят. Новорожденным ягнятам навешивается бирки с указанием номера матери, даты рождения ягненка и номера отары.

7. По окончании бонитировки проводят инвентаризацию оставленных на выращивание ягнят и составляют отчет по установленной форме.

8. По типу и форме завитков при рождении каракульские овцы подразделяются на пять смушковых типов:

жакетный (полукруглыми вальками и бобами), плоский (с плоскими вальками), ребристый (с ребристыми вальками и гривками), каракульчевый (с гривками), кавказский (с перерослыми завитками);

жакетный (полукруглыми вальками и бобами)– у ягнят на крестце и спине длинные и средние по длине вальки, переходящие на боках в короткие вальки и гривки или на крестце и спине длинные и средние полукруглые вальки и боб с незначительным количеством гривок;

ребристый (с ребристыми вальками и гривками) – у ягнят на крестце и спине плотные, упругие, различной ширины длинные и средние по длине ребристые вальки и гривки, допускается незначительное количество полукруглых вальков и боб;

плоский (с плоскими вальками) – ягнята с различной шириной завитка, на спине и крестце длинные и средние плоские вальки вперемежку с плоскими гривками, на боках средние и короткие плоские вальки и гривки;

каракульчевый (с гривками) – ягнята с коротким (до 5 мм) волосом, завитки гривки и ласы, рисунок – муаровый, качество волосяного покрова- интенсивная пигментация, сильный блеск и шелковистость; развитие ягнят нормальное;

кавказский (с перерослыми завитками) – ягнята с различной шириной завитка, с несколько переросшим волосяным покровам, на крестце и спине в преобладающем количестве недостаточно плотные, средние и короткие полукруглые вальки с незначительным количеством гривок.

9. По качеству шкурок ягнята при оценке подразделяются:

1) элита;

2) первый класс;

3) второй класс.

Животных, не отвечающих условиям, предъявляемым к классам, указанным в пункте 9 настоящих Правил относят к браку.

10. К каракульским овцам предъявляются минимальные требования к каракульским овцам заводской упитанности по живой массе согласно приложению к настоящей Инструкции.

11. В каракулеводстве при бонитировке ягнят отбор животных производится по следующим показателям: пол животного; окраска, ширина, оттенок, расцветка, тип, плотность и форма завитков; длина вальков; плотность, длина, густота и шелковистость волоса; блеск, тип и четкость рисунка; оброслость головы, конечностей, брюха и жировой подушки хвоста завитым волосом; толщина, плотность, запас кожи; развитие; масса ягненка; конституция.

Племенные баранчики дополнительно бонитируются в возрасте от десяти до двадцати дней по степени сохранности завитков, пигментации, шелковистости, блеску волоса и развитию.

12. Каракульские ягнята подлежат индивидуальной или классной бонитировке.

13. Индивидуальная бонитировка подразделяется на полную и сокращенную:

1) полной индивидуальной бонитировке подлежат оставляемые на выращивание племенные баранчики;

2) сокращенной индивидуальной бонитировке подлежат племенные ярки и все ягнята, родившиеся от баранов, проверенных по качеству потомства.

14. При классной бонитировке учитывается количество пробонитированных ягнят, их пол, окраску, расцветку, каракулевый тип, класс и размер завитка.

15. Сокращенные обозначения бонитировочных признаков, употребляемых при индивидуальной бонитировке:

1) пол ягненка – ярка (я), баранчик (б);

2) окраска и расцветка – черная (чер), серая (сер), сур (сур), коричневая (кор), розовая (роз). Сур по оттенкам и расцветкам: сур бухарский (сур бух), расцветки–золотистая (з), серебристая (с); сур сурхандарьинский (сур схд), расцветки–платиновая (пл), бронзовая (бр), янтарная (янт); сур каракалпакский (сур кк), расцветки-стальная (ст), урюкгул (ург); неопределенная расцветка всех типов (сур нпр). Серая по оттенкам и расцветкам: средняя голубая (ср гол), средняя серебристая (ср сереб), темная седая (т сед), темная перламутровая (т перл), черно-серая (чер сер), светлая (св);

3) смушковый тип –жакетный (ж), кавказский (кавк), ребристый (реб), плоский (пл):

4) размер завитков – мелкий (м), средний (ср), крупный (кр);

5) форма завитков – валек полукруглый (в), валек ребристый (вр), валек плоский (впл), боб (б), гривки узкие (гр. уз), гривки широкие (гр. шир), кольцо (к), горошек (гор), штопор (шт), ласы (л), деформация (д);

6) длина вальков – длинный (дл), средний (ср), короткий (кор);

7) плотность вальков - плотный (пл), средней плотности (ср пл), рыхлый (рых);

8) густота волоса – очень густой (oг), густой (г), недостаточно густой (нг);

9) характер шелковистости волоса – сильно шелковистый (сш), шелковистый (ш), недостаточно шелковистый (ндш), грубый (г), сухой (сух);

10) блеск волоса – сильный (с), нормальный (н), недостаточный (нд), матовый (мт);

11) пегость – на конце хвоста (хв), на жировой подушке, хвоста (хв ж), на ногах (н), на туловище (тул), на голове (гол);

12) четкость рисунка – четкий (чет), недостаточно четкий (н чет), неопределенный (неопр);

13) кожа – плотная (пл), рыхлая (рых), очень тонкая (оч т), тонкая (тн), утолщенная (утол), толстая ( тол), натянутая (нат), свободная (ев);

14) оброслость – хорошая (хор), средняя (ср), недостаточная (нед);

15) конституция – нежная (н), крепкая (к), грубая (г);

16) живой вес или размер ягненка: мелкий (м), крупный (кр), средний (с);

17) класс – элита (эл), первый (I), второй (II), брак (бр);

16. При просмотре в пятнадцати дневном возрасте:

1) развитие нормальное (нор), отсталое (отс);

2) упитанность – хорошая (хор), средняя (ср), нижесредняя (н/ср);

3) степень сохранения пигментации – хорошая (хор), нормальная (нор), плохая (пл);

4) наличие седого волоса – нет (нет), очень мало (оч мало), много (много);

5) сохранность завитков – хорошая (хор), удовлетворительная (уд), плохая (пл);

6) характер волоса – сильный, шелковистый (ш), недостаточно шелковистый (ндш);

7) характер блеска – сильный, нормальный (нор), недостаточный (нд), матовый (мт);

8) наличие сухого волоса – на жировой подушке хвоста (хв); на брюхе (бр), сухой волос отсутствует (нет);

9) заводская оценка в баллах – отличное развитие и сохранность завитка – 5, хорошее – 4, удовлетворительное – 3.

Приложение
к инструкции по бонитировке
каракульских овец

Минимальные требования к каракульским овцам заводской упитанности по живой массе

Возраст	Живая масса, килограмм
Возраст	баранов	маток
При рождении	4,0	3,5
4-5 месяцев	30	27
12-13 месяцев	35	32
18-20 месяцев	42	36

	Приложение 7 к приказу Министр сельского хозяйств Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 7 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке пуховых, молочных и шерстных коз

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке пуховых, молочных и шерстных коз (далее – Инструкция) разработана в соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки пуховых, молочных и шерстных коз.

2. Бонитировка пуховых, молочных и шерстных коз проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Классификация пород по фенотипическим признакам, определение чистопородности коз

3. В зависимости от особенностей исходных пород, использованных при выведении новых пород, методов племенной работы, степени выраженности и характера шерстной, пуховой и молочной продуктивности козы, разводимые в Республике Казахстан, разделяются по трем основным направлениям: шерстное, пуховое и молочное. В основу такого разделения положена степень развития и значение отдельных селекционируемых признаков.

Козы шерстного направления – советская шерстная порода и ее помеси;

Козы пухового направления – горноалтайская порода, оренбургская порода и их помеси;

Козы молочного направления – зааненская порода, англо-нубийская порода и их помеси.

4. Породность коз устанавливается путем осмотра и сверки наличия документов, подтверждающих происхождение и тип выраженности породы.

Породные козы разделяются на чистопородных и помесных.

К чистопородным относятся животные, обладающие качествами, характерными для определенной породы и в происхождении, удовлетворяющие одним из следующих требований:

1) спаривания чистопородных родителей одной породы;

2) спаривания двух животных родственных, близких по генотипу пород при содержании не менее 75 процентов крови по одной из двух пород;

3) скрещивания неродственных пород при наличии доли крови одной породы не менее 93,75 процента;

4) создания новой породы с участием двух и более неродственных пород.

5. Козы, не указанные в пункте 4 настоящей Инструкции, относятся к помесям.

Глава 3. Организация работ по бонитировке коз

6. Ответственность за организацию и проведение бонитировки коз возлагается на руководителя хозяйства в котором проводится бонитировка, республиканскую палату и бонитера (классификатора) проводившего бонитировку.

7. Перед началом работы должны быть подготовлены данные племенного и зоотехнического учета на все поголовье, подлежащее оценке.

8. Для проведения работ необходимы:

1) щипцы для отметки выщипав на ушах;

2) щипцы для татуировки с полным набором цифр;

3) ушные пластмассовые или металлические сережки (радиочастотные бирки);

4) мостик для бонитировки, необходимое количество щитов;

5) халаты и другой инвентарь;

6) весы для взвешивания животных;

7) журналы для записи результатов индивидуальной оценки (бонитировки) животных.

9. При проведении бонитировки коз в каждом хозяйстве соблюдаются Ветеринарные (ветеринарно-санитарные) правила, утвержденные приказом Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 29 июня 2015 года № 7-1/587 "Об утверждении Ветеринарных (ветеринарно-санитарных) правил" (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов № 11940).

10. По окончании бонитировки, по установленной форме составляются акт и отчет о выполненной работе.

11. В зависимости от племенной ценности животных применяются индивидуальная или классная бонитировка селекционируемых признаков (живая масса, молочная продуктивность, экстерьер, количественные и качественные параметры шерсти и пуха), результаты которых заносятся в информационную базу селекционной и племенной работы (далее – ИБСПР).

Глава 4. Оценка коз по экстерьерно-конституциональным признакам

12. Основная оценка молодняка шерстных, пуховых и молочных коз по экстерьерно-конституциональным признакам проводится визуально в 12 (двенадцати) – 18 (восемнадцати) месячном возрастах.

13. Оценке подлежат следующие селекционные признаки:

1) тип животного, козы шерстного и пухового направлений средние по величине, а так же молочного направления – достаточно крупные. Козы всех указанных направлений подвижные, с крепкой конституцией, развитым костяком, туловище узкое с хорошо поставленными ногами, прочным копытом.

2) конституция и костяк коз определяется на основании совокупной оценки телосложения, крепости костяка, статей экстерьера, характеристики развития кожи и подкожной клетчатки (толщина, плотность), а также шерстного покрова.

3) экстерьер коз (формы телосложения) находится в тесной связи с направлением продуктивности, конституцией и состоянием здоровья. Правильная постановка ног при глубоком туловище, достаточно длинной и ровной спине, нормальном развитии костяка обуславливают выносливость, крепкую конституцию и получение от животных высокой мясной и шерстной продуктивности. Поэтому отбор в этом направлении позволит создать стада высокопродуктивных коз, хорошо приспособленных к разведению в определенных природно-климатических условиях.

14. Бальная оценка шерстных, пуховых и молочных коз по экстерьерно-конституциональному типу проводится согласно приложению 1 к настоящей Инструкции.

Глава 5. Оценка коз по живой массе

15. Живая масса козлов-производителей и молодняка разных направлений продуктивности, определяется в годовалом возрасте путем взвешивания на весах с точностью до 0,1 (ноль целых одного десятка) килограммов на голодный желудок во время проведения бонитировки.

16. Периодическому (при рождении, при отбивке, в 1 (один) год, 1,5 (полтора) года, ежегодно во время бонитировки и индивидуального закрепления козлов за матками) взвешиванию подлежат животные селекционных групп – козлы-производители, козоматки и их приплод.

17. Живая масса взрослых коз определяется осенью перед случкой путем индивидуального (племенные стада) или группового (товарные стада) взвешивания утром до кормления и водопоя, козлят – при отъеме их от маток.

18. Бальная оценка шерстных, пуховых и молочных коз по живой массе проводится согласно приложению 2 к настоящей Инструкции.

Глава 6. Оценка шерстных и пуховых коз по шерстной продуктивности

19. Основная оценка шерстных и пуховых коз по количественным и качественным параметрам шерстной продуктивности проводится в 12 (двенадцати) – 18 (восемнадцати) месячном возрастах. Экспертная оценка осуществляется во время бонитировки, а лабораторные исследования – путем применения измерительных средств и приборов при изучении отобранных образцов.

20. Визуальной оценке подлежат следующие селекционные признаки:

1) густота шерсти и пуха, это количество шерстных волокон на единицу площади кожи. Чем больше шерстных волокон на единицу площади, тем выше настриг. Наряду с густотой шерсти при оценке шерстной продуктивности коз, необходимо обращать внимание на оброслость шерстью (пухом) боков, спины и брюха.

2) тонина шерсти, пуха – диаметр шерстного и пухового волокна, визуально определяемый в качествах в период бонитировки. Чем тоньше шерстные и пуховые волокна, тем выше выход и лучше качество пряжи из них. Поэтому при отборе в селекционные группы шерстных и пуховых коз необходимо уделять особое внимание тонине шерсти и пуха.

3) уравненность шерсти и пуха – важные селекционируемые признаки в козоводстве. Чем выше уравненность шерсти и пуха по тонине и длине, тем лучше качество пряжи из них. При отборе шерстных и пуховых коз необходимо уделять особое внимание уравненности шерсти и пуха по тонине и длине.

4) жиропот – ценный показатель, обеспечиваюший технологические достоинства шерсти за счет содержания в ней жира. Высокий выход мытой шерсти и пуха – важный критерий повышения продуктивности. Однако, надо стремиться к тому, чтобы в шерсти и пухе содержался в достаточном количестве жиропот светлых тонов.

5) цвет и блеск шерсти и пуха – важные показатели в селекции, так как они оказывает большое влияние на качество производимых из них изделий. Белый цвет и люстровый блеск шерсти – признак качественного сырья. При отборе необходимо учитывать наличие характерного блеска шерсти и пуха, который придает изделиям красоту и нарядность. Наличие в шерсти и пухе цветных волокон снижает качества изделий.

6) извитость шерсти – один из основных показателей ее однородности. Крупнозавитковая (гофрировальная) извитость шерсти по всей длине косицы в одной плоскости определяет ее однородность.

7) кемп – сухой мертвый волос, резко ухудшающий качество шерстного сырья. При проведении племенной работы со стадом шерстных и пуховых коз, особенно козлов-производителей, селекция должна быть направлена на устранение содержание кемпа в шерсти.

21. Измерению подлежат следующие селекционные признаки шерстной и пуховой продуктивности:

1) настриг шерсти и пуха – общая масса шерсти, состригаемая с животного за 12 (двенадцать) месяцев. Настриг шерсти зависит от количества шерстинок на единице кожи, тонины и длины шерсти и пуха. Настриг шерсти, начес пуха, особенно тонковолокнистого (17 (семнадцать) – 18 (восемнадцать) микрометров и тоньше) и их количественные и качественные параметры, являются важными хозяйственно-полезными признаками при проведении селекционно-племенной работы с козами данных направлений продуктивности.

2) содержание пуха – количество пуховых волокон по массе, выраженное в процентах. Чем больше данный показатель, тем выше начес. Индивидуальный начес пуха козлов-производителей и маток селекционного ядра устанавливается путем исследования рун в селекционных лабораториях шерсти с установлением физико-механических своиств шерстных волокон разных типов.

3) тонина шерсти, пуха – диаметр шерстного и пухового волокна, определяемый в микрометрах. Чем тоньше шерстные и пуховые волокна, тем выше выход и лучше качество пряжи из них. Поэтому при отборе в селекционные группы шерстных и пуховых коз необходимо уделять особое внимание тонине их шерсти и пуха.

4) длина шерсти, пуха – рост шерстинок за определенный период времени – 12 (двенадцать) месяцев, или от стрижки до стрижки. У племенного молодняка длина шерсти в естественном состоянии измеряется (линейкой) на бочке, у ремонтных козликов – на бочке, ляжке, спине и брюхе.

22. Бальная оценка шерстных коз по шерстной продуктивности и пуховых коз по шерстной продуктивности определяются согласно приложениям 3 и 4 к настоящей Инструкции.

Глава 7. Оценка коз по молочности

23. Молочность коз тесно взаимосвязана с экстерьерно-конституциональным типом, массой тела животного и развитием вымени. Поэтому при отборе и подборе коз молочных пород необходимо придавать данным признакам большое значение, так как они во многом определяют дальнейший рост и развитие молодняка и его продуктивность.

24. Тип рождения (в числе скольких родился) козлят так же имеет важное значение при отборе и прогнозировании продуктивности и плодовитости будущих козоматок и козлов-производителей. При оценке продуктивно-племенных качеств молочных коз молодняку, рожденному в числе двоен и троен, независимо от половой принадлежности, дополнительно придаются 3 и 5 баллов соответственно бальной оценке коз молочных пород по молочной продуктивности согласно приложению 5 к настоящей Инструкции).

Глава 8. Разделение шерстных, пуховых и молочных коз на классы

25. Общая классная оценка в козоводстве устанавливается по совокупности конституционально-продуктивных качеств, свойств и степени соответствия стандарту породы.

26. В зависимости от породных особенностей и уровня продуктивности коз делят на 3 класса:

1) элита – животные по конституционально-продуктивным качествам и свойствам превосходящие коз 1 класса, полностью отвечающих стандарту соответствующих пород. Для относения молодняка шерстных коз к классу элита общее количество баллов должно составить 65 (шестьдесят пять)-85 (восемьдесят пять) баллов. Для относения пуховых и молочных коз к классу элита общее количество баллов должно составлять 55 (пятьдесят пять)-70 (семьдесят).

2) первый класс – животные по своим конституционально-продуктивным признакам и свойствам соответствующие требованиям стандарта для коз шерстных, пуховых и молочных пород. Для относения молодняка шерстных коз к первому классу общее количество баллов должно составлять 45 (сорок пять)-64 (шестьдесят четыре). Аналогичный параметр для пуховых и молочных коз – 40 (сорок)-54 (пятьдесят четыре) баллов.

Элитные и первоклассные матки используются с целью получения молодняка для выращивания и ремонта собственного стада, а также его реализации на племенные цели.

3) второй класс – животные, полностью не отвечающие стандарту породы, а также с некоторыми недостатками в продуктивности или в экстерьерно-конституциональном типе. Они значительно уступают по продуктивности козам первого класса, но в пользовательных стадах вполне пригодны для получения товарной продукции, а в племенных, кроме того, для получения и продажи на племя улучшенного молодняка. Молодняк шерстных коз бонитировочного возраста, набравший 30 (тридцать) – 44 (сорок четыре) баллов при комплексной оценке, относится ко второму классу. Для пуховых и молочных коз данный показатель установлен на уровне 25 (двадцати пяти)-39 (тридцати девяти) баллов.

4) животные с ослабленной конституцией, имеющие пороки экстерьера, низкой продуктивностью, не набравшие по общей сумме 30 (тридцать) баллов – по шерстным и 25 (двадцать пять) баллов по пуховым и молочным козам, подлежат выбраковке.

27. Мечение коз индивидуальными номерами производится следующим способом:

1) татуировкой на ушах;

2) металлическими или пластмассовыми (радиочастотными) бирками на ушах;

3) выжиганием на рогах.

28. Для козоматок селекционных групп и козлов-производителей белой масти, татуировка на ушах является основным способом мечения. Номера ставятся на бесшерстной поверхности внутренней стороны раковины уха.

Цифры номера идут параллельно длине уха и по его середине, на левом ухе номер ставится от головы, на правом – к голове. Состав для татуировки готовится из сажи, разведенной в спирте, с добавлением 5 (пяти)-10 (десяти) % глицерина.

Глава 9. Мечение коз

29. Мечение племенных коз проводится в следующем порядке: козлятам до отъема, полученным от маток селекционной группы и маток, на которых проводится оценка козлов по качеству потомства, при рождении ставится татуировка на левом ухе номер матери, а на правом ухе – их индивидуальный номер. Перед индивидуальным номером ставится год рождения (последняя цифра года).

30. Козы всех направлений продуктивности и их помеси в племенных и пользовательных стадах, индивидуально или классно пробонитированные и отнесенные к классам, отмечаются выщипами на правом ухе в следующим порядке:

элита – один выщип "стрелка" на конце правого уха;

первый класс – один выщип на нижнем крае правого уха;

второй класс – два выщипа на нижнем крае правого уха;

Козам, не отвечающим требованиям классных животных, обрезают кончик правого уха.

Глава 10. Ведение племенного учета

31. Племенной учет проводится систематически в каждом стаде племенных коз. В него входят все данные индивидуального учета, происхождения, племенного использования и показатели продуктивности козлов-производителей, маток селекционных групп и их потомства, отобранного для ремонта маток селекционных групп, а также данные индивидуального учета настрига шерсти и живой массы остальных племенных маток и их приплода.

32. На молодняк и оставшихся маток ежегодно составляются сводные ведомости зоотехнического учета по настригу шерсти, живой массе и получению приплода.

33. Данные племенного учета заносятся в ИБСПР.

34. Индивидуальный учет ведется по формам согласно приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 30 апреля 2015 года № 3-3/397 "Об утверждении форм учета племенной продукции (материала) по отраслям животноводства" (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов № 11269).

35. Живая масса, настриг и качественные характеристики шерсти основных козлов-производителей и маток селекционной группы, учитываются в течение всего периода их племенного использования.

36. Для учета продуктивности племенных коз ведется книга учета продуктивности племенных коз согласно приложению 6 к настоящей Инструкции.

Приложение 1
к Инструкции
по бонитировке пуховых,
молочных и шерстных коз

Бальная оценка шерстных, пуховых и молочных коз по экстерьерно-конституциональному типу

№	Фенотипические и селекционируемые признаки	Описание	Условные обозначения. или единица измерения	Баллы за признак с учетом направления продуктивности коз
№	Фенотипические и селекционируемые признаки	Описание	Условные обозначения. или единица измерения	шерст ные	пуховые	молоч ные
1	Выражен ность типа основной продуктив ности (шерстнось, пуховость, молочность)	Животные с неудовлетворительно выраженным типом основной (шерсть, пух, молоко) продуктивности	С-	-	-	-
		Животные с удовлетворительно выраженным типом основной продуктивности	С	1-5	1-5	1-5
		Животные с хорошо выраженным типом основной продуктивности	С+	6-8	6-8	6-8
		Животные с отлично выраженным типом основной продуктивности	СС	9-10	9-10	9-10
2	Костяк, определяемый на основе совокупной оценки статей тела	Костяк нежный	Н	-	-	-
		Костяк массивный, грубый	Г	1-3	1-3	1-3
		Костяк·хорошо развитый, но не грубый	К	4-5	4-5	4-5
3	Экстерьер	По одному и более статям тела имеются пороки	Э-	-	-	-
		Пороков статей тела не заметно	Э	1-3	1-3	1-3
		Стандарту породы соответствует полностью	Э+	4-5	4-5	4-5
Итого максимальный балл за экстерьер:				20	20	20

Приложение 2
к Инструкции по
бонитировке пуховых,
молочных и шерстных коз

Бальная оценка шерстных, пуховых и молочных коз по живой массе

№	Селекционируемый признак, единица измерения	Пол	Значение признака, килограмм (далее – кг)	Баллы за признак с учетом направления продуктивности коз
№	Селекционируемый признак, единица измерения	Пол	Значение признака, килограмм (далее – кг)	шерстные	пуховые	молоч ные
1	Живая масса в 1 (один) год, кг.	Козлики	25 кг и менее	-	-	-
			26-28	-	1-3	-
			29-31	1-5	4-6	1-3
			32-34	6-7	7-9	4-6
			35-37	8-9	10	7-9
			38 и более	10	10	10
		Козочки	23 кг и менее	-	-	-
			24-26	-	1-3	-
			27-29	1-5	4-6	1-2
			30-32	6-7	7-8	3-7
			33-35	8-9	9-10	8-10
			36 кг и более	10	10	10
2	Живая масса в 1,5 (полтара) года, кг.	Козлики	30 кг и менее	-	-	-
			31-33	-	1-5	-
			34-36	1-5	6-8	1-4
			37-39	6-8	9-10	5-7
			40-42	9-10	10	8-9
			43 кг и более	10	10	10
		Козочки	28 кг и менее	-	-	-
			29-31	-	1-3	-
			32-34	1-2	4-5	1-3
			35-37	3-7	6-7	4-7
			38-40	8-9	8-9	8-9
			41 кг и более	10	10	10
Итого максимальный балл за живую массу:				10	10	10

Приложение 3
к Инструкции по
бонитировке пуховых,
молочных и шерстных коз

Бальная оценка шерстных коз по шерстной продуктивности

№	Фенотипические и селекционируемые признаки	Описание	Условные обозначения, значения признака, сантиметр (далее – см), килограмм (далее – кг)	Баллы за признак
1	Густота шерсти – определяется на ощупь и по величине кожного шва на бочке и спине	Редкая шерсть, не отвечающая стандарту породы	М-	-
		удовлетворительная	М	1-2
		густая	М+	3-4
		очень густая	ММ	5
2	Содержание мертвого и сухого волокна (далее – кемп)	кемп отсутствует	К-	5
		кемп не более 1 процента (далее – %)	К	1-4
		кемп более 1 (одного) %	К+	-
3	Длина шерсти на бочке определяется линейкой по высоте нерастянутой косицы, выше средней линии бочка животного, непосредственно за лопаткой	Козлики	15,0 см и менее	-
			15,1-16 см	1
			16,1-17 см	2-3
			17,1-18,0 см	4-5
			18,1 см и более	5
		Козочки	13,0 см и менее	-
			13,1-14 см	1
			14,1-15 см	2-3
			15,1-16,0 см	4-5
			16,1 см и более	5
4	Тонина шерстных волокон в качествах или микрометрах (далее – мкм) - определяется глазомером, с помощью микроскопа или лабораторного оборудования	Козлики	тоньше 58 к.-(25,1-27,0)	-
			58-56 (25,1-29,0)	1
			56-(27,1-29,0)	2-3
			56-50-(31,1-34,0)	4-5
			толще 50 к.-(29,1-31,0)	5
		Козочки	60-(23,1-25)	-
			58-(25,1-27,0)	1
			56-(27,1-29,0)	2-3
			50-(29,1-31,0)	4-5
			48-(31,1-34,0)	5
5	Уравненность шести по руну	Шерсть неуравненная, разница в тонине волокон бочка и ляжки свыше 2 (двух) качеств или 4 (четырех) мкм	У-	-
		Шерсть уравненная, разница в тонине волокон бочка и ляжки 1 (одно) качество или от 2 (двух) до 4 (четырех) мкм	У	1-4
		Шерсть хорошо уравненная, разница в тонине волокон бочка и ляжки менее 2 (двух) мкм	У+	5
6	Извитость шерсти - определяется на бочке глазомерно:	Извитки слабо выражены, но просматриваются	И-	-
		Извитки желательной формы хорошо просматриваются, но не четко выражены	И	1-4
		Извитки желательной формы, ясно выражены по всей длине штапеля	И+	5
7	Жиропот, количество жиропота (удельный вес жиропота % от общей массы шерсти)	Недостаток, менее 5 (пяти) %	Ж-	-
		Избыток, более 10 (десяти) %	Ж+	1-4
		Достаточное количество (5 (пять)-10 (десять)	Ж	5
8	Блеск шерсти (люстра)	Нормальный блеск	К	5
		Слабый матовый	С	1-4
		Отсутствует	Б	-
9	Оброслость спины и брюха	Длина шерсти на спине короче на 2 (два) см и более, чем на боку – оброслость неудовлетворительная	О-	-
		Длина шерсти на спине короче на 1,5 (полтора) – 2 (два) см – оброслость удовлетворительная	О	1-3
		Длина шерсти на спине короче, чем на боку на 1,5 (полтора) см и менее – оброслость высокая	О+	4-5
10	Настриг шерсти. Настриг немытой шерсти (в оригинале), масса без кизячной шерсти остриженной за год	Козлики	0,9 кг и менее	-
			1,0-1,1 кг	1-4
			1,1-1,2 кг	5-9
			1,2 кг и более	10
		Козочки	0,8 кг и менее	-
			0,9-1,0 кг	1-4
			1,0-1,1 кг	5-9
			1,1 кг и более	10
Итого максимальный балл за шерстную продуктивность:				55

Приложение 4
к Инструкции по
бонитировке пуховых,
молочных и шерстных коз

Бальная оценка пуховых коз по шерстной продуктивности

№	Фенотипические и селекционируемые признаки	Описание	Условные обозначения или единица измерения, значение признака	Баллы за признак
1	Густота (масса) пуха – определяется на ощупь или по величине кожного шва на бочке	Пух редкий, не отвечающий стандарту породы	М-	-
		Пух удовлетворительной густаты	М	1-2
		Пух густой	М+	3-4
		Пух очень густой	ММ	5
2	Длина пуха на бочке – определяется линейкой по высоте нерастянутой косицы, непосредственно за лопаткой	Козлики	5,5 сантиметр (далее – см) и менее	-
			5,6-6,0 см	1
			6,1-6,5 см	2-3
			6,6-7,0 см	4-5
			7,1 см и более	5
		Козочки	5,0 см и менее	-
			5,1-5,5 см	1
			5,6-6,0 см	2-3
			6,1-6,5 см	4-5
			6,6 см и более	5
3	Тонина пуха в качествах или микрометрах (далее – мкм) – определяется глазомером или с помощью микроскопа, лабораторного оборудования	Козлики	18,0 мкм и тоньше	5
			18,1-18,5 мкм	3-4
			18,6-19,0 мкм	2
			толще 19,1 мкм	1
		Козочки	17,0 мкм и тоньше	5
			17,1-17,5 мкм	3-4
			17,6-18,0 мкм	2
			толще 18,1 мкм	1
4	Уравненность содержания пуха по руну – определяется по разнице его содержания на боку и ляжке	Содержание пуха неуравненное, разница – более 10 (десяти) процентов (далее – %)	У-	-
		Содержание пуха уравненное, разница – 5 (пять) – 10 (десять) %	У	1-4
		Содержание пуха уравненное, разница – менее 5 %	У+	5
5	Оброслость спины и брюха пухом – определяется по разнице его длины на боку и между указанными участками тела	Длина пуха на спине короче на 1 (один) см и более, чем на боку – оброслость неудовлетворительная	О-	-
		Длина пуха на спине короче на 0,5 (ноль целых пять десятков) – 1 (один) см – оброслость удовлетворительная	О	1-3
		Длина пуха на спине короче чем на боку на 0,5 (ноль целых пять десятков) см и менее – оброслость высокая	О+	4-5
6	Цвет пуха	Белый	Б	5
		Светло-серый	СС	4
		Серый	С	3
		Темно-серый	ТС	1-2
7	Начес пуха, суммарный за двухкратное вычесывание	Козлики	239 грамм (далее – г) и менее	-
			240-259 г	1-3
			260-279г	4-6
			280-299 г	7-9
			300 г и более	10
		Козочки	159 г и менее	-
			160-179 г	1-3
			180-199 г	4-6
			200-219 г	7-9
			220 г и более	10
Итого максимальный балл за шерстную продуктивность:				40

Приложение 5
к Инструкции по
бонитировке пуховых,
молочных и шерстных коз

Бальная оценка коз молочных пород по молочной продуктивности

№	Фенотипические и селекционируемые признаки	Описание	Условные обозначения или единица измерения, значение признака		Баллы за признак
1	Величина животного, при бонитировке	Козлики: очень крупное крупное среднее мелкое очень мелкое	ОК		5
			Кр		4
			Ср		3
			Мл		2
			Ом		1
		Козочки: очень крупное крупное среднее мелкое очень мелкое	ОК		5
			Кр		3-4
			Ср		2
			Мл		1
			Ом		1
2	Развитие вымени	Вымя очень крупное, правильной формы	В++		10
		Вымя крупное, правильной формы	В+		9
		Вымя по величине среднее, округлой или грушевидной форм	В		6-9
		Вымя небольшое, но правильной формы	В-		3-5
		Вымя с неровномерным развитием долей, отвислое, с сосками разной длины или с очень маленькими сосками	В--		1-2
3	Удой молока	Удой по первой лактации	У1	369 л и менее	-
				370-389	1-2
				390-409	3-4
				410-429	5-7
				430-449	8-9
				450 л и более	10
		Удой по второй лактации	У2	504 л и менее	-
				505-535	1-2
				536-565	3-4
				566-595	5-7
				596-625	8-9
				626 л и более	10
		Удой по третьей лактации	У3	649 л и менее	-
				650-680	1-2
				681-710	3-4
				711-740	5-7
				741-770	8-9
				800 л и более	10
5	Жирность молока – определяется лабораторно	Очень низкая	3,59 % и ниже		-
		Низкая	3,60-3,65 %		1-2
		Удовлетворительная	3,66-3,70 %		3-4
		Достаточная	3,71-3,75 %		5-7
		Высокая	3,76-3,80 %		8-9
		Очень высокая	3,81 % и выше		10
6	Тип рождения, (в числе скольких особей козлят родился)	В числе одинцов	Р1		-
		В числе двоен	Р2		3
		В числе троен	Р3		5
Итого максимальный балл за молочную продуктивность:					40

Приложение 6
к Инструкции по
бонитировке пуховых,
молочных и шерстных коз

Книга учета продуктивности племенных коз

      Название, адрес сельхозформирования_______________________________
      ________________________________________________________________
      ________________________________________________________________
      Отара маток ________________________№ ________, класс_____________
      Старший чабан___________________________________________________
                        (фамилия, имя, отчество (при его наличии))

№ п/п	Номер животного	Год рождения	Продуктивность				Класс животного	Приме чание
			настриг шерсти (начес пуха)		живая масса	удой молока
			немытой	мытой

	Приложение 8 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 8 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке свиней

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке свиней (далее – Инструкция) разработана соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки свиней.

2. Бонитировка свиней проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Организация и проведение бонитировки свиней

3. Бонитировка свиней проводится ежегодно. Данные об оценке экстерьера, развития и продуктивности животных накапливаются в течение всего года.

4. Оценка телосложения хряков, маток и ремонтного молодняка проводится в июле-октябре месяцах.

5. По результатам бонитировки по состоянию на 1 января составляется отчет.

6. Породы свиней разделяются на следующие группы по направлениям и уровню продуктивности:

первая – крупная белая, украинская степная белая, длинноухая белая, латвийская белая, литовская белая, сибирская северная, ливенская, кемеровская, северо-кавказская, муромская, брейтовская, короткоухая белая породы и цивильская, сибирская черно-пестрая, белорусская черно-пестрая породные группы свиней;

вторая – ландрас, эстонская беконная, дюрок, уржумская, уэльская;

третья – миргородская, украинская степная рябая, крупная черная, беркширская, семиреченская, аксайская черно-пестрая группа свиней.

7. При достижении веса от 85 (восемьдесят пять) килограммов (далее – кг) до 110 (сто десят) кг, весь ремонтный молодняк оценивают прижизненно по толщине шпика, измеренного на спине на уровне шестого-седьмого грудных позвонков по шкале для прижизненной оценки ремонтного молодняка свиней по толщине шпика (сантиметр) согласно приложению 1 к настоящей Инструкции.

8. Развитие хряков и маток оценивают в состоянии заводской упитанности по весу и длине туловища.

Взвешивают животных перед кормлением с точностью до 1 (одного) кг.

Длину туловища измеряют мерной лентой от затылочного гребня до корня хвоста с точностью до 1 (одного) сантиметра (далее – см). При измерении нижняя линия головы, шеи и груди должна находиться на одном уровне.

9. Хряков взвешивают и измеряют ежегодно на дату рождения, начиная с 12 (двенадцати) месячного возраста.

При составлении сводной бонитировочной ведомости по каждому хряку включают в обработку данные последнего взвешивания и измерения.

10. Маток взвешивают и измеряют на 5 (пятый)-10 (десятый) день после опороса.

11. Экстерьер хряков и маток оценивают по сто балльной шкале для оценки экстерьера свиней согласно приложению 2 к настоящей Инструкции.

Хряков и маток, получивших:

от 90 (девяноста) баллов и выше относят в классу элита;

от 85 (восьмидесяти пяти) баллов до 89 (восьмидесяти девяти) баллов относят к первому классу;

от 80 (восьмидесяти) баллов до 84 (восьмидесяти четырех) баллов относят ко второму классу.

12. Животные, имеющие кратерные соски, менее 12 (двенадцати) (6/6) (шесть из шести) сосков, сильную иксообразность передних ног, резкий перехват за лопатками или в пояснице, провислую спину, мопсовидность, криворылость, неправильный прикус, бонитировке не подлежат и выбраковываются из стада.

13. Окончательная бонитировка (оценка) хряков и маток по величине и экстерьеру в проводится возрасте трех лет.

Переоценка в старшем возрасте может быть проведена только в сторону повышения классности.

14. Продуктивность маток оценивают после получения от них опоросов по следующим показателям:

1) многоплодию – количеству родившихся живых поросят;

2) молочности – весу гнезда поросят на двадцать первый день после рождения;

3) весу гнезда поросят в двухмесячном возрасте.

15. Классы для первоопоросок и маток с двумя и более опоросами за перечисленные показатели определяются по шкале для оценки хряков и маток по откормочным и мясным качествам потомства согласно приложению 3 к настоящей Инструкции.

16. После проведения контрольного откорма потомства продуктивность маток бонитируются дополнительно по следующим показателям:

1) возрасту достижения веса 100 (сто) кг;

2) затрате корма на 1 (один) кг привеса;

3) толщине шпика над 6 (шестым) – 7 (седьмым) грудными позвонками;

4) длине туши;

5) весу задней трети полутуши.

17. Классы маток за перечисленные показатели, характеризующие откормочные и мясные качества потомства, определяются по шкале для оценки хряков и маток по откормочным и мясным качествам потомства согласно приложению 3 к настоящей Инструкции.

18. Проверяемых маток бонитируют по результатам первого опороса; маток, имеющих два опороса и более – по средним показателям всех учтенных к моменту бонитировки опоросов.

Если в каком-либо опоросе количество поросят при рождении или отъеме составило 6 и менее, то такой опорос считается "аварийным" и при вычислении средних показателей продуктивности все его данные исключают из обработки.

Маток, имеющих более одного "аварийного" опороса, не бонитируют и выбраковывают из стада.

19. После опоросов маток, слученных с хряком, его бонитируют по среднему весу потомков в двух или четырех месячном возрасте. Показатель продуктивности определяют на основании среднего веса всех поросят, полученных не менее чем от пяти маток по шкале для оценки хряков всех пород по весу потомства в возрасте 2 (двух) и 4 (четырех) месяцев согласно приложению 4 к настоящей Инструкции.

При наличии данных о весе молодняка в двухмесячном и четырехмесячном возрасте оценку проводят по его весу в возрасте четырех месяцев.

20. Основной бонитировкой продуктивности хряка является оценка откормочных и мясных качеств методом контрольного откорма потомства по следующим показателям:

1) возрасту достижения веса 100 (сто) кг;

2) затрате корма на 1 (один) кг привеса;

3) толщине шпика над 6 (шестым) – 7 (седьмым) грудными позвонками;

4) длине туши;

5) весу задней трети полутуши.

21. Классы хряков за показатели, характеризующие откормочные и мясные качества потомства, определяются по шкале для оценки хряков и маток по откормочным и мясным качествам потомства согласно приложению 3 к настоящей Инструкции.

22. После получения опоросов от дочерей, хряка бонитируют по продуктивности всех (в том числе выбывших и выбракованных), но не менее пяти учтенных дочерей.

23. Бонитировку хряков по продуктивности дочерей проводят путем вычисления отклонений средних показателей многоплодия и молочности дочерей каждого хряка от средних показателей по стаду отдельно по первоопороскам и маткам с двумя и более опоросами (сверстницам).

24. По результатам бонитировки и классной оценки каждого из признаков, предусмотренных для возрастных или производственных групп животных, устанавливаются следующие суммарные классы:

элита-рекорд;

элита;

первый;

второй.

25. Суммарный класс животного определяют путем присвоения каждому классу условного балла по шкале для определения суммарного класса свиней (по среднему баллу) согласно приложению 5 к настоящей Инструкции.

26. Баллы, соответствующие классу каждого из оцененных признаков, суммируются, и сумма делится на число слагаемых. По полученному среднему баллу определяется суммарный класс по шкале для определения суммарного класса свиней (по среднему баллу) согласно приложению 5 к настоящей Инструкции.

27. Суммарный класс элита-рекорд устанавливается для животных, оцененных по контрольному откорму потомства и классами элита.

28. Если животное по всем учтенным признакам оценено вторым классом, то по суммарной оценке оно считается внеклассным.

29. Ремонтного и племенного молодняка до шестимесячного возраста оценивают по суммарному классу отца, суммарному классу матери, классу за вес, а после шестимесячного возраста – по классу за длину туловища.

30. Толщина шпика, определяемая прижизненно у ремонтного молодняка при достижении веса от 85 (восьмидесяти пяти) кг до 110 (ста десяти) кг, записывается как постоянный показатель и включается во все последующие оценки племенных хряков и маток вплоть до их выбытия из стада.

31. Маток распределяют по классам за вес, длину туловища, телосложение, толщину шпика, многоплодие, молочность, вес гнезда в двухмесячном возрасте.

Признаки, указанные в настоящем пункте необходимы для определения суммарного класса.

32. После контрольного откорма потомства матки к показателям, указанным в пункте 32 настоящей Инструкции добавляются классы за:

возраст достижения потомством веса 100 (сто) кг;

затрату корма на 1 (один) кг привеса;

толщину шпика над 6 (шестым) – 7 (седьмым) грудными позвонками;

длину туши;

веса задней трети полутуши.

При этом, суммарный класс определяют по оценкам двенадцати признаков.

33. Хряков (после опоросов покрытых ими маток) распределяют по классам за:

вес;

длину туловища;

толщину шпика;

телосложение;

При наличии данных о весе потомства в возрасте двух или четырех месяцев, для определения суммарного класса используют только класс за вес потомства в четыре месяца.

Признаки указанные в настоящем пункте необходимы для определения суммарного класса и после такой оценки хряк переводится в основные.

34. После контрольного откорма потомства хряка суммарный класс выводят как средний показатель из классной оценки по следующим признакам:

вес;

длину туловища;

толщину шпика измеренной прижизненно;

телосложение;

возраст достижения потомством веса 100 (сто) кг;

затрату корма на 1 кг привеса;

толщину шпика над 6 (шестым) – 7 (седьмым) грудными позвонками;

длину туши;

вес задней трети полутуши.

Приложение 1
к Инструкции по
бонитировке свиней

Шкала для прижизненной оценки ремонтного молодняка свиней по толщине шпика (сантиметр)

Вес килограмм

1 (первая) группа пород

2 (вторая) группа пород

3 (третяя) группа пород

Классы

элита

первый

второй

Вне класса

элита

первый

второй

вне класса

элита

первый

второй

Вне класса

85 (восемьдесят пять)-90 (девяноста)

3 и менее

3,1-3,4

3,5-3,8

3,9 и более

2,7 и менее

2,8-3,1

3,2-3,5

3,6 и более

3,2 и менее

3,3-3,5

3,6-3,9

4,0 и более

91 (девяноста один) – 95 (девяноста пять)

3,1 и менее

3,2-3,5

3,6-3,9

4,0 и более

2,8 и менее

2,9-3,2

3,3-3,6

3,7 и более

3,3 и менее

3,4-3,6

3,7-4,0

4,1 и более

96 (девяноста шесть)-100 (сто)

3,2 и менее

3,3-3,6

3,7-4,0

4,1 и более

2,9 и менее

3,0-3,3

3,4-3,7

3,8 и более

3,4 и менее

3,5-3,7

3,8-4,1

4,2 и более

101 (сто один)-105 (сто пять)

3,3 и менее

3,4-3,7

3,8-4,1

4,2 и более

3,0 и менее

3,1-3,4

3,5-3,8

3,9 и более

3,5 и менее

3,6-3,7

3,9-4,2

4,3 и более

106 (сто шесть)–110 (сто десят)

3,4 и менее

3,5-3,7

3,9-4,2

4,2 и более

3,1 и менее

3,2-3,5

3,6-3,9

4,0 и более

3,6 и менее

3,7-3,8

4,0-4,3

4,4 и более

Приложение 2
к Инструкции по
бонитировке свиней

Шкала для оценки экстерьера свиней

Общий вид и отдельные стати экстерьера	Высший балл
Общий вид и отдельные стати экстерьера	Хряки	Матки
Общий вид, конституция, признаки породы, кожа, щетина	20	20
Голова, шея	5	5
Плечи, холка, грудь	10	10
Спина, поясница, бока	15	15
Крестец, окорока	20	20
Ноги передние	7	7
Ноги задние	8	8
Соски, вымя матки	5	15
Половые органы хряка	10	(-)
Всего:	100	100

Приложение 3
к Инструкции по
бонитировке свиней

Шкала для оценки хряков и маток по откормочным и мясным качествам потомства

Группа пород	Класс	Возраст достижения веса 100 килограмм (далее – кг) (дни)	Затраты корма на 1 центнер привеса корма, единиц)	Толщина шпика над 6-7 грудными позвонками сантиметр (далее – см)	Длина туши (см)	Вес задней трети полутуши (кг)
1	элита	190 и менее	3,9 и менее	3,1 и менее	93 и более	10 и более
	первый	191-200	3,91-4,2	3,2-3,5	91-92	9-9,9
	второй	201-210	4,21-4,4	3,6-4,0	89-90	8-8,9
	вне класса	211 и менее	4,41 и более	4,1 и более	88 и менее	7,9 и менее
2	элита	190 и менее	3,8 и менее	2,8 и менее	94 и более	11 и более
	первый	191-200	3,81-4,0	2,9-3,2	92-93	10-10,9
	второй	201-210	4,01-4,2	3,3-3,6	90-91	9-9,9
	вне класса	211 и более	4,21 и более	3,7 и более	89 и менее	8,9 и менее
3	элита	190 и менее	4 и менее	3,3 и менее	92 и более	10 и более
	первый	191-200	4,01-4,3	3,4-3,6	90-91	9-9,9
	второй	201-210	4,31-4,5	3,7-4,0	88-89	8-8,9
	вне класса	211 и более	4,51 и более	4,1 и более	87 и менее	7,9 и менее

Приложение 4 к
Инструкции по
бонитировке свиней

Шкала для оценки хряков всех пород по весу потомства в возрасте 2 (двух) и 4 (четырех) месяцев

Показатели	Класс хряка
Показатели	элита	первый	второй
Средний вес одного потомка в возрасте 2 (двух) месяцев килограмм (далее – кг)	18	16	14
Средний вес одного потомка в возрасте 4 (четырех) месяцев (кг)	44	40	35

Приложение 5
к Инструкции по
бонитировке свиней

Шкала для определения суммарного класса свиней (по среднему баллу)

Класс	Средний балл
элита-рекорд	4,0*
элита	3,6-4,0
первый	2,6-3,5
второй	2,1-2,5
вне класса	2,1 и менее

Оценка по потомству методом контрольного откорма.

	Приложение 9 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 9 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке лошадей продуктивного направления

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке лошадей продуктивного направления (далее – Инструкция) разработана соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки лошадей продуктивного направления.

2. Бонитировка лошадей продуктивного направления проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Организация бонитировки лошадей продуктивного направления

3. Для проведения бонитировки необходимо наличие:

идентификации в соответствии с Правилами идентификации сельскохозяйственных животных, утвержденными приказом Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 30 января 2015 года № 7-1/68 (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов № 11127);

данных о животном по формам согласно приложению 6 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 30 апреля 2015 года № 3-3/397 "Об утверждении форм учета племенной продукции (материала) по отраслям животноводства" (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов № 11269) (далее – форма).

4. Одновременно проводят сверку данных о происхождении, идентификации, зоотехнических событиях, росте и развитии молодняка, с аналогичными сведениями, отраженными в базе данных по идентификации сельскохозяйственных животных (далее – ИСЖ) и информационной базе селекционной и племенной работы (далее – ИБСПР).

5. Лошадей измеряют мерной палкой и рулеткой. Кроме того, при бонитировке определяется живой вес лощадей.

6. На каждую пробонитированную лошадь заполняют карточку по форме 1 или форме 2.

7. Бонитировка лошадей проводится ежегодно, но каждая лошадь в течение жизни бонитируется трижды:

1) первую бонитировку проводят в возрасте 1,5 года по всем показателям, кроме молочности и оценки по качеству приплода. Эти данные используют для оценки маток и жеребцов по качеству приплода, а также при отборе молодняка для выращивания на племенные цели. Впервые бонитировка лошадей старше 1,5 годовалого возраста производится также на вновь организуемых фермах.

2) вторую бонитировку проводят в возрасте 2,5 года по всем показателям, кроме молочности и оценки по качеству приплода;

3) третью бонитировку лошадей с охватом всех качеств, включая оценку по молочности и приплоду, проводят в возрасте 5,5 года.

8. Бонитировку полновозрастных лошадей уточняют по мере накопления данных о качестве приплода.

9.К продуктивному направлению относятся следующие породы и типы лошадей:

кушумская и мугалжарская породы;

казахская типа жабе;

адаевские и найманские отродья казахских лошадей;

кабинский тип мясных казахских лошадей.

10. Желательными качествами племенных лошадей в табунном коневодстве являются: хорошая выраженность мясных форм; умеренно костистые крепкие ноги с прочными копытами; высокая молочность (у кобыл); высокая приспособленность к условиям круглогодового пастбищно-тебеневочного содержания.

11. Бонитировку пород и типов лошадей продуктивного направлений проводят в сентябре-октябре месяцах, когда животные в массе имеют хорошую упитанность.

12. По результатам бонитировки, по состоянию на 1 ноября текущего года, составляются ведомости по форме 7 и форме 8.

Глава 3. Принципы бонитировки

13. Основными принципами бонитировки являются комплексность, детальность и строгость в определении племенной ценности и назначения лошадей.

14. Комплексность бонитировки заключается в том, что лошадь оценивают по 10-балльной системе согласно установленным шкалам по ряду признаков объединенных в 6 групп: 1) генотип; 2) промеры и живая масса; 3) экстерьер; 4) молочность кобыл; 5) приспособительные качества, 6) качество потомства.

15. Детальность бонитировки состоит в том, что при определении балла по каждому разделу учитывают признаки и качества.

16. Строгость бонитировки заключается в том, что общий класс устанавливают по наименьшему баллу, полученному лошадью за одну из групп признаков.

17. Пробонитированное поголовье разбивают на следующие классы:

1) элита – лучшие в породе лошади, полностью отвечающие требованиям, предъявляемым к породе;

2) первый класс – лошади, в основном удовлетворяющие требованиям (стандарт породы);

3) второй класс – остальная часть лошадей, имеющая племенное значение.

18. Лошади, не соответствующие, предъявляемым к породе требованиям, считаются внеклассными.

19. Для каждого класса по всем показателям бонитировки устанавливаются определенные баллы, приведенные в шкале бонитировки лошадей, баллы, согласно приложению 1 к настоящей Инструкции.

20. Лошади относятся к тому или иному классу в соответствии с минимальным баллом по отдельному признаку. Все качества кобылы оценены 7 (семью) баллами, а экстерьер – только 6 (шестью) баллами – ее относят к первому классу, несмотря на то, что по другим показателям она удовлетворяет требованиям, установленным для класса элита.

Глава 4. Оценка генотипа

21. Породность (кровность) лошади определяют на основании материалов первичного зоотехнического и племенного учета, регистрации животного в системах ИСЖ и ИБСПР.

22. Лошади, на которых нет документальных данных о происхождении по 3 (трем) рядам предков с отцовской и материнской сторон, считаются неплеменными и не бонитируются.

23. По породности лошадей подразделяют на чистопородных и помесей.

24. К чистопородным животным относят:

1) животных полученных в результате спаривания чистопородных родителей одной и той же породы (чистопородное разведение) чистопородность которых подтверждается документами;

2) животные полученные в результате спаривания чистопородных родителей родственных (близких по генотипу) пород. При наличии в породе доли кровности отца более 75 (семьдесят пять) процентов (далее – %) ему присваивается порода отца, в иных случаях порода матери;

3) животные, полученные в результате скрещивания неродственных пород, при наличии доли кровности одной породы не менее 93,75 (девяносто три целых семьдесят пять сотых) %;

4) животных типичных для создаваемой породы, полученных в результате породообразовательного процесса с участием двух и более неродственных пород (воспроизводительное скрещивание), – отнесение осуществляется после утверждения новой породы уполномоченным органом в порядке, установленном законодательством, с выдачей соответствующих документ;

25. Кровность помесей определяется полусуммой кровности родителей с округлением в меньшую сторону и обозначается в документах по схеме, определение степени породности животных при скрещивании согласно приложениию 2 к настоящей Инструкции.

26. Межпородных помесей 1 (одного) поколения бонитируют по шкале улучшающей породы. Многопородных помесей бонитируют по шкале той породы, предки которой в их генотипе преобладают.

27. Оценку генотипа лошади проводят по шкале оценки генотипа лошадей, согласно приложению 3 к настоящей Инструкции.

28. Каждый из трех признаков – породность бонитируемой лошади, класс отца, класс матери – оценивают соответствующим баллом; сумма этих баллов является общей оценкой за генотип.

29. Если у чистопородных лошадей происхождение отца или матери подтверждено дезоксирибонуклеиновая кислота-анализом, то к общей оценке за генотип добавляется по одному баллу за каждого родителя.

Глава 5. Оценка по промерам и живой массе

30. Каждый из четырех промеров – высота в холке, косая длина туловища, обхват груди и живая масса – оценивают соответствующим баллом; эти баллы суммируют, сумму делят на 4 (четыре) и округляют до целой величины. Показатель обхвата пясти в этих расчетах не используют, его принимают во внимание при описании конечностей (в разделе описание и оценка статей).

31. Промер косой длины туловища должен превосходить высоту в холке. При равных показателях длины туловища и высоты в холке общую оценку снижают на 1 (один) балл. У лошадей, имеющих длину туловища меньше, чем высота в холке, общую оценку снижают на 2 (два) балла.

32. Если бонитировку проводят в неблагоприятный по кормовым условиям период, то к фактическим данным при оценке взрослых лошадей второй категории упитанности, делают надбавку по массе на 20 (двадцать) килограмм (далее – кг) и по обхвату груди на 3 (три) сантиметра. Лошадей нестандартных категорий упитанности, не бонитируют

33. Если средняя оценка лошади за промеры и живую массу составляет 9 (девять) баллов, а ее живой вес превышает установленный для ее породы, возраста и пола максимум, то к ее средней оценке набавляют 1 (один) балл.

Глава 6. Оценка и описание статей экстерьера

34. Оценку и описание статей экстерьера каждой лошади проводят после измерения и взвешивания.

35. Описание экстерьера проводится путем подчеркивания статей. Стати оценивают по системе: "хорошо", "удовлетворительно", "плохо".

36. За стати, оцененные "хорошо" ставят 2 (два) балла, "удовлетворительно" -1 (один) балл и "плохо" - 0 (ноль) баллов. Сумма баллов за все стати, деленная на два и округленная до целого числа, является общим баллом за экстерьер.

37. Для удобства работы бонитера характеристика положительных, удовлетворительных, неудовлетворительных особенностей статей экстерьера лошади приводится по вспомогательной таблице оценки экстерьера лошадей местных пород и типов лошадей (отродий) согласно приложению 4 к настоящей Инструкции.

38. Лошадь, получившая за две и более стати неудовлетворительные оценки, не может быть отнесена при бонитировке выше второго класса.

Глава 7. Оценка молочности кобыл

39. В табунном коневодстве молочность кобыл определяют по приросту живой массы жеребят в месячном возрасте, когда все жеребята находятся в одинаковых условиях, на полном подсосе и для получения 1 кг привеса условно потребляют одинаковое количество молока в 10 (десять) килограммов.

40. Оценку кобыл по молочности проводят по шкале оценки полновозрастных кобыл по молочности на основе учета фактического прироста жеребят в месячном возрасте согласно приложению 5 к настоящей Инструкции.

Глава 8. Оценка по приспособительным качествам

41. Приспособительные качества жеребчиков и кобылок в возрасте 1,5 (полтора) и 2,5 (два с половиной) года оценивают по шкале оценки молодняка и кобыл по приспособленности к условиям пастбищно-тебеневочного содержания согласно приложению 6 к настоящей Инструкции. При оценке кобыл учитывают их физиологического состояния: подсосная, холостая.

42. Общую оценку лошади за приспособительные качества выводят по сумме баллов за живой вес и упитанность. Если жеребчик или кобылка 1 (первой) категории упитанности превосходят установленный для их возраста и породы (типа) максимум по живому весу, то общая оценка повышается на 1 (один) балл. Также общая оценка приспособительных качеств подсосных кобыл повышается на 1 балл, а у прохолостевших кобыл снижается на 1 (один) балл.

43. Оценку жеребцов-производителей по приспособительным качествам проводят по шкале оценки жеребцов-производителей по приспособленности к условиям табунного содержания согласно приложению 7 к настоящей инструкции.

44. Общая оценка жеребца выводится по сумме баллов за выраженность косячных инстинктов, оплодотворяющую способность и упитанность.

45. Если у жеребца оплодотворяющая способность выше 85 (восьмидесяти пяти) %, то общая оценка повышается на 1 (один) балл. При наличии у жеребца в косяке более 20 (двадцати) кобыл к общей оценке добавляется 1 (один) балл.

Глава 9. Использование результатов бонитировки

46. На основании результатов оценки лошадей по комплексу признаков, с учетом индивидуальных особенностей животных, определяют их назначение и распределяют на следующие группы:

1) племенное ядро – высокопродуктивная часть табуна, составляющая 50 (пятьдесят) % от общего поголовья кобыл;

2) селекционная, входящая в племенное ядро и составляющая – 15 (пятнадцать) – 20 (двадцать) % от общего поголовья маточного контингента кобылок, полученных от маток племенного ядра, используют для ремонта своего табуна, а от кобыл селекционной группы и выращивают ремонтных жеребчиков.

3) производственная – кобылы, не включенные в племенное ядро. Высоклассный молодняк, полученный от этих маток, используют для реализации в другие хозяйства.

48. Жеребцов-производителей для кумысных ферм отбирают только из числа лучшего приплода кобыл, отличающихся высокой молочностью.

49. Материалы текущей бонитировки анализируются и сопоставляются с результатами прошлых лет. На основании материалов бонитировки разрабатываются планы подбора кобыл под жеребца на случную кампанию (косячная ведомость), проводится работа по закладке заводских линий. По результатам бонитировки определяют животных, подлежащих выранжировке и выбраковке.

50. Сведения, содержащиеся в карточках лошадей заполненные по форме 1 и форме 2, являются исходным материалом для составления племенных книг.

Приложение 1
к Инструкции по
бонитировке лошадей
продуктивного направления

Шкала бонитировки лошадей, баллы

Признаки (показатели)	Класс
	элита		первый класс		второй класс
	жеребцы	кобылы	жеребцы	кобылы	жеребцы	кобылы
Генотип	8	7	6	5	4	3
Промеры и живая масса	8	7	6	5	4	3
Экстерьер	8	7	6	5	4	3
Молочность	-	7	-	5	-	3
Приспособительные качества	8	7	6	5	4	3
Качество потомства	8	7	6	5	4	3

Приложение 2
к Инструкции по
бонитировке лошадей
продуктивного направления

Определение степени породности животных при скрещивании

Кровность матери	Кровность отца
Кровность матери	1/2	3/4	7/8	15/16	чистопородный
1/2	1/2	1/2	3/4	3/4	3/4
3/4	1/2	3/4	3/4	7/8	7/8
7/8	3/4	3/4	7/8	7/8	15/16
15/16	3/4	7/8	7/8	15/16	ч/п
чистопородная	3/4	7/8	15/16	ч/п	ч/п

Приложение 3
к Инструкции по
бонитировке лошадей
продуктивного направления

Шкала оценки генотипа лошадей

Признаки (показатели)	Балл
Породность бонитируемой лошади:
чистопородная или 4-е поколение (15/16)	3
3-е поколение (7/8)	2
2-е поколение (3/4)	1
1-е поколение (1/2)	-
Класс отца:
элита	3
первый класс	2
второй класс	1
Класс матери:
элита	2
первый класс	1
второй класс	-

Приложение 4
к Инструкции по
бонитировке лошадей
продуктивного направления

Вспомогательная таблица оценки экстерьера лошадей местных пород и типов лошадей (отродий)

Стати тела	Оценка
	хорошо	удовлетворительно	плохо

Приложение 5
к Инструкции по
бонитировке лошадей
продуктивного направления

Шкала оценки полновозрастных кобыл по молочности на основе учета фактического прироста жеребят в месячном возрасте

Показатели жеребят		Суточная молочная продуктивность, кг	Балл
%	килограмм	Суточная молочная продуктивность, кг	Балл
12 и выше	50,4 и выше	16,8 и выше	10
11,0-11,9	46,2-46,1	15,4-16,7	9
10,0-10,9	42,0-46,1	14,0-15,3	8
9,0-9,9	37,8-41,9	12,6-13,9	7
8,0-8,9	33,6-37,7	11,2-12,5	6
7,0-7,9	29,4-33,5	9,8-111	5
6,0-6,9	25,2-29,3	8,4-9,7	4
5,0-5,9	21,0-25,1	7,0-8,3	3

Приложение 6
к Инструкции по
бонитировке лошадей
продуктивного направления

Шкала оценки молодняка и кобыл по приспособленности к условиям пастбищно-тебеневочного содержания

Признаки (показатели)	Балл
1) Живой вес бонитируемого животного соответствует:
классу элита	5
1 классу	4
2 классу	3
вне класса	0
2) Упитанность:
1 категория	4
2 категория	3
нестандартная (тощая)	0

Приложение 7
к Инструкции по
бонитировке лошадей
продуктивного направления

Шкала оценки жеребцов-производителей по приспособленности к условиям табунного содержания

Признаки (показатели)	Балл
1) выраженность косячных инстинктов, количество кобыл в косяке:
15-20	3
9-14	2
8 и менее	1
2) оплодотворяющая способность:
81-85%	3
76-80%	2
70-75%	1
3) упитанность жеребца:
1 категория	2
2 категория	1

	Приложение 10 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 9-1 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке заводских пород лошадей

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке заводских пород лошадей (далее – Инструкция) разработана соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки заводских пород лошадей

2. Бонитировка заводских пород лошадей проводится бонитерами (классификаторами).

3. Бонитировка заводских пород лошадей проводится в октябре месяце.

4. Комплексность бонитировки заключается в том, что лошадь оценивают по 10 (десяти) бальной системе, согласно установленным шкалам за ряд признаков (происхождение и типичность, промеры, экстерьерные стати, работоспособность и качество потомства).

5. Бонитировка проводится ежегодно, но каждая лошадь в течение жизни бонитируется трижды:

1) первая бонитировка – в возрасте от 1,5 (полутора) до 3,5 (трех с половиной) лет (по происхождению и типичности, промерам и экстерьерным статям);

2) вторая бонитировка – в возрасте от 3,5 (трех с половиной) до 7,5 (семи с половиной) лет (по происхождению и типичности, промерам, экстерьерным статям и работоспособности);

3) третья бонитировка – в возрасте 7,5 (семь с половиной) лет и старше (по происхождению и типичности, промерам, экстерьерным статям, работоспособности и качеству потомства), а затем уточняется каждые три года по мере накопления данных о качестве потомства.

6. Породность и происхождение лошадей устанавливаются по документам. Лошади, на которых нет документальных данных о происхождении, считаются не племенными и не подлежат бонитировке.

7. Кровность помесей определяется полусуммой кровности родителей, с округлением в меньшую сторону и обозначается в документах определение степени породности животных при скрещивании согласно приложению 1 к настоящей Инструкции. Межпородные помеси 3 (третьего) и 4 (четвертого) поколения (7/8 (семь из восьми) и 15/16 (пятнадцать из шестнадцати)), полученные в результате скрещивания, при наличии у них ярко выраженного типа и признаков породы могут быть отнесены к чистопородным лошадям.

8. Пробонитированное поголовье разбивают на следующие классы:

1) элита – лучшие в породе лошади, полностью соответствующие требованиям, предъявляемым к породе;

2) первый класс – лошади, в основном соответствующие требованиям, предъявляемым к породе;

3) второй класс – остальная часть породы, имеющая племенное значение.

9. Лошади, не отнесенные к перечисленным классам, считают неплеменными.

10. Для каждого класса по всем признакам оценки устанавливаются определенные баллы шкала оценки лошадей согласно приложению 2 к настоящей Инструкции.

11. Если лошадь по одному признаку недобирает только один балл до установленного минимума, то недостающий балл бонитер (классификатор) может не учитывать и имеет право относить лошадей к соответствующему классу с указанной поправкой. На лошадей, не отвечающих минимальным требованиям второго класса, эта поправка не распространяется.

12. В пределах каждого класса племенных лошадей подразделяют на три категории:

1) к первой категории относят лошадей, оценка которых по одному и более признаку выше, а по остальным признакам соответствует минимальным требованиям, установленным для данного класса;

2) ко второй категории относят лошадей, оценка которых по всем признакам соответствует минимальным требованиям, установленным для данного класса. К этой же категории относят лошадей, оценка которых по одному признаку и более превышает, а по одному из признаков – на один балл ниже минимальных требований, установленных для класса;

3) к третьей категории относят лошадей, бальная оценка которых по всем признакам соответствует минимальным требованиям класса и лишь по одному признаку ниже на балл.

13. На каждую пробонитированную лошадь заполняется индивидуальная карточка. Сводную ведомость результатов бонитировки лошадей хозяйство представляет в Республиканскую палату в срок до 1 ноября текущего года.

14. Материалы бонитировки оформляют актом с приложением сводной ведомости результатов бонитировки, которые используют в племенной работе при определении назначения лошадей, их стоимости, записи в племенную книгу животных.

15. Происхождение и выраженность типа породы оценивают по шкале оценки лошадей по происхождению и типичности согласно приложению 3 к настоящей Инструкции.

16. У чистопородных лошадей, а также помесей 3 (третьего) и 4 (четвертого) поколений при отлично и хорошо выраженном типе породы отец и мать элитные, то к оценке за происхождение добавляется по одному баллу за каждого родителя.

17. За превышение обхвата груди на 5 (пять) сантиметров (далее – см) и более, обхвата пясти на 0,5 (ноль целых пять десятков) см и более оценка повышается на 0,5 (ноль целых пять десятков) балла за каждый признак. Если промеры косой длины менее высоты в холке на 3 (три) см оценка за промеры снижается на 0,5 (ноль целых пять десятков) балла. За большую укороченность оценка снижается на 1 (один) балл. К лошадям, находящимся в тренинге требования к обхвату груди снижаются на 5 (пять) см. Баллы за промеры ставятся по минимальному промеру.

18. Лошади, имеющие пороки как "жабка, шпат, рорер" не могут быть отнесены по бонитировке выше второго класса. При наличии "курбы" лошади могут быть отнесены к первому классу, но при условии выявленной у них высокой работоспособности. Жеребцов страдающих половым крипторхизмом, не бонитируют.

19. Работоспособность лошади оценивается согласно приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 25 января 2023 года № 27 "Об утверждении Правил проведения оценки (испытаний) племенных животных по собственной продуктивности" (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов № 31824).

20. Качество потомства лошади оценивается согласно приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 2 марта 2023 года № 80 "Об утверждении Правил проведения оценки племенных животных – производителей по качеству потомства" (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов № 32013).

Приложение 1
к инструкции по бонитировке
заводских пород лошадей

Определение степени породности животных при скрещивании

Кровность матери	Кровность отца
Кровность матери	1/2	3/4	7/8	15/16	чистопородный
1/2	1/2	1/2	3/4	3/4	3/4
3/4	1/2	3/4	3/4	7/8	7/8
7/8	3/4	3/4	7/8	7/8	15/16
15/16	3/4	7/8	7/8	15/16	ч/п
чистопородная	3/4	7/8	15/16	ч/п	ч/п

Приложение 2
к инструкции по бонитировке
заводских пород лошадей

Шкала оценки лошадей

Показатели	Класс
	элита		первый		второй
	жеребцы	кобылы	жеребцы	кобылы	жеребцы	кобылы
Тип	8	7	6	5	4	3
Происхождение	8	7	6	5	4	3
Промеры	8	7	6	5	4	3
Экстерьерные стати	8	7	6	5	4	3
Работоспособность	8	6	5	4	3	2
Качество потомства	8	7	6	5	4	3

Приложение 3
к инструкции по бонитировке
заводских пород лошадей

Шкала оценки лошадей по происхождению и типичности

Породность	Желательный тип, балл
Породность	отлично	хорошо	удовлетворительно
Чистопородные и помеси четвертого поколения (15/16) Помеси: третьего поколения (7/8 кровности) 2-го поколения (3/4 кровности)	8 7 6	7 6 5	6 5 4

	Приложение 11 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 10 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке верблюдов

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке верблюдов (далее – Инструкция) разработана соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки верблюдов.

2. Бонитировка верблюдов проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Организация бонитировки верблюдов

3. Для проведения бонитировки необходимо ниже следующее:

данных о животном по формам согласно приложению 8 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 30 апреля 2015 года № 3-3/397 "Об утверждении форм учета племенной продукции (материала) по отраслям животноводства" (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов № 11269) (далее – форма).

4. Бонитировка проводится ежегодно.

5. Каждый верблюд в течение жизни бонитируется дважды:

1) первый раз в 2,5 (два с половиной) летнем возрасте (по происхождению и типичности, промерам тела и живой массе, экстерьеру, шерстной продуктивности и приспособительным качествам);

2) второй раз в возрасте 6,5 (шесть с половиной) лет и старше (по происхождению и типичности, промерам тела и живой массе, экстерьеру, молочной и шерстной продуктивности, приспособительным свойствам).

6. Бонитировку верблюдов, в зависимости от региона их разведения, проводят в сентябре-ноябре, когда животные, в основной массе, имеют высшую и вышесреднюю упитанность. Каждый показатель (признак) оценивают по 10-балльной шкале. Применяется шкала половозрастной структуры стада верблюдов согласно приложению 1 к настоящей Инструкции.

7. Для бонитировки верблюдов в хозяйствах должны быть типовые базы-расколы, состоящие из приҰмной базы, 5 (пять)-6 (шесть) раскольных клеток, распределительной базы и 5 секций для размещения верблюдов, назначенных в разные группы. В раскольной клетке, расположенной на выходе, устанавливают 1(один)-3 (три) тонные весы.

8. Промеры тела верблюдов измеряют рулеткой и мерной палкой. Живую массу определяют индивидуальным взвешиванием.

9. На каждого пробонитированного верблюда заполняют карточку по форме 1 или форме 2.

10. Сводную ведомость результатов бонитировки верблюдов хозяйства представляют в республиканской палате.

11. Основными принципами бонитировки являются комплексность и чҰткость в определении племенной ценности и назначения верблюдов.

12. В конце апреля, в начале мая при весенней стрижке учитывается индивидуальный настриг шерсти по стаду, в целом по породе и по хозяйству.

13. Комплексность бонитировки заключается в том, что верблюдов оценивают по 10 (десяти) балльной системе признаков, объединҰнных в следующие группы:

1) происхождение и типичность;

2) конституциональный тип;

3) промеры тела и живая масса;

4) экстерьер;

5) вымя и молочность верблюдиц;

6) шерстная продуктивность;

7) приспособительные качества;

8) качество потомства.

14. Общий класс устанавливают по наименьшему баллу, полученному верблюдом за одну из групп признаков. Пробонитированное поголовье разделяют на следующие классы, в соответствии со шкалой оценки верблюдов (минимум баллов, необходимый для отнесения к классам) согласно приложению 2 к настоящей Инструкции:

1) элита – лучшие в породе верблюды, полностью отвечающие требованиям, предъявляемым к породе. Мясо-молочные верблюдоматки казахского бактриана имеют валовый удой молока за 210 (двести десять) дней лактации не менее 945 (девятьсот сорок пять) килограммов (далее – кг), казахского нара 1680 (одна тысяча шестьсот восемьдесят) кг, туркменского дромедара – 2100 (две тысяча сто) кг, с учҰтом высосанного верблюжатами молока. Сумма баллов по шкале индексной оценки по 7 (семи) признакам – не ниже 49 (сорока девяти) баллов;

2) первый класс – верблюды, в основном удовлетворяющие требованиям, предъявляемым к породе. Мясо-молочные верблюдоматки казахского бактриана имеют валовый удой молока за 210 (двести десять) дней лактации не менее 750 (семи сот пятидесяти) кг, казахского нара – 1300 (одна тысяча триста) кг, туркменского дромедара – 1800 (одна тысяча восемьсот) кг, соответственно, с учҰтом высосанного верблюжатами молока. Сумма баллов по шкале индексной оценки по 7 (семи) признакам – не ниже 43 (сорока трех) баллов;

3) второй класс – остальная часть верблюдов, имеющих племенное значение. Мясо-молочные верблюдоматки казахского бактриана имеют валовый удой молока за 210 (двести десять) дней лактации не менее 600 (шестисот) кг, казахского нара 950 (девятисот пятидесяти) кг, туркменского дромедара – 1500 (одна тысяча пятьсот) кг, соответственно, с учҰтом высосанного верблюжатами молока. Сумма баллов по шкале индексной оценке по 7 (семи) признакам – не ниже 37 (тридцати семи) баллов.

15. Для молочных верблюдоматок, независимо от породной принадлежности, условия по валовому удою молока повышаются на 10 (десять) %. Для мясо-шерстных верблюдоматок пород казахский бактриан и казахский нар, условия снижаются на 15 (пятнадцать) %.

16. Верблюды не соответствующие, предъявляемым к породе требованиям, определяются внеклассными.

17. Верблюды относятся к тому или иному классу в соответствии с минимальным баллом по отдельному признаку. Если все качества верблюдицы оценены 7 (семью) баллами, а экстерьер только 6 (шестью) баллами – ее относят к первому классу, несмотря на то, что по другим показателям она удовлетворяет требованиям, установленным для класса элита.

Глава 3. Определение породности и оценка верблюдов по происхождению

18. Породность верблюдов определяют на основании материалов первичного зоотехнического и племенного учета, подтверждающих происхождение животных, а при отсутствии этих документальных данных породность не определяется и верблюды признаются беспородными.

19. По породности верблюдов распределяют на чистопородных и помесей различной кровности, с учҰтом требований таблицы определения породности верблюдов при скрещивании согласно приложению 3 к настоящей Инструкции.

20. Оценка верблюдов по происхождению проводится по шкале оценки верблюдов согласно приложения 4 настоящей Инструкции.

Глава 4. Оценка верблюдов по конституциональному типу

21.У верблюдов различают 7 (семь) конституциональных типов:

1) гармоничный, когда животные по всем параметрам соответствуют описанию породы (10 (десять) баллов);

2) гармонично-крепкий – животные в основном соответствуют описанию породы (9 (девять) баллов);

3) крепкий (массивный), когда животные характеризуются крепким костяком, хорошо развитыми мышцами, плотной кожей, спокойным нравом (8 (восемь) баллов);

4) облегченный тип – животные характеризуются облегченным костяком, хорошо развитыми мышцами, плотной кожей, спокойным нравом (7 (семь) баллов);

5) нежный тип, когда животные характеризуются узкотелостью, сухостью форм телосложения, тонкой кожей, слаборазвитым костяком, лҰгкой возбудимостью (6 (шесть) баллов);

6) грубый тип – животные характеризуются грубым костяком, толстой кожей, массивностью телосложения, выносливостью, заторможенной возбудимостью (5 (пять) баллов);

7) рыхлый тип, когда животные характеризуются широкотелостью, достаточно развитыми мышцами, пониженным обменом веществ, хорошо откармливаются и быстро набирают жировую ткань, спокойные и трудно возбудимые (4 (четыре) балла). Верблюдов с рыхлым типом конституции, для дальнейшей селекции не используют.

Глава 5. Оценка верблюдов по параметрам тела и живой массе

22. Для оценки верблюдов по промерам тела используют четыре показателя:

1) высота между горбами – высота в холке (мерной палкой), у двугорбых по вертикали от земли до срединной точки между горбами, у одногорбых – до высшей точки холки;

2) косая длина туловища (мерной палкой) – от крайней передней точки плечелопаточного сочленения до крайней задней точки седалищного бугра;

3) обхват груди (лентой) – через середину грудной мозоли и сзади переднего горба у двугорбых, или через середину холки у одногорбых;

4) обхват пясти (лентой) – в наиболее тонкой части пясти (на границе верхней и средней трети).

23. Во время бонитировки живая масса верблюдов определяется индивидуальным взвешиванием и (или) расчетным способом. Способ определения живой массы у верблюдов расчетным способом включает измерение обхвата груди и косой длины туловища, затем проводят умножение обхвата груди и косой длины туловища, с последующим делением на возрастной коэффициент по формуле:

ФОРМУЛА

где:

ЖМ – живая масса;

ОГ – обхват груди;

КДТ – косая длина туловища;

ВК – возрастной коэффициент.

Для определения живой массы в возрасте 1 (один) – 2 (два) – 3 (три) – 6 (шесть) – 12 (двенадцать) – 18 (восемнадцать) – 36 (тридцать шесть) – 48 (сорок восемь) месяцев и при достижении взрослого состояния на основании измерении обхвата груди и косой длины туловища, применяются возрастные коэффициенты для определения живой массы у верблюдов породы казахский бактриан согласно приложению 5, и для определения живой массы у верблюдов породы туркменский дромедар и казахский нар согласно приложению 6 к настоящей Инструкции.

Оценку верблюдов по промерам и живой массе осуществляют по шкале приведҰнным для верблюдов в 2,5 (два с половиной) и 6,5 (шесть с половиной) летнего возраста. При несоответствии всех показателей промеров тела и живой массы одному и тому же баллу, верблюд оценивается баллом, соответствующим низшему показателю.

Глава 6. Оценка верблюдов по экстерьеру

24. Оценку и описание статей экстерьера каждого верблюда проводят после измерения промеров тела и определения живой массы. Для описания статей экстерьера используют условные знаки, которые проставляют в соответствующих графах бонитировочных карточек.

25. Сумма баллов за все стати, деленная на их количество и округленная до целого числа, является баллом за экстерьер. Животное, получившее за две и более стати неудовлетворительные оценки, не может быть отнесено к племенным. Стати оцениваются следующим способом:

1) общий тип телосложения:

массивный – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов);

средний – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов);

облегченный – в графе "плохо" (6 (шесть) баллов);

2) корпус:

длинный – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов);

средний – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов);

короткий – в графе "плохо" ( 6 (шесть)баллов);

3) голова:

пропорциональная – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов);

грубая – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов);

лҰгкая – в графе "плохо" (6 (шесть) баллов);

4) шея:

мускулистая – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов);

плоская с бедной мускулатурой – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов);

короткая – в графе "плохо" (6 (шесть) баллов);

5) грудная клетка:

широкая – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов);

средняя – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов);

узкая – в графе "плохо" (6 (шесть) баллов);

6) горбы:

вертикальные – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов);

свешивается один – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов);

свешиваются два – в графе "плохо" (6 (шесть) баллов);

7) круп:

крышеобразный – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов),

свислый – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов),

короткий – в графе "плохо" (6 (шесть) баллов);

8) вымя:

чашеобразная форма – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов),

округлая форма – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов),

плоская форма – в графе "плохо" (6 (шесть) баллов);

9) передние ноги:

без дефектов – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов);

размет – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов);

запавшее запястье - в графе "плохо" (6 (шесть) баллов);

10) задние ноги:

без дефектов – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов);

саблистость – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов);

сближенность скакательных суставов – в графе "плохо" (6 (шесть) баллов);

11) костяк:

крепкий – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов);

узкокостность – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов);

чрезмерно грубый костяк – в графе "плохо" (6 (шесть) баллов);

12) мускулатура:

развита хорошо – в графе "хорошо" (10 (десять) баллов);

развита удовлетворительно – в графе "удовлетворительно" (7 (семь) баллов);

развита плохо – в графе "плохо" (6 (шесть) баллов).

Глава 7. Оценка верблюдиц по вымени и молочности

26. При оценке вымени верблюдиц обращают внимание на величину и форму вымени, основание и прикрепление к туловищу, размеры и форму сосков, а также на расстояние между ними. Количество баллов за форму вымени определяется по шкале оценки формы вымены верблюдиц согласно приложению 7 к настоящей Инструкции.

27. У верблюдиц чҰтко выделяются пять форм вымени (чашевидное, округлое, плоское, дольковидное и примитивное), которые оцениваются по следующим параметрам:

1) чашевидное вымя характеризуется тем, что его соски имеют длину 4,0 (четыре)-6,0 (шесть) сантиметров (далее – см), у основания конической формы, широко расставлены, и направлены в низ;

2) округлая форма вымени – соски длиной 2,0 (два)-6,0 (шесть) см, у основания конической и грушевидной формы, средне расставлены, направлены в низ;

3) плоская форма вымени – соски длиной 2,0 (два)-4,0 (четыре) см, у основания грушевидной формы, широко расставлены, направлены в стороны;

4) дольковидная форма вымени – соски длиной 6,0 (шесть) см и более, у основания пирамидальной формы, широко расставлены, направлены в стороны. Доли вымени чҰтко выделяются от основания к соскам;

5) примитивная форма вымени – соски длиной до 2,0 (два) см, у основания грушевидной формы, сближены, направлены в стороны.

28. Оценка молочности верблюдиц определяется на основании средних удоев молока, полученных при контрольных дойках на 3 (третьем) и 4 (четвертом) месяцах лактации по шкале оценки верблюдиц по молочности (суточная молочная продуктивность (килограмм) на 3 (третьем) и 4 (четвертом) месяцах лактации, включая молоко, высосанное верблюжонком), согласно приложению 8 к настоящей Инструкции, с последующим усреднением, согласно требованиям формы 4.

29. В табунном верблюдоводстве может проводиться оценка молочности недойных верблюдиц по развитию и упитанности верблюжат до шести месячного возраста: верблюжонок развит и упитан удовлетворительно – 6 (шесть) – 7 (семь) баллов; верблюжонок развит и упитан неудовлетворительно – 3 (три)-5 (пять) баллов.

Глава 8. Оценка верблюдов по шерстной продуктивности

30. Оценка проводится на основании данных о фактическом настриге от каждой особи, с учҰтом собранной при линьки шерсти.

31. При оценке шерстной продуктивности маток, имеющих жеребят и верблюжат-годовиков, требования по настригу шерсти снижаются на 0,5 (ноль целых пять десятков) кг.

32. Шкалы оценки верблюдов породы казахский бактриан по шерстной продуктивности приведена в приложении 9 к настоящей Инструкции, породы туркменский дромедар по шерстной продуктивности в приложении 10 к настоящей Инструкции, казахского нара по шерстной продуктивности указана в приложении 11 к настоящей Инструкции.

Глава 9. Оценка верблюдов по приспособительным качествам.

33. Оценку приспособительных качеств верблюдов проводят по состоянию упитанности перед зимовкой. При этом принимают во внимание условия года и общий уровень упитанности верблюдов в табуне, а также физиологическое состояние верблюдоматок (жерҰбость, наличие верблюжонка – сосуна).

34. Упитанность верблюдов в определяется начиная с годовалого возраста по следующим характерным признакам:

1) высшая (10 (десять) баллов) – горбы наполнены жиром полностью, стоят вертикально, упруги и неподвижны, у основания горбов имеется жировая подушка, мускулатура развита хорошо, формы тела округлые;

2) вышесредняя (9 (девять) баллов) – горбы наполнены жиром, стоят вертикально, упругие и подвижные, у основания горбов жировая подушка слегка прощупывается, мускулатура развита хорошо, формы тела округлы;

3) средняя (8 (восемь) баллов) – горб несколько меньших размеров и слегка свешивается, у основания горбов жировые отложения не прощупываются, мускулатура развита удовлетворительно;

4) ниже средняя (7 (семь) баллов) – горбы представляют собой складки кожи с небольшим запасом жира, свободно свешиваются на сторону или резко уменьшены в размерах, мускулатура развита неудовлетворительно, заметны угловатости скелета. Для дойных верблюдиц, имеющих среднюю и ниже среднюю упитанность, оценка за приспособительные качества увеличивается на 1 (один) балл.

Глава 10. Мероприятия проводимые на основе бонитировки верблюдов

35. На основании результатов установления племенной ценности верблюдов по комплексу признаков, с учҰтом индивидуальных особенностей животных, определяют их назначение и распределяют на следующие группы:

племенное ядро – высокопродуктивная часть табуна;

селекционная, входящая в племенное ядро, где используются новые генетические материалы;

производственная – продуктивная часть маток, производящее товарную продукцию.

36. Материалы текущей бонитировки анализируются и сопоставляются с результатами прошлых лет.

37. На основании материалов бонитировки разрабатываются индивидуальные и групповые планы подбора маток для верблюдов – производителей, а также проводится селекционно-племенная работа со стадом.

38. По результатам бонитировки определяют животных, подлежащих выранжировке и выбраковке.

39. Сведения, содержащиеся в бонитировочных карточках производителей и маток, являются исходным материалом для определения реализационной цены племенных животных и составления племенной книги в продуктивном табунном верблюдоводстве.

Приложение 1
к Инструкции по
бонитировке верблюдов

Половозрастная структура стада верблюдов

Половозрастная структура	Шифр	Всего, голов
А	Б	В
Верблюды-производители в возрасте 5 лет и старше	02
Самцы от 3 (трех) до 4 (четырех) лет	03
Самцы от 2 (двух) до 3 (трех) лет	04
Верблюдоматки в возрасте 5 (пяти) лет и старше	05
Самки от 4 (четырех) до 5 (пяти) лет	06
Самки от 3 (трех) до 4 (четырех) лет	07
Самки от 2 (двух) до 3 (трех) лет	08
Верблюжата от рождения до отъема (12 (двенадцать) месяцев)	09
Мерины, старше 3 (трех) лет	10
Откормочное поголовье	11
Выбракованное взрослое поголовье	12

Приложение 2
к Инструкции по
бонитировке верблюдов

Шкала оценки верблюдов (минимум баллов, необходимый для отнесения к классам)

Показатели	элита			первый класс			второй класс
Показатели	производители	матки	молодняк	производители	матки	молодняк	производители	матки	молодняк
Происхождение и типичность	7	7	7	7	7	7	7	7	7
Конституциональный тип	7	7	7	6	6	6	5	5	5
Промеры тела и живая масса	7	7	7	6	6	6	5	5	5
Экстерьер	7	7	7	6	6	6	5	5	5
Вымя и молочность	-	7	-	-	7	-	-	5	-
Шерстность	7	7	7	6	6	6	5	5	5
Приспособительные качества	7	7	7	6	6	6	5	5	5
Качество потомства	7	7	-	6	6	-	5	5	-

Приложение 3
к Инструкции по
бонитировке верблюдов

Определение породности верблюдов при скрещивании

Породность матери	Породность отца
Породность матери	чистопородный	четвертое поколение или чистопородный	третье поколение
чистопородная	чистопородный	чистопородный	четвертое поколение
четвертое поколение	чистопородный	чистопородный	третье поколение
третье поколение	четвертое поколение	четвертое поколение	третье поколение
второе поколение	третье поколение	третье поколение	второе поколение
первое поколение	второе поколение	второе поколение	второе поколение

Приложение 4
к Инструкции по
бонитировке верблюдов

Шкала оценки верблюдов по происхождению

Признаки	Количество баллов
	Молодняк	Взрослые
	Молодняк	Производители	Матки
Родители верблюда известны, занесены в племенную книгу или отвечают еҰ требованиям	10	10	10
Один из родителей занесҰн в племенную книгу или отвечает еҰ требованиям	9	9	9
Родители верблюда известны, но не занесены в племенную книгу и не отвечают еҰ требованиям	8	8	8
Родители неизвестны, но животное отвечает требованиям инструкции, предъявляемым к породе в целом	7	7	7
Родители неизвестны, животное не отвечает требованиям инструкции, предъявляемым к породе в целом	6	6	6

Приложение 5
к Инструкции по
бонитировке верблюдов

Возрастной коэффициент для определения живой массы у верблюдов породы казахский бактриан

Возраст	Самки	Самцы
При рождении	150	150
1 месяц	110	110
2 месяц	105	105
3-5 месяц	100	100
6-11 месяц	95	95
12-17 месяц	90	90
18-23 месяц	80	70
24-35 месяц	75	65
36-47 месяц	70	60
48-60 месяц	67	65
Взрослые (от 5 лет и старше)	64	52

Приложение 6
к Инструкции по
бонитировки верблюдов

Возрастной коэффициент для определения живой массы у верблюдов породы туркменский дромедар и казахский нар

Возраст	Самки	Самцы
При рождении	140	140
1 месяц	120	120
2 месяц	110	110
3-5 месяц	105	105
6-11 месяц	100	100
12-17 месяц	95	95
18-23 месяц	75	70
24-35 месяц	70	67
36-47 месяц	68	65
48-60 месяц	65	63
Взрослые (от 5 лет и старше)	63	62

Приложение 7
к Инструкции по
бонитировке верблюдов

Шкала оцениа формы вымени верблюдиц

Формы вымени	Развитие четвертей вымени	Балл
Чашевидная	равномерное	10
Чашевидная	неравномерное	9
Округлая	равномерное	8
Округлая	неравномерное	7
Плоская	равномерное	6
Плоская	неравномерное	5
Дольковидная	равномерное	4
Дольковидная	неравномерное	3
Примитивная	равномерное	1-2
Примитивная	неравномерное	0

Приложение 8
к Инструкции по
бонитировке верблюдов

Шкала оценки верблюдиц по молочности (суточная молочная продуктивность (килограмм) на 3 (третьем) и 4 (четвертом) месяцах лактации, включая молоко, высосанное верблюжонком)

Казахский бактриан	Туркменский дромедар	Казахский нар	Балл
6,0 и выше	14,0 и выше	11,0 и выше	10
5,5	13	10	9
5,0	12	9	8
4,5	10	8	7
4,0	9	7	6
3,5	8	6	5
3,0	7	5	4
ниже 3,0	6 и ниже	4 и ниже	3

Приложение 9
к Инструкции по
бонитировке верблюдов

Шкала оценки верблюдов породы казахский бактриан по шерстной продуктивности

Настриг шерсти, килограмм												Балл
Самцы						Самки
Возраст, год (лет)						Возраст, год (лет)
1	2	3	4	5	6	1	2	3	4	5	6
3,6	4,4	5	6	7	10	3,3	4,2	4,6	5,5	6,4	7,5	10
3,4	4,2	4,8	5,8	6,7	9,5	3,1	4	4,4	5,1	6	7	9
3,2	4	4,6	5,5	6,4	9	2,9	3,8	4,2	4,8	5,6	6,5	8
3	3,8	4,4	5,2	6,1	8,5	2,7	3,6	3,8	4,5	5,2	6	7
2,8	3,6	4,2	4,9	5,7	8	2,5	3,4	3,6	4,2	4,8	5,5	6
2,5	3,4	3,9	4,6	5,3	7,5	2,3	3,2	3,4	3,9	4,4	5	5
2,2	3,2	3,7	4,3	4,8	7	2	3	3,2	3,6	3,9	4,5	4
2	3	3,5	4	4,5	6,5	1,8	2,8	3	3,3	3,5	4	3

Приложение 10
к Инструкции по
бонитировке верблюдов

Шкала оценки верблюдов породы туркменский дромедар по шерстной продуктивности

Настриг шерсти, килограмм												Балл
Самцы						Самки
Возраст, год (лет)						Возраст, год (лет)
1	2	3	4	5	6	1	2	3	4	5	6
2,8	3,3	4	4,5	4,8	5,5	2,8	3,1	3,3	3,5	3,6	3,8	10
2,6	3	3,5	4	4,3	5	2,6	2,9	3	3,1	3,2	3,3	9
2,4	2,7	3	3,5	3,9	4,5	2,4	2,6	2,8	2,9	3	3,1	8
2,2	2,5	2,8	3	3,4	4	2,2	2,4	2,5	2,7	2,8	2,9	7
2	2,2	2,4	2,5	2,9	3,5	2	2,2	2,3	2,4	2,5	2,6	6
1,8	2	2,2	2,3	2,4	3	1,8	2	2,2	2,3	2,4	2,4	5
1,5	1,7	1,9	2	2,2	2,5	1,5	1,7	1,8	1,9	2	2,1	4
1,3	1,5	1,7	1,8	2,2	2,3	1,2	1,4	1,6	1,7	1,9	2	3

Приложение 11
к Инструкции по
бонитировке верблюдов

Шкала оценки верблюдов казахского нара по шерстной продуктивности

Настриг шерсти, килограмм												Балл
Самцы						Самки
Возраст, год (лет)						Возраст, год (лет)
1	2	3	4	5	6	1	2	3	4	5	6
3	3,5	4,3	5	5,3	6	3	3,3	3,5	3,8	4	4,3	10
2,8	3,3	4	4,5	4,8	5,5	2,8	3,1	3,3	3,5	3,6	3,8	9
2,6	3	3,5	4	4,3	5	2,6	2,9	3	3,1	3,2	3,3	8
2,4	2,7	3	3,5	3,9	4,5	2,4		2,8	2,9	3	3,1	7
2,2	2,5	2,8	3	3,4	4	2,2	2,4	2,5	2,7	2,8	2,9	6
2	2,2	2,4	2,5	2,9	3,5	2	2,2	2,3	2,4	2,5	2,6	5
1,8	2	2,2	2,3	2,4	3	1,8	2	2,2	2,3	2,4	2,4	4
1,5	1,7	1,9	2	2,2	2,5	1,5	1,7	1,8	1,9	2	2,1	3

	Приложение 12 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 11 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке птиц

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке птиц (далее – Инструкция) разработана в соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки птиц.

2. Бонитировка птиц проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Организация и проведение бонитировки птицы

Параграф 1. Организация и проведение бонитировки кур

3. Кур яичного направления продуктивности бонитируют:

до 45 (сорока пяти) недельного возраста – по яйценоскости матерей за 40 (сорок) – 45 (сорок пять) или 68 (шестьдесят восемь) недель жизни, массе яиц в 35 (тридцать пять) – или в 52 (пятидесяти двух) недельном возрасте с учетом процента вывода молодняка бонитируемого поголовья, сохранности этого поголовья при выращивании и его живой массы, а также массы яиц бонитируемой птицы в 35 (тридцати пяти) недельном возрасте, если птица достигла этого возраста;

в возрасте 45 (сорок пять) недель и старше – по показателям собственной продуктивности и сохранности за 45 (сорок пять) или в 68 (шестьдесят восемь) недель жизни с учетом процента вывода цыплят из яиц бонитируемой птицы.

4. Кур мясного направления продуктивности бонитируют:

до 34 (тридцати четырех) недельного возраста – по живой массе и обмускуленности в 5 (пяти) недельном возрасте, сохранности молодняка до 5 (пяти) недельного и с 5 (пяти) – до 18 (восемнадцати) недельного возраста, по показателям продуктивности матерей за 34 (тридцать четыре) или 60 (шестьдесят) недель жизни (яйценоскость, процент вывода цыплят);

в 34 (тридцать четыре) недельном возрасте и старше – по живой массе и обмускуленности в 5 (пяти) недельном возрасте, сохранности до 5 (пяти) недельного и с 5 (пяти) – до 18 (восемнадцати) недельного возраста, яйценоскости за 34 (тридцать четыре) или 60 (шестьдесят) недель, проценту вывода цыплят бонитируемой птицы.

Параграф 2. Организация и проведение бонитировки уток

5. Уток исходных линий бонитируют:

до 50 (пятидесяти) недельного возраста – по показателям продуктивности матерей (яйценоскость и процент вывода за первый цикл яйценоскости) и по собственным показателям (живая масса и сохранность до 7 (семи) (6 (шести) – недельного возраста и с 7 (семи) (6 (шести)) – до 25 (двадцати пяти) – недельного возраста);

в 50 (пятидесяти) недельном возрасте и старше – по яйценоскости и проценту вывода за первые 6 (шесть) месяцев цикла яйценоскости, живой массе и сохранности в 7 (семи) (6 (шести)) – недельном возрасте.

6. Мускусных уток исходных линий и популяций бонитируют:

по показателям живой массы: самок в 10 (десяти) недельном и самцов в 11 (одинадцати) недельном возрасте, по сохранности за этот период и с 10 (десяти) (11 (одинадцати)) – до 25 (двадцати пяти) недельного возраста, по проценту вывода и яйценоскости матерей.

Параграф 3. Организация и проведение бонитировки индеек

7. Индеек бонитируют:

до 50 (пятидесяти) недельного возраста – по живой массе в 12 (двенадцати) или 16 (шестнадцати) недельном возрасте, сохранности за этот период, по показателям яйценоскости матерей и проценту вывода индюшат;

в 50 (пятидесяти) недельном возрасте и старше – по собственным показателям продуктивности: живой массе и сохранности в 12 (двенадцати) или 16 (шестнадцати) недельном возрасте, проценту вывода и яйценоскости за первый цикл первого года использования.

Параграф 4. Организация и проведение бонитировки гусей

8. Гусей бонитируют:

до 52 (пятидесяти двух) недельного возраста – по живой массе и сохранности до 9 (девяти) (10 (десяти)) – недельного возраста, по яйценоскости матерей за первый год использования и проценту вывода молодняка;

старше 52 (пятидесяти двух) недельного возраста – по собственным показателям продуктивности: живой массе и сохранности до 9 (девяти) (10 (десяти)) – недельного возраста, яйценоскости за первый цикл и проценту вывода молодняка.

Параграф 5. Организация и проведение бонитировки цесарок

9. Цесарок бонитируют:

до 46 (сорока шести) недельного возраста цесарок оценивают по показателям: собственная продуктивность, живая масса и сохранность молодняка до 10 (десяти) (12 (двенадцати)) недель, продуктивность матерей – яйценоскость и инкубационные показатели;

с 46 (сорока шести) недельного возраста и старше – по собственным показателям продуктивности: живой массе в 10 (десять) (12 (двенадцать))-недельном возрасте и сохранности за этот период, яйценоскости за первый цикл, проценту вывода цесарят.

10. Класс по комплексу признаков устанавливается на основе класса по каждому признаку в отдельности.

11. К классам элита – рекорд и элита относятся птица селекционного стада, имеющая индивидуальное происхождение (по матери и отцу). Кроме того, к классу элита может быть отнесена также и птица стада множителя исходных линий, если она получена от селекционного стада и по показателям продуктивности соответствует этому классу.

12. Племенную птицу прародительского стада, оценивают по продуктивности родителей и результатам выращивания (сохранности, живой массе), но не выше первого класса (прародительское стадо).

13. Птицу прародительского стада, происходящую от птицы классов элита и первого, бонитируют первым классом, а происходящую от птицы второго класса – вторым, если она соответствует требованиям по основным и дополнительным признакам. Птицу прародительского и родительского стада всех видов, происходящую от птицы первого и второго классов, оценивают только вторым классом согласно определению класса кур, уток, индеек, гусей, цесарок прародительского и родительского стад приложения к настоящей Инструкции.

14. Комплектование прародительских и родительских стад потомством от внеклассной птицы не проводится.

15. Данные, полученные при бонитировке птицы исходных линий, заносят в паспорт племенной птицы, который содержит формы для включения результатов бонитировки.

16. При несоответствии показателей по основному, одному или двум дополнительным признакам птицу оценивают вне класса. В этом случае яйца от птицы прародительского стада не используют для воспроизводства родительских стад. Яйца полученные от птицы родительских стад реализуют в качестве яиц полученных от небонитированной птицы.

Приложение
к Инструкции по
бонитировке птиц

Определение класса кур, уток, индеек, гусей, цесарок прародительского и родительского стад

Бонитировочный класс по комплексу признаков	Основной признак-класс родителей	Дополнительные признаки
		Сохранность молодняка птицы, %	Живая масса молодняка
Прародительское стадо
первый	элита-рекорд, элита, первый	Оба признака соответствуют минимальным требованиям бонитировки птицы исходных линий.
второй	первый	Один из признаков ниже минимальных требований бонитировки птицы исходных линий.
второй	второй	Оба признака соответствуют минимальным требованиям бонитировки птицы исходных линий.
Родительское стадо
второй	третий	Оба признака соответствуют минимальным требованиям бонитировки птицы исходных линий.
вне класса		Признаки ниже минимальных требований бонитировки.

	Приложение 13 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 12 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке страусов

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке страусов (далее – Инструкция) разработана в соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки страусов.

2. Бонитировка страусов проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Организация и проведение бонитировки страусов

3. Страусов бонитируют:

молодняк в возрасте до одного года по показателям продуктивности матерей (яйценоскость, вывод молодняка) и сохранности до двух месячного возраста;

ремонтный молодняк в возрасте от одного года до пяти лет – по показателям продуктивности матерей (яйценоскость, вывод молодняка) и по собственной продуктивности (живой массе и сохранности до двух месячного возраста);

взрослых страусов в возрасте старше пяти лет – по яйценоскости и выводу молодняка за соответствующий цикл яйцекладки, сохранности молодняка до двух месячного возраста и живой массе потомков в годовалом возрасте.

4. Минимальные требования к продуктивным качествам при бонитировке страусов указаны в приложении к настоящей Инструкции.

Приложение
к Инструкции по
бонитировке страусов

Минимальные требования к продуктивным качествам при бонитировке страусов

Наименование показателей	Показатели
Яйценоскость на несушку за год, штук	40
Оплодотворенность яиц, процент (далее – %)	75
Вывод молодняка, %	60-70
Сохранность молодняка до 8-недельного возраста, %	90
Живая масса молодняка в возрасте 12 месяцев, килограмм	90
Количество селекционных гнезд (1 самец: 3-5 самок), штук	10

	Приложение 14 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 13 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке домашних-национальных пород собак (тазы, тобет)

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке домашних-национальных пород собак (тазы, тобет) (далее – Инструкция) разработана в соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки домашних-национальных пород собак (тазы, тобет).

2. Бонитировка домашних-национальных пород собак проводится бонитерами (классификаторами).

3. Главной целью и задачей селекционно-племенной работы с собаками национальных пород является их сохранение, увеличение численности чистопородных собак, повышение и улучшение их породных и рабочих качеств.

Племенная работа в собаководстве направлена на улучшение качества потомства, высокой приспособленности к условиям зон их разведения, для лучшего использования. Организация племенной работы основана на принципах селекции, охватывающие породу в целом с разграничением клубов, питомников и других подразделений по уровню и задачам племенной работы, рациональным созданием и использованием племенных ресурсов, применением наиболее целесообразных методов разведения с учетом внутрипородной структуры.

4. Целью племенной работы в клубах служебного и охотничьего собаководства является увеличение племенного поголовья внутри пород служебных и охотничьих собак, непрерывное совершенствование качества экстерьера и конституции, типа высшей нервной деятельности (ВНД), физической выносливости и других служебных, охотничьих и рабочих качеств собак с одновременным искоренением пороков и недостатков, встречающихся в породе.

5. Работа с каждой породой собак строится на знании ее внутрипородных типов и других характерных свойств и биологических особенностей, а также недостатков, наиболее часто встречающихся в ней. В каждой племенной собаке следует различать как общие черты, присущие породе, так и индивидуальные отклонения и различия.

6. Воспроизводство поголовья собак ведется методом чистопородного (чистого) разведения с творческим применением как однородного, так и разнородного подбора.

7. При наличии в клубах и питомниках достаточного количества собак высоких племенных качеств, создающих условия для ведения племенных линий, применяется разведение по линиям.

8. Все взрослое поголовье собак, состоящее на учете, делится на две категории:

1) собаки племенные;

2) собаки пользовательные.

9. К племенным относятся собаки, получившие бонитировочную классность. Остальные собаки относятся к категории пользовательных.

10. Разведение племенных собак носит плановый характер и организовывается в соответствии:

1) с настоящей Инструкцией;

2) с перспективным планом племенной работы по каждой породе, составляемым клубом или питомником на пять лет. Один экземпляр перспективного плана представляется в аккредитованную Республиканскую ассоциацию общественных объединений охотников и субъектов охотничьего хозяйства (далее – Ассоциация) для корректировки;

3) с планом разведения, составляемым клубом или питомником ежегодно с учетом частных задач, предусмотренных перспективным планом на отчетный год. План разведения разрабатывается клубом или питомником (секцией разведения) – с учетом результатов проведенных селекционных мероприятий: выставок, выводок молодняка и испытаний, бонитировки и пожеланий владельцев племенных собак.

Глава 2. Отбор и подбор племенных собак. План разведения

11. Для включения в план разведения отбирают:

собак служебных пород – по конституции, экстерьеру, происхождению, служебным качествам и по качеству потомства (для собак, давших потомство);

собак охотничьих пород – по конституции, экстерьеру, происхождению, охотничьим качествам и по качеству потомства (для собак, давших потомство).

12. Собак допускают к вязкам в следующем возрасте:

сук не моложе одного года шести месяцев;

кобели служебно-спортивных пород не моложе двух лет и кобели охотничьих пород не моложе одного года шести месяцев.

Вязка племенных сук производится один раз в год. Сук в возрасте старше трех лет после малочисленного приплода (менее пяти щенков) можно допускать к вязкам два раза в год.

13. Кобели подвергаются особо строгому отбору, чем суки. Количество и состав кобелей определяются ежегодно, в зависимости от состава сук, включенных в план разведения данного года, и с учетом полученного от них потомства.

14. В план разведения не включают собак с дисквалифицирующими пороками по стандарту породы, а также собак старше десяти лет.

15. Подбор пар производиться строго индивидуально с учетом всех достоинств и недостатков обоих партнеров. Индивидуальный подбор пар обеспечивают закрепление и совершенствование положительных признаков и свойств, устранение недостатков и поднятие общей породности потомства.

16. Суку и кобеля, имеющих одинаковые недостатки к спариванию не допускают. Для нивелирования отдельных дефектов в экстерьере или поведении потомства в пару подбирается собака правильного экстерьера, не имеющий этих недостатков.

17. Сук, давших в предыдущих пометах хорошее потомство, рекомендуется вязать с теми же кобелями или с их ближайшими родственниками, если последние отвечают требованиям разведения и подходят для этих сук, а поголовье данного клуба не перенасыщено собаками, полученными в результате таких комбинаций.

18. При подборе пар учитывается возраст партнеров. Наиболее целесообразно спаривать производителей, достигших полной физической зрелости. Менее желательно сведение молодых собак (по первому году племенного использования). Нежелательно спаривать двух старых собак: в связи с возрастом может быть ослаблено их потомство.

19. План разведения состоит из объяснительной записки и заполненных таблиц подбора установленной формы. Документы плана разведения подбирают в следующем порядке: к таблице подбора, составленной на кобеля, подбирают все таблицы подбора, составленные на прикрепленных для вязки с ним сук. Такие же таблицы подбора заполняют и на кобелей, используемых в плане только в качестве дублеров.

20. В объяснительной записке содержатся подробный обзор племенного поголовья с указанием количества собак, включенных в план разведения, и их оценки по конституции и экстерьеру (оценки на выставках), служебным или рабочим качествам (дипломы на испытаниях и состязаниях), происхождению и качеству потомства, а также изложение принципов и соображений, положенных в основу плана.

21. План разведения составляется в двух экземплярах. План утверждается Советом клуба или питомника разводящих племенных собак с участием представителей Ассоциации. Один экземпляр плана не позднее 1 декабря отчетного года представляется в Ассоциацию. Второй экземпляр остается в клубе для руководства в работе по разведению. План разведения доводится до сведения владельцев племенных собак.

22. Ассоциация, проверив планы разведения, полученные от клуба или питомника в месячный срок, направляет свои замечания и рекомендации, в случае наличия.

23. Клуб или питомник (секция разведения) в соответствии с замечаниями и рекомендациями Ассоциации вносит необходимые изменения в план разведения.

24. В случае, невозможного использования для вязки кобеля, включенного в план, а также при наличии вновь прибывших племенных собак, в план разведения вносятся коррективы и дополнения, утверждаемые Советом клуба или питомника (секция разведения). Указанные вязки также считаются плановыми.

Глава 3. Регистрация и учет вязок, полученных пометов и выдача родословных документов на щенков

25. На основе плана разведения клуб или питомник (секция разведения) выдает направление на вязку. При этом суку осматривает ветеринарный врач, о чем ее владельцу выдается соответствующая справка.

26. Повторные (контрольные) вязки рекомендуется проводить через 24 - 48 часов после первой вязки.

27. В случае, если повторная вязка не состоялась из-за состояния кобеля, и повязанная сука не принесла потомства, то ее владельцу предоставляется право бесплатно вязать суку в следующую пустовку с тем же кобелем.

28. Стоимость вязки и порядок расчета за нее устанавливаются Советом клуба или питомника (секции разведения) в зависимости от классности кобеля и местных условий.

29. Для учета плановых вязок, щенений и количества щенков в каждом клубе или питомнике по установленной форме ведется книга регистрации вязок.

30. В книге вязок регистрируются вязки, проведенные только по направлению клуба или питомника.

31. Советом клуба или питомника (секции разведения) определяется ответственное лицо/лиц для обследования, инструктажа и общественного контроля за пометами щенков до 30-дневного возраста.

32. Каждый помет обследуется дважды: на 3-4-й день и на 29-30-й день после рождения. Обследующий консультирует владельца суки о подкормке щенков, содержании кормящей суки и по другим вопросам, возникающим в процессе обследования. Щенков взвешивают при каждом обследовании. Дают оценку помета на основе общего состояния щенков, их веса в тридцатидневном возрасте, характера их содержания и состояния кормящей суки.

33. В случае плохого состояния суки и антисанитарного содержания щенков оценка помета снижается на один балл.

34. На основании родословных документов родителей и записей в книге регистрации вязок на каждый плановый помет составляется общепометная карточка.

Глава 4. Выводки молодняка

35. Выводки молодняка организуются клубами или питомниками (секцией разведения) служебного и охотничьего собаководства два раза в год (весной и осенью) в целях:

1) оценки молодняка по породности и качеству выращивания;

2) предоставления указаний и рекомендаций владельцам молодых собак по вопросам выращивания и воспитания;

3) изучения производителей (кобелей и сук) по их потомству и оценки результатов вязок.

36. Во время выводка молодняка осмотр производится раздельно по породам. Весь молодняк, происходящий от одного производителя, просматривается одновременно и по пометам.

37. Секцией разведения клуба и питомника принимаются меры к тому, чтобы на выводку представлялось все поголовье щенков в возрасте от 4 (четырех) до 10 (десяти) месяцев, а также родители, от которых получены эти щенки.

38. Для осмотра и оценки щенков, а также определения результатов подбора пар по плану разведения привлекаются эксперты, общественные инструкторы и наиболее подготовленные активисты секции разведения, участвующие в составлении плана разведения и ведущие племенную работу с данной породой.

39. На каждого щенка, представленного на выводку молодняка, заполняется анкета. Для щенков от четырех до шести месяцев включительно в анкете отмечается рост, физическое развитие, упитанность, состояние зубов и ушей, наличие или отсутствие рахита. Для молодых собак старше шести месяцев, кроме того, дается описание экстерьера. Щенки взвешиваются и измеряются.

40. Осмотренные на выводке молодняка щенки могут получить следующие оценки по породности и качеству выращивания:

породный, образцово выращенный;

породный, правильно выращенный;

породный, посредственно выращенный;

породный, плохо выращенный;

типичный, образцово выращенный;

типичный, правильно выращенный;

типичный, посредственно выращенный;

типичный, плохо выращенный.

41. Не типичные для породы щенки оценке не подлежат. Щенки с неправильным прикусом получают заслуженную оценку, при этом в справке, выданной владельцу, указывают отмеченные отклонения в зубной системе. Награды таким щенкам не присуждают.

42. Оценка "породный" присуждается щенкам, имеющим ярко выраженные породные признаки (с учетом возрастных особенностей).

43. Оценка "типичный" присуждается щенкам, экстерьер которых соответствует признакам породы (с учетом возрастных особенностей).

44. Оценка "образцово выращенный" присуждается щенкам, которые имеют хороший для своего возраста рост, крепкий нормально развитый костяк, хорошее физическое развитие и упитанность, при отсутствии пороков в экстерьере и поведении.

45. Оценка "правильно выращенный" присуждается щенкам, которые имеют нормальный для своего возраста рост, крепкий костяк, достаточное физическое развитие, упитанность и не проявляют явно выраженных признаков трусости.

46. Оценка "посредственно выращенный" присуждается щенкам, которые имеют недостатки:

недостаточный рост;

легкий костяк;

плохо развитую грудь;

рахит или его последствия;

провислую спину;

плохо развитые конечности.

47. Оценка "плохо выращенный" присуждается заморенным щенкам, сильно отстающим в росте и физическом развитии, страдающим тяжелыми формами рахита или тяжелыми последствиями после него, проявляющим резкие признаки трусости.

48. По окончании индивидуального осмотра и оценки каждого щенка осматриваются весь помет и родители, от которых он получен. Затем присуждается оценка помета в целом и определяется правильность подбора пары.

49. Лучшие щенки, получившие на выводке оценку "породный, образцово выращенный", а также лучшие пометы вместе с родителями демонстрируются посетителям выводки на специальном ринге с соответствующими пояснениями.

50. Владельцам, щенки которых прошли осмотр на выводке, выдаются соответствующие справки (или дипломы с экспонентскими листами).

Глава 5. Отбор и бонитировка племенных собак

51. Отбор и бонитировка племенного поголовья служебных и охотничьих собак является одним из основных мероприятий племенной работы и представляет собой комплексную оценку собак по конституции и экстерьеру, служебным и рабочим качествам, происхождению и потомству.

52. Бонитировка основывается на следующих, связанных между собой мероприятиях:

1) выставках (выводках), испытаниях и состязаниях;

2) изучении материалов о племенной деятельности собак и оценки качества их потомства;

3) оценки происхождения собак по родословным таблицам. Бонитировка проводится в клубах или питомниках (секции разведения) в течение всего года комиссией, назначаемой Советом клуба или питомника (секцией разведения) из числа членов секции разведения с участием представителей Ассоциации (далее – комиссия).

53. Основным документом для проведения бонитировки в клубах является учетная карточка на собаку, в которую на основании родословной карточки, отчетов и дипломов за выставки, выводки, испытания и состязаний заносятся все необходимые данные.

54. Бонитировке подвергают собак, получивших на выставках и выводках оценки:

кобели не ниже "отлично";

суки не ниже "очень хорошо".

На таких собак в течение месяца после выставки клуб или питомник заводит учетные карточки.

55. На собак, которые набрали показатели по бонитировке, необходимые для присвоения классности, комиссия переносит все данные из учетных карточек в подлинные родословные карточки и составляет бонитировочную ведомость.

Родословные карточки с бонитировочную ведомостью высылаются в Ассоциацию для занесения в племенную книгу собак и выдачи племенных аттестатов.

56. Определение классности собак при бонитировке производится комиссией по четырем показателям:

1) оценка экстерьера и конституции;

2) оценка служебных или рабочих качеств;

3) оценка происхождения;

4) оценка потомства.

57. Минимальное количество баллов служебно-спортивных пород собак указаны в приложении 1 к настоящей Инструкции.

Конституция, экстерьер: "отлично" – 40 баллов; "очень хорошо" – 30 баллов; "хорошо" – 20 баллов.

Происхождение: 1-й ряд предков – наличие: кобель – 2 балла, сука – 2 балла; экстерьер "отлично": кобель – 3 балла, сука – 3 балла; "очень хорошо": кобель – 2 балла, сука – 3 балла; "хорошо": кобель – 1 балл; сука – 2 балла. 2-й ряд предков – наличие: 1 балл. 3-й ряд предков – наличие: 1/2 балла. 4-й ряд предков – наличие: 1/8 балла.

Потомство: за каждого потомка, имеющего диплом за рабочие (служебные) качества и выставочную оценку: "отлично": кобель – 4 балла, сука – 6 баллов; "очень хорошо": кобель – 2 балла, сука – 4 балла; "хорошо": кобель – 1 балл, сука – 2 балла.

Рабочие качества: Кобели: диплом 1-й степени – 20 баллов, 2-й степени – 10 баллов, 3-й степени – 5 баллов.

Суки: диплом 1-й степени – 20 баллов, 2-й степени – 15 баллов, 3-й степени – 10 баллов. Для присуждения племенных классов "Элита" и 1-й учитываются только выставочные оценки, полученные в открытом классе (старшей возрастной группе). В случае, если производитель имеет 30 процент потомков с выставочной оценкой "отлично", ему присуждается звания "Чемпион".

58. Минимальное количество баллов охотничьих пород собак указаны в приложении 2 к настоящей Инструкции.

Конституция, экстерьер: "отлично" – 40 баллов; "очень хорошо" – 30 баллов; "хорошо" – 20 баллов.

Происхождение: 1-й ряд предков – наличие: кобель – 2 балла, сука – 2 балла; экстерьер "отлично": кобель – 3 балла, сука – 3 балла; "очень хорошо": кобель – 2 балла, сука – 3 балла; "хорошо": кобель – 1 балл, сука – 2 балла. 2-й ряд предков – наличие: 1 балл. 3-й ряд предков – наличие: 1/2 балла. 4-й ряд предков – наличие: 1/8 балла.

Потомство: За каждого потомка, имеющего диплом за рабочие качества и выставочную оценку: "отлично": кобель – 4 балла, сука – 6 баллов; "очень хорошо": кобель – 2 балла, сука – 4 балла; "хорошо": кобель – 1 балл, сука – 2 балла.

Рабочие качества: Одиночные испытания – диплом 1-й степени – 40 баллов, диплом 2-й степени – 35 баллов, диплом 3-й степени – 30 баллов. Парные испытания – диплом 1-й степени – 20 баллов, диплом 2-й степени – 18 баллов, диплом 3-й степени – 15 баллов.

Глава 6. Республиканский племенной учет национальных служебных и охотничьих собак

59. Учет и регистрация зарегистрированных в Ассоциации племенного поголовья национальных служебных и охотничьих собак осуществляются Ассоциацией с помощью племенной книги и справочной картотеки собак.

Учет и регистрация ведутся в целях изучения и выявления особенностей конституции и экстерьера, рабочих качеств, происхождения и качества потомства собак. Полученные данные используются в племенной работе клубов и питомников служебного и охотничьего собаководства.

60. Племенная книга собак ведется на основе подлинных родословных карточек и бонитировочных ведомостей, высылаемых клубами или питомниками (секцией разведения) собаководства.

61. В справочную картотеку заносятся собаки, прошедшие выставки и получившие оценки не ниже "хорошо". В нее вносятся также данные о происхождении, результатах испытаний, состязаний и бонитировки.

62. Племенная книга собак делится на разделы по породам. В книгу заносятся все собаки, получившие классность при бонитировке не ниже второго племенного класса.

63. На всех собак, получивших оценки при бонитировке, подлинные родословные карточки передаются в Ассоциацию для проверки.

64. После тщательной проверки правильности записей в родословных карточках на собак, подлежащих внесению в племенную книгу, уточненные данные заносятся в соответствующий раздел племенной книги собак.

65. Если данные на собаку, присланные клубом или питомником, не заносятся в племенную книгу собак, то клубу или питомнику высылается уведомление, в котором указаны причины отказа, и возвращается родословная карточка.

66. Каждой собаке, записанной в племенную книгу собак, присваивается номер. Нумерация собак ведется по каждой породе отдельно.

67. Для различия от прежней нумерации Республиканской родословной картотеки собак перед каждым порядковым номером в племенной книге собак для:

кобелей ставится буква "К";

сук ставится буква "С".

68. На собак, записанных в племенную книгу собак, заполняется аттестат, который высылается в клуб или питомник для вручения владельцу.

69. При передаче или продаже собаки, записанной в племенную книгу собак, аттестат передается новому владельцу.

70. Выявленные в течение года новые данные на племенных собак, влияющие на изменение их классности или балльности (более высокие показатели на выставках и испытаниях), а также дополнительные данные на потомков, получивших экстерьерные оценки или дипломы на испытаниях, высылаются в Ассоциацию.

71. При повышении классности собакам, не имеющим аттестатов, клубы или питомники высылают в Ассоциацию подлинные родословные карточки для обмена их на племенные аттестаты.

72. Если владелец племенной собаки переезжает в другой город или продает собаку, то клуб или питомник делает соответствующую пометку в учетной карточке этой собаки и сообщает об изменениях в Ассоциацию. То же относится и к случаям смерти собаки.

Глава 7. Мечение собак и ведение племенного учета

73. Целью клеймения является возможность идентификации животного. Каждой собаке присваивается индивидуальный номер, который наносится на тело животного методом татуировки (клеймо). Клеймо располагается в паху, на внутренней стороне бедра, либо на правом ухе собаки.

Глава 8. Порядок присвоения индивидуальных номеров (клейм)

74. Первичный учет и выдача номеров осуществляется руководством Ассоциации. Регистрация производится в специальный журнал, согласно которому и осуществляется первоначальный учет присваиваемых номеров. В дальнейшем, при получении родословной на собаку ее индивидуальный номер вносится в единый компьютерный банк данных.

75. Для постановки на учет собаки и получения индивидуального номера, его владелец сообщает в Ассоциацию следующие данные о помете:

1) порода;

2) полное название клуба или питомника, членом которого является заводчик (владелец);

3) фамилию, имя, отчество (при наличии), почтовый адрес телефон и электронную почту (при наличии) заводчика (владельца);

4) название питомника (заводская приставка) – при наличии;

5) полные данные на каждого из родителей собаки – при наличии;

6) кличку собаки, пол, окрас.

76. На не рожденный помет индивидуальные номера не выдаются.

Глава 9. Отчетность

77. По факту клеймения ответственное лицо, клеймившее помет, заполняет форму "Карта клеймения помета", один экземпляр которой остается у заводчика и сдается им в клуб или питомник вместе с общепометной картой, второй экземпляр хранится у клеймившего помет и сдается в клуб или питомник не позднее десяти дней с момента клеймения помета.

78. Клеймивший помет вписывает индивидуальные номера в общепометную карту и проставляет в ней отметку о клеймении помета.

79. Председатели клубов или питомников не реже 1 раза в квартал передают вторые экземпляры "Карт клеймения помета" в Ассоциацию. Экземпляры, приложенные к общепометной карте, также передаются председателями в Ассоциацию, при условии заполнения всех граф.

80. Акт обследования помета подписывается комиссией при условии, что все щенки прошли клеймение.

81. К клеймению щенков допускаются лица, зарегистрированные в местной кинологической организации.

82. Микрочипирование производится по заявлению заводчика.

Глава 10. Регламент мечения

83. Регламентация клеймения происходит через региональные представительства Ассоциации.

84. Особо оговаривается система, вид нумерации, части тела для клеймения (ухо, живот или внутренняя сторона бедра), определение ответственных за клеймение, их обучение, организация и время клеймения, а также сообщение номеров клейм в родословные книги.

85. Микрочипирование производится специалистом.

Глава 11. Порядок оформления и выдачи документов о происхождении

86. Первичным документом о происхождении является щенячья карточка, которая заполняется и подписывается работником клуба или питомника (секцией разведения) на основании акта обследования помета.

87. Щенячья карточка содержит следующие сведения: порода, полная кличка щенка, пол, окрас, полная дата рождения, № клейма, фамилия и адрес заводчика и владельца щенка, сведения о происхождении (отец, мать, номера их родословных и их окрасы).

88. Название питомника (заводской приставки) включается в клички всех щенков, рожденных в питомнике, и ставится перед кличкой, а если название начинается с предлогов "из", "от", "с", "со" – после клички. Одна и та же кличка в сочетании с названием питомника может повториться только через 20 лет. Максимальное число знаков в кличке, включая название питомника/заводской приставки и пробелы – 40 знаков.

89. Щенячья карточка не дает права на племенное использование и подлежит обмену на родословную по достижении собакой возраста до пятнадцати месяцев после прохождения выставок или выводки молодняка.

90. Родословная единого образца содержит эмблемы и удостоверяет происхождение собаки.

91. Оформление родословных производят региональные представительства Ассоциации или территориальные кинологические организации, аттестованные в Ассоциации, в которых зарегистрированы племенные производительницы.

Родословные оформляются на бланках установленного образца с зарегистрированными в Ассоциации номерами на основании щенячьей карты или на основании соответствующего описания уполномоченного Ассоциацией эксперта.

Приложение 1
к Инструкции по бонитировке
домашних-национальных
пород собак (тазы, тобет)

Минимальное количество баллов служебно-спортивных пород

Класс	Пол	Экстерьер	Происхождения	Рабочие качества	Потомство	Итого баллов
элита	кобель	40	20	20	20	100
элита	сука	30	20	10	20	80
первый племенной	кобель	40	18	10	20	88
первый племенной	сука	30	18	10	20	78
второй племенной	кобель	30	16	10	20	76
второй племенной	сука	20	16	10	22	66

Приложение 2
к Инструкции по бонитировке
домашних-национальных
пород собак (тазы, тобет)

Минимальное количество баллов охотничьих пород

Класс	Пол	Экстерьер	Происхождения	Рабочие качества	Потомство	Итого баллов
элита	кобель	40	20	40	20	120
элита	сука	30	20	30	20	100
первый племенной	кобель	40	18	35	15	108
первый племенной	сука	30	18	30	15	93
второй племенной	кобель	30	16	30	10	86
второй племенной	сука	20	16	30	10	76

	Приложение 15 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 14 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке маралов и пятнистых оленей

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке (далее - Инструкция) разработана соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки маралов и пятнистых оленей.

2. Бонитировка маралов и пятнистых оленей проводится бонитерами- классификаторами.

Глава 2. Организация и проведение бонитировки маралов

3. Рогачей и перворожков бонитируют в период срезки пантов в мае -июле месяце, их оценивают по крепости конституции, экстерьеру, живой массе, по массе и качеству пантов в свежесрезанном виде, а в последующем в консервированном и по выходу готовых пантов.

4. Бонитировку рогачей проводят ежегодно в период срезки пантов в июне-июле; молодняк бонитируют в ноябре-декабре после отъема от маток, перед постановкой поголовья на зимовку, в возрасте 16-18-ти месяцев.

5. В пантовом оленеводстве используется единая номенклатура названий животных в разрезе половозрастных групп: приплод, маралята, перворожки, маралушки, рогачи и маралухи. Среди маралят выделяют самцов (сайки) и самочек (саюшки).

По возрасту группы разделяются следующим образом:

приплод - от рождения до 6 месяцев;

маралята - от 6 месяцев до 1,5 года;

перворожки и маралушки - от 1,5 до 2,5 года;

рогачи и маралухи - старше 2,5 года.

6. Оценку экстерьера и конституции рогачей проводят ежегодно во время общей бонитировки.

7. Оценку конституции и экстерьера производят по пятибалльной шкале. Отдельные статьи должны соответствовать желательному типу: у маралов-рогачей - их выраженность полового диморфизма: мощная грудь, спина, крепость поясницы и задних конечностей и, самое главное, форма и развитие пантов.

8. При отсутствии недостатков по этим статям рогачам дается оценка "пять". В случае обнаружения недостатка оценка снижается на один балл.

9. Допускается развитие мощных, с толстыми стволами пантов до шести концов, с глубиной раздвоя не более 8 (восьми) см. Панты должны иметь правильное строение, достаточно толстые стволы и хорошо развитые отростки: надглазной, ледяной и средний. Не должно быть лишних отростков и значительных наростов.

10. По данным бонитировки рогачей разделяют на 4 класса: элита, первый, второй и третий.

1) к классу элита относят животных с крепкой конституцией и отличным экстерьером, лучших по массе тела, величине и качеству пантов. Панты должны иметь толстые, мощные стволы и нормально развитые надглазной, ледяной и средний отростки; лишние отростки и значительные наросты недопустимы.

2) к первому классу относят нормально развитых животных, с крепкой конституцией, дающих панты достаточной массы и хорошего качества, без существенных недостатков.

Допускаются следующие недостатки пантов:

небольшое недоразвитие надглазных или ледяных отростков;

отсутствие одного отростка;

наличие лишних отростков и незначительных наростов.

3) ко второму классу относят животных с более низкой массой пантов, отвечающих стандарту первого класса, но с ослабленной конституцией и рядом существенных недостатков экстерьера или строения пантов: утонченность костяка, недостаточная выраженность мужского типа, запоздание линьки, худосочность пантов, недоразвитие надглазных и ледяных отростков, отсутствие обоих надглазных или ледяных отростков.

4) к третьему классу относят (независимо от экстерьера) всех животных с низкой массой пантов или имеющих порочное их строение (уродливость, отсутствие трех или четырех отростков).

11. Для определения класса маралов используются минимальные условия для определения класса маралов-рогачей и перворожков, согласно приложению 1 к настоящей Инструкции.

12. Недостатки в строении пантов маралов-рогачей выявляются по Перечню недостатков в строении пантов маралов-рогачей, согласно приложению 2 к настоящей Инструкции.

13. Развитие пантов определяется на основании взятия промеров по Перечню промеров пантов марала согласно приложению 3 к настоящей Инструкции.

14. Промеры берут только с одного панта (из пары), имеющего наиболее правильное и пропорциональное строение по cхема промеров пантов марала, согласно приложению 4 к настоящей Инструкции.

15. Недостатки телосложения маралов за которые снижается оценка по экстерьеру и конституции указаны в приложении 5 к настоящей Инструкции.

16. По данным бонитировки "сайков" разделяют на 4 класса: элита, первый, второй и третий.

1) элита - здоровые, особенно крупные животные, с крепкой конституцией, с ярко выраженным мужским типом телосложения, хорошо развитыми "шпильками" (длиной 41 см и более), на которых могут быть два и более отростков;

2) первый класс - здоровые, крупные перворожки с крепкой конституцией, имеющие хорошо развитые "шпильки", но без отростков, длиной 31-40 см;

3) второй класс - менее крупные животные, с ослабленной конституцией, "шпильками" средней величины (21-30 см);

4) третий класс - мелкие животные со слабой конституцией, имеющие недоразвитые или невыраженные "шпильки" длиной менее 20 см.

17. Для оценки величины и формы "шпилек" берутся два промера длины и толщины. Длина берется от основания "шпильки" до ее вершины (высота стаканчика в размер не входит), толщина обхвата "шпилек" берется в 5-7 см от ее основания.

18. Маралят текущего года рождения бонитируют осенью в период отъема от маток при постановке поголовья на зимовку. В это же время проводят бонитировку и маралят раннего отъема (до гона).

19. Приплод бонитируются по физиологическому развитию, крепости конституции и живой массе.

20. Бонитировку маточного поголовья маралов проводят в ноябре-декабре по окончании проведения гона и разделяют на 4 класса:

к классу элита относят животных с крепкой конституцией и хорошим экстерьером, лучших по величине и живой массой 210 (двести десять) кг и более.

К первому классу относят нормально развитых животных, с крепкой конституцией и хорошим экстерьером, с живой массой в пределах 185 (сто восемьдесят пять) - 209 (двести девять) кг, не имеющих недостатков в строении тела.

Ко второму классу относят животных с более низкой живой массой 170 (сто семьдесят) – 184 (сто восемьдесят четыре) кг, с ослабленной конституцией и рядом недостатков экстерьера.

К третьему классу относят маток с очень низкой живой массой (ISO-IBS кг) независимо от экстерьера.

Глава 3. Организация и проведение бонитировки пятнистых оленей

21. Рогачей и перворожков пятнистых оленей бонитируют ежегодно в период срезки пантов в мае-июле, когда их оценивают по внешнему виду, крепости конституции, экстерьеру, живой массе животных, строению, форме и качеству пантов, и их массе в свежесрезанном виде.

22. Допускаются развитые, мощные трехконцевые с толстыми стволами панты с глубиной раздвоя не более 8 (восьми) см.

23. Панты должны быть больших размеров, правильного симметричного строения, покрыты равномерным бархатистым ворсом коричневого или песочного цвета, иметь толстый ствол, хорошо развитые, высоко поставленные надглазные отростки. Для оценки пантов и их развития используется схема промеров пантов пятнистого оленя, согласно приложению 6 к настоящей Инструкции.

24. Промеры должны иметь строго определенные точки приложения, которые берут с одного панта (из пары), имеющего правильное и пропорциональное строение согласно перечню промеров пантов пятнистого оленя, указанных в приложении 7 к настоящей Инструкции.

25. При оценке рогачей разделяют на 4 класса: элита, первый, второй и третий:

1) к классу элита относят животных крепкой конституции, с отличным экстерьером, лучших по величине и массе тела, а также по величине, строению и массе пантов. Панты должны быть симметричными, с толстыми стволами и хорошо развитыми надглазными отростками и покрыты тонкими бархатистыми волосками коричневого или песочного цвета, без каких-либо наростов.

К этому же классу относят рогачей с пантами черного и серого цвета, масса которых на 20% меньше установленной массы для класса элита.

2) к первому классу относят рогачей с крепкой конституцией и хорошим экстерьером. Панты у них должны быть достаточно высокой массы и правильного строения, с хорошо развитыми надглазными отростками, без существенных недостатков.

Допускаются следующие отдельные недостатки пантов: несимметричность, тонкие надглазные отростки, небольшие искривления, сплющенность ствола или надглазных отростков, наросты, более густой (изюбринный) волосяной покров, низкая постановка надглазных отростков, черный или серый цвет.

3) ко второму классу относят животных с массой пантов, соответствующей требованиям первого класса, но с ослабленной конституцией и существенными недостатками экстерьера и строения пантов: утонченность костяка, слабая выраженность мужского типа, запоздавшая линька, явное недоразвитие или уродливое разрастание надглазных отростков.

4) к третьему классу (независимо от экстерьера) относят всех животных с низкой массой пантов и пороками в их строении: явное недоразвитие ствола и надглазных отростков, отсутствие надглазных отростков.

26. Для оценки и определения класса рогачей пятнистых оленей используются минимальные требования по массе пантов по возрастным периодам, согласно приложению 8 к настоящей Инструкции, перечень недостатков экстерьера и конституции согласно приложению 9 к настоящей Инструкции и шкалу недостатков в строении пантов пятнистых оленей согласно приложению 10 к настоящей Инструкции.

27. К классу элита относят здоровых, особо крупных животных с крепкой конституцией, имеющих ярко выраженный мужской тип телосложения, с хорошо развитыми "шпильками" длиной более 31 см.

28. К первому классу относят здоровых, крупных животных с крепкой конституцией, имеющих хорошо развитые "шпильки" длиной 25-30 см.

29. Ко второму классу относят менее крупных сайков, с несколько ослабленной конституцией и "шпильками" средней величины (15-24 см).

30. К третьему классу относят мелких со слабой конституцией животных с недоразвитыми "шпильками" длиной 14 см и менее.

31. Животных, не отвечающих требованиям третьего класса по развитию, живой массе и имеющих серьезные недостатки и пороки, следует выбраковывать.

Приложение 1
к Инструкции по бонитировке
маралов и пятнистых оленей

Минимальные условия для определения класса маралов-рогачей и перворожков

Класс	Длина шпилек сайков, см	Массы сырых пантов у маралов (кг)
	Длина шпилек сайков, см	возраст, лет
	1,5	2	3	4	5	6	7	8	9	10 и старше
элита	три года и больше	2,5	3,5	5,0	5,8	6,7	7,6	7,6	7,0	6,7
первый	26-35	2,0	2,8	4,0	4,5	5,5	6,3	6,3	5,5	4,5
второй	15-25	1,0	1,8	2,7	3,1	3,8	4,5	4,5	3,8	3,1
третий	ниже второго класса

Приложение 2
к Инструкции по бонитировке
маралов и пятнистых оленей

Перечень недостатков в строении пантов маралов-рогачей

Категория недостаткаов	Перечень недостатков	Класс
А	незначительное недоразвитие надглазных или ледяных отростков, отсутствие одного отростка, лишние отростки, значительные наросты	не выше первого класса
Б	худосочность, недоразвитие надглазных или ледяных отростков, отсутствие обоих надглазных или ледяных и средних отростков	не выше второго класса
В	отсутствие трех или четырех отростков, уродливость пантов, ежегодно повторяющаяся	третий класс

Приложение 3
к Инструкции по бонитировке
маралов и пятнистых оленей

Перечень промеров пантов марала

Промер	Место взятия промера
1. Длина ствола	по задней стороне ствола от среза до
2. Толщина ствола	обхват ствола между ледяным и третьим
3. Длина отростков: надглазного, ледяного и среднего	по наружной стороне отростков от ствола до их вершины
4. Глубина раздвоя между стволом и верхним отростком	от дуги раздвоя до линии, соединяющей вершины ствола и отростка

Приложение 4
к Инструкции по бонитировке
маралов и пятнистых оленей

Схема промеров пантов марала

1) длина ствола;

2) обхват ствола;

3) длина надглазного отростка;

4) длина ледяного отростка;

5) длина среднего отростка;

6) глубина раздвоя.

Приложение 5
к Инструкции по бонитировке
маралов и пятнистых оленей

Недостатки телосложения маралов за которые снижается оценка по экстерьеру и конституции

Общее развитие и стати	Перечень недостатков	Класс
1. Общий вид и развитие	Общая недоразвитость: костяк грубый или переразвито-нежный, мускулатура рыхлая или слабо развитая, телосложение не пропорциональное, не соответствует типу	не выше второго класса
2.Стати экстерьера: голова, шея	Голова не пропорциональна туловищу, тяжелая или переразвитая, шея короткая или излишне длинная, слабо обмускуленная	не выше первого класса
Грудь	Грудь узкая, неглубокая, перехват за лопатками, кость ребра узкая, ребра расположены близко друг к другу	не выше первого класса
Спина	Холка раздвоенная или острая, спина узкая, короткая, провисшая или горбатая, поясница узкая, провисшая или крышеобразная	Не выше первого класса
Зад	Короткий, свисший, крышеобразный, шилозадость	не выше второго класса
Конечности	Передние - сближены в запястьях или развернуты в стороны, задние - постановка О-образная, Х-образная, слоновая, копыта - узкие, торцовые, плоские, копытный рог рыхлый	не выше второго класса

Приложение 6
к Инструкции по бонитировке
маралов и пятнистых оленей

Схема промеров пантов пятнистого оленя

      1) наружная длина ствола;
      2) внутренняя длина ствола;
      3) толщина ствола;
      4) длина надглазного отростка;
      5) толщина шейки ствола.

Приложение 7
к Инструкции по бонитировке
маралов и пятнистых оленей

Перечень промеров пантов пятнистого оленя

Промер	Место взятия промера
1. Наружная длина ствола	По задней стороне ствола от среза до вершины
2. Внутренняя длина ствола	По внутренней стороне ствола от середины седла до вершины ствола
3. Толщина ствола	Обхват ствола посередине, на ровном расстоянии от основного надглазного отростка и вершины ствола
4. Длина надглазного отростка	По наружной стороне от вершины отростка до середины ствола
5. Глубина раздвоя между стволом и вторым отростком (для 3-х концевых	От дуги раздвоя до линии, соединяющей вершину ствола и отростка пантов)

Приложение 8
к Инструкции по бонитировке
маралов и пятнистых оленей

Минимальные требования по массе пантов по возрастным периодам

Класс	Масса сырых пантов, г
	Возраст, лет
	2	3	4	5	6	7	8	9	10 и старше
Элита	450	550	800	950	1150	1300	1300	1150	1000
первый	400	500	600	700	800	900	900	800	700
второй	300	400	500	600	700	800	800	700	600
третий	Ниже второго класса

Приложение 9
к Инструкции по бонитировке
маралов и пятнистых оленей

Перечень недостатков экстерьера и конституции

Общее развитие	Перечень недостатков	Класс
1. Общий вид и развитие	Общая недоразвитость: костяк грубый или переразвито-нежный, мускулатура рыхлая или слабо развитая телосложение не пропорциональное, не отвечает характерному типу	не выше второго класса
2. Стати экстерьера	Голова не пропорциональна туловищу, тяжелая или переразвитая,	не выше первого класса
Грудь	Грудь узкая, неглубокая, перехват за лопатками, кость ребра узкая, ребра расположены близко друг к другу	не выше первого класса
Спина	Холка раздвоенная, спина узкая, короткая, провисшая или горбатая, поясница узкая, провисшая или крышеобразная	не выше первого класса
Зад	Короткий, свисший, крышеобразный, шилозадость	не выше второго класса
Конечности	Передние - сближены в запястьях или развернуты в стороны, задние - постановка О-образная, Х-образная, слоновая, копыта - узкие, торцовые, плоские, копытный рог рыхлый	не выше второго класса

Приложение 10
к Инструкции по бонитировке
маралов и пятнистых оленей

Шкала недостатков в строении пантов пятнистых оленей

Категория	Перечень недостатков	Класс
А	Несимметричность пантов, искривление надглазных отростков, значительные наросты, густой (изюбринный) волосяной покров, низкая постановка надглазных отростков	не выше первого класса
Б	Явное недоразвитие надглазных отростков, уродливое разрастание надглазных отростков	не выше второго класса
В	Явное недоразвитие ствола и надглазного отростка, отсутствие надглазного отростка, уродливость пантов, ежегодно повторяющаяся	третий класс

	Приложение 16 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 15 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке пчел

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке пчел (далее – Инструкция) разработана в соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки пчел.

2. Бонитировка пчел проводится бонитерами - классификаторами.

Глава 2. Организация бонитировки пчҰл

3. Бонитировка пчҰл проводится по комплексу следующих признаков: поведение пчҰл на сотах, миролюбие, ройливость, продуктивность, зимостойкость.

4. Оценка присваивается пчелиной матке, от которой воспроизведена данная семья.

5. Промежуточные оценки проводятся не менее 4 раз в год, в период активного сезона и начинаются с оформления акта весенней ревизии, и завершаются оформлением акта осенней ревизии.

6. Процесс осмотра пчелиных семей при бонитировке проводится при температуре наружного воздуха не ниже 15 ^оС.

7. При бонитировке оценивают породность пчҰл по морфометрическим и фенотипическим признакам районированных пород, или на основании данных генетической паспортизации.

8. Каждая селекционная матка должна быть помечена, как объект идентификации. Цвет метки зависит от года рождения матки и является общепринятым. Допускается использование меток разных форм и типов, с целью более точной идентификации матки и ее производителя (владельца).

9. Данные о породности маток, селекционной пригодности с указанием класса и результатов тестирования, подлежат централизованному хранению и обработке в информационной базе. Данные централизованного хранения предоставляются заинтересованным лицам в соответствии с принципом информационной доступности. Сбор, обработка и хранение данных селекционно-племенной работы проводятся с использованием на каждом этапе информационных технологий.

Глава 3. Описание классов племенных пчелиных маток родоначальниц групп и линий

10. Класс А. Матки известного происхождения по обоим предкам, воспроизводящие типичных для породы рабочих пчел и трутней, имеющие оценку по всем показателям не ниже среднего (более 100% от среднего) по группе тестирования. Отслежена родословная по двум поколениям предков и все предки первой линий имеют класс не ниже В, второй не ниже Сb.

11. Класс В. Матки известного происхождения по обоим предкам, воспроизводящие типичных для породы рабочих пчел и трутней, имеющие оценку по продуктивности (из всех показателей) выше средней (более 100% от среднего) по группе тестирования. Отслежена родословная по двум поколениям материнской стороны и все предки не ниже Сb.

12. Класс С. Матки неизвестного происхождения или с известным материнским происхождением, воспроизводящие типичных для породы рабочих пчел. Матки этого класса разбиваются на 3 подкласса, согласно заключению программы о пригодности для вероятного племенного использования: в качестве родоначальницы линии, для производства маток, для дальнейшей селекции.

Матка класса С заносится в систему с указанием подкласса: Са, Сb или Сс. Из этих классов или их потомства (после облетника, искусственного осеменения), оплодотворенных трутнем от маток класса Са или других классов (кроме класса Е), формируются тестовые группы на начальном этапе селекции.

Разбивка на подклассы учитывается при формировании групп тестирования. Как правило группы формируются из маток одного подкласса.

13. Класс D. Матки неизвестного происхождения или с известным материнским происхождением, производящие типичных для породы трутней.

14. Класс Е. Матки, ввезенные на территорию Республики Казахстан, имеющие племенное свидетельство страны происхождения или документ, подтверждающий родословную по обоим предкам и содержащий данные или ссылку на информационный ресурс по номеру матки. После прохождения проверки на типичность породных признаков рабочих пчҰл представленные племенные матки могут быть отнесены к классу С с указанием подкласса; при подтверждении типичности породных признаков рабочих пчҰл и трутней могут быть отнесены к классу В.

Глава 4. Допуск к племенному размножению

15. К племенному размножению допускаются матки класса А.

16. При отсутствии или недостаточности для воспроизводства маток класса А, используются матки класса В или С при условии создания тестовых групп. Маток класса Са допускается использовать как отцовские семьи, так и для воспроизводства маток-сестер, которые используются для формирования групп отцовских семей. Трутни от этих отцовских семей могут использоваться без дополнительного исследования на типичность.

17. Матки класса D с известным происхождением допускаются к племенному размножению только для производства трутня; с неизвестным происхождением только для пробного скрещивания.

Глава 5. Порядок отбора и хранения проб для морфометрических промеров в целях определения типичности породных признаков рабочих пчҰл и трутней

18. Пробы отбираются от не менее 50 особей (рабочих пчҰл или трутней), из пчелиных семей с оцениваемой маткой. Выборка должна быть репрезентативной, не рекомендуется отбор проб в семьях, которые были подселены или где наблюдался залет посторонних пчел и трутней с других пчелиных семей. Как правило, отбираются молодые пчелы или трутни, не моложе 5 дней, которые отличаются более светлой окраской и опушением.

19. На пробе указывается номер пчелиной семьи с оцениваемой маткой, данные информационной базы данных, номер улья и год рождения пчелиной матки (при его наличии), данные журнала пасечного учҰта. Отобранные образцы для исследований должны быть подписаны с указанием места сбора и даты сбора образцов. Пробы краткосрочно могут хранится в морозильной камере или помещаются в 70 % этиловый спирт для более длительного хранения, или генотипирования.

Глава 6. Порядок приготовления препаратов и проведения замеров показателей крыла

20. При приготовлении препаратов, от тела пчелы отделяют правое переднее крыло и кладут его на предметное стекло в полоску глицерина или на прозрачную клейкую ленту. Таким образом раскладывают не менее 50 крыльев и покрывают покровным стеклом или клейкой лентой в соответствии с образцом подготовки крыльев пчҰл для анализа изложенных в приложении к настоящей Инструкции.

21. Цифровой вариант крыльев пчҰл подлежат централизованному хранению и обработке в информационной базе.

Глава 7. Оборудование для определения типичности породных признаков и селекционной пригодности пчелиных маток

22. Исследования проводятся методами идентификации подвида пчелы (Apis Mellifera) с применением информационных программ с полным набором статистической обработки данных: среднее значение, разброс значений, среднее квадратичное отклонение, коэффициент вариации, доверительные интервалы.

23. Стандарт породы утверждается и размещается на интернет ресурсе республиканской палаты.

24. Информационные программы должны содержать графическое представление данных в виде вариационных кривых, диаграмм, а также представление в виде PDF формата для внесения в систему селекционной работы и обмена между субъектам и заинтересованными в приобретении племенного материала.

25. Работа с программами и детализация процесса изготовления препарата для исследования описывается в руководстве пользователя.

Глава 8. Первичные данные для оценки селекционируемых признаков

26. Заключение о племенной ценности матки формируется на основании первичных данных, по результатам их обработки современными информационными средствами.

27. Первичные данные о продуктивных и поведенческих характеристиках пчелиных семей, представляются пчеловодом в виде формализованной оценки в баллах (от 1 до 4) каждого селекционного признака. Важна не абсолютная оценка, а сравнение со средним значением этого признака по группе тестирования. В группе тестирования должно быть не менее 10 пчелиных семей, находящихся в одном месте, которым обеспечен единообразный уход. На момента окончания тестирования группа не должна быть меньше 6 семей. Уровень обеспечения кормами, источниками нектара и пыльцы, должен быть достаточным для полного проявления селекционных признаков.

Глава 9. Поведение пчел

28. Поведение пчел оценивается по комплексу признаков: поведение пчҰл на сотах, склонность к роению, миролюбие. Оценка производится при нормальных погодных условиях. Данные признаки оцениваются при каждом открывании улья.

29. Заключение о племенной ценности матки формируется на основании первичных данных, по результатам их обработки современными информационными средствами.

Для объективности, необходимо не менее 4-5 наблюдений за сезон, особенно в селекционных группах, где миролюбие низкое, но хорошая медопродуктивность. Возможно применение промежуточных оценок 1,5; 2,5; 3,5.

30. Следует избегать трактовки данных признаков как хороших или плохих. Все зависит только от целей селекции. Агрессивность часто на прямую коррелирует с медопродуктивностью и сама по себе не может считаться недостатком. Являясь породным признаком, она способствует сохранению пчелиных семей в местности, где разведение других пчел убыточно по каким-либо причинам. Важное замечание: защитная экипировка и разожжҰнный дымарь являются необходимыми элементами техники безопасности в повседневной работе с пчелами.

31. Поведение на сотах:

4 балла, очень спокойно сидят на соте;

3 балла, спокойно сидят на соте или передвижение пчел незначительно;

2 балла, беспокойное поведение на сотах или стекают с сот с образованием гроздей в углах рамки или на нижней планке;

1 балл, пчелы покидают соты или ходят по улью, под сотами.

32. Миролюбие:

4 балла, очень миролюбивы, отсутствует необходимость в применении дыма и защитного костюма;

3 балла, миролюбивы, допустимо применение дыма в малых дозах и работа с открытой лицевой сеткой. Укусы пчҰл отсутствуют;

2 балла, пчҰлы достаточно агрессивны, применение дыма и защитной одежды необходимо для продолжения работы;

1 балл, пчҰлы очень агрессивны, работа без большого количества дыма, защитной одежды и перчаток невозможна, ужаления происходят и на удалении от пасеки.

33. Ройливость. Роение является проявлением природного инстинкта у пчелиных семей, которое пчеловод способен избежать применением стандартных технологических приемов. Данные о его проявлении собираются в течение сезона и результатом является наименьший балл среди всех наблюдений:

4 балла, в течении сезона не было замечено ни одного маточника;

3 балла, замечены открытые маточники, их срывание или расширение семьи останавливает роение;

2 балла, роение останавливается только при срывании маточников и изъятии расплода;

1 балл, семья отроилась.

34. Продуктивность. В общем случае оценивается медовая продуктивность, как имеющая наибольшее экономическое значение. Продуктивность по маточному молочку, пыльце, перге, прополису может иметь место в специальных программах.

Медопродуктивность пчелиной семьи, с оцениваемой маткой, учитывается как сумма товарного меда в килограммах за весь активный период. Подселение или налҰт пчҰл не желателен.

35. Собственная продуктивность сравнивается со средней по группе семей (общая продуктивность, количество семей в группе). Частное от деления собственной продуктивности пчелиной семьи и средней по группе, является основой для бальной оценки по этому признаку:

4 балла, медопродуктивность выше среднего по группе;

3 балла, медопродуктивность незначительно отличается от средней по группе;

2 балла, медопродуктивность ниже среднего показателя по группе;

1 балл, медопродуктивность значительно ниже среднего показателя.

36. Зимостойкость. Под зимостойкостью понимается способность пчел переносить зимовку, как периодическое природное испытание. Ослабление семей к весне влияет на продуктивность. Оценка производится путҰм сравнения количества обсиженных пчҰлами рамок в пчелиной семье при осенней ревизии и количеством обсиженных рамок в период весенней ревизии.

Зимостойкость оценивается в баллах по разнице в силе семей перед и после зимовки:

4 балла, количество обсиженных рамок в осенний и весенний период практически совпадает;

3 балла, количество обсиженных рамок весенней ревизии уменьшилось не более чем на 25% по сравнению с осенней ревизией;

2 балла, количество обсиженных рамок по весенней ревизии уменьшилось до 50% процентов;

1 балл, количество обсиженных рамок уменьшилось более чем на 50% или семья погибла.

Приложение
к Инструкции
по бонитировке пчел

Образец подготовки крыльев пчҰл для анализа

	Приложение 17 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 16 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке пушных зверей клеточного разведения

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке пушных зверей клеточного разведения (далее - Инструкция) разработана в соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки пушных зверей клеточного разведения, а также устанавливает зоотехнические требования при бонитировке норок, лисиц, песцов, соболей, хорьков, енотовидных собак и нутрий клеточного разведения.

2. Бонитировка пушных зверей клеточного разведения осуществляются бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Организация бонитировки пушных зверей клеточного разведения

3. Бонитировка зверей - индивидуальная оценка их породности, тона окраски, размера и телосложения, общей окраски и качества волосяного покрова, а также некоторых дополнительных признаков. Дополнительные признаки оценивают у зверей, оставляемых на племя.

4. Бонитируют весь предварительно отобранный на племя молодняк племенного ядра и репродуктивной части стада, а также молодняк от самцов и самок, подлежащих проверке по качеству потомства.

5. Бонитировку зверей всех разводимых на фермах видов проводят в период полного созревания опушения: вуалевых песцов в октябре; норок, лисиц, серебристых песцов в конце октября и в ноябре; нутрий в ноябре, декабре, в возрасте 7-10 месяцев.

6. Бонитируют зверей только с сухим волосяным покровом при хорошей освещенности рассеянным солнечным светом (не на солнце) или лампами дневного света. Завезенные звери подлежат бонитировке. Бонитируются: на фермах, содержащих племенных животных – весь молодняк; на товарных фермах – весь молодняк племенного ядра и пометы пользовательного стада, из которых взяты щенки на племя. Норок, лисиц, песцов и нутрий бонитируют в первый год жизни, соболей - в первый и второй годы жизни.

7. При бонитировке зверей берут в руки. Допускается бонитировка норок и хорьков в переносных клетках с подъемным полом.

8. Бонитируют зверей раздельно по видам, породам, типам. Оценивают породность, интенсивность окраски (у лисиц - процент серебристости), три основных признака, определяющих классность зверя (размер и телосложение животного, качество волосяного покрова и его окраска), а также принятые для данного вида (породы, типа) дополнительные признаки. При визуальной оценке признаков используются звери-эталоны.

9. До начала бонитировки следует уточнить по данным зоотехнического учета принадлежность зверя к той или иной породе (типу), наличие и правильность имеющихся татуировочных номеров. Ответственный бонитер (классификатор) проводит показательную бонитировку, инструктаж всех бонитеров (классификаторов), отбирает зверей, используемых в качестве эталонов, распределяет поголовье между бонитерами.

Глава 3. Бонитировка признаков

10. Бонитировка породности. Цветные норки, лисицы, песцы и нутрии с признаками, обусловленными доминантными генами, не определяющими основной окраски, относятся к соответствующей породе (типу) по генотипу, обусловливающему основную окраску. Звери с доминантными мутациями, определяющими изменение основной окраски, рассматриваются как самостоятельные типы.

11. Бонитировка интенсивности окраски. Тон окраски - темный, средний или светлый - оценивают у норок (кроме черных и белых), хорьков, песцов, енотовидных собак, нутрий (кроме черных и белых), платиновых и красных лисиц, у серебристо-черных лисиц определяют процент серебристости. Селекционируемый тип по тону (интенсивности) окраски определяется специалистами хозяйства.

12. Бонитировка признаков, определяющих класс зверя. Все признаки (кроме размера тела) оценивают по пятибалльной шкале. Размер тела оценивают по десятибалльной шкале.

13. Бонитировка размера и телосложения. На фермах, содержащих племенных животных, размер зверя определяют путем измерения длины тела (нутрий – по живой массе). На товарных фермах размер тела определяют визуально. У оставленного на племя молодняка измеряют длину тела.

Для отработки правильной визуальной оценки рекомендуется на первом этапе бонитировки взвесить или измерить несколько нормально упитанных животных. Показатели, соответствующие той или иной оценке в баллах, представлены в приложениях 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27. При определении классности зверей оценка размера и телосложения в 6 баллов и более приравнивается к 5 баллам. Взвешивают зверей перед кормлением, длину тела измеряют по хребту измерительной рулеткой от кончика носа до корня хвоста, следуя изгибам туловища.

14. Бонитировка качества волосяного покрова. Качество опушения у зверей всех видов оценивают на спине, боках и брюшке. Оно характеризуется совокупностью показателей густоты, упругости, длины и шелковистости волосяного покрова, соотношением этих показателей на разных участках тела, а также дефектностью волосяного покрова.

Селекционируемый тип по структуре волосяного покрова (высота, уравненность по высоте) у всех видов зверей определяется специалистами хозяйства.

15. Бонитировка общей окраски волосяного покрова. Общая окраска волосяного покрова слагается из цвета кроющих волос и цвета вершин пуха. Бонитировка ее отражает общее впечатление об окраске зверя. У всех видов зверей окраска оценивается по выраженности типичного для данной группы цвета и чистоте окраски, то есть по отсутствию нежелаемых оттенков. У черных норок, черных нутрий и у соболей оценка общей окраски включает и оценку интенсивности пигментации.

16. Определение классности зверей. По результатам бонитировки трех признаков: размера и телосложения особи, качества волосяного покрова и его окраски определяется класс пушных качеств зверя согласно приложению 1 к настоящей Инструкции. Всего классов восемь. Чистопородные звери первого и второго классов относятся к элите.

Тон окраски, процент серебристости у лисиц, а также дополнительные признаки при определении класса зверя не учитывают.

17. Бонитировка дополнительных признаков зверей оставляемых на племя, оценивают, кроме того, по дополнительным показателям. Дополнительные признаки для оценки приведены в конце описания бонитировки по каждому виду зверей.

Дополнительные признаки бонитируют следующим образом:

окраску пуха определяют при раздувании волосяного покрова на спинно-боковой части туловища. Бонитируют ее по цвету вершин волос, обусловливающему в известной мере общую окраску;

ширину светлой зоны кроющих волос у лисиц определяют визуально на спинно-боковой части туловища по ширине светлой полосы, ограниченной сверху нижней частью пигментированных кончиков волос, снизу - вершинами пуховых волос или нижней границей серебристого кольца.

При значительном удельном весе платиновых волос (более 50%) оценивают не ширину светлой зоны, а интенсивность платиновых волос как среднюю или большую;

вуаль определяют по пигментированным кончикам остевых и направляющих волос.

В зависимости от длины и частоты пигментированных кончиков волос, а у серебристо-черных лисиц и от ширины светлой зоны, вуаль может быть нормальной или с разной степенью отклонений в сторону "тяжелой" или "легкой", а у песцов - более или менее ярко выраженной.

Глава 4. Зоотехнические требования

18. Бонитировка норок. Бонитировка размера и телосложения норок проводится в соответствии с требованиями, согласно приложению 2 к настоящей Инструкции.

Бонитировка качества волосяного покрова проводится в соответствии с требованиями, согласно приложению 3 к настоящей Инструкции.

Окраска волосяного покрова норок оценивается в соответствии и требованиями, согласно приложению 4 к настоящей Инструкции. Дополнительные признаки оценивают в соответствии с требованиями, согласно приложению 5 к настоящей Инструкции.

По размеру лисиц оценивают в соответствии с требованиями, согласно приложению 6 к настоящей Инструкции.

Лисицы по качеству волосяного покрова должны соответствовать требованиям, согласно приложению 7 к настоящей Инструкции.

Окраска волосяного покрова лисиц оценивается в соответствии с требованиями, согласно приложению 8 к настоящей Инструкции.

Дополнительные признаки оцениваются в соответствии с требованиями, согласно приложению 9 к настоящей Инструкции.

19. Бонитировка песцов. По тону окраски песцов делят на три типа: темные, средние и светлые. К темным (Т) относят песцов с голубой (у вуалевых) и темно-голубой (у серебристых) окраской вершин пуховых волос и темной окраской пигментированных кончиков кроющих волос. К светлым (СВ) относят песцов со светлым пухом (у вуалевых - почти белым, у серебристых - светло-серым) и более короткими или более светлыми пигментированными кончиками платиновых волос. Песцы среднего тона (СР) занимают промежуточное положение. Размер и телосложение песцов оценивают в соответствии с требованиями, согласно приложению 10 к настоящей Инструкции.

Качество волосяного покрова у песцов оценивается в соответствии с требованиями, согласно приложению 11 к настоящей Инструкции.

Окраска волосяного покрова оценивается в соответствии с требованиями, согласно приложению 12 к настоящей Инструкции.

20. Бонитировка енотовидных собак. Размер и телосложение у енотовидных собак оценивают в соответствии с требованиями, согласно приложению 13 к настоящей Инструкции.

Качество волосяного покрова енотовидных собак оценивается в соответствии с требованиями, согласно приложению 14 к настоящей Инструкции.

Окраска волосяного покрова у енотовидных собак оценивается в соответствии с требованиями, согласно приложению 15 к настоящей Инструкции.

21. Бонитировка соболей. Оценка размера и телосложения соболей проводится в соответствии с требованиями, согласно приложению 16 к настоящей Инструкции.

Оценка качества волосяного покрова у соболей проводится в соответствии с требованиями, согласно приложению 17 к настоящей Инструкции.

Оценка окраски волосяного покрова у соболей проводится в соответствии с требованиями, согласно приложению 18 к настоящей Инструкции.

Дополнительные признаки у соболей оцениваются в соответствии с требованиями, согласно приложению 19 к настоящей Инструкции.

22. Бонитировка хорьков. Хорьки желательного типа должны быть крепкого телосложения, крупного размера с густым, пышным, упругим и уравненным по высоте волосяным покровом, на спине и боках (на шее и животе ость короче) без сеченности и свалянности, с отлично выраженной вуалью черного цвета по всему туловищу. Звери перламутрового типа должны иметь общую светло-кремовую окраску и пепельно-серые вершины пуховых волос; золотистого типа ярко-оранжевую общую окраску и такую же окраску вершин пуховых волос. Размер хорьков определяют в соответствии с требованиями, согласно приложению 20 к настоящей Инструкции.

Качество опушения оценивают в соответствии с требованиями, согласно приложению 21 к настоящей Инструкции.

Окраску волосяного покрова оценивают в соответствии с требованиями, согласно приложению 22 к настоящей Инструкции.

23. Бонитировка нутрий. Размер и телосложение нутрий оценивают в соответствии с требованиями, согласно приложению 23 к настоящей Инструкции.

Качество опушения нутрий оценивают в соответствии с требованиями, согласно приложению 24 к настоящей Инструкции.

Окраска опушения нутрий оценивается в соответствии с требованиями, согласно приложению 25 к настоящей Инструкции.

Дополнительно у нутрий бонитруют уравненность подпуши по высоте, согласно приложению 26 к настоящей Инструкции.

Молодняк, продаваемый на племя в возрасте 2 - 6 месяцев, бонитируют по происхождению (классу родителей), согласно приложению 27 к настоящей Инструкции.

Приложение 1
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Определение классов пушных качеств зверя

Размер и телосложение балл	Качество волосяного покрова, балл	Окраска волосяного покрова, балл	Класс
5	5	5	первый
4 – 5	4 – 5	5	второй
4 - 5	4 - 5	4	третий
3 - 5	3 - 5	5	четвертый
3 - 5	3 - 5	4	пятый
3 - 5	3 - 5	3	шестой
При наличии хотя бы одной оценки в 2 балла При наличии хотя бы одной оценки в 1 балл			седьмой
			восьмой

Приложение 2
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка размера и телосложения норок

Оценка, балл	Размер и телосложение	Минимальные показатели размера тела
		Самцы		Самки
		длина, сантиметр	живая масса, килограмм	длина, сантиметр	живая масса, килограмм
10	Особо крупный, крепкое	54	3,3	47	1,7
9	Особо крупный, крепкое	52	3,1	45	1,6
8	Особо крупный, крепкое	50	2,9	43	1,5
7	Особо крупный, крепкое	48	2,7	41	1,4
6	Особо крупный, крепкое	46	2,5	39	1,3
5	Особо крупный, крепкое	45	2,3	38	1,2
4	Крупный, крепкое	44	2,1	37	1
3	Средний, крепкое	43	1,9	36	0,8
2	Мелкий, крепкое	Менее 43	Менее 1,9	Менее 36	Менее 0,8
1	Слабое при любом размере тела

Приложение 3
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка качества волосяного покрова норок

Оценка белых, голубых (кроме серебристо- голубых), соболиных всех типов, балл	Оценка норок всех других типов, балл	Характеристика признака
5	5	Высота волосяного покрова характерна для селекционируемого в хозяйстве типа. Волосяной покров очень густой, шелковистый, ость полностью прикрывает пух на спине, боках и животе
5	4	На животе и боках допускается более редкая ость, пух слегка просвечивает
4	3	Волосяной покров соответствует селекционируемому типу по высоте, менее густой, шелковистый. Ость полностью закрывает пух на спине, но на боках пух просвечивает
3	2	Волосяной покров не густой, ость редковатая, пух на спине просвечивает, допускается незначительная потертость в промежности
2	1	Не удовлетворяет требованиям 2 (3) - 5 баллов

Приложение 4
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка окраски волосяного покрова норок

Порода, тип	5 баллов	4 балла	3 балла	2 балла	1 балл
1	2	3	4	5	6
Требования к окраске волосяного покрова
Стандартные черного типа	Черная с явно выраженным блеском. Окраска пуховых волос серая, темного тона	Почти черная с выраженным блеском Окраска пуховых волос серая темного тона	Почти черная с блеском. Окраска вершин пуховых волос коричневая, темного тона	Темно-коричневая. Окраска вершин пуховых волос коричневая, темного и среднего тонов	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Стандартные темно- коричневого типа	Коричневая до почти черной с явно выраженным блеском. Окраска вершин пуховых волос коричневая, в тон общей окраски	Коричневая разной интенсивности с выраженным блеском Окраска вершин пуховых волос коричневая, в тон общей окраски	Коричневая с легкой буризной	Коричневая с выраженной буризной	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Стандартные коричневого типа (дикие)	Коричневая разной интенсивности с явно выраженным блеском. Пух чисто серый с коричневыми вершинами	Коричневая разной интенсивности выраженным блеском Пух серый с коричневыми вершинами	Коричневая с легкой буризной. Пух серый с коричневым оттенком. Вершина пуховых волос коричневая	Коричневая с выраженной буризной. Пух коричневый с буризной или осветленный	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Пастель (bb) о о и орхид (k k )	Коричневая с хорошо выраженным голубо-серым оттенком. Пух серый с легким коричневатым оттенком	Коричневая с меньшим голубовато-серым оттенком. Пух серый с коричневым оттенком	Коричневая. Пух серый с коричневыми вершинами	С желтоватым или буроватым оттенком	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Соклот-пастель s s (t t bb)	Светло-коричневая с хорошо выраженным дымчато-голубоватым оттенком. Пух бежевый с серым оттенком	Светло-коричневая с дымчато-голубым оттенком. Пух бежевый. Вершины его окрашены в коричневатый цвет	Светло-коричневая. Пух бежевый с коричневатыми вершинами	Коричневая. Пух бежевый с буризной	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Орхид-пастель о о (k k bb)	Светло-коричневая с бронзовым оттенком. Пух голубой	Светло-коричневая со слабым бронзовым оттенком. Пух голубой	Светло-коричневая. Пух серый	Светло-коричневая. Пух серый с буризной	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Мойла-леутские (mmaa)	Светло-коричневая с бледно-лиловым оттенком. Пух серый с голубыми вершинами	Светло-коричневая с легким бледно-лиловым оттенком. Пух серый с голубыми вершинами	Светло-коричневая с буроватым оттенком. Пух серый	Светло-коричневая с бурым оттенком. Пух серый	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Пало-мино (kk)	Бежевая. Пух светло-бежевый	Бежевая с легким оранжевым оттенком. Пух светло-бежевый	Бежевая с оранжевым оттенком. Пух светло-бежевый	Бежевая с явным оранжевым оттенком. Пух почти белый	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Ампалоса пфир (kkaapp), ампало-серебристые (kkpp)	Бежево-дымчатая с хорошо выраженным голубым оттенком. Пух бледно-голубой	Бежево-дымчатая. Пух бледно-голубой	Бежево-дымчатая с легким коричневым оттенком. Пух бледно-голубой	Бежевая с легким оранжево-бурым оттенком	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Мой-лянтарь-сапфир (mmrraapp)	Нежно-бежевая с легким розовым оттенком. Вершины пуха с голубоватым оттенком	Светло-бежевая с легким коричневатым оттенком. Пух с легким кремоватым оттенком	Бежевая с коричневатым оттенком. Пух с легким кремовато-желтым оттенком	Бежевая с коричневым оттенком	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Серебристо-голубые (рр), стальные голубые s ss (p p, p p)	Чистого пепельно- серого цвета. Пух серый	Менее чистого пепельно-серого цвета. Пух серый	Пепельная с незначительным коричневатым оттенком. Пух серый с коричневатыми вершинами	Серая с желтоватым или буроватым оттенком	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Алеутские (аа)	Почти черная, приближающаяся к цвету вороненного металла, ость почти черная. Пух темный, чистого голубого цвета	Почти черная с легким коричневым оттенком. Пух темно-голубой	Почти черная с коричневатым оттенком. Пух серый или темно- серый с коричневатыми вершинами	Почти черная с коричневатым оттенком. Пух серый с коричневыми вершинами	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Алеутские стальные sss (aapp, aapp)	Ость почти черная с голубым отливом. Пух голубой	Ость почти черная. Пух голубой	Голубая. Пух светло-голубой	Голубая с коричневатым оттенком. Пух светло-голубой с коричневатыми вершинами	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Сапфир (aapp)	Голубая чистая. Пух голубой разной интенсивности	Голубая, менее чистая. Пух голубой Разной интенсивности	Голубая с серым оттенком или окраска неравномерная, зональная. Пух сероватый	Голубая с коричневатым налетом. Пух серый с коричневатыми вершинами	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Орхид-пастель серебристые o o (k k bbpp)	Голубая с легким серым оттенком. Пух голубой, по тону соответствующий общей окраске	Голубовато-серая. Пух голубой, потону соответствующий общей окраске	Серовато-голубая. Пух сероватый	Серовато-голубая, с легким бронзовым оттенком. Пух серый с коричневатыми вершинами	Серо-голубая с выраженным бронзовым оттенком.
Мойл-сапфир (mmaapp)	Светло-голубая, без темных пятен. Пух голубой, по тону соответствующий общей окраске	Светло-голубая с легким пепельно-серым оттенком, без темных пятен. Пух голубой, по тону соответствующий общей окраске	Светло-голубая с серым оттенком, без темных пятен. Пух сероватый	Светло-голубая с коричневатым налетом. Пух серый с коричневатыми вершинами	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Соклот-пастель серебристые s s (t t bbpp), мойл-пастель серебристые (mmbbpp)	Серая с голубовато-бежевым оттенком. Пух голубой	Серая с бежевым оттенком. Пух голубой	Серая с незначительным коричневатым оттенком. Пух серый с коричневатыми вершинами	Серая с коричневатым оттенком. Пух серый с коричневатыми вершинами	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Янтарь-сапфир (rraapp)	Голубовато-серая с бежево-кремовым оттенком. Пух светло-голубой	Голубовато-серая с бежевым оттенком. Пух светло-голубой	Голубовато-серая с легким коричневатым оттенком. Пух голубой	Голубовато-серая с коричневым оттенком. Пух голубой	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Белые (hh и другие)	Чистая снежно-белая. Пух белый	Чисто-белая. Пух белый	Белая с легким желтоватым оттенком. Пух белый	Белая с явно выраженным кремоватым или желтоватым оттенком	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

1. Стандартные (черного или темно-коричневого типов), мойлсапфировые и алеутские норки с различием в окраске спины и брюшка оцениваются на один балл ниже.

2. Стандартные норки черного типа должны иметь уравненные по длине кроющие волосы.

3. Норок стюарт, бос, тень, джет, финблек, крестовок, пестрых рощинских, пятнистых, а также соболиных (длинноволосых) бонитируют по чистоте окраски в соответствии с их принадлежностью к той или иной породе (типу). Норки крестовки, пестрые рощинские и пятнистые могут быть оценены 5 - 3 баллами за этот признак при условии, что они имеют оценки 5 и 4 балла за выраженность рисунка и 5 или 4 балла за распределение пигментированных волос.

Приложение 5
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка дополнительных признаков у норок

Оценка, балл	Характеристика признака
1	2
	Белая пятнистость
5	Нет
4	Малая (пятно на губе или отдельные пучки белых волос на брюшной части тела)
3	Средняя (пятна на брюшной части тела шириной менее 2 сантиметров)
2	Большая (пятна на брюшной части тела шириной от 2 до 4 сантиметров)
1	Очень большая (пятна на брюшной части тела шириной более 4 сантиметров)
	Выраженность рисунка на спине (для норок крестовок)
5	Нет
4	Малая (пятно на губе или отдельные пучки белых волос на брюшной части тела)
3	Средняя (пятна на брюшной части тела шириной менее 2 сантиметров)
2	Большая (пятна на брюшной части тела шириной от 2 до 4 сантиметров)
1	Очень большая (пятна на брюшной части тела шириной более 4 сантиметров)
	Распределение пигментированных волос на светлых участках боков (для норок крестовок)
5	Пучков пигментированной ости и подпуши на боках нет
4	Пучки пигментированных волос на боках есть, но мало заметны
3	Пучки небольшие (0,25 квадратных сантиметров) с пигментированным пуховым волосом в них
2	Пучки большие с пигментированным пуховым волосом в них
1	Очень большие пучки, пятнистые норки
	Длина пуховых волос (у соболиных норок)
5	Очень большая (у самок - 21 - 23; у самцов - 23 - 26 миллиметров)
4	Большая (у самок - 19 - 20; у самцов - 21 - 22 миллиметров)
3	Средняя (у самок - 18; у самцов - 20 миллиметров)
2	Малая (у самок - 17; у самцов - 19 миллиметров)
1	Очень малая (у самок - 16 миллиметров и менее; у самцов - 18 миллиметров и менее)
	Распределение белых пятен (для пестрых)
5	Площадь, занятая белыми волосами, составляет более 50% площади тела
4	Площадь, занятая белыми волосами, составляет 30 - 50% площади тела
3	Площадь, занятая белыми волосами, составляет менее 30% площади тела
2	Рисунок размыт
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	Распределение окрашенных пятен (для пятнистых)
5	Пятна равномерно распределены по спине и бокам, контрастные, четко ограничены
4	Незначительные нарушения в равномерности расположения пятен, или пятна недостаточно четко ограничены
3	Пятна распределены неравномерно, встречаются лишь на отдельных участках туловища
2	Пятна почти отсутствуют, спина и бока покрыты седыми волосами
1	На спине и боках пятен нет, белые бока, шея, грудь, брюшко

Приложение 6
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка размера и телосложения лисиц

Оценка, балл	Размер и телосложение	Минимальная длина тела, сантиметр
Оценка, балл	Размер и телосложение	Самцы	Самки
1	2	3	4
10	Особо крупный, крепкое	82	78
9	Особо крупный, крепкое	80	76
8	Особо крупный, крепкое	78	74
7	Особо крупный, крепкое	76	72
6	Особо крупный, крепкое	74	70
5	Особо крупный, крепкое	72	68
4	Крупный, крепкое	70	66
3	Средний, крепкое	68	64
2	Мелкий, крепкое	66	62
1	Слабое телосложение при любом размере

Приложение 7
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка качества волосяного покрова лисиц

Оценка, балл	Характеристика признака
1	2
5	Очень густой, очень пышный, шелковистый, упругий, уравненный по длине, соответствующий селекционируемому типу. Грива не развита, кроющие волосы полностью прикрывают подпушь на спине и боках. Волосяной покров без сеченности
4	Густой, пышный, шелковистый, упругий, по длине соответствующий селекционируемому типу. Грива незначительная. Кроющие волосы полностью прикрывают подпушь на спине и боках
3	Густой, менее пышный и упругий, шелковистый, по длине соответствующий селекционируемому типу, с относительно развитой гривой. Кроющие волосы полностью прикрывают подпушь на спине. Допускается незначительная сеченность волосяного покрова, разреженность кроющих волос на боках
2	Менее густой и пышный, с разреженностью кроющих волос на боках, с меньшей упругостью волос, по длине не соответствует селекционируемому типу, с выраженной гривой. Допускается незначительная сеченность волос, небольшая свалянность волос на огузках
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Приложение 8
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка окраски волосяного покрова лисиц

Оценка, балл	Характеристика признака
1	2
	Серебристо-черные лисицы (NN), беломордые (WW)
5	Кроющие волосы иссиня-черные, блестящие. Пух темно-серого цвета с голубым оттенком. Светлая зона у кроющих волос шириной примерно 10 - 15 миллиметров, чисто-белого цвета с блеском. Хорошо развитая вуаль прикрывает серебро
4	Кроющие волосы черные. Подпушь может быть серого цвета
3	Кроющие волосы темные, светлая зона не чисто-белого цвета шириной или менее 10 миллиметров или более 15 миллиметров. Пух серого цвета
2	Кроющие волосы с буроватым налетом
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	P Платиновые лисицы (W w)
5	Чистого серого цвета разной интенсивности с голубым оттенком. Подпушь темно-серого и серого цвета
4	Чистого серого цвета разной интенсивности. Подпушь светло-серая
3	Чистого светло-серого цвета с признаками белесости
2	Серого цвета различной интенсивности с легким коричневым налетом или почти белой подпушью
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	P Платиновые лисицы (W w)
5	Чистого серого цвета разной интенсивности с голубым оттенком. Подпушь темно-серого и серого цвета
4	Чистого серого цвета разной интенсивности. Подпушь светло-серая
3	Чистого светло-серого цвета с признаками белесости
2	Серого цвета различной интенсивности с легким коричневым налетом или почти белой подпушью
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	G Снежные лисицы (W wNN)
5	Белый с легким кремовым оттенком. Подпушь чисто-белого цвета
4	Белый с более выраженным кремовым оттенком. Подпушь чисто-белого цвета
3	Белый с явно выраженным кремовым оттенком. Подпушь белого цвета
2	Белый с желтоватым налетом
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	Красные лисицы
5	Кроющие волосы блестящие, красно-коричневые, чистого цвета. Пуховые волосы темно-серые с красными вершинами
4	Пуховые волосы серые с красноватыми вершинами
3	Кроющие волосы и вершины пуховых волос с легким желтоватым налетом
2	Кроющие волосы желтого цвета
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Приложение 9
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка дополнительных признаков у лисиц

Оценка, балл	Характеристика признака
1	2
	Ширина серебристого кольца и интенсивность платиновых волос
5	Отличная (примерно от 10 до 15 миллиметров)
4	Хорошая (примерно от 6 до 10 миллиметров)
3	Удовлетворительная (более 15 миллиметров)
2	Интенсивность платиновых волос средняя (50 - 75%)
1	Интенсивность платиновых волос большая (более 75%)
	Вуаль
5	Нормальная. Сочетание белых и пигментированных участков волос образует выраженный венец (вуаль). Отношение длины пигментированных вершин к ширине светлой зоны кроющих волос в пределах 1,0 - 1,5
4	Утяжеленная, сочетание белых и пигментированных участков волос создает несколько затемненный тон
3	Малая. Волосяной покров несколько осветленного тона
2	Тяжелая. Пигментированные кончики волос излишне длинные. Они прикрывают серебро, придавая волосяному покрову излишне затепленный вид. Серебристость слабо выражена
1	Легкая. Волосяной покров белесого, очень осветленного тона
	Рисунок у беломордых лисиц
5	Очень хороший четко выраженный рисунок в виде непрерывного ошейника, от которого тянется полоса, проходящая между ушами до кончика носа. Окраска рисунка чисто-белая с блеском
4	Хороший четко выраженный рисунок в виде непрерывного ошейника, от которого тянется слегка прерывистая полоса, проходящая между ушами до кончика носа. Окраска рисунка чисто-белая с блеском
3	Слабый не четко выраженный рисунок. Прерывистость ошейника или белой полосы. Окраска рисунка белого цвета
2	Рисунок не выражен, или окраска рисунка с легким желтоватым оттенком
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	Выраженность рисунка и ремня у снежных лисиц
5	Очень хорошая. Окраска ремня и рисунка черная. Ремень непрерывный
4	Хорошая. Окраска черная. Ремень непрерывный
3	Удовлетворительная. Окраска темная. Ремень прерывистый
2	Слабая. Окраска темная. Ремень отсутствует
1	Занимает более 70% площади туловища
	Осветленная зона у красных лисиц
5	Отсутствует или занимает до 10% площади туловища на огузке
4	Занимает до 30% площади туловища на спине и боках
3	Занимает до 50% площади туловища
2	Занимает до 70% площади туловища
1	Занимает более 70% площади туловища
	Выраженность осветленной зоны у красных лисиц
5	Слабая. Осветленное кольцо на остевых волосах по окраске приближается к основному цвету
4	Средняя. Осветленное кольцо по окраске заметно светлее основного цвета: желтое, светло-желтое
3	Сильная. Осветленное кольцо хорошо выражено, сильно контрастирует с основной окраской, по цвету светло-желтое или белое

За 100% принимают площадь от ушей до основания хвоста. При бонитировке площадь осветленной зоны определяют с точностью до 5%.

Приложение 10
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка размера и телосложения песцов

Оценка, балл	Размер и телосложение	Минимальная длина тела, сантиметр
Оценка, балл	Размер и телосложение	Самцы	Самки
1	2	3	4
10	Особо крупный, крепкое	77	72
9	Особо крупный, крепкое	75	70
8	Особо крупный, крепкое	73	68
7	Особо крупный, крепкое	71	66
6	Особо крупный, крепкое	69	64
5	Особо крупный, крепкое	67	62
4	Крупный, крепкое	65	60
3	Средний, крепкое	63	58
2	Мелкий, крепкое	61	56
1	Слабое телосложение при любом размере	-	-

Приложение 11
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка качества волосяного покрова у песцов

Оценка, балл	Характеристика признака
5	Средней высоты для селекционируемого в хозяйстве типа, очень густой и пышный, шелковистый, с упругими выровненными по высоте частыми кроющими волосами. Без признаков свалянности и сеченности
4	Менее густой и пышный
3	Допускается незначительная изреженность ости на боках, недостаточная упругость кроющих волос
2	Ость редковатая, недостаточной или излишней длины, или малая сеченность, или свалянность
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Приложение 12
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка окраски волосяного покрова у песцов

Оценка, балл	Характеристика признака
	Вуалевые песцы
5	Различной интенсивности без признаков коричневого оттенка, чисто-серого цвета. Интенсивность платинового волоса большая. Платиновые волосы равномерно распределены по всему туловищу и образуют ярко выраженную вуаль графитного цвета. Подпушь светло-голубая, зонально окрашенная, различной интенсивности. светло-голубая, зонально окрашенная, различной интенсивности.
4	С легким коричневым налетом на брюшке или с менее выраженной вуалью, или с небольшой ступенчатой "серебристостью"
3	С коричневым оттенком или со средней ступенчатой "серебристостью"
2	Коричневого цвета или с буроватым налетом, или с большой ступенчатой "серебристостью", или с белым пухом, или переразвитой вуалью
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	Серебристые песцы
5	Чисто-серого цвета различной интенсивности. Допускается легкий коричневатый налет на брюшке и лапах. Интенсивность платинового волоса большая, "серебро" не открытое. Платиновые волосы равномерно распределены по всему туловищу. Подпушь серая различной интенсивности
4	С коричневым налетом на брюшке и лапах
3	С коричневым оттенком
2	Коричневого цвета или с буроватым оттенком, или с открытым серебром
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	Песцы тень (Ss)
5	Белого цвета с легкой вуалью на спине, образованной пигментированными кончиками платиновых волос. Кончики платиновых волос графитного цвета. Вершины пуховых волос чисто-белые, основание подпуши с легким голубоватым оттенком
4	Кончики платиновых волос с легким коричневатым налетом или с менее выраженной вуалью
3	Кончики платиновых волос с коричневатым оттенком или невыраженной вуалью
2	Кончики платиновых волос коричневого цвета, желтый оттенок окраски вершин пуховых волос
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Приложение 13
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка размера и телосложения енотовидных собак

Оценка, балл	Размер и телосложение	Минимальная длина тела, сантиметр
Оценка, балл	Размер и телосложение	Самцы	Самки
10	Особо крупный, крепкое	72	71
9	Особо крупный, крепкое	71	70
8	Особо крупный, крепкое	70	69
7	Особо крупный, крепкое	69	68
6	Особо крупный, крепкое	68	67
5	Особо крупный, крепкое	67	66
4	Крупный, крепкое	64	63
3	Средний, крепкое	61	60
2	Мелкий, крепкое	60	59
1	Слабое телосложение при любом размере	-	-

Приложение 14
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка качества волосяного покрова у енотовидных собак

Оценка, балл	Характеристика признака
5	Очень густой, пышный, упругий, уравненный средней длины по всему телу для селекционируемого в хозяйстве типа без признаков сеченности и свалянности. Кроющие волосы полностью прикрывают пуховые на спине и боках.
4	Густой, пышный, упругий, уравненный по длине без признаков сеченности и свалянности. Кроющие волосы полностью прикрывают пуховые на спине и боках. Допускается легкое поредение ости на лопатках и боках
3	Менее густой, менее пышный и упругий с менее уравненными по длине остевыми волосами, свислый. Допускаются поредение ости на спине и боках, легкая сеченность или свалянность на боках и огузках
2	Редкий с неуравненными по длине остевыми волосами, не соответствует селекционируемому типу. Допускается выраженная сеченность или свалянность на спине, боках и огузках
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Приложение 15
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка окраски волосяного покрова у енотовидных собак

Оценка, балл	Характеристика признака
	Золотистый тип
5	Оранжево-коричневый. Осветленная зона остевых и вершины пуховых волос оранжевые, кончики остевых волос черные, вуаль хорошо выражена на спине и боках
4	Осветленная зона ярко-желтая
3	Вуаль хорошо развита на спине и слабо - на боках
2	Буровато-серая. Осветленная зона остевых и вершины пуховых волос желтые или коричневые разной интенсивности. Вуаль легкая
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	Серебристый тип
5	Серебристо-коричневый. Осветленная зона остевых волос белая, вершины пуховых волос светло-желтые или светло-коричневые, кончики остевых волос черные, вуаль хорошо выражена на спине и боках
4	Осветленная зона с легким желтоватым налетом
3	Вуаль хорошо развита на спинке и слабо - боках
2	Буровато-серая. Осветленная зона остевых и вершина пуховых волос желтые или коричневые разной интенсивности. Вуаль легкая
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Зверей, имеющих осветленную зону, характерную для золотистого типа, а окраску вершин пуховых волос - для серебристого типа, и наоборот, оценивают не выше трех баллов.

Приложение 16
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка размера и телосложения соболей

Оценка, балл	Размер и телосложение	Минимальные показатели размера тела
		Самцы		Самки
		длина,сантиметр	живая масса, килограмм	длина, сантиметр	живая масса, килограмм
10	Особо крупный, крепкое	53	2,1	49	1,8
9	Особо крупный, крепкое	52	2,0	48	1,7
8	Особо крупный, крепкое	51	1,9	47	1,6
7	Особо крупный, крепкое	50	1,8	46	1,5
6	Особо крупный, крепкое	49	1,7	45	1,4
5	Особо крупный, крепкое	48	1,6	43	1,2
4	Крупный, крепкое	46	1,4	41	1
3	Средний, крепкое	43	1,2	37	0,8
2	Мелкий, крепкое	Менее 43	Менее 1,2	Менее 37	Менее 0,8
1	Слабое при любом размере тела	-	-	-	-

Приложение 17
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка качества волосяного покрова у соболей

Оценка, балл	Характеристика признака
1	2
5	Упругий, очень пышный и очень густой. Ость значительно длиннее пуха, но не более 5 сантиметров, полностью прикрывает его по всему телу и находится почти в вертикальном положении
4	Волос густой и пышный
3	Упругий, но менее пышный и менее густой. Ость полностью прикрывают пух на спине. На боках допускается легкое просвечивание пуха
2	Плоский. Остевой волос короткий или редковатый. Допускается незначительная сеченность и свалянность волосяного покрова
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Приложение 18
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка окраски волосяного покрова у соболей

Оценка, балл	Характеристика признака
1	2
	Черный тип
5	Черная, однотонная по всему телу, включая голову и живот. Пух темно-серый с голубым оттенком, равномерно окрашенный по всей длине волоса
4	Почти черная, однотонная по всему телу. Пух темно-серый с голубым оттенком по всей длине и с темно-каштановыми вершинами. Допускается незначительное осветление головы и живота
3	Темно-коричневая до почти черной. Пух темно-серый с голубым оттенком, с темно-каштановым и каштановыми вершинами. Допускается более светлая окраска боков и живота
2	Коричневая. Пух серый различной интенсивности со светло- каштановыми вершинами
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	Темно-коричневый тон
5	Темно-коричневая до почти черной, однотонная по всему телу. Пух темно-серый с голубым оттенком, равномерно окрашенный по всей длине волоса
4	Темно-коричневая, однотонная по всему телу. Пух темно-серый с голубым оттенком или темно-каштановыми вершинами
3	Коричневая. Пух серый различной интенсивности с каштановыми вершинами. Допускается более светлый окрас боков и живота
2	Светло-коричневая. Пух серый различной интенсивности со светло- каштановыми вершинами
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Приложение 19
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка дополнительных признаков у соболей

Оценка, балл	Характеристика признака
	Седина
5	Без седины или отдельные седые волоски
4	Малая, равномерная, белого цвета
3	Средняя, равномерная, белого цвета
2	Большая, равномерная, любого цвета, а также малая и средняя с желтизной и неравномерная
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	Горловое пятно
5	Нет
4	Отдельные белые волоски
3	Малое
2	Среднее пятно или малая подпалина
1	Большое пятно или средняя либо большая подпалина

Приложение 20
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка размера и телосложения хорьков

Оценка, балл	Размер и телосложение	Минимальная длина тела, сантиметр
Оценка, балл	Размер и телосложение	Самцы	Самки
10	Особо крупный, крепкое	51	45
9	Особо крупный, крепкое	49	43
8	Особо крупный, крепкое	47	41
7	Особо крупный, крепкое	46	39
6	Особо крупный, крепкое	45	38
5	Особо крупный, крепкое	44	37
4	Крупный, крепкое	42	35
3	Средний, крепкое	40	33
2	Мелкий, крепкое	39	32
1	Слабое телосложение при любом размере	-	-

Приложение 21
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка качества опущения у хорьков

Оценка, балл	Характеристика признака
1	2
5	Высота волосяного покрова, характерная для селекционируемого в хозяйстве типа. Волосяной покров густой, упругий. Ость расположена равномерно по всему туловищу. Пух слегка просвечивает на хребте и боках
4	Ость более редкая на боках
3	Остевые волосы более редкие на боках и хребте
2	Высота волосяного покрова не характерна для селекционируемого в хозяйстве типа; волосяной покров редкий
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Приложение 22
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка окраски волосяного покрова у хорьков

Оценка, балл	Характеристика признака
	Перламутровый тип
5	Общая окраска светло-кремовая с пепельно-серым оттенком. Ость черная. Вершины пуховых волос светло-кремовые, серые
4	Без пепельно-серых оттенков
3	Подпушь с желтоватым оттенком
2	Ость с бурым оттенком
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	Золотистый тип
5	Общая окраска ярко-оранжевая. Ость черная. Вершины пуховых волос ярко-оранжевые
4	Общая окраска оранжевая. Ость черная
3	Общая окраска оранжевая со светло-желтым оттенком. Ость черная
2	Ость с бурым оттенком
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
	Пастелевый тип
5	Общая окраска светло-кремовая с пепельно-серым оттенком. Ость светло-коричневая с хорошо выраженным дымчато-голубоватым оттенком. Вершины пуховых волос светло-кремовые, серые
4	Ость светло-коричневая, подпушь без пепельно-серых оттенков
3	Ость коричневая, темно-коричневая, подпушь с желтоватым оттенком
2	Ость темно-коричневая, буро-коричневая, подпушь оранжевая или ярко-оранжевая
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Приложение 23
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка размера и телосложения нутрий

Оценка, балл	Размер и телосложение	Минимальная живая масса нутрий в возрасте 6 месяцев, килограмм
Оценка, балл	Размер и телосложение	Самцы	Самки
10	Особо крупный, крепкое	5,8	5,4
9	Особо крупный, крепкое	5,5	5,1
8	Особо крупный, крепкое	5,2	4,8
7	Особо крупный, крепкое	4,9	4,5
6	Особо крупный, крепкое	4,6	4,2
5	Крупный, крепкое	4,3	3,9
4	Крупный, крепкое	4,0	3,6
3	Средний, крепкое	3,7	3,3
2	Мелкий, крепкое	3,4	3,0
1	Слабое телосложение при любом размере	-	-

Приложение 24
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка качества опущения у нутрий

Оценка, балл	Характеристика признака
1	2
5	Средней высоты с упругими кроющими волосами, полностью прикрывающими подпушь на спине, боках, животе и внутренней стороне ног. Допускается более короткая ость на животе. Подпушь шелковистая, очень густая на животе, высотой не менее 10 миллиметр; допускается густая или редковатая на спине
4	Подпушь на брюшке густая, на спине - редковатая или редкая
3	Подпушь на брюшке длиной от 8 до 10 миллиметров
2	Редковатое на брюшке, или кроющие волосы не прикрывают полностью пух
1	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Приложение 25
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка окраски опущения у нутрий

Порода, тип	5 баллов	4 балла	3 балла	2 балла	1 балл
1	2	3	4	5	6
Стандартные	Кроющие волосы блестящие, от серовато-коричневого до темно-коричневого цвета или бурого. Подпушь на спине и брюшке коричневая с голубоватым оттенком, одинаково окрашенная по всей длине волоса (без зональности).	Допускается зональность в окраске пуховых волос	Подпушь на брюшке коричневого цвета с легкой краснотой и буризной	Подпушь на брюшке коричневая разного тона с буризной или краснотой	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Бежевые s s (t t ), перламутровые s a (t t )	Бежевая с дымчатым оттенком. Вершины кроющих волос чисто- белые. Подпушь бежевая	Бежевая. Чистого цвета. Вершины кроющих волос белые. Подпушь бежевая	Бежевая. Менее чис того цвета, чем при 4 баллах. Вершины кроющих волос почти белые. Подпушь светло-бежевая	Коричневая разного тона. Вершины кроющих волос не белые. Подпушь коричневая разных оттенков	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Снежные аа s s (Vvt t, Vvt t, s a Vvt t )	Чистая снежно-белая. Пух чисто-белый	Чисто-белая. Пух белый	Белая с очень легким желтоватым оттенком. Пух белый	Белая с явно выраженным кремоватым или желтоватым оттенком	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Белые азербайджанские (W w)	Кроющие и пуховые волосы чисто-белые на всем теле	Кроющие волосы вокруг глаз, ушей и на огузке с ослабленной пигментацией. Пух чисто-белого цвета	Участки кожи на огузке, вокруг ушей и глаз (но не более 10% общей площади тела) имеют пигментированные кроющие и пуховые волосы	Пигментированные участки волосяного покрова занимают от 10 до 30% площади тела	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Белые итальянские a a (t t )	Кроющие и пуховые волосы белого цвета с легким равномерным кремоватым оттенком	Кроющие волосы белые, подпушь белого цвета с легким равномерным кремовым оттенком	Кроющие волосы белые. Подпушь белого цвета с выраженным кремовым оттенком	Кроющие волосы белые. Подпушь кремового цвета	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Золотистые (Vv)	Золотистая. Подпушь светло-золотистая. Разница в тоне окраски спины и брюшка незначительная	Золотистая. Подпушь светло-золотистая. Разница в тоне окраски спины и брюшка средняя	Золотистая. Подпушь светло-золотистая. Разница в тоне окраски спины и брюшка большая	Желтая, бледная, грязно-коричневая при любой разнице в окраске спины и брюшка	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Гомочерные (ZZ)	Почти черная. Пятен стандартно-окрашенного волосяного покрова нет. Чистого цвета без нежелательных оттенков. Подпушь коричнево-серая	Почти черная. Пятен стандартно окрашенного волосяного покрова нет. Менее чистая, чем при 5 баллах. Подпушь коричневато-серая	Почти черная. Пятен стандартно-окрашенного волосяного покрова нет. Наличие буроватых оттенков	Почти черная. Пятен стандартно-окрашенного волосяного покрова нет. Наличие буроватых оттенков или рыжего налета	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Черные (Zz)	Почти черная. Чистого цвета без нежелательных оттенков. Подпушь коричнево- серая. Участки стандартно-окрашенного волосяного покрова имеют на боках и на голове	Почти черная. Менее чистая, чем при 5 баллах. Подпушь коричневато-серая. Участки стандартно-окрашенного волосяного покрова имеются на боках и на голове	Почти черная. Наличие буроватых оттенков. Участки стандартно-окрашенного волосяного покрова имеются на боках и на голове	Почти черная. Наличие буроватых оттенков или рыжего налета. Участки стандартно-окрашенного волосяного покрова имеются на боках и на голове	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов
Пастелевые s s s s (Zzt t, ZZt t, a a a a Zzt t, ZZt t, s a s a Zzt t, ZZt t )	Коричневая. Подпушь коричневая с серым оттенком	Коричневая с незначительной буризной. Подпушь коричневая с серым оттенком	Коричневая с бурым оттенком. Подпушь бежевая	Коричневая с наличием рыжего налета. Подпушь бежевая	Не удовлетворяет требованиям 2 - 5 баллов

Приложение 26
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка уравненности подпуши по высоте у нутрий

Оценка, балл	Характеристика признака
5	Разница в длине пуха на брюшке и спине менее 2 миллиметров
4	Разница в длине пуха на брюшке и спине от 2 до 4 миллиметров
3	Разница в длине пуха на брюшке и спине от 4 до 6 миллиметров
2	Разница в длине пуха на брюшке и спине от 6 до 8 миллиметров
1	Разница в длине пуха на брюшке и спине более 8 миллиметров

Приложение 27
к Инструкции по бонитировке пушных
зверей клеточного разведения

Оценка молодняка по происхождению

Показатели бонитировки (оценка)	Молодняк первого класса		Молодняк второго класса		Молодняк третьего класса
Показатели бонитировки (оценка)	Самцы	Самки	Самцы	Самки	Самцы	Самки
Класс родителей	первый	первый	Один из родителей первого класса, другой второго класса		Все остальные сочетания
Телосложение	Крепкое	Крепкое	Крепкое	Крепкое	Крепкое	Крепкое
Живая масса в разном возрасте, килограмм 2 месяца 3 месяца 4 месяца 5 месяца 6 месяца	1,7 и более 2,6 и более 3,3 и более 3,9 и более 4,3 и более	1,5 и более 2,4 и более 3,0 и более 3,5 и более 3,9 и более	1,5 и более 2,4 и более 3,1 и более 3,7 и более 4,0 и более	1,3 и более 2,2 и более 2,8 и более 3,3 и более 3,6 и более	Менее массы молодняка второго класса Менее массы молодняка второго класса Менее массы молодняка второго класса Менее массы молодняка второго класса 3,9 и более

	Приложение 18 к приказу Министр сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 июля 2023 года № 277
	Приложение 17 к приказу Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 10 октября 2014 года № 3-3/517

Инструкция по бонитировке кроликов

Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Инструкция по бонитировке кроликов (далее - Инструкция) разработана соответствии с подпунктом 4) статьи 13 Закона Республики Казахстан "О племенном животноводстве" и детализирует проведение бонитировки кроликов, а также устанавливает зоотехнические требования при бонитировке кроликов.

2. Бонитировка кроликов проводится бонитерами (классификаторами).

Глава 2. Организация бонитировки кроликов

3. Бонитировка – оценка животных по комплексу хозяйственно полезных признаков (породность, продуктивные качества, экстерьерно-конституциональные особенности) с присвоением соответствующего класса. Бонитировку проводят ежегодно, в ноябре, декабре месяцах. На фермах, содержащих племенных кроликов, бонитировке подлежат: все самцы и крольчихи основного стада, разовые (проверяемые) крольчихи и весь молодняк селекционной группы, который оценивают в возрасте трех месяцев и при оставлении на племя в ноябре – декабре месяцах, а также молодняк, реализуемый на племя в другие хозяйства.

На товарных фермах бонитируют всех самцов крольчих племенного ядра основного стада, ремонтный молодняк при отборе в возрасте трех месяцев и при оставлении на племя в ноябре – декабре месяцах.

4. Перед бонитировкой необходимо:

привести кроликов в состояние хорошей (заводской) упитанности (не истощенные и не ожиревшие);

выбраковать всех больных и подозреваемых в заболеваниях, а также старых и малопродуктивных кроликов;

уточнить происхождение кроликов и проверить номера животных (неясные номера восстанавливают);

подготовить чашечные весы, сантиметровую ленту и линейку.

5. Ремонтный молодняк и молодняк, продаваемый на племя, в возрасте 2 или 3 месяцев бонитируют по четырем показателям:

1) породности;

2) живой массе;

3) телосложению;

4) густоте волосяного покрова (опушению лап).

Кроликов основного стада и ремонтный молодняк, вводимый в основное стадо, разовых (проверяемых) самок в ноябре – декабре месяцах бонитируют по породности, живой массе, телосложению, густоте волосяного покрова и ее уравненности (у мясо-шкурковых пород), пуховой продуктивности (у пуховых пород), окраске волосяного покрова (у мясо-шкурковых пород).

6. Оценка породности. К чистопородным относят животных, происходящих от родителей одной породы, что должно подтверждаться соответствующими зоотехническими документами и устанавливаться по внешнему виду кроликов. К чистопородным также относят помесных кроликов (четвертого поколения), полученных путем поглотительного скрещивания, и с хорошо выраженным типом породы.

К классу элита и первому классу могут быть отнесены только чистопородные кролики. Оценка живой массы проводится путем индивидуального взвешивания кроликов с точностью до 100 грамм. Оценка телосложения проводится глазомерно, по степени развития костяка, ширине и глубине груди, форме и размеру головы, линиям и форме спины, крепости и постановке конечностей. К дефектам телосложения относят неправильной формы голову, излишне длинную шею, свислые или широко расставленные уши.

7. Определение густоты волосяного покрова кролика:

1) направление струи воздуха при раздувании волосяного покрова;

2) дно "розетки" (вид сбоку):

3) дно "розетки" редкого меха;

4) дно "розетки" при удовлетворительной густоте меха;

5) дно "розетки" при хорошей густоте меха;

6) дно "розетки" не видно - мех очень хорошей густоты. К классу элита и первому классу относят кроликов, не имеющих дефектов телосложения, ко второму – кроликов с одним дефектом телосложения, к третьим–животных с двумя и более дефектами телосложения. Кроликов с пороками телосложения выбраковывают и к племенному использованию не допускают. Оценка густоты волосяного покрова и ее уравненности проводится у кроликов мясо - шкурковых и мясных пород глазомерно по площади дна "розетки" при раздувании волос против их роста на середине хребта. Для оценки уравненности густоты сопоставляют величину "розетки" на крупе, хребте и боках. Оцениваются также густота и упругость волоса на вентральных поверхностях задних лап (стопе).

8. Требования для оценки густоты волосяного покрова и ее уравненности у кроликов приведены ниже.

Класс Элита. Равномерно очень густой волосяной покров по всему туловищу с упругой эластичной остью, очень густая подпушь. При раздувании волосяного покрова на дне "розетки" поверхность кожи почти не обнаруживается, на лапах очень густой упругий волос. Равномерно густой волосяной покров по всему туловищу с упругой эластичной остью, густая подпушь. При раздувании волосяного покрова на дне "розетки" обнаруживается поверхность кожи почти до 2 квадратных миллиметров. На лапах густой упругий волос. Не уравненная густота опущения: более густая подпушь на огузке и менее густая на хребте и боках. При раздувании волосяного покрова на дне "розетки" обнаруживается поверхность кожи площадью от 2 до 4 квадратных миллиметров. На лапах более редкий и мягкий волос. Недостаточная густота опущения: при раздувании волосяного покрова на дне "розетки" обнаруживается поверхность кожи площадью от 4 до 6 квадратных миллиметра. На лапах редкий, мягкий волос, имеются признаки потертости опущения лап. Оценка пуховой продуктивности основного стада пуховых пород устанавливается по количеству пуха, собранного за год, а молодняка - по двум первым сборам в возрасте 2 и 4 месяцев. Оценка окраски волосяного покрова кроликов мясо-шкурковых пород проводится глазомерно при дневном свете. О степени зональности окраски остевых волос судят по характеру "розетки" на огузке, спине и боках. При этом учитывают количество и контрастность колец.

9. Определение класса по комплексу признаков.

К классу элита относят чистопородных кроликов крепкого, без дефектов телосложения, получивших в ноябре – декабре месяце по всем показателям бонитировки оценку элита.

К первому классу относят чистопородных кроликов крепкого, без дефектов телосложения, получивших по всем признакам или хотя бы за один из них оценку первого класса при наивысшей оценке остальных признаков.

Ко второму классу относят кроликов крепкого телосложения, оцененных вторым классом за все признаки или хотя бы за один из них при более высокой оценке остальных признаков.

К третьему классу относят кроликов крепкого телосложения, оцененных по всем признакам или хотя бы за один из признаков третьим классом при более высокой оценке остальных признаков. Кроликам, бонитируемым (оцениваемым) в возрасте 2 или 3 месяцев, устанавливается класс по этим же правилам по показателям породности, живой массы, телосложения, густоты волосяного покрова на лапах. Оценка окраски волосяного покрова не может снизить суммарную классность по другим показателям более, чем на один класс.

10. Размер племенного ядра определяется потребностью в ремонтном молодняке. В племенное ядро должно входить не менее 20% поголовья кроликов основного стада фермы. Из племенного ядра исключают животных, у которых после проверки по качеству приплода показатели ниже средних показателей одновозрастного молодняка от кроликов племенного ядра. Наиболее целесообразно проверять самок и самцов по качеству молодняка, полученного в первом и втором окролах. Качество приплода оценивают по результатам бонитировки (оценки) в 2 или 3-месячном возрасте. Из племенного стада исключают также чистопородных животных, у которых отмечается расщепление потомства по окраске. Рекомендуется выбраковывать и реализовывать для убоя кроликов, имеющих показатели по бонитировке ниже третьего класса; самок, вырастивших менее 5 крольчат в каждом из двух первых окролов (кроме случаев, вызванных стерильностью самцов), и самцов, если после покрытия более 30 % самок в нормальных условиях содержания остаются неоплодотворенными; самцов и самок старше 3 лет, кроме животных, представляющих особую племенную ценность; животных по состоянию здоровья и ветеринарным требованиям; крольчих, абортировавших или съевших свой приплод; крольчих, имеющих заводскую упитанность и отказывающихся от случки ежедневно в течение 15 дней; крольчих, у которых в нормальных условиях содержания при проверке беременности зарегистрировано более двух последовательных пропустований (кроме случаев, вызванных стерильностью самцов).

11. При разведении кроликов, как и других сельскохозяйственных животных, их оценивают по внешнему виду, состоянию здоровья, приспособленности к местным климатическим условиям. Совокупность этих показателей определяет конституцию кроликов. В конституции отражены все анатомо-физиологические особенности организма, связанные с характером продуктивности и способностью реагировать на условия внешней среды. С типом конституции связывают такие важные хозяйственно полезные качества кроликов, как способность к откорму, скороспелость, мясность, качество волосяного покрова, устойчивость к заболеваниям. Конституцию кроликов оценивают прежде всего по внешнему виду - экстерьеру. Внешний вид дает представление о конституциональной крепости, направлении продуктивности и здоровье кролика. Под экстерьером понимают соотношение отдельных частей тела между собой, характеризующее общую внешность, форму животного, то есть гармоничность и правильность его сложения. Телосложение определяют глазомерно по степени развития костяка, ширине и глубине груди, форме и размеру головы, линии и форме спины, крепости и постановке конечностей. При оценке кролика прежде всего обращают внимание на его телосложение в целом, а затем осматривают все части тела. Такая комплексная оценка позволяет составить достаточно полное и правильное впечатление о данной особи. Оценку телосложения (экстерьера) начинают с головы, затем переходят к определению обхвата груди, ширины поясницы, длины корпуса. Кроликам каждой породы присуща определенная форма головы. У самцов голова бывает несколько массивнее, грубее, чем у самок. Длина и форма ушей также служит признаком породы, но у всех животных они должны быть прямыми, плотными у основания. Широкая и глубокая грудь - показатель хорошего здоровья и крепости конституции. Узкая грудь свидетельствует о слабости конституции животного. Желательно, чтобы спина и поясница были ровные, прямые и широкие, мышцы должны быть твердыми и плотными по всему корпусу (особенно на боках и вдоль поясницы). Кролики с удлиненным узким корпусом, узкими лопатками, длинной шеей и впалыми боками менее пригодны для выращивания на мясо. У кроликов мясного направления шея короткая и мускулистая.

12. В кролиководстве применяют две классификации типов конституции. Согласно первой принято разделять животных на два основных типа: лептосомный и эйрисомный.

У животных первого типа узкий скелет, удлиненная грудная клетка, небольшая голова на длинной шее. Обмен веществ у них повышен. Животные, принадлежащие к эйрисомному типу, характеризуются массивным туловищем, сильным развитием жирового слоя, объемистой грудью, короткой мускулистой шеей. У них пониженный обмен, склонность к отложению жира и образованию мяса. К широкотелым (эйрисомным) относятся кролики пород советская шиншилла, серебристый и другие.

К узкотелым (лептосомным) - серый великан, белый пуховый и другие. В пределах каждого основного типа (эйрисомного и лептосомного) встречаются кролики грубой, крепкой, рыхлой и нежной конституций.

У кроликов грубой конституции массивный и грубый костяк, большая и грубая голова, толстая кожа, жесткий волосяной покров. Кролики этого типа подлежат выбраковке, поскольку они отличаются низкой мясной продуктивностью.

Животные плотной (крепкой) конституции отличаются слабым развитием соединительной ткани и жировых отложений как под кожей, так и вокруг внутренних органов. У этих животных эластичная кожа, хорошо развитая мускулатура, крепкий, но не грубый костяк, удлиненное туловище, прямо поставленные уши, хорошо развитая грудь, широкая и прямая спина, округлой формы круп, крепкие, правильно поставленные по отношению к туловищу конечности. У самцов хорошо выражен мужской тип. Такие животные превосходно используют корм и имеют высокую продуктивность.

Кролики крепкой конституции должны составлять племенное ядро любой породы.

Животные рыхлой (сырой) конституции имеют легкий костяк, редкий волосяной покров, рыхлую кожу и мускулатуру, хорошо развитую подкожную соединительную ткань. На ощупь кожа и мускулатура кажутся сырыми, как бы отечными, волосяной покров довольно редкий. Животные этого типа конституции наиболее пригодны для откорма, но требовательны к кормлению, содержанию, склонны к заболеваниям простудного характера.

У кроликов нежной конституции - нежный тонкий костяк, волосяной покров негустой, кожа эластичная. Хорошо развита подкожная соединительная и жировая ткань. Мускулатура рыхлая, часто прослоена жиром. Эти кролики хорошо потребляют корм и пригодны к откорму. Густоту волосяного покрова и ее уровненность по всему телу определяют глазомерно и на ощупь, а также по величине дна розетки, которую получают, раздувая мех на крупе, хребте и боках против направления роста волос. Точное представление о густоте волосяного покрова дает подсчет числа волос на 1 квадратный сантиметр площади шкурки.

Кролики должны иметь крепкое телосложение, хорошо развитый костяк, характерное для данной породы туловище, типичную для породы голову, несколько удлиненную у самок и более округлую, массивную у самцов, прямо поставленные уши, хорошо развитую, широкую и глубокую грудь, широкую непрямую спину, округлой формы круп, крепкие, правильно поставленные по отношению к туловищу конечности.

13. При оценке экстерьера обращают внимание на признаки полового диморфизма, который имеет значение для поддержания плодовитости и жизнедеятельности стада. Самцы кроликов должны иметь хорошо выраженный мужской тип и даже по внешнему виду отличаться от самок. Голова у самцов массивнее, конечности крупнее и крепче, волосяной покров грубее, грудь более широкая, чем у самок. Хорошая самка должна быть крепкой, здоровой, хорошо развитой, правильного телосложения, с густым блестящим волосяным покровом. У племенной самки должны быть: крепкий, но негрубый костяк; более нежная и удлиненная голова, чем у самца; прямая линия спины; округлая и глубокая грудь; широкий круп, упругий неотвислый живот; крепкие конечности; не менее восьми (четыре пары) нормально развитых сосков. Животные с пороками телосложения, слабой конституцией подлежат выбраковке из стада. Это необходимо, так как кролики отличаются высокой интенсивностью размножения и скороспелостью, а это значит, что и организм на протяжении всей жизни находится в состоянии высокого напряжения. Кролик со слабой конституцией, недостатками телосложения может не выдержать высокой интенсивности обмена веществ, снизить живую массу, дать слабое потомство. При оценке кроликов конституциональных типов играет роль состояние кожи, густота, однородность и окраска волосяного покрова.

По состоянию кожи можно определить конституциональный тип животных. Рыхлость кожи - один из важнейших признаков сырой конституции. У животных крепкого (но не грубого) типа конституции кожа плотная, эластичная. У кроликов нежного типа конституции кожа тонкая, легко оттягивающаяся, волосяной покров мягкий. При уклонении кроликов нежного типа конституции в сторону переразвитости волосяной покров настолько редкий, что через него просвечивает кожа. Кроликам специализированных мясных пород присущ своеобразный тип конституции. Так, кролики пород новозеландский красный, новозеландский белый, калифорнийский характеризуются мясистыми задними конечностями, хорошо развитыми мышцами на спине, короткой и мускулистой шеей, широкими лопатками, плотная ткань кроликов этих пород равномерно покрывает весь корпус, задняя часть туловища округлая и широкая. Мышцы внутренней поверхности бедра хорошо развиты. Голова самцов массивнее, чем у самок. Кожа рыхлая, эластичная.

Кролики этого типа конституции по виду кажутся массивными, однако костяк у них легкий, кость недостаточно прочная, кожа и мускулатура рыхлые. Подкожная и жировая ткани хорошо развиты. Кролики мясного типа характеризуются высоким индексом сбитости, хорошо выраженными мясными формами, крепкой конституцией. При оценке конституции необходимо иметь в виду, что конституцию животных нельзя рассматривать как нечто постоянное. Установившийся тип конституции может значительно меняться. При переводе животных из одной климатической зоны в другую. Особенно меняются густота волосяного покрова, тип телосложения, размер внутренних органов. Важнейшим фактором, определяющим конституциональный тип кроликов, состояние их воспроизводительных способностей, реакцию крови, строение костяка, являются условия кормления. При выращивании кроликов на рационах, различающихся по содержанию белка и концентратов, наблюдаются существенные изменения в соотношении отдельных частей скелета. У животных, не получавших концентратов и содержащихся на рационах с пониженным уровнем белка, обнаружилось недоразвитие костей задних конечностей (имеют небольшую энергию роста в послеутробный период) и в меньшей степени - костей черепа (имеют наименьшую энергию роста в послеутробный период). Это привело к изменению пропорции телосложения: животные были узкотелыми, с облегченным туловищем. Большое влияние на развитие организма кроликов оказывают и климатические условия. Так, крольчата, родившиеся в январе, имеют более высокую живую массу, чем крольчата того же возраста, но родившиеся в марте. Кролики, родившиеся осенью и зимой, отличались более густым волосяным покровом по сравнению с кроликами, родившимися летом. У кроликов зимних окролов был густой волосяной покров, шкурка их созревала к 4-5 месяцам. При изучении показателей роста и развития кролики зимних и весенних окролов сходны, молодняк же летних окролов (особенно родившиеся в жаркое время) развивается хуже. Результаты исследования влияния времени рождения самок кроликов породы советская шиншилла на продуктивные качества потомства показали, что по основным хозяйственно полезным признакам (живая масса, размеры, скороспелость, жизнедеятельность) и развитию внутренних органов животные, родившиеся от самок январского окрола, превосходят кроликов других сроков рождения. Неодинаковое развитие потомства, полученного от самок сроков рождения, объясняется тем, что формирование организма самок в холодное время года сопровождалось повышенным уровнем обмена веществ. Этот фактор сказался на характере развития животных, а также на показателях роста и типа телосложения потомства. Оценивают кроликов по экстерьеру глазомерно (осмотром внешнего вида), а также по результатам их изменений и взвешивания.

14. Измерение и взвешивание кроликов (дополнение к глазомерной оценке) позволяют получить данные для более объективной характеристики каждого животного. Берут следующие промеры: обхват груди за лопатками, длина тела (от кончика носа вдоль шеи, спины, поясницы, крупа до корня хвоста) и длина корпуса (от первого грудного позвонка до корня хвоста). В кролиководстве в основном определяют по размерам индекс сбитости (компактности):

Этот индекс – хороший показатель развития массы тела кроликов. Условно можно считать, что кролики эйрисомного типа должны иметь индекс более 63, а лептосомного – менее 63.

Недостатки телосложения кроликов указаны в приложении 1 к настоящей Инструкции.

15. При оценке кроликов по экстерьеру большое значение имеет их живая масса, определяют ее взвешиванием животных до кормления, с точностью до 50-100 грамма.

При оценке кроликов по экстерьеру и конституции следует знать, что выбраковке в подлежат все животные, имеющие хотя бы один порок телосложения; с одним-двумя дефектами – снижается балл и классность в целом.

Пороки телосложения кроликов указаны в приложении 2 к настоящей Инструкции.

16. Живая масса. Ее устанавливают путем индивидуального взвешивания с точностью до 100 грамм. Минимальные требования к живой массе кроликов мясных, мясо-шкурковых и пуховых пород (килограмм) указаны в приложении 3 к настоящей Инструкции.

17. Телосложение (экстерьер) оценивают на основании глазомерной оценки. Оценивают степень развития костяка, ширину и глубину груди, форму и раз меры головы, линии и форму спины, крепость и постановку конечностей.

Стати кролика указаны в приложении 4 к настоящей Инструкции.

18. Оценку экстерьера начинают с головы, затем оценивают переднюю, заднюю части туловища и заканчивают оценку конечностями. При этом обращают внимание на развитие костяка, мускулатуры, на густоту и окраску волосяного покрова и осматривают животное в целом. При осмотре отдельных статей учитывают особенности, свойственные каждой породе. Обращают внимание на половые различия.

Основные желательные признаки экстерьера следующие: голова пропорциональна туловищу, у самцов более массивная и грубая, чем у крольчих. Уши прямые, плотные у основания, шея пропорциональна туловищу, волосяной покров пушистый, грудь хорошо развита, широкая и глубокая. Спина короткая, ровная, пояснично-крестцовая часть удлиненная и широкая, круп округлой формы, конечности крепкие, правильно поставленные по отношению к туловищу.

Постановка ушей, недостатки спины и крупа, недостатки в постановке конечностей и хвоста кроликов указаны в приложении 5 к настоящей Инструкции.

Глава 3. Зоотехнические требования

19. К классам элита и первый относят кроликов, не имеющих дефектов телосложения, ко второму классу – с одним дефектом, к третьему классу – с двумя и более дефектами телосложения. Кроликов, имеющих пороки, выбраковывают и к племенному использованию не допускают.

Для определения классов проводится оценка кроликов по густоте волосяного покрова и его уравненности, согласно приложению 6 к настоящей Инструкции.

20. Густоту волосяного покрова и ее уравненность определяют глазомерно по величине площади дна розетки, которая образуется при раздувании меха, по уравненности, густоте путем сопоставления величины розетки на крупе, хребте и боках.

Определение густоты мехового покрова розеточным методом указаны в приложении 7 к настоящей Инструкции.

21. Пуховую продуктивность основного стада пуховых пород определяют по сбору пуха за год, а продуктивность молодняка – по двум первым сборам в возрасте двух и четырех месяцев. Взрослых животных к классу элита относят при сборе пуха: у крольчих не менее 500 грамм, у самцов – не менее 450 грамм, к первому классу соответственно – 450, 400 грамм, ко второму классу соответственно – 400 и 350 грамм, к третьему классу – 300 грамм; молодняк относят к классу элита при сборе пуха – 60 грамм, к первому классу – 50 грамм, ко второму классу – 40 грамм и к третьему классу – 30 грамм.

22. Окраску волосяного покрова устанавливают глазомерно при рассеянном дневном свете. У кроликов, имеющих зонарную окраску, степень ее выраженности судят по характеру розетки на огузке, спине и боках.

23. После оценки кроликов по отдельным признакам устанавливают общий класс по комплексу признаков.

24. К классу элита относят чистопородных кроликов крепкого телосложения, получивших по всем показателям оценку элита при отсутствии дефектов телосложения.

25. К первому классу относят чистопородных кроликов крепкого телосложения, получивших оценку первого класса по всем показателям или по одному из них при наивысшей оценке остальных признаков, при отсутствии дефектов телосложения.

26. Ко второму классу относят кроликов крепкого телосложения, получивших оценку второго класса по всем признакам или по одному из них и более высокую оценку по остальным признакам.

27. К третьему классу относят кроликов крепкого телосложения, получивших оценку третьего класса по всем признакам или по одному из них и более высокую оценку по остальным признакам.

При присвоении класса кроликам мясо-шкурковых пород оценка окраски опушения не может снизить суммарную классность более чем на один балл.

28. Класс молодняка 2-3 – месячного возраста устанавливают по тем же правилам с учетом показателей породности, живой массы, телосложения, густоты волосяного покрова на лапках. На основании данных бонитировки проводят заключительный отбор кроликов и определяют их назначение. Животных, получивших высокую оценку, выделяют для пополнения племенного ядра, животные первого и второго классов поступают в производственное стадо. Кроликов третьего класса в основное стадо допускают в виде исключения.

29. Ремонтный молодняк племенного ядра (селекционной группы) формируют из приплода животных племенного ядра с учетом данных, полученных при проверке самцов и крольчих по качеству потомства. При составлении плана подбора пар для получения ремонтного молодняка к крольчихам, как правило, следует подбирать самцов высокого качества, способных сочетать и усиливать в потомстве лучшие показатели родителей.

30. Крольчат от крольчих племенного ядра отсаживают в возрасте 40-45 дней. Предварительный отбор ремонтного молодняка проводят при отсадке и в 3-месячном возрасте. Крольчих и самцов отбирают в первую очередь из многоплодных пометов, высокой жизненности, хорошей скороспелости, высокой живой массы и хорошего телосложения. Отобранных таким образом животных используют для ремонта собственного стада и продажи в другие хозяйства. Количество оставляемого в хозяйстве молодняка в 2-3-месячном возрасте превышает потребность хозяйства в поголовье для ремонта стада и его расширения примерно в 1,5-2 раза.

31. Ремонт основного стада производят в течение года. Молодых крольчих переводят в основное (взрослое) стадо после отсадки от них крольчат первого окрола на последнее число месяца, молодых самцов - в возрасте пяти месяцев.

32. В племенное ядро выделяют лучших кроликов основного стада. Размер его определяется потребностью в ремонтном молодняке и составляет не менее 50% поголовья кроликов основного стада на ферме.

33. Самцов, выделяемых в племенное ядро, желательно за 2-3 месяца до начала случки проверяют на половую активность. Затем примерно 80-85% лучших самцов проверяют по качеству потомства. Для этого к каждому самцу подбирают 8-10 крольчих, одинаковых по возрасту и продуктивным качествам. Проверяют самцов по качеству молодняка первых двух окролов.

34. Молодняк, полученный от крольчих, покрытых проверяемыми самцами, оценивают в 3-месячном возрасте по показателям породности, мясистости, телосложению, жизнеспособностью, по живой массе, скорости роста и оплате корма в раннем возрасте, а также по опушению лап.

35. Оценку "отлично" получают самцы, потомство от которых превосходит по требуемым показателям одновозрастной молодняк племенного ядра. Оценку "хорошо" получают самцы, потомство от которых соответствует средним показателям сверстников, полученных от животных племенного ядра.

36. При выбраковке кроликов из основного стада удаляют тех животных, которые не отвечают необходимым требованиям. Эту работу проводят в течение всего года и при бонитировке. При бонитировке выбраковывают животных, имеющих показатели продуктивности ниже третьего класса, животных старше трех лет (за исключением особо ценных), не соответствующих по качеству возросшим требованиям хозяйства и не удовлетворяющих ветеринарным требованиям. Кроме того, в течение года выбраковывают крольчих, вырастивших менее пяти крольчат в каждом из двух первых окролов, дважды пропустовавших (кроме случаев, вызванных стерильностью самцов), и самцов, после покрытия которыми свыше 30% крольчих остаются неоплодотворенными.

37. Целью подбора пар является закрепление и усиление в потомстве положительных качеств родителей. Различают подбор однородный (гомогенный) и разнородный (гетерогенный).

38. Однородный подбор применяют тогда, когда хотят закрепить и усилить в потомстве положительные качества родителей. При этом к самцу прикрепляют однородных по продуктивности животных. Однородный подбор применяют в основном в фермах, с племенным стадом и племенных ядрах товарных ферм.

39. Высшая форма однородного подбора – родственное спаривание. Этот подбор иногда применяют при закладке линий. Обычно в этих случаях прибегают к умеренным родственным спариваниям (3-4, 4-3, 2-5, 5-2, 4-4). При проведении родственных спариваний животным следует создавать лучшие условия содержания, кормления, проводить жесткую выбраковку.

40. При разнородном подборе планируют спаривание животных с разнотипными признаками. Крольчих, имеющих наряду с положительными качествами и определенные недостатки, спаривают с самцом, лишенным этих недостатков. Подбирают животных с разными недостатками или с противоположными отклонениями от нормального типа.

41. В целях правильной организации селекционной работы проводится племенной и зоотехнический учет.

42. Существует пять форм учетных документов:

1) карточка самца основного стада;

2) карточка крольчихи основного стада;

3) ведомость поголовья основного стада;

4) производственный журнал, в котором записывают номера крольчих основного стада и проверяемых молодых самок в порядке занимаемых клеток;

5) ведомость оценки самцов по качеству потомства. Ведется она на фермах, содержащих племенных животных. К документам для такого учета относятся:

накопительный акт регистрации приплода. Родившихся крольчат осматривают в первый день. На трафаретке отмечают количество живых или мертвых крольчат. Регистрируют крольчат на второй день после рождения, данные заносят в накопительный акт и на трафаретку. По окончании месяца накопительный акт представляют в бухгалтерию. Бухгалтерия хозяйства приходует только живых кроликов;

акт на перевод животных из группы в группу, который составляют на последнее число месяца. Молодых крольчих переводят в основное стадо после отсадки от них крольчат первого окрола, молодых самцов – в возрасте пяти месяцев. Акт составляет бригадир или управляющий фермой;

гуртовая ведомость. Ее составляют в трех экземплярах на каждую партию кроликов, отправляемых на заготовительные пункты (заведующим фермой, бригадиром, зоотехником, в необходимых случаях ветеринарным врачом);

акт о выбытии кроликов (забой, падеж). Составляет комиссия в составе зоотехника, ветеринарного врача, заведующего фермой или бригадира, кроликовода. При выбытии животного вследствие падежа или вынужденного забоя в акте указывается причина. Акт составляют в день падежа или вынужденного забоя, утверждает его руководитель хозяйства. В акте указывают использование шкурки (сдана на склад, уничтожена);

отчет о движении кроликов. Составляет зоотехник, заведующий фермой или бригадир в двух экземплярах на основании первичных документов и записи о прибытии и выбытии животных;

требование-накладная и спецификация – сопроводительный документ на отгруженный племенной молодняк, а также шкурки кроликов. Составляют спецификацию в двух экземплярах, а накладную в трех экземплярах.

43. Планирование племенной работы осуществляется путем определения перспектив и методов дальнейшего племенного совершенствования пород кроликов по важнейшим хозяйственно-полезным признакам. Планы племенной работы составляют на 3-5 лет по следующей примерной схеме:

1) общая характеристика хозяйства. В этом разделе дается характеристика условий содержания и кормления кроликов;

2) характеристика стада – приводятся данные о комплектовании стада (откуда завезены кролики), возрастной и половой структуре, дается характеристика животных по основным хозяйственно-полезным признакам (живая масса, густота и уравненность волосяного покрова, телосложение, окраска, классность животных и воспроизводительная способность);

3) анализ генеалогической структуры стада и оценка линий и семейств;

4) система отбора и подбора;

5) планы роста количественных и качественных показателей;

6) мероприятия по обеспечению роста количественных и качественных показателей.

Приложение 1
к Инструкции по
бонитировке кроликов

Недостатки телосложения кролика

Статьи экстерьера	Недостатки телосложения
Статьи экстерьера	дефекты	пороки
Общее развитие	Непропорциональное развитие статей	Слабый или плохо развитый костяк
Голова	Неправильные формы	-
Уши	Свислые, широко расставленные
Шея	Длинная	-
Грудь	Недостаточно развитая	Узкая, неглубокая
Спина	-	Узкая, горбатая, провислая
Крестцово-поясничная част		Недостаточно широкая, короткая
Круп (огузок)	Недостаточно выраженный мясной тип у кроликов мясных пород	Свислый или обрубленный, суженный (шилозадость)
Средняя часть туловища	Отвислый живот
Конечности		Тонкие, искривленные (косолапость), неправильно поставленные, недостаточно опущенные

Приложение 2
к Инструкции по
бонитировке кроликов

Пороки телосложения кроликов

Пороки телосложения

1) правильная форма холки и спины с закругленным крупом;

2) острая холка;

3) провислая спина;

4) крышеобразный круп;

5) обрубленный круп;

6) свислые уши.

Приложение 3
к Инструкции по
бонитировке кроликов

Минимальные требования к живой массе кроликов мясных пород (килограмм)

Возраст (месяцев)	Класс	Белая новозеландская, калифорнийская	Возраст (месяцев)	Класс	Белая новозеландская, калифорнийская
2	Элита	1,8	5	Элита	3,7
	первый	1,6		первый	3,2
	второй	1,5		второй	2,8
	третий	1,3		третий	2,3
3	Элита	2,6	6	Элита	4,0
	первый	2,3		первый	3,5
	второй	2,1		второй	3,1
	третий	1,8		третий	2,5
4	Элита	3,2	7 и старше	Элита	От 4,0 до 5,0
	первый	2,8		первый	От 3,5 до 3,9
	второй	2,5		второй	От 3,0 до 3,4
	третий	2,1		третий	Менее 3,0 и более 5,0

Минимальные требования к живой массе кроликов мясо-шкурковых и пуховых пород (килограмм)

Возраст (месяцев)	Класс	Порода
Возраст (месяцев)	Класс	Белый великан	Советская шиншилла, чернобурый, серый великан, серебристый	Венский голубой, советский мардер	Белая пуховая
2	Элита	1,8	1,7	1,5	1,5
	первый	1,7	1,6	1,4	1,4
	второй	1,6	1,5	1,3	1,3
	третий	1,4	1,3	1,2	1,1
3	Элита	2,6	2,5	2,2	2,1
	первый	2,4	2,3	2,0	1,9
	второй	2,2	2,1	1,8	1,7
	третий	1,9	1,8	1,6	1,4
4	Элита	3,3	3,2	2,9	2,7
	первый	3,0	2,9	2,6	2,4
	второй	2,7	2,6	2,3	2,1
	третий	2,3	2,2	2,1	1,7
5	Элита	3,9	3,8	3,5	3,2
	первый	3,5	3,4	3,1	2,8
	второй	3,1	3,0	2,7	2,4
	третий	2,6	2,5	2,3	1,9
6	Элита	4,5	4,3	4,0	3,7
	первый	4,0	3,8	3,5	3,2
	второй	3,5	3,3	3,0	2,7
	третий	3,0	2,8	2,5	2,1
7	Элита	5,0	4,8	4,4	4,1
	первый	4,3	4,2	3,9	3,5
	второй	3,8	3,7	3,4	3,0
	третий	3,3	3,1	2,9	2,3
8	Элита	5,3	5,1	4,7	4,4
	первый	4,6	4,4	4,2	3,7
	второй	4,1	3,9	3,7	3,2
	третий	3,6	3,4	3,2	2,4
9 и старше	Элита	5,5	5,3	4,9	4,6
	первый	4,8	4,6	4,4	3,9
	второй	4,4	4,2	3,9	3,4
	третий	3,9	3,7	3,4	2,5

Приложение 4
к Инструкции по
бонитировке кроликов

Стати кроликов

Стати кролика: 1 - голова; 2 - шея; 3 - уши; 4 - загривок; 5 - плечо; 6 - бок; 7 - спина; 8 - круп; 9 - хвост; 10 - голеностопный сустав; 11 - бедро; 12 - Задние ноги; 13 - живот; 14 - передние ноги; 15 - грудь; 16 - когти; 17 – подгрудок

Приложение 5
к Инструкции по
бонитировке кроликов

Постановка ушей у кроликов

1 - нормальная; 2 - уши широко расставлены; 3 - свислые уши (рисунук 1).

Недостатки спины и круп кроликов

1 - горбатая спина; 2 - свислый круп; 3 - обрубленный.

Уши свислые или широко расставленные - дефект телосложения, за исключением кроликов породы баран, у которых свислость ушей - породный признак. Излишне длинная шея также указывает на дефект телосложения. Узкая, слабо развитая грудь, горбатая или провислая спина, обрубленный или свислый круп, очень тонкие, или искривленные, или неправильно поставленные по отношению к туловищу конечности - пороки телосложения.

Неправильная постановка ног кроликов

1) иксообразность;

2) косолапость;

3) сближенность скакательных суставов задних лап;

4) правильная форма хвоста;

5, 6) неправильная форма хвоста.

Приложение 6
к Инструкции по
бонитировке кроликов

Оценка кроликов по густоте волосяного покрова и его уравненности

класс	Требования
элита	Равномерный, очень густой волосяной покров по всему туловищу с упругой эластичной остью, очень густая подпушь. При раздувании волосяного покрова на дне розетки поверхность кожи почти не обнаруживается, на лапах очень густой волос
первый	Равномерно густой волосяной покров по всему туловищу с упругой эластичной остью, густая подпушь. При раздувании волосяного покрова на дне розетки поверхность кожи до 2 квадратных миллиметров, на лапах густой упругий волос
второй	Неуравненная густота опущения, более густая подпушь на огузке. При раздувании волосяного покрова на дне розетки обнаруживается поверхность кожи площадью от 2 до 4 квадратных миллиметров. На лапах более редкий и мягкий волос
третий	Недостаточная густота опущения – при раздувании волосяного покрова на дне розетки обнаруживается поверхность кожи площадью от 4 до 6 квадратных миллиметров. На лапах редкий мягкий волос, имеются признаки потертости опущения лап.

Приложение 7
к Инструкции по
бонитировке кроликов