Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы

Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 8 маусымдағы Заңы. (2022 жылғы 5 маусымдағы республикалық референдумда қабылданды (республикалық референдумның қорытындылары туралы ресми хабарлама "Егемен Қазақстан" газетінде 08.06.2022 ж., № 107 (30336), "Казахстанская правда" 08.06.2022 ж. №107 (29734) жарияланды)

1-бап. 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясына мынадай өзгерістер мен толықтырулар енгізілсін:

1. 4-баптың 1-тармағындағы "Кеңесінің" деген сөз "Сотының" деген сөзбен ауыстырылсын.

2. 6-баптың 3-тармағы мынадай редакцияда жазылсын:

"3. Жер жəне оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі. Халық атынан меншік құқығын мемлекет жүзеге асырады. Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін.".

3. 15-баптың 2-тармағы мынадай редакцияда жазылсын:

"2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасына тыйым салынады.".

4. 23-баптың 2-тармағы мынадай редакцияда жазылсын:

"2. Республика Конституциялық Сотының, Жоғарғы Сотының жəне өзге де соттарының төрағалары мен судьялары, Орталық сайлау комиссиясының, Жоғары аудиторлық палатасының төрағалары мен мүшелері, əскери қызметшілер, ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының қызметкерлері саяси партияларда, кəсіптік одақтарда болмауға, қандай да бір саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиіс.".

5. 24-баптың 1-тармағы мынадай редакцияда жазылсын:

"1. Əркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кəсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке қылмыстық немесе əкімшілік құқық бұзушылық жасауға кінəлі деп тану туралы сот актісінің негізінде не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі.".

6. 42-бапта:

1) 2-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:

"2. Ант беру қаңтардың екінші сəрсенбісінде салтанатты жағдайда Парламент депутаттарының, Конституциялық Сот, Жоғарғы Сот судьяларының, сондай-ақ Республиканың экс-Президенттерінің қатысуымен өткізіледі. Конституцияның 48-бабында көзделген жағдайда Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігін өзіне қабылдаған адам Республика Президентінің өкілеттігін қабылдаған күнінен бастап бір ай ішінде ант береді.";

2) 5-тармақтың екінші бөлігі алып тасталсын.

7. 43-бап мынадай мазмұндағы 3 жəне 4-тармақтармен толықтырылсын:

"3. Қазақстан Республикасының Президенті өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезеңінде саяси партияда болмауға тиіс.

4. Қазақстан Республикасы Президентінің жақын туыстары мемлекеттік саяси қызметшілердің, квазимемлекеттік сектор субъектілері басшыларының қызметтерін атқаруға хақысы жоқ.".

8. 44-бапта:

1) 2) тармақшадағы "Парламент Сенаты" деген сөздер "Парламент" деген сөзбен ауыстырылсын;

2) 3) тармақшадағы "облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен астана əкімдері актілерінің күшін жояды не қолданылуын толық немесе ішінара тоқтата тұрады;" деген сөздер алып тасталсын;

3) 4) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:

"4) Парламент Сенатының келісімімен Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының Төрағасын, Ұлттық Банкінің Төрағасын, Жоғары Сот Кеңесінің Төрағасын, Бас Прокурорын жəне Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын қызметке тағайындайды; оларды қызметтен босатады;";

4) 7) тармақшадағы "Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің" деген сөздер "Жоғары аудиторлық палатаның" деген сөздермен ауыстырылсын;

5) 10-1) тармақшадағы "Кеңеске" деген сөз "Сотқа" деген сөзбен ауыстырылсын;

6) 19) тармақшадағы "Хатшысын" деген сөз "кеңесшісін" деген сөзбен ауыстырылсын.

9. 46-баптың 4-тармағы алып тасталсын.

10. 47-бапта:

1) 1-тармақтағы "Кеңес" деген сөз "Сот" деген сөзбен ауыстырылсын;

2) 2-тармақтағы "Кеңестің" деген сөз "Соттың" деген сөзбен ауыстырылсын.

11. 50-бапта:

1) 2-тармақтың екінші сөйлемі мынадай редакцияда жазылсын:

"Сенаттың он депутатын, оның ішінде бесеуін Қазақстан халқы Ассамблеясының ұсынысы бойынша Республика Президенті тағайындайды.";

2) 3-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:

"3. Мəжіліс конституциялық заңда белгіленген тəртіппен аралас сайлау жүйесі бойынша: біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша пропорционалды өкілдік ету жүйесі бойынша, сондай-ақ бірмандаттық аумақтық сайлау округтері бойынша сайланатын тоқсан сегіз депутаттан тұрады.".

12. 51-баптың 1-тармағы мынадай редакцияда жазылсын:

"1. Мəжілістің депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тең жəне төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Мəжіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымы өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі.".

13. 52-баптың 5-тармағының үшінші бөлігі мынадай редакцияда жазылсын:

"Парламент Мəжілісінің депутаты:

1) депутат конституциялық заңға сəйкес партиялық тізім негізінде өзін сайлаған саяси партиядан шыққан немесе шығарылған;

2) конституциялық заңға сəйкес партиялық тізім негізінде депутатты сайлаған саяси партия қызметін тоқтатқан;

3) бір мандаттық аумақтық сайлау округі бойынша сайланған депутатты конституциялық заңда айқындалатын тəртіппен сайлаушылар кері шақырып алған кезде өз мандатынан айырылады.".

14. 53-бапта:

1) мынадай мазмұндағы 1-1) жəне 1-2) тармақшалармен толықтырылсын:

"1-1) конституциялық заңдарды қабылдайды;

1-2) Республика Президентінің қарсылығын туғызған конституциялық заңдар немесе конституциялық заңның баптары бойынша қарсылықтар жіберілген күннен бастап бір ай мерзімде қайталап талқылау мен дауысқа салуды жүргізеді. Бұл мерзімнің сақталмауы Президент қарсылықтарының қабылданғанын білдіреді . Егер Парламент əрбір Палата депутаттарының жалпы санының төрттен үшінің көпшілік даусымен Президенттің қарсылықтарын еңсерсе, Президент бір ай ішінде конституциялық заңға қол қояды. Егер Президенттің қарсылықтары еңсерілмесе, конституциялық заң қабылданбады немесе Президент ұсынған редакцияда қабылданды деп есептеледі;";

2) 2) тармақшадағы "Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің" деген сөздер "Жоғары аудиторлық палатаның" деген сөздермен ауыстырылсын;

3) 6) тармақшадағы "Кеңестің" деген сөз "Соттың" деген сөзбен ауыстырылсын.

15. 54-бапта:

1) 1-тармақтың бірінші абзацы мынадай редакцияда жазылсын:

"1. Парламент Палаталардың бөлек отырысында мəселелерді əуелі - Мəжілісте, ал содан кейін Сенатта өз кезегімен қарау арқылы заңдар қабылдайды, оның ішінде:";

2) 2-тармақтың 2) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:

"2) Республика Президентінің қарсылығын туғызған заңдар немесе заңның баптары бойынша қарсылықтар жіберілген күннен бастап бір ай мерзімде қайталап талқылау мен дауысқа салуды жүргізеді. Бұл мерзімнің сақталмауы Президент қарсылықтарының қабылданғанын білдіреді. Егер Мəжіліс пен Сенат əрбір Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен Президенттің қарсылықтарын еңсерсе, Президент бір ай ішінде заңға қол қояды. Егер Президенттің қарсылығын ең болмаса Палаталардың бірі еңсермесе, заң қабылданбады немесе Президент ұсынған редакцияда қабылданды деп есептеледі;".

16. 55-бапта:

1) 2) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:

"2) Республика Президентінің Республика Конституциялық Сотының Төрағасын, Ұлттық Банкінің Төрағасын, Жоғары Сот Кеңесінің Төрағасын, Бас Прокурорын, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына келісім беру;";

2) 3) тармақша "судьяларын" деген сөзден кейін ", Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уəкілді" деген сөздермен толықтырылсын.

17. 56-баптың 1-тармағында:

1) 1) тармақшадағы "жəне осы жобаларды қарау" деген сөздер алып тасталсын;

2) мынадай мазмұндағы 3-1) тармақшамен толықтырылсын:

"3-1) Жоғары аудиторлық палата Төрағасының есебін жылына екі рет тыңдау;".

18. 57-баптың 1) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:

"1) Конституциялық Соттың үш судьясын қызметке тағайындайды; Орталық сайлау комиссиясының екі мүшесін, Жоғары аудиторлық палатаның үш мүшесін бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды;".

19. 58-баптың 3-тармағының 7) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:

"7) Палаталарға Конституциялық Соттың судьялары, Орталық сайлау комиссиясының, Жоғары аудиторлық палатаның мүшелері қызметіне тағайындау үшін кандидатуралар ұсынады;".

20. 61-бапта:

1) 2-тармақ мынадай мазмұндағы екінші бөлікпен толықтырылсын:

"Халықтың өмірі мен денсаулығына, конституциялық құрылысқа, қоғамдық тəртіпті қорғауға, елдің экономикалық қауіпсіздігіне қатер төндіретін жағдайларға жедел ден қою мақсатында Республика Үкіметінің заң шығару бастамасы тəртібімен енгізілген заң жобалары Палаталардың бірлескен отырысында Парламенттің дереу қарауына жатады.";

2) 3-тармақ мынадай мазмұндағы үшінші бөлікпен толықтырылсын:

"Осы баптың 2-тармағының екінші бөлігінде көзделген заң жобалары Парламентке енгізілген жағдайда, Республика Үкіметі осы тармақтың бірінші бөлігінде көрсетілген мəселелер бойынша заң күші бар уақытша нормативтік құқықтық актілер қабылдауға өзінің жауапкершілігімен хақылы, олар Парламент қабылдаған заңдар күшіне енгенге дейін немесе Парламент заңдарды қабылдамағанға дейін қолданыста болады.";

3) 4 жəне 5-тармақтар мынадай редакцияда жазылсын:

"4. Мəжіліс депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданған заң Сенатқа беріледі, ол онда алпыс күннен асырылмай қаралады.

Мəжіліс заң жобасын депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен тұтастай қабылдамауға хақылы. Бас тартылған заң жобасы қабылданбады деп есептеледі жəне бастамашыға қайтарылады.

Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен мақұлданған заң он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі. Егер Сенат заңды тұтастай немесе оның жекелеген баптарын мақұлдамаса, онда заң Мəжіліске қайтарылады. Бұл ретте Сенат Мəжіліске заңның жекелеген баптарының редакциясын ұсынуға құқылы.

Егер Сенат алпыс күннің ішінде тиісті шешім қабылдамаған жағдайда, заң Президенттің қол қоюына беріледі.

5. Егер Мəжіліс заңның жекелеген баптарының Сенат ұсынған редакциясына депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен келіссе, Мəжіліс заңды жаңа редакцияда қабылдаған жəне Сенат мақұлдаған болып есептеледі жəне он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі.

Егер Мəжіліс заңның жекелеген баптарының Сенат ұсынған редакциясына сол көпшілік дауыспен қарсылық білдірсе, сондай-ақ егер Сенат заңды тұтастай мақұлдамаған жағдайда, Палаталар арасындағы келіспеушіліктер келісу рəсімдері арқылы шешіледі.

Заңның келісу комиссиясы тұжырымдаған редакциясы осы баптың 4-тармағында белгіленген тəртіппен Мəжілістің жəне Сенаттың қарауына жатады.

Мəжіліс келісу комиссиясы ұсынған редакциядағы заңды Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылдамаған жағдайларда, Мəжіліс бұрын қабылданған редакциядағы заң бойынша қайтадан дауысқа салуды жүргізеді.

Егер қайтадан дауысқа салу кезінде Мəжіліс Палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен бұрын қабылданған шешімді бекітсе, заң он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі.

Егер заң Мəжіліс депутаттарының көрсетілген көпшілік даусын алмаса, заң қабылданбады деп есептеледі жəне бастамашыға қайтарылады.";

4) 5-1-тармақ алып тасталсын.

21. 62-бапта:

1) 5-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:

"5. Егер Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен заңдарды Мəжіліс қабылдайды, Сенат мақұлдайды.

Егер Конституцияда өзгеше көзделмесе, Парламенттің жəне оның Палаталарының қаулылары Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады.";

2) 6-тармақ "бойынша" деген сөзден кейін ", конституциялық заңдардың жобалары бойынша" деген сөздермен толықтырылсын.

22. VI бөлімнің тақырыбындағы "Кеңес" деген сөз "Сот" деген сөзбен ауыстырылсын.

23. 71-бап мынадай редакцияда жазылсын:

"71-бап

1. Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төрағаны қоса алғанда, он бір судьядан тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады.

Бір адам Конституциялық Соттың судьясы болып қатарынан екі реттен артық тағайындала алмайды.

2. Конституциялық Соттың Төрағасын Парламент Сенатының келісімімен Республиканың Президенті тағайындайды.

3. Конституциялық Соттың төрт судьясын – Республика Президенті, Конституциялық Соттың үш-үш судьясын тиісінше Сенат пен Мəжіліс тағайындайды.

Республика Президенті Конституциялық Сот Төрағасының ұсынуымен Конституциялық Сот Төрағасының орынбасарын Конституциялық Сот судьяларының арасынан тағайындайды.

4. Конституциялық Соттың судьясы қызметі депутаттық мандатпен, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтен басқа, өзге де ақы төленетін қызметтерді атқарумен, кəсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кірумен сыйыспайды.

5. Конституциялық Соттың судьяларын өздерінің өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп əкелуге, оған сот тəртібімен белгіленетін əкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді қоспағанда, Парламенттің келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.

6. Конституциялық Соттың ұйымдастырылуы мен қызметі конституциялық заңмен реттеледі.".

24. 72-бапта:

1) 1 жəне 2-тармақтардағы "Кеңес" деген сөз "Сот" деген сөзбен ауыстырылсын;

2) мынадай мазмұндағы 3, 4 жəне 5-тармақтармен толықтырылсын:

"3. Конституциялық Сот азаматтардың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарын тікелей қозғайтын Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің Республика Конституциясына сəйкестігін олардың өтініштері бойынша қарайды.

Азаматтардың Конституциялық Сотқа жүгіну тəртібі мен шарттары конституциялық заңда айқындалады.

4. Конституциялық Сот осы баптың 1-тармағының 3) жəне 4) тармақшаларында көрсетілген мəселелерді, сондай-ақ Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің Республика Конституциясына сəйкестігін Республика Бас Прокурорының өтініштері бойынша қарайды.

5. Конституциялық Сот Конституцияда бекітілген адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын нормативтік құқықтық актілердің Республика Конституциясына сəйкестігін Адам құқықтары жөніндегі уəкілдің өтініші бойынша қарайды.".

25. 73-бапта:

1) 1 жəне 2-тармақтардағы "Кеңеске" деген сөз "Сотқа" деген сөзбен ауыстырылсын;

2) 3-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:

"3. Конституциялық Сот өз шешімін конституциялық заңда белгіленген мерзімдерде шығарады.".

26. 74-бапта:

1) 2-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:

"2. Конституциялық Сот шешім қабылдаған күннен немесе ол белгілеген күннен бастап конституциялық емес деп танылған, оның ішінде адамның жəне азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп танылған заңдар мен өзге де құқықтық актілердің, олардың жекелеген ережелерінің күші жойылады жəне қолданылуға жатпайды.";

2) 3-тармақтағы "Кеңестің" деген сөз "Соттың" деген сөзбен ауыстырылсын.

27. VII бөлімнің тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:

"VII бөлім

Соттар жəне сот төрелiгi. Прокуратура. Адам құқықтары жөніндегі уəкіл".

28. 78-баптағы "Кеңеске" деген сөз "Сотқа" деген сөзбен ауыстырылсын.

29. 82-баптың 4 жəне 5-тармақтары мынадай редакцияда жазылсын:

"4. Жоғары Сот Кеңесінің Төрағасын Республика Президенті Парламент Сенатының келісімімен тағайындайды.

5. Жоғары Сот Кеңесінің мəртебесі, құрамын қалыптастыру тəртібі жəне жұмысын ұйымдастыру заңда айқындалады.".

30. 83-баптың 4-тармағындағы "заңмен" деген сөздер "конституциялық заңда" деген сөздермен ауыстырылсын.

31. Мынадай мазмұндағы 83-1-баппен толықтырылсын:

"83-1-бап

1. Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уəкіл адам мен азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруге жəрдемдеседі, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын ілгерілетуге ықпал етеді.

2. Адам құқықтары жөніндегі уəкіл өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезінде тəуелсіз болады жəне мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға есеп бермейді.

3. Қылмыс орнында ұстап алынған немесе ауыр қылмыстар жасаған жағдайлардан басқа кезде, Адам құқықтары жөніндегі уəкілді өз өкілеттігінің мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп əкелуге, оған сот тəртібімен белгіленетін əкімшілік жазалау шараларын қолдануға, Сенаттың келісімінсіз қылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайды.

4. Адам құқықтары жөніндегі уəкілдің құқықтық жағдайы жəне қызметін ұйымдастыру конституциялық заңда айқындалады.".

32. 87-бапта:

1) 4-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:

"4. Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың жəне астананың əкімдерін тиісінше облыстың аумағында орналасқан мəслихаттар депутаттарының немесе республикалық маңызы бар қалалардың жəне астананың мəслихаттары депутаттарының келісімімен Республика Президенті қызметке тағайындайды.

Республика Президенті дауыс беру жүргізілетін кемінде екі кандидатураны ұсынады. Дауыс беруге қатысқан мəслихат депутаттарының көп дауысын алған кандидат олардың келісімін алды деп есептеледі.

Өзге əкімшілік-аумақтық бірліктердің əкімдері заңда айқындалатын тəртіппен қызметке тағайындалады немесе сайланады, сондай-ақ қызметінен босатылады. Республика Президенті өзінің ұйғаруы бойынша облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың жəне астананың əкімдерін қызметінен босатуға құқылы.";

2) 5-тармақтың екінші сөйлемі мынадай редакцияда жазылсын:

"Бұл жағдайда мəслихат өз депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен əкімге сенімсіздік білдіруге жəне оны қызметінен босату жөнінде облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың жəне астананың əкімдеріне қатысты тиісінше Республика Президентінің не өзге де əкімшілік-аумақтық бірліктердің əкімдеріне қатысты жоғары тұрған əкімнің алдына мəселе қоюға құқылы.".

33. 88-баптың 4-тармағындағы "Президенті," деген сөз алып тасталсын.

34. 91-бапта:

1) 2-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:

"2. Конституцияда белгiленген мемлекеттiң тəуелсіздігі, Республиканың бiртұтастығы мен аумақтық тұтастығы, оны басқару нысаны, Республика қызметінің түбегейлі принциптері өзгермейді.";

2) 3-тармақтағы "Кеңестің" деген сөз "Соттың" деген сөзбен ауыстырылсын.

35. Мынадай мазмұндағы 99-баппен толықтырылсын:

"99-бап

1. Конституциялық Сот жəне Жоғары аудиторлық палата құрылғанға дейін Конституциялық Кеңестің жəне Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің төрағалары мен мүшелері өз өкілеттіктерін сақтайды.

Конституциялық Сот құрылғанға дейін Конституцияның 72-бабының 1 жəне 2-тармақтарында көзделген Конституциялық Соттың функцияларын Конституциялық Кеңес жүзеге асырады.

2. Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулылары Конституцияға қайшы келмейтін бөлігінде оларды Конституциялық Сот қайта қарағанға дейін қолданылады.

3. Қазақстан Республикасы Конституциясының Парламент Палаталарын қалыптастыру туралы ережелері сегізінші сайланған Парламент Мəжілісі депутаттарының сайлауынан бастап қолданылады.".

2-бап.

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының конституциялық заңдарды жəне заңдарды қабылдау тəртібін, сондай-ақ Конституциялық Соттың қызметін айқындайтын ережелері 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі.

2023 жылдың 1 қаңтарына Мəжіліс мақұлдаған жəне Парламенттің қарауындағы заң жобалары заңдар болып есептеледі жəне Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабында белгіленген тəртіппен қаралады.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының лауазымды адамдарға өкілеттіктер берудің жаңа тəртібін белгілейтін нормалары, егер Қазақстан Республикасының Конституциясында өзгеше көзделмесе, осы лауазымды адамдардың өкілеттік мерзімінің өтуіне немесе өкілеттігінің тоқтатылуына қарай қолданысқа енгізіледі.

3. Жоғарғы аудиторлық палатаның құрамы қалыптастырылғанға дейін Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асыруды жалғастырады.

3-бап. Осы Заң референдумның қорытындылары туралы хабарлама ресми жарияланған күнінен бастап, осы Заңның 2-бабының ережелері ескеріле отырып қолданысқа енгізіледі.

О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан

Закон Республики Казахстан от 8 июня 2022 года (принят на республиканском референдуме 5 июня 2022 года (официальное сообщение об итогах республиканского референдума опубликовано в газете "Егемен Қазақстан" от 08.06.2022 г., № 107 (30336), "Казахстанская правда" от 08.06.2022 г., № 107 (29734).

Статья 1. Внести в Конституцию Республики Казахстан, принятую на республиканском референдуме 30 августа 1995 года, следующие изменения и дополнения:

1. В пункте 1 статьи 4 слово "Совета" заменить словом "Суда".

2. Пункт 3 статьи 6 изложить в следующей редакции:

"3. Земля и ее недра, воды, растительный и животный мир, другие природные ресурсы принадлежат народу. От имени народа право собственности осуществляет государство. Земля может находиться также в частной собственности на основаниях, условиях и в пределах, установленных законом.".

3. Пункт 2 статьи 15 изложить в следующей редакции:

"2. Никто не вправе произвольно лишать человека жизни. Смертная казнь запрещается.".

4. Пункт 2 статьи 23 изложить в следующей редакции:

"2. Председатели и судьи Конституционного Суда, Верховного Суда и иных судов, председатели и члены Центральной избирательной комиссии, Высшей аудиторской палаты Республики, военнослужащие, работники органов национальной безопасности, правоохранительных органов не должны состоять в политических партиях, профессиональных союзах, выступать в поддержку какой-либо политической партии.".

5. Пункт 1 статьи 24 изложить в следующей редакции:

"1. Каждый имеет право на свободу труда, свободный выбор рода деятельности и профессии. Принудительный труд допускается только на основании судебного акта о признании виновным в совершении уголовного или административного правонарушения либо в условиях чрезвычайного или военного положения.".

6. В статье 42:

1) пункт 2 изложить в следующей редакции:

"2. Присяга приносится во вторую среду января в торжественной обстановке в присутствии депутатов Парламента, судей Конституционного Суда, Верховного Суда, а также экс-Президентов Республики. В случае, предусмотренном статьей 48 Конституции, лицом, принявшим на себя полномочия Президента Республики Казахстан, присяга приносится в течение одного месяца со дня принятия полномочий Президента Республики.";

2) часть вторую пункта 5 исключить.

7. Статью 43 дополнить пунктами 3 и 4 следующего содержания:

"3. На период осуществления своих полномочий Президент Республики Казахстан не должен состоять в политической партии.

4. Близкие родственники Президента Республики Казахстан не вправе занимать должности политических государственных служащих, руководителей субъектов квазигосударственного сектора.".

8. В статье 44:

1) в подпункте 2) слова "Сенатом Парламента" заменить словом "Парламентом";

2) в подпункте 3) слова "отменяет либо приостанавливает полностью или частично действие актов акимов областей, городов республиканского значения и столицы;" исключить;

3) подпункт 4) изложить в следующей редакции:

"4) с согласия Сената Парламента назначает на должности Председателя Конституционного Суда, Председателя Национального Банка, Председателя Высшего Судебного Совета, Генерального Прокурора и Председателя Комитета национальной безопасности Республики Казахстан; освобождает их от должностей;";

4) в подпункте 7) слова "Счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета" заменить словами "Высшей аудиторской палаты";

5) в подпункте 10-1) слово "Совет" заменить словом "Суд";

6) в подпункте 19) слово "секретаря" заменить словом "советника".

9. Пункт 4 статьи 46 исключить.

10. В статье 47:

1) в пункте 1 слово "Совета" заменить словом "Суда";

2) в пункте 2 слово "Совета" заменить словом "Суда".

11. В статье 50:

1) предложение второе пункта 2 изложить в следующей редакции:

"Десять депутатов Сената назначаются Президентом Республики, пять из которых – по предложению Ассамблеи народа Казахстана.";

2) пункт 3 изложить в следующей редакции:

"3. Мажилис состоит из девяноста восьми депутатов, избираемых в порядке, установленном конституционным законом по смешанной избирательной системе: по системе пропорционального представительства по территории единого общенационального избирательного округа, а также по одномандатным территориальным избирательным округам.".

12. Пункт 1 статьи 51 изложить в следующей редакции:

"1. Избрание депутатов Мажилиса осуществляется на основе всеобщего, равного и прямого избирательного права при тайном голосовании. Очередные выборы депутатов Мажилиса проводятся не позднее чем за два месяца до окончания срока полномочий действующего созыва Парламента.".

13. Часть третью пункта 5 статьи 52 изложить в следующей редакции:

"Депутат Мажилиса Парламента лишается своего мандата при:

1) выходе или исключении депутата из политической партии, от которой в соответствии с конституционным законом он избран на основе партийного списка;

2) прекращении деятельности политической партии, от которой в соответствии с конституционным законом депутат избран на основе партийного списка;

3) отзыве избирателями в порядке, определяемом конституционным законом, депутата, избранного по одномандатному территориальному избирательному округу.".

14. В статье 53:

1) дополнить подпунктами 1-1) и 1-2) следующего содержания:

"1-1) принимает конституционные законы;

1-2) проводит повторное обсуждение и голосование по конституционным законам или статьям конституционного закона, вызвавшим возражения Президента Республики, в месячный срок со дня направления возражений. Несоблюдение этого срока означает принятие возражений Президента. Если Парламент большинством в три четверти голосов от общего числа депутатов каждой из Палат преодолеет возражения Президента, Президент в течение одного месяца подписывает конституционный закон. Если возражения Президента не преодолены, конституционный закон считается непринятым или принятым в редакции, предложенной Президентом;";

2) в подпункте 2) слова "Счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета" заменить словами "Высшей аудиторской палаты";

3) в подпункте 6) слово "Совета" заменить словом "Суда".

15. В статье 54:

1) абзац первый пункта 1 изложить в следующей редакции:

"1. Парламент принимает законы в раздельном заседании Палат путем последовательного рассмотрения вопросов вначале в Мажилисе, а затем в Сенате, в том числе:";

2) подпункт 2) пункта 2 изложить в следующей редакции:

"2) проводит повторное обсуждение и голосование по законам или статьям закона, вызвавшим возражения Президента Республики, в месячный срок со дня направления возражений. Несоблюдение этого срока означает принятие возражений Президента. Если Мажилис и Сенат большинством в две трети голосов от общего числа депутатов каждой из Палат преодолеют возражения Президента, Президент в течение одного месяца подписывает закон. Если возражения Президента не преодолены хотя бы одной из Палат, закон считается непринятым или принятым в редакции, предложенной Президентом;".

16. В статье 55:

1) подпункт 2) изложить в следующей редакции:

"2) дача согласия на назначение Президентом Республики Председателя Конституционного Суда, Председателя Национального Банка, Председателя Высшего Судебного Совета, Генерального Прокурора, Председателя Комитета национальной безопасности Республики;";

2) подпункт 3) дополнить словами ", Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан".

17. В пункте 1 статьи 56:

1) в подпункте 1) слова "и рассмотрение этих проектов" исключить;

2) дополнить подпунктом 3-1) следующего содержания:

"3-1) заслушивание два раза в год отчета Председателя Высшей аудиторской палаты;".

18. Подпункт 1) статьи 57 изложить в следующей редакции:

"1) назначает на должности трех судей Конституционного Суда; назначает на пятилетний срок на должности двух членов Центральной избирательной комиссии, трех членов Высшей аудиторской палаты;".

19. Подпункт 7) пункта 3 статьи 58 изложить в следующей редакции:

"7) представляют Палатам кандидатуры для назначения на должности судей Конституционного Суда, членов Центральной избирательной комиссии, Высшей аудиторской палаты;".

20. В статье 61:

1) пункт 2 дополнить частью второй следующего содержания:

"Законопроекты, внесенные в порядке законодательной инициативы Правительства Республики в целях оперативного реагирования на условия, создающие угрозу жизни и здоровью населения, конституционному строю, охране общественного порядка, экономической безопасности страны, подлежат рассмотрению Парламентом немедленно на совместном заседании его Палат.";

2) пункт 3 дополнить частью третьей следующего содержания:

"В случае внесения в Парламент законопроектов, предусмотренных частью второй пункта 2 настоящей статьи, Правительство Республики вправе принимать под свою ответственность временные нормативные правовые акты, имеющие силу закона, по вопросам, указанным в части первой настоящего пункта, которые действуют до вступления в силу принятых Парламентом законов или до непринятия Парламентом законов.";

3) пункты 4 и 5 изложить в следующей редакции:

"4. Закон, принятый большинством голосов от общего числа депутатов Мажилиса, передается в Сенат, где рассматривается не более шестидесяти дней.

Мажилис вправе в целом отклонить проект закона большинством голосов от общего числа депутатов. Отклоненный законопроект считается непринятым и возвращается инициатору.

Закон, одобренный большинством голосов от общего числа депутатов Сената, в течение десяти дней представляется Президенту на подпись. Если Сенат не одобрит закон в целом или отдельные его статьи, то закон возвращается в Мажилис. При этом Сенат вправе предложить Мажилису новую редакцию отдельных статей закона.

В случае, если Сенат в течение шестидесяти дней не принял соответствующего решения, закон представляется Президенту на подпись.

5. Если Мажилис большинством голосов от общего числа депутатов согласится с предложенной Сенатом редакцией отдельных статей закона, закон считается принятым Мажилисом в новой редакции и одобренным Сенатом и в течение десяти дней представляется Президенту на подпись.

Если Мажилис тем же большинством голосов возражает против предложенной Сенатом редакции отдельных статей закона, а также в случае, если Сенат не одобрил закон в целом, разногласия между Палатами разрешаются путем согласительных процедур.

Выработанная согласительной комиссией редакция закона подлежит рассмотрению Мажилисом и Сенатом в порядке, установленном пунктом 4 настоящей статьи.

В случаях, когда Мажилис большинством голосов от общего числа депутатов Палаты не принял закон в редакции, предложенной согласительной комиссией, Мажилис проводит повторное голосование по закону в ранее принятой редакции.

Если при повторном голосовании Мажилис большинством в две трети голосов от общего числа депутатов Палаты подтвердит ранее принятое решение, закон в течение десяти дней представляется Президенту на подпись.

Если закон не наберет указанного большинства голосов депутатов Мажилиса, закон считается непринятым и возвращается инициатору.";

4) пункт 5-1 исключить.

21. В статье 62:

1) пункт 5 изложить в следующей редакции:

"5. Законы принимаются Мажилисом, одобряются Сенатом большинством голосов от общего числа депутатов Палат, если иное не предусмотрено Конституцией.

Постановления Парламента и его Палат принимаются большинством голосов от общего числа депутатов Палат, если иное не предусмотрено Конституцией.";

2) пункт 6 после слова "Казахстан" дополнить словами ", по проектам конституционных законов".

22. В заголовке раздела VI слово "Совет" заменить словом "Суд".

23. Статью 71 изложить в следующей редакции:

"Статья 71

1. Конституционный Суд Республики Казахстан состоит из одиннадцати судей, включая Председателя, полномочия которых длятся шесть лет.

Одно и то же лицо не может быть назначено судьей Конституционного Суда более двух раз подряд.

2. Председатель Конституционного Суда назначается Президентом Республики с согласия Сената Парламента.

3. Четверо судей Конституционного Суда назначаются Президентом Республики, по трое судей Конституционного Суда назначаются соответственно Сенатом и Мажилисом.

Заместитель Председателя Конституционного Суда назначается Президентом Республики по представлению Председателя Конституционного Суда из числа судей Конституционного Суда.

4. Должность судьи Конституционного Суда несовместима с депутатским мандатом, занятием иных оплачиваемых должностей, кроме преподавательской, научной или иной творческой деятельности, осуществлением предпринимательской деятельности, вхождением в состав руководящего органа или наблюдательного совета коммерческой организации.

5. Судьи Конституционного Суда в течение срока своих полномочий не могут быть арестованы, подвергнуты приводу, мерам административного взыскания, налагаемым в судебном порядке, привлечены к уголовной ответственности без согласия Парламента, кроме случаев задержания на месте преступления или совершения тяжких преступлений.

6. Организация и деятельность Конституционного Суда регулируются конституционным законом.".

24. В статье 72:

1) в пунктах 1 и 2 слово "Совет" заменить словом "Суд";

2) дополнить пунктами 3, 4 и 5 следующего содержания:

"3. Конституционный Суд по обращениям граждан рассматривает на соответствие Конституции Республики нормативные правовые акты Республики Казахстан, непосредственно затрагивающие их права и свободы, закрепленные Конституцией.

Порядок и условия обращения граждан в Конституционный Суд определяются конституционным законом.

4. Конституционный Суд по обращениям Генерального Прокурора Республики рассматривает вопросы, указанные в подпунктах 3) и 4) пункта 1 настоящей статьи, а также нормативные правовые акты Республики Казахстан на их соответствие Конституции Республики.

5. Конституционный Суд по обращениям Уполномоченного по правам человека рассматривает на соответствие Конституции Республики нормативные правовые акты, затрагивающие закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина.".

25. В статье 73:

1) в пунктах 1 и 2 слово "Совет" заменить словом "Суд";

2) пункт 3 изложить в следующей редакции:

"3. Конституционный Суд выносит свое решение в сроки, установленные конституционным законом.".

26. В статье 74:

1) пункт 2 изложить в следующей редакции:

"2. Законы и иные правовые акты, их отдельные положения, признанные неконституционными, в том числе ущемляющими закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина, отменяются и не подлежат применению со дня принятия Конституционным Судом решения или с даты, им установленной.";

2) в пункте 3 слово "Совета" заменить словом "Суда".

27. Заголовок раздела VII изложить в следующей редакции:

"Раздел VII

Суды и правосудие. Прокуратура. Уполномоченный по правам человека".

28. В статье 78 слово "Совет" заменить словом "Суд".

29. Пункты 4 и 5 статьи 82 изложить в следующей редакции:

"4. Председатель Высшего Судебного Совета назначается Президентом Республики с согласия Сената Парламента.

5. Статус, порядок формирования состава и организация работы Высшего Судебного Совета определяются законом.".

30. В пункте 4 статьи 83 слово "законом" заменить словами "конституционным законом".

31. Дополнить статьей 83-1 следующего содержания:

"Статья 83-1

1. Уполномоченный по правам человека в Республике Казахстан содействует восстановлению нарушенных прав и свобод человека и гражданина, способствует продвижению прав и свобод человека и гражданина.

2. При осуществлении своих полномочий Уполномоченный по правам человека независим и неподотчетен государственным органам и должностным лицам.

3. Уполномоченный по правам человека в течение срока своих полномочий не может быть арестован, подвергнут приводу, мерам административного взыскания, налагаемым в судебном порядке, привлечен к уголовной ответственности без согласия Сената, кроме случаев задержания на месте преступления или совершения тяжких преступлений.

4. Правовое положение и организация деятельности Уполномоченного по правам человека определяются конституционным законом.".

32. В статье 87:

1) пункт 4 изложить в следующей редакции:

"4. Акимы областей, городов республиканского значения и столицы назначаются на должность Президентом Республики с согласия депутатов маслихатов, расположенных на территории области, или депутатов маслихатов городов республиканского значения и столицы соответственно.

Президент Республики предлагает не менее двух кандидатур, по которым проводится голосование. Кандидат, набравший большее количество голосов депутатов маслихатов, принявших участие в голосовании, считается получившим согласие.

Акимы иных административно-территориальных единиц назначаются или избираются на должность, а также освобождаются от должности в порядке, определяемом законом. Президент Республики вправе по своему усмотрению освобождать от должностей акимов областей, городов республиканского значения и столицы.";

2) предложение второе пункта 5 изложить в следующей редакции:

"В этом случае маслихат большинством голосов от общего числа его депутатов вправе выразить недоверие акиму и поставить вопрос о его освобождении от должности соответственно перед Президентом Республики в отношении акимов областей, городов республиканского значения и столицы либо вышестоящим акимом в отношении акимов иных административно-территориальных единиц.".

33. В пункте 4 статьи 88 слово "Президентом," исключить.

34. В статье 91:

1) пункт 2 изложить в следующей редакции:

"2. Установленные Конституцией независимость государства, унитарность и территориальная целостность Республики, форма ее правления, основополагающие принципы деятельности Республики являются неизменными.";

2) в пункте 3 слово "Совета" заменить словом "Суда".

35. Дополнить статьей 99 следующего содержания:

"Статья 99

1. До формирования Конституционного Суда и Высшей аудиторской палаты председатели и члены Конституционного Совета и Счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета сохраняют свои полномочия.

До формирования Конституционного Суда функции Конституционного Суда, предусмотренные пунктами 1 и 2 статьи 72 Конституции, осуществляет Конституционный Совет.

2. Нормативные постановления Конституционного Совета применяются в части, не противоречащей Конституции, до их пересмотра Конституционным Судом.

3. Положения Конституции Республики Казахстан о формировании Палат Парламента применяются начиная с выборов депутатов Мажилиса Парламента восьмого созыва.".

Статья 2.

1. Положения Конституции Республики Казахстан, определяющие порядок принятия конституционных законов и законов, а также деятельность Конституционного Суда, вводятся в действие с 1 января 2023 года.

Законопроекты, одобренные Мажилисом и находящиеся на рассмотрении Парламента на 1 января 2023 года, считаются законами и рассматриваются в порядке, установленном статьей 61 Конституции Республики Казахстан.

2. Нормы Конституции Республики Казахстан, устанавливающие новый порядок наделения полномочиями должностных лиц, вводятся в действие по мере истечения срока полномочий или прекращения полномочий этих должностных лиц, если иное не предусмотрено Конституцией Республики Казахстан.

3. До формирования состава Высшей аудиторской палаты Счетный комитет по контролю за исполнением республиканского бюджета продолжает осуществлять функции и полномочия, предусмотренные законодательством Республики Казахстан.

Статья 3. Настоящий Закон вводится в действие со дня официального опубликования сообщения об итогах референдума с учетом положений статьи 2 настоящего Закона.