ИПС "Әділет"

Генеральная Ассамблея
Организации Объединенных Наций

      Совет по правам человека
      Десятая сессия
      Пункт 3 повестки дня

* Документ представлен с опозданием.

Резюме

      После введения в главе I настоящего доклада рассказывается об основной деятельности Специального докладчика за период с 17 декабря 2007 года по 31 декабря 2008 года. В основной части доклада (глава II) изложены некоторые обеспокоенности Специального докладчика, касающиеся роли спецслужб в борьбе с терроризмом. В разделе А подчеркивается необходимость создания особой всеобъемлющей законодательной основы регулирования тех широких полномочий, которые были предоставлены спецслужбам после террористических нападений 11 сентября 2001 года. Сбор данных путем перехвата электромагнитных сообщений и обмен ими стал причиной ряда нарушений права на личную жизнь и принципа недискриминации, в то время как «агентурный сбор данных» - сбор данных путем непосредственных контактов - даже привел к нарушению таких императивных норм, как запрещение пыток и других видов бесчеловечного обращения.
      Имеющиеся сведения дают основания предполагать, что отсутствие надзора и политической и юридической ответственности способствует совершению спецслужбами противоправных действий. Этот вопрос поднимается на протяжении всего доклада, при этом в разделе В главы II Специальный докладчик особо рассматривает те проблемы, которые в данном контексте возникают в результате расширения сотрудничества между спецслужбами. Он разъясняет обязательства государств в области прав человека в тех ситуациях, когда их спецслужбы осуществляют совместные операции, принимают участие в проведении допросов и направляют или получают разведывательные данные для оперативных целей.
      В некоторых случаях спецслужбы могут совершать незаконные действия при попустительстве государственных должностных лиц или даже на основании их секретных указаний. Применительно к ним Специальный докладчик рассматривает передовые практические методы, используемые органами надзора разных стран. В разделе С он подчеркивает, что положения национального законодательства об освобождении от ответственности в связи с охраной государственной тайны и общественных интересов не отменяют для стран позитивные обязательства - в соответствии с нормами в области прав человека - проводить независимые расследования грубых нарушений прав человека и обеспечивать пострадавших от таких нарушений лиц эффективными средствами правовой защиты.
      В заключительном разделе содержатся рекомендации различным основным субъектам (спецслужбам, национальным законодательным собраниям, органам исполнительной власти и Организации Объединенных Наций), направленные на повышение ответственности спецслужб за свои действия в ходе борьбы с терроризмом.

Содержание

     Введение
     I. Деятельность специального докладчика.
     II. Роль спецслужб и надзора за их деятельностью в борьбе с терроризмом.
     A. Расширение полномочий разведывательных служб и потребность в механизмах обеспечения ответственности «ex ante».
     B. Сотрудничество спецслужб.
     C. Ответственность еx post facto и право на эффективные средства правовой защиты.
     III. Выводы и рекомендации.
     A. Выводы.
     B. Рекомендации.

Введение

      1. Настоящий доклад представляется Совету по правам человека Специальным докладчиком по вопросу о поощрении и защите прав человека и основных свобод в условиях борьбы с терроризмом во исполнение резолюции 62/159 Генеральной Ассамблеи и резолюции 6/28 Совета. В основной части доклада содержится описание деятельности Специального докладчика за период с 1 ноября 2007 года по 31 декабря 2008 года, а в тематическом плане доклад посвящен роли спецслужб в борьбе с терроризмом и надзору за их деятельностью. В качестве добавлений выпускаются доклад¹ по сообщениям и доклад о результатах миссии по сбору фактов в Испанию 7-14 мая 2008 года².
      2. Что касается предстоящих поездок в страны, то Специальный докладчик рассчитывает до представления настоящего доклада посетить Тунис. В июне 2008 года от правительства этой страны поступило соответствующее приглашение, однако оно не ответило на просьбу указать конкретные сроки такой поездки. Просьбы прислать приглашения были направлены Алжиру, Египту, Малайзии, Пакистану и Филиппинам, которые пока что не ответили на них. Недавно Специальный докладчик направил аналогичные просьбы Перу, Таиланду и Чили.
      __________________________________
¹ A/HRC/10/3/Add.1.
² A/HRC/10/3/Add.2.

I. Деятельность специального докладчика

      3. В период с 1 декабря 2007 года по 31 декабря 2008 года Специальный докладчик проделал определенную работу в соответствии со своим мандатом. Основные ее моменты изложены ниже.
      4. 11-14 декабря 2007 года Специальный докладчик представил свои доклады шестой сессии Совета по правам человека в Женеве. Он провел встречи с сотрудниками постоянных представительств Египта, Израиля, Пакистана, России, Соединенных Штатов Америки и Филиппин и принял участие в двух параллельных мероприятиях - «Изменение подхода к вопросу о международной ответственности: межгосударственный сговор в контексте нарушений прав человека» и «После Гуантанамо: защита прав человека в условиях борьбы с терроризмом».
      5. 13 и 14 января 2008 года Специальный докладчик в рамках Совместного диалога по правам человека арабских и европейских стран принимал участие в Каирском совещании Рабочей группы по национальным правозащитным учреждениям, посвященном мерам по борьбе с терроризмом. Кроме того, он провел встречу с представителями Египетского национального совета по правам человека. 5 марта 2008 года в Женеве в ходе встречи с государственным министром Египта по делам судебного и парламентского советов он обсудил те проблемы, с которыми сталкиваются государства в вопросах обеспечения защиты прав человека при разработке законодательства по борьбе с терроризмом.
      6. 13 февраля 2008 года в Брюсселе Специальный докладчик выступил на заседании Рабочей группы по правам человека Совета Европейского союза (РГПЧ) и провел встречу с Координатором Европейского союза по вопросам борьбы с терроризмом.
      7. 18 февраля 2008 года в Женеве Специальный докладчик встретился с сотрудниками постоянных представительств Египта и Сальвадора в Женеве.
      8. 4 марта 2008 года в Институте по правам человека Дании в Копенгагене Специальный докладчик прочитал лекцию на тему: «Права человека после 11 сентября - откат назад или новые возможности?»
      9. Соответственно 19 марта и 28 марта 2008 года Специальный докладчик в Мельбурне и Сиднее прочитал публичные лекции по вопросам прав человека и борьбы с терроризмом.
      10. 23 апреля 2008 года Специальный докладчик прочитал публичную лекцию о правах человека и борьбе с терроризмом в Санкт-Петербурге.
      11. 19 и 20 мая 2008 года Специальный докладчик принимал участие в Совещании Целевой группы по осуществлению мероприятий по борьбе с терроризмом (ЦГМБТ) в Нью-Йорке. Специальный докладчик является членом рабочих групп по вопросам защиты прав человека в условиях борьбы с терроризмом, по поддержке жертв терроризма и привлечению к ним внимания и по противодействию использованию Интернета в террористических целях.
      12. 5 июня 2008 года Специальный докладчик принял участие в телеконференции с сотрудниками Сектора по предупреждению терроризма Управления Организации Объединенных Наций по наркотикам и преступности (ЮНОДК) и представил письменный документ с изложением компонентов прав человека, которые были включены в проекты типовых законодательных положений о борьбе с терроризмом ЮНОДК.
      13. 9-12 июня 2008 года Специальный докладчик находился в Вашингтоне, где он неофициально выступил перед членами конгресса. Эта встреча была организована Центром по вопросам глобального сотрудничества в области борьбы с терроризмом. Он провел рабочее совещание с представителями Управления по правовым вопросам Государственного департамента Соединенных Штатов, в ходе которого обсуждались правовые аспекты дел, рассматриваемых военными комиссиями на базе в Гуантанамо-Бей, и методы допроса подозреваемых в терроризме лиц в развитие его доклада о миссии в эту страну³. Кроме того, Специальный докладчик участвовал в групповом обсуждении хода осуществления Глобальной контртеррористической стратегии Организации Объединенных Наций, которое состоялось в Американском университете.
      14. 16 июня 2008 года Специальный докладчик находился в Праге, где он принял участие в семинаре стран Европы и Средиземноморья по вопросам соблюдения прав человека в условиях борьбы с терроризмом, в соответствии с международным правом, который был совместно проведен Министерством иностранных дел Чешской Республики и Европейской комиссией в период председательства в Европейском союзе (ЕС) Словении.
      15. 23-27 июня 2008 года Специальный докладчик принял участие в пятнадцатой сессии ежегодного совещания мандатариев специальных процедур. Кроме того, он провел встречи на высоком уровне с сотрудниками постоянных представительств Туниса и Таиланда.
      16. 24 июня 2008 года под председательством Специального докладчика в Женеве было проведено совещание экспертов по теме «Международное воздушное право: поощрение правовых гарантий и защита прав человека в контексте борьбы с терроризмом», организованное «РЕДРЕСС» при поддержке Управления Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по правам человека (УВКПЧ). В работе совещания приняли участие юристы Международной организации гражданской авиации (ИКАО) и Венецианской комиссии Совета Европы.
      17. 26 июня 2008 года Специальный докладчик принял участие в групповом обсуждении, организованном Международным советом по политике в области прав человека (МСППЧ) в Академическом институте международных исследований в Женеве по теме «Терроризм: риски и варианты действий правозащитных организаций».
      18. 14-18 июля 2008 года Специальный докладчик в ходе подготовки своих докладов Генеральной Ассамблее и Совету по правам человека провел консультации в Женеве. Помимо этого, он встретился с постоянным представителем Пакистана.
      19. 18 и 19 сентября 2008 года Специальный докладчик провел совещание экспертной группы в Институте Европейского университета (ИЕУ) во Флоренции, в ходе которого были обсуждены тематические вопросы, имеющие отношение к его мандату. Это совещание было проведено при финансовой поддержке Института по правам человека Университета «Або-Академи» в рамках его проекта по оказанию содействия Специальному докладчику в осуществлении его мандата.
      20. 18 октября 2008 года Специальный докладчик выступил перед участниками практикума в норвежском парламенте по теме «Ответственность в деле международного сотрудничества между спецслужбами», организованного Женевским центром по вопросам демократического контроля над вооруженными силами, Комитетом норвежского парламента по надзору за сбором сведений и Центром по правам человека Университета Дарема.
      21. 20-22 октября 2008 года Специальный докладчик находился в Нью-Йорке, где он представлял свой доклад (А/63/223) Третьему комитету Генеральной Ассамблеи. Специальный докладчик присутствовал на официальных заседаниях с участием членов Комитета по санкциям в отношении организации «Аль-Каида» и движения «Талибан», Контртеррористического комитета (КТК) и Исполнительного директората Контртеррористического комитета (ИДКТК). Он встретился с Председателем ЦГМБТ и членами двух ее рабочих групп. Под председательством Специального докладчика по итогам проведенных ранее мероприятий состоялось совещание экспертов по вопросу о международном воздушном праве, в ходе которого обсуждались в первую очередь возможности таких международных органов, как КТК, ИДКТК и ИКАО, в деле определения правовых мер, способствующих предупреждению, выявлению и расследованию авиаперевозок задержанных лиц в рамках процедуры чрезвычайной выдачи. Кроме того, он встретился с представителями ряда неправительственных организаций и провел пресс-конференцию.
      22. 27 октября 2008 года, в рамках организованного УВКПЧ в Аммане регионального семинара по вопросу о соблюдении прав человека в условиях борьбы с терроризмом, Специальный докладчик председательствовал на совещании по теме «Принцип законности: определение терроризма и связанных с терроризмом правонарушений».
      23. 7 ноября 2008 года Специальный докладчик принял участие в совещании экспертов по теме «Воздействие терроризма и контртеррористических мер на экономические, социальные и культурные права», проведенном Рабочей группой по вопросам защиты прав человека ЦГМБТ.
      24. 11 и 12 ноября 2008 года представитель Специального докладчика присутствовал на состоявшемся в Нью-Йорке совещании заинтересованных сторон, которое было организовано Рабочей группой ЦГМБТ по противодействию использования Интернета в террористических целях.
      _________________________________
³А/НRС/6/17/Аdd.3.

II. Роль спецслужб и надзора за их деятельностью в борьбе с терроризмом

25. В ходе осуществления своего мандата Специальный докладчик обратил внимание на то, что отсутствие надзора и политической и юридической ответственности способствует совершению спецслужбами противоправных действий⁴. Такие незаконные действия могут совершаться при попустительстве государственных должностных лиц или даже на основании их секретных указаний. В связи с этим в настоящем докладе будут рассмотрены последствия наделения разведывательных служб более широкими полномочиями и расширения сотрудничества между ними для прав человека. Будет проведен анализ прецедентного права, законодательства и практики ряда государств-членов, с тем, чтобы уточнить объем их обязательств в области прав человека применительно к деятельности спецслужб и выявить передовые практические методы, способствующие повышению ответственности и контроля в том, что касается контртеррористических операций таких служб⁵.

А. Расширение полномочий разведывательных служб и потребность в механизмах обеспечения ответственности «ex ante»

26. В общем виде основной задачей спецслужб является выявление возможных угроз для национальной безопасности, включая террористическую угрозу, путем сбора данных⁶ и информации в тайне от находящихся под наблюдением лиц посредством применения набора таких специальных следственных методов, как скрытое наблюдение, перехват и мониторинг (электронных) сообщений, тайный обыск помещений и осмотр предметов и использование секретных агентов. Эти следственные методы могут эффективно применяться государствами в борьбе с международным терроризмом⁷. Их обоснование просматривается в позитивном обязательстве государств в соответствии с международным правом прав человека принимать превентивные меры для защиты людей, жизни и безопасности которых, согласно имеющимся сведениям или подозрениям, угрожают преступные действия других лиц, включая террористов⁸.
______________________________
⁴ В настоящем докладе термин «спецслужбы» применяется в отношении служб, действующих в других и/или своих странах.
⁵ Специальный докладчик выражает признательность за оказанное в ходе подготовки настоящего доклада содействие своему научному ассистенту в ИЕУ Матиасу Вермюлену, сотрудникам Женевского центра по вопросам демократического контроля над вооруженными силами (ДКВС), Международной комиссии юристов и участникам его семинара для аспирантов-юристов по вопросам национальных, европейских и международных действий в области борьбы с терроризмом, организованного в Институте Европейского университета (ИЕУ).
⁶ Для целей настоящего документа слово «данные» употребляется здесь для описания достоверных, отдельных, точных фактов, которые могут быть использованы для идентификации живого человека (имя и фамилия, дата рождения, адреса, номера телефонов, факса, адреса электронной почты, регистрационные данные транспортных средств, отпечатки пальцев, профили ДНК.
⁷ См., например, Klass and Others v Germany, European Court of Human Rights (ECHR), 6 September 1978, paras.48-50, Murray v the United Kingdom, ECHR, 28 October 1994, para. 58.
⁸ Комитет по правам человека неоднократно подчеркивал, что Международный пакт о гражданских и политических правах также предусматривает защиту права на личную неприкосновенность вне контекста формального лишения свободы. См., в частности, Дельгадо Паес против Колумбии, сообщение № 195/1985, соображения, принятые 12 июля 1990 года, пункт 5.5.

1. Правовая основа специальных следственных методов

      27. Первым по важности моментом, обеспечивающим ответственность государств и их спецслужб за свои действия, является разработка конкретной⁹ и всеобъемлющей правовой основы, определяющей мандат каждой спецслужбы и содержащей перечисление ее особых полномочий. Без такой основы государства, скорее всего, окажутся не в состоянии выполнять предусмотренное международными договорами в области прав человека обязательство уважать права человека и обеспечивать их эффективное соблюдение¹⁰. В качестве примера наилучшей практики можно сослаться на очень детальное описание каждого следственного метода, разрешенного для применения спецслужбой Нидерландов¹¹.
      28. Подходы государств к вопросу о том, какие меры и методы требуют одобрения суда, как правило, различаются, что зависит от объема и полноты конституционных прав, признаваемых соответствующим государством, в частности объемом прав на личную жизнь¹². Само по себе открытие следственного дела по какому-либо вопросу, организации или частному лицу нельзя воспринимать как нарушение прав человека при наличии подозрений, что кто-то планирует совершить террористический акт¹³.
      29. Тем не менее, в этой связи Специальный докладчик подчеркивает, что информация, собранная в «стратегических целях» (т.е. полученная спецслужбами для разработки политики), не должна использоваться в ходе судебных разбирательств в тех случаях, когда отсутствует судебный надзор за мерами в отношении указанных лиц. Специальный докладчик с обеспокоенностью отмечает, что в различных судах граница между такими стратегическими сведениями и доказательственными сведениями оказалась размыта под давлением различных «требований национальной безопасности». На использование в качестве доказательства в суде результатов применения специального следственного метода необходимо получить соответствующее разрешение суда.
      30. Государства могут использовать определенные превентивные меры, например скрытое наблюдение или перехват и мониторинг сообщений, при условии, что эти формы вмешательства связаны с расследованием конкретных дел. Для этого требуется распоряжение судьи, вынесенное на основании изложенных ему возможных причин или обоснованных соображений. Необходимо также наличие определенных фактов, связанных с поведением соответствующего лица, которые бы служили основанием для подозрения в том, что он может быть замешан в подготовке террористического нападения. Такой превентивный подход с использованием собранных сведений рассчитан на последующее судебное разбирательство, а не на его обход и может представлять собой желаемый, обоснованный и адекватный метод определения рисков или получения дополнительной информации о подозрениях против лица, подозреваемого в террористической деятельности. Наряду с этим государствам необходимо помнить о том, что первое предложение первого пункта статьи 14 Международного пакта о гражданских и политических правах применимо ко всем делам, рассматриваемым судебными органами, и требует соблюдения основных принципов справедливого судебного разбирательства¹⁴.
      31. И хотя в международном праве отсутствует общая норма, прямо запрещающая или ограничивающая сбор сведений, крайне важно, чтобы государства уточнили «пороговые критерии», на основании которых спецслужбы могут приступать к осуществлению разнообразных затрагивающих права человека действий - от «добычи данных» до секретных операций¹⁵. Наделение спецслужб четко определенными в законодательстве полномочиями также способствует размежеванию задач таких служб и правоохранительных органов. Отсутствие таких четких различий ведет к размыванию сфер ответственности и к возникновению опасности использования особых полномочий в обычных ситуациях, когда отсутствует серьезная угроза населению¹⁶.
      _________________________________
⁹ См., например, Kruslin vFrance, ECHR, 24 April 1990, para. 33.
¹⁰См., аналогично, Rotaru v Romania, ECHR judgement, 4 May 2000.
¹¹ Intelligence and Security Services Act 2002, articles 17-34.
¹²European Commission for Democracy through Law (Venice Commission), report on the democratic oversight of the security services, CDL-AD(2007)016, para. 199.
¹³См. изложение в Leander v Sweden, ECHR, 26 March 1987, paras. 52-57.
¹⁴См. Комитет по правам человека, замечание общего порядка № 32 (2007 год) о праве на равенство перед судами и трибуналами и на справедливое судебное разбирательство, пункты 7 и 8.
¹⁵ Под секретными операциями понимаются скрытое вмешательство или меры, осуществляемые спецслужбой на территории другой страны или предусматривающие вмешательство в ее дела.
¹⁶H. Born and I. Leigh, Making Intelligence Accountable: Legal Standards and Best Practice for Oversight of Intelligence Activities, (Oslo, Publishing House of the Parliament of Norway, 2005), p. 29.

2. Минимальные пороговые критерии для сбора информации: проблема «добычи данных» и обмена ими

      32. Все более широкомасштабное использование спецслужбами методов «добычи данных», что предполагает сопоставление различных баз данных по ряду показателей, размывает границу между разрешенным целевым наблюдением и спорными массовыми проверками, которые могут доходить до произвольного или незаконного вмешательства в личную жизнь. А именно, при «добыче данных» часто возникает опасность «чрезмерно широкого захвата» (т.е. сбор информации ведется на основании того, что она может оказаться полезной, нежели для конкретных целей) в силу того, что применяющее такой метод лицо, осознавая его возможности, может пойти на расширение определения понятия подозрительных действий.
      33. В этой связи Специальный докладчик возвращается к своим рекомендациям по вопросу о расовом/этническом профилировании¹⁷. И хотя «добыча данных» как таковая не запрещается, она не должна включать поиск по таким признакам, использование которых ведет к подрыву права на недискриминацию. Добыча данных с помощью «анализирующих настроения» компьютерных программ, осуществляющих поиск и обобщение мнений на основании помещаемых в Интернет различными людьми неофициальных документов, в целях разработки описательного профиля террориста, которые, насколько можно судить, применяются спецслужбами Соединенных Штатов, Канады, Китая, Германии, Израиля, Сингапура и Тайваня¹⁸, не должна использоваться для целей лишения свободы или включения в «черные списки», которые могут препятствовать воздушным поездкам, совершению банковских операций и трудоустройству в аэропортах или в местах использования радиоактивных материалов, например в больницах.
      34. В дополнение к часто возникающей проблеме низкого качества данных, которые могут быть ошибочно зафиксированы, неправильно истолкованы или оказаться устаревшими, если их сравнивать с другими базами данных¹⁹, возникает серьезная озабоченность по поводу того, что невиновные лица воспринимаются в качестве источника террористической угрозы²⁰. Такие потенциальные недостатки собираемых данных вызывают обеспокоенность у Специального докладчика, особенно в связи с тенденцией к расширению обмена данными о конкретных лицах, осуществляемому спецслужбами и правоохранительными органами на национальном уровне и в международном масштабе в рамках таких двусторонних и многосторонних соглашений, как Организация Североатлантического договора (НАТО) или Шанхайская организация сотрудничества.
      35. В качестве общего элемента наилучшей практики Специальный докладчик предлагает государствам-членам принять законодательство на основе базовых принципов защиты данных, изложенных в таких документах, как «Руководящие принципы регламентации компьютеризированных картотек, содержащих данные личного характера», принятые Генеральной Ассамблеей в резолюции 45/95²¹. Этот документ начинается со следующего принципа: «Сбор и обработка данных, касающихся лиц, не должны осуществляться незаконными или нелояльными методами, и эти данные не должны использоваться в целях, противоречащих целям и принципам Устава Организации Объединенных Наций»²². Сюда относится обязанность всех государств-членов поощрять и уважать права человека. Специальный докладчик подчеркивает, что любой отход от принципов точности (статья 2), цели (статья 3) или доступа (статья 4) должен толковаться ограничительно. Специальный докладчик прежде всего напоминает государствам о том, что в соответствии с пятым принципом (принципом неприменения дискриминационных мер, статья 5), «не подлежат сбору данные, которые могут послужить основой для незаконного или произвольного принятия дискриминационных мер, в частности данные о расовом или этническом происхождении, цвете кожи, половой жизни, политических, религиозных, философских и других убеждениях, а также принадлежности к организациям или профсоюзам», в силу чего они не подлежат и обмену. Отступления от пятого принципа могут быть разрешены только в пределах, предусмотренных Международным биллем о правах человека и другими соответствующими документами в области защиты прав человека и предупреждения дискриминации. В этом контексте у Специального докладчика вызывает глубокую озабоченность обмен данными и информацией, осуществляемый спецслужбами Китая, России, Казахстана, Кыргызской Республики, Таджикистана и Узбекистана в рамках Шанхайской конвенции о борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом. Какой-либо предметный надзор за таким обменом данными и информацией не ведется, при этом на данную деятельность не распространяются гарантии в области прав человека.
      36. Специальный докладчик ссылается на наилучшую практику, в соответствии с которой направление и получение данных спецслужбами и их последующее использование регулируются на основании заключенных в письменном виде соглашений между надлежащими органами власти²³. В качестве одного из элементов наилучшей практики эти соглашения могут направляться органам надзора²⁴, которые в идеальном варианте до заключения такого соглашения государством должны подвергнуть зарубежную спецслужбу серьезной проверке. Такая проверка может предусматривать поездки на места и проведение консультаций с местными неправительственными организациями с целью установить, насколько соответствующая спецслужба соблюдает права человека.
      ________________________________
¹⁷См. также в целом замечания Специального докладчика по вопросу об использовании контртеррористических мероприятий, основывающихся на описательных профилях террористов, которые включают такие характеристики, как предполагаемые «расовая, этническая принадлежность, национальное происхождение или религия соответствующего лица (A/HRC/4/26, пункт 59).
¹⁸The Economist, 25 September 2008.
¹⁹См. F. Bignami, «Towards a right to privacy in transnational intelligence networks», Michigan Journal of International Law, vol. 28, No. 3 (2007), p. 668.
²⁰См., например, дело Бишера Эр-Рауи, в документе организации «Международная амнистия» State of Denial: Europe's Role in Rendition and Secret Detention, (London, Amnesty International Publications, 2008), p. 11.
²¹ Применительно к региональному уровню см. также рабочий документ Рабочей группы по защите частных лиц с точки зрения обработки личных данных Европейской комиссии «Transfers of personal data to third countries: applying articles 25 and 26 of the EU data protection directive», 24 July 1998.
²² E/CN.4/1990/72.
²³ См., например, Закон о службах безопасности и разведки Нидерландов 2002 года, статьи 36, пункт 1 d), 40, пункты 1 и 42.
²⁴ См., например, Закон о службах безопасности и разведки Канады, раздел 17 (2).

3. Нетрадиционные полномочия на арест, задержание и допрос

      37. После событий 11 сентября 2001 года правительства некоторых стран стали настаивать на том, что четких различий между полномочиями спецслужб и правоохранительных органов больше не существует, утверждая, что чрезвычайный характер нынешней угрозы терроризма требует наделения спецслужб новыми полномочиями на допрос, арест и задержание. Само по себе наделение спецслужб полномочиями на арест, задержание и допрос не является нарушением международного права при условии соблюдения этими службами всех соответствующих правозащитных норм в отношении ареста и задержания, а также национальных конституционных и других положений, регулирующих деятельность обычных правоохранительных органов²⁵. Тем не менее, Специальный докладчик обеспокоен тем фактом, что в некоторых странах перемещение центра деятельности по борьбе с террористической угрозой и ее предупреждению из правоохранительных органов в спецслужбы было заведомо произведено с целью обойти такие обязательные для демократического общества гарантии в превышение обычно законных требований к обеспечению секретности специальных операций²⁶. В конечном итоге такое изменение - по мере размывания границ между сбором информации и сбором сведений об уголовных преступлениях - способно подорвать примат права²⁷. Это привело к возникновению такой ситуации, когда государства в ходе административных расследований стали отдавать предпочтение собранным агентами спецслужб нераскрываемым сведениям, вместо того чтобы попытаться доказать в ходе разбирательства в уголовном суде наличие вины, не вызывающей разумных сомнений. В свете неизбежной ограниченности информации спецслужб превентивные меры, предусматривающие лишение лица свободы, не могут основываться исключительно на таких сведениях. В этих случаях по истечении определенного периода времени они должны быть заменены конкретными свидетельствами и доказательствами, с тем чтобы соответствующее лицо могло их оспорить. Если же по истечении определенного периода времени на основании таких сведений невозможно будет представить доказательства или же в распоряжение государственных органов не поступят какие-либо новые доказательства, соответствующие превентивные меры должны быть отменены.
      38. В некоторых странах спецслужбы в законном порядке получили полномочия на арест и задержание лиц, которые предположительно располагают информацией о террористической деятельности²⁸. Превентивное заключение, диктуемое соображениями общественной безопасности, включая допрос лиц в целях получения сведений, в исключительных обстоятельствах может являться разумным ограничением права на свободу при условии его осуществления на таких основаниях и в соответствии с такими процедурами, которые установлены законом, сообщения причины задержания и вынесения судом постановления о законности задержания²⁹. Задержание не должно носить произвольный характер³⁰, при этом на случай необоснованного задержания должна быть предусмотрена выплата компенсации³¹. У Специального докладчика вызывают озабоченность случаи длительного содержания под стражей исключительно с целью получения сведений или же со ссылкой на общие превентивные меры. Такие случаи представляют собой произвольное лишение свободы³². Факт наличия оснований для длительного задержания должен быть установлен независимым и беспристрастным судом. Такое длительное содержание под стражей накладывает на соответствующие власти обязательство подтвердить обоснованность подозрений в совершении уголовного преступления и, если это имеет место, предъявить обвинение подозреваемому лицу и передать его суду. Просто «административное» задержание лица - исключительно для целей сбора информации - было бы незаконным³³.
      39. Специальный докладчик выражает глубокую обеспокоенность по поводу тех ситуаций, когда спецслужбы располагает полномочиями на арест и задержание лиц, но при этом отсутствует эффективный судебный надзор за такими действиями, что ведет к безнаказанности. В Алжире, например, служба военной разведки (СВР) специализируется на задержании и допросе лиц, которые, как считается, располагают информацией о террористической деятельности вооруженных групп, действующих в Алжире, или же международных террористических организаций, действующих в других странах. В статьях 12 и 16 Уголовно-процессуального кодекса предусмотрено, что СВР осуществляет эти функции под контролем прокурора. Однако сообщается о том, что в действительности СВР осуществляет свои операции без какого-либо надзора со стороны гражданских лиц³⁴. В отличие от тех случаев, когда аресты производят сотрудники полиции или жандармерии, прокуроров, по-видимому, не уведомляют об арестах, произведенных СВР. Как представляется, прокуроры не прибегают к своим прерогативам в отношении направления на медицинское обследование, посещения казарм, используемых для кратковременного задержания, или проверки документации, связанной с арестами, допросами и освобождением лиц, задержанных СВР. Специальный докладчик обеспокоен тем, что такие обстоятельства значительно повышают риск произвольного задержания лиц или применения в отношении их пыток или других форм бесчеловечного обращения.
      40. Специальный докладчик глубоко обеспокоен ситуацией, сложившейся, например, в Марокко³⁵, Иордании³⁶ и Пакистане, где полномочия спецслужб на задержание и допрос при проведении контртеррористических операций и расследований не имеют четкого обоснования в законодательстве³⁷. Арест и задержание лиц по основаниям, которые четко не отражены во внутреннем законодательстве, являются нарушением пункта 1 статьи 9 Международного пакта о гражданских и политических правах. В условиях отсутствия такой правовой основы существует опасность ареста спецслужбами лиц исходя только из одних предположений, которые могут быть основаны лишь на «вине по ассоциации».
      41. Специальный докладчик отмечает, что после сентября 2001 года наблюдается тенденция к передаче функций по сбору сведений частным подрядчикам³⁸. И хотя привлечение частных субъектов может оказаться необходимым с технической точки зрения, с тем, чтобы получить доступ к соответствующей информации (например, для целей электронного наблюдения), есть основания опасаться использования подрядчиков для допроса лиц, лишенных свободы³⁹. Сочетание таких факторов, как отсутствие надлежащей подготовки, финансовая заинтересованность в ситуациях, чреватых нарушениями прав человека, и зачастую низкая вероятность привлечения таких подрядчиков к ответу судебными и парламентскими органами, подтверждает вывод о том, что те виды деятельности по сбору сведений, которые могут повлиять на жизнь и физическую неприкосновенность или свободу лиц, должны оставаться исключительно в сфере деятельности государства. Однако, в том случае если государства все же и принимают решение привлечь к ней частные военные и охранные компании, они должны, как минимум, соблюдать положения «Документа МонтрҰ» о соответствующих международно-правовых обязательствах и надлежащих практических методах государств в отношении частных военных и охранных компаний, действующих в зонах вооруженных конфликтов⁴⁰, которые были разработаны для соблюдения даже в трудных условиях вооруженных конфликтов.
      _______________________________
²⁵ См., например, Ocalan v Turkey, ECHR, 12 March 2003, para. 106.
²⁶ См., например, закон России «О противодействии терроризму» от 6 марта 2006 года, который предусматривает передачу обычных функций милиции спецслужбам при одновременном ослаблении режима правовых гарантий защиты от таких полномочий, например применительно к контролю переговоров и проверки у физических лиц документов, удостоверяющих их личность.
²⁷ Еще в 1970-е годы Комитет Черча сената Соединенных Штатов указал на то, что именно размывание границы между деятельностью правоохранительных органов и следственной деятельностью в интересах национальной безопасности, осуществляемой с привлечением средств внешней разведки, стало причиной различных нарушений, изложенных в докладе «Final Report of the Select Committee to Study Governmental Operations with Respect to Intelligence Activities», United States Senate, 94th Congress, 1976.
²⁸ См. также предыдущие замечания Специального докладчика по вопросу об обязательных слушаниях в Австралии (A/HRC/4/26/Add.3, пункты 31-32 и 46-47).
²⁹ Комитет по правам человека, замечание общего порядка № 8 (1982 год) по статье 9 (Право на свободу и личную неприкосновенность), пункт 4.
³⁰ См. также ECHR, Fox, Campbell and Hartley v the United Kingdom, 30 August 1990, para. 32.
³¹См, например, Inter-American Court of Human Rights, report No. 2/97, OEA/Ser.L/V/II.95 Doc. 7 rev. (1997), para. 12.
³² См. также замечания Специального докладчика по поводу положения в Гуантанамо-Бей (A/HRC/6/17/Add.3, пункты 13-14).
³³ См, например, Brogan and Others v the United Kingdom, ECHR, 19 November 1988, para.53; Murray v the United Kingdom, ECHR, 28 October 1994, para.67.
³⁴Группа видных юристов по вопросам терроризма, борьбы с терроризмом и прав человека, выходящий доклад, глава IV, часть 2.2.2.
³⁵См. Alkarama for Human Rights, Contribution dans le cadre de l'examenperiodique universel de Maroc, 2007, pp.2-4; Amnesty International, Morocco, submission to the Universal Periodic Review, 2007, p.5.
³⁶Human Rights Watch, Suspicious Sweeps - The General Intelligence Department and Jordan's Rule of Law Problem, (2006), vol. 18, No. 6(E), pp. 11-17.
     ³⁷ Группа видных юристов по вопросам терроризма, борьбы с терроризмом и прав человека, выходящий доклад, глава IV, часть 2.2.2.
³⁸ В целом в настоящее время в Соединенных Штатах деятельность по сбору сведений на 70% осуществляется частными субъектам. См. S. Chesterman, «We can't spy. if we can't buy!»: the privatization of intelligence and the limits of outsourcing 'inherently governmental functions'«, New York University Public Law and Legal Theory Working Papers, No. 82, 2008, p.2.
³⁹См. например, United States v Passaro, (No. 5:04-CR-211-1, United States District Court for the Eastern District of North Carolina, 17 June, 2004). См. также заявления директора Центрального разведывательного управления (ЦРУ) Майкла Хейдена, который подтвердил, что фирмы-подрядчики «под руководством и контролем государственных органов» с использованием пыток водой допрашивали задержанных лиц на секретных объектах ЦРУ (Hearing of the United States Senate Select Committee on Intelligence, Annual Wordwide Threat Assessment, 5 February 2008, p.26.
⁴⁰A/63/467-S/2008/636.

4. Механизмы надзора и контроля за деятельностью спецслужб

      42. Органы исполнительной власти, будучи основным получателем собранных сведений, должны реально контролировать деятельность спецслужб и руководить ею. Соответствующие указания необходимо изложить в письменном виде⁴¹, включая подробное описание разрешенных и запрещенных для спецслужб мер по отношению к отдельным людям. В данном случае важно не только обеспечить надзор и контроль за деятельностью спецслужб, но и не допустить создания условий для так называемого «благовидного отказа»⁴² от имени руководителя, с тем, чтобы он не мог уклониться от ответственности за возможные нарушения. В этом контексте Специальный докладчик подчеркивает, что при выдаче разрешения на проведение секретных операций необходимо учитывать обязательства государств в области прав человека, причем не только в целях соблюдения правовых и моральных норм, но и в интересах самой деятельности по сбору сведений⁴³.
      43. Выдача спецслужбам разрешения на совершение убийства, похищения или на произвольное задержание подозреваемых в терроризме лиц ни в коем случае не может считаться законным, основывающимся на сведениях способом предупреждения терроризма. Аналогичным образом предоставление полномочий на арест и содержание под стражей ценных задержанных лиц в секретных центрах и санкционирование бесчеловечного и унижающего человеческое достоинство обращения с подозреваемыми лицами под видом использования «усовершенствованных методов допроса» для целей получения информации⁴⁴ являются прямым нарушением международного права. В этой связи Специальный докладчик подчеркивает, что существующее в уголовном праве некоторых стран понятие «защиты ссылкой на крайнюю необходимость» ни при каких обстоятельствах не может быть положено в основу политики или служить обоснованием ex ante для использования запрещенных методов допроса - даже в так называемых ситуациях «тикающей бомбы»⁴⁵.
      44. В некоторых государствах на постоянной основе созданы независимые структуры, например генеральные инспектораты, судебные комиссии или ревизорские органы, действующие на основании статутов или административных положений, которые проверяют, насколько спецслужбы выполняют свои обязанности. Эти структуры могут выступать в качестве превентивных механизмов раннего предупреждения, доводящих до сведения органов исполнительной власти информацию о возможных проблемах, что способствует повышению ответственности. На эти учреждения может быть возложена обязанность по меньшей мере каждые шесть месяцев информировать соответствующие органы исполнительной власти о происходящих в спецслужбах изменениях и осуществляемых ими мероприятиях. В целях надлежащего выполнения этой обязанности такие учреждения должны располагать неограниченным доступом ко всем досье, помещениям и сотрудникам спецслужб, как это имеет место, например, в Канаде⁴⁶, Южной Африке⁴⁷ и различных странах Европы. Осуществляемый специализированными органами непрерывный контроль имеет явные преимущества перед разовыми расследованиями обычных надзорных органов⁴⁸. Непосредственная деятельность по надзору является прерогативой национального парламента, которому в вопросах сбора данных следует выполнять свою традиционную роль - добиваться, чтобы исполнительная власть и ее учреждения отвечали перед широкой общественностью. В практическом плане следует отметить наличие разнообразных парламентских надзорных органов с различными функциями, набор которых зависит от конституции страны и традиций права.
      45. И, хотя Специальный докладчик понимает, что трудно привести подходящий для всех случаев наилучший пример в этой области, существующая в Норвегии система парламентского контроля содержит по меньшей мере отдельные элементы наилучшей практики, так как она прямо направлена на защиту прав человека, а именно на «выявление и предупреждение всех случаев нарушения закона в отношении любого лица» и «обеспечение того, чтобы соответствующие мероприятия не выходили за рамки статутного права, директив административных или военных органов и обычного права»⁴⁹. Далее, в состав парламентского надзорного комитета входят семь членов, которые назначаются парламентом, но которые могут и не представлять политические партии. Таким образом, комитет не может быть использован для достижения различными партиями политических целей, при этом обеспечивается высокий профессионализм и добросовестность входящих в него экспертов. Членам комитета оказывает содействие секретариат в составе трех юристов и секретаря, имеющих доступ к секретной информации. Его члены могут настаивать на представлении комитету сведений по всем вопросам, связанным с исполнением ими своих обязанностей. В своей деятельности члены комитета пользуются доступом к архивам и хранилищам, помещениям и объектам всех органов исполнительной власти и спецслужб.
      46. В случае отсутствия единого подхода, когда органам надзора поручается проверка лишь одного направления деятельности спецслужб, существует опасность невыявления ими межсекторальных проблем. В силу этого, органы надзора, наделенные тематическим мандатом, лучше подготовлены для изучения вопросов, связанных со все растущим сближением функций, расширением возможностей сотрудничества и обменом информацией в том, что касается деятельности различных государственных учреждений. Норвежскому органу надзора, например, поручена проверка «всех услуг по сбору сведений, слежению и обеспечению безопасности, осуществляемых под контролем или по поручению государственной администрации⁵⁰.
      ___________________________________
⁴¹ См., например, Закон СХХV о национальной безопасности 1995 года, Венгрия, раздел 11; Закон о службах безопасности и разведки Нидерландов 2002 года, статья 19; Закон о службах безопасности и разведки Канады 1984 года, раздел 7 (1) и (2).
⁴² Под созданием условий для «благовидного отказа» понимается заведомое формирование таких силовых структур и цепочек подчинения, которые являются достаточно неочевидными и неформальными, что позволяет руководителю уклониться от ответственности в случае вскрытия факта нарушения прав человека.
⁴³ См., например, расследование Комитетом сената Соединенных Штатов по вооруженным силам случаев обращения с лицами, находящимися под стражей в Соединенных Штатах, документ от 12 декабря 2008 года, стр. хii английского текста: «Установлено, что старшие должностные лица правительства Соединенных Штатов запрашивали информацию о том, в каких случаях можно применять физические методы принуждения, видоизменяли закон, с тем чтобы сделать такие методы легальными, и разрешали их использование в отношении задержанных лиц. Эти действия нанесли ущерб нашей способности собирать точные сведения, с помощью которых можно было бы спасти людям жизнь, сыграли на руку противнику и подорвали наш моральный авторитет».
⁴⁴ J. Warrick, «CIA tactics endorsed in secret memos», Washington Post, 15 October 2008.
⁴⁵ См. A/HRC/6/17/Add.4, пункты 17-21.
⁴⁶ Закон о службах безопасности и разведки Канады 1984 года, раздел 31 (1) и (2).
⁴⁷ Закон о надзоре за деятельностью служб разведки Южной Африки № 40 1994 года, раздел 7 (8)(а).
⁴⁸ См. также доклад Европейской комиссии «Демократия через закон» (Венецианской комиссии), посвященный демократическому надзору за деятельностью служб безопасности, CDL-AD(2007)016, para. 142.
⁴⁹ Закон о контроле за деятельностью в области сбора сведения, слежения и обеспечения безопасности, февраль 1995 года, раздел 2.
⁵⁰ Там же, раздел 1.

В. Сотрудничество спецслужб

      47. Когда вскоре после событий 11 сентября 2001 года стало ясно, что подготовка к соответствующим нападениям велась и в Западной Европе и что некоторые террористы, которые, по-видимому, имели к ним отношение, находились под наблюдением, в частности, спецслужб Германии и Франции, идея налаживания более эффективного и скоординированного сотрудничества спецслужб получила широкое признание⁵¹. Выгоды, получаемые от обмена сведениями, вполне очевидны: ни одно государство не располагает «всевидящим оком», которое позволило бы ему обладать всей информацией, потенциально имеющей отношение к его интересам в области национальной безопасности.
      48. Такое вполне законное сотрудничество зачастую создает проблемы с точки зрения ответственности. В основном это обусловлено тем, что национальными механизмами обеспечения ответственности охвачена, как правило, лишь деятельность национальных служб, так как их мандат не распространяется на сотрудничество их служб с третьими сторонами. В тех же случаях, когда им поручается проверять такое сотрудничество, соответствующие полномочия носят весьма ограниченный характер. С другой стороны, наличие двух основных концепций, лежащих в основе большинства соглашений об обмене сверхсекретной информацией, а именно принцип «служебной необходимости» (при распространении сведений)⁵² и принцип контроля со стороны отправителя⁵³, увеличивает вероятность того, что многие страны, в том числе выступающие против пыток либеральные демократические режимы, могут оказаться причастными к международным преступлениям. Стремясь сохранить отношения сотрудничества с иностранными службами (особенно более мощными), спецслужбы не заинтересованы в том, чтобы запрашивать разъяснения по поводу относительно того, как была получена та или иная информация, или настаивать на том, чтобы предоставляемая ими информация не использовалась в формах, ведущих к нарушению прав человека. Наряду с этим национальные органы надзора зачастую не в состоянии следить за тем, как иностранная спецслужба соблюдает условия, на которых передается соответствующая информация.
      49. Сотрудничество спецслужб зачастую осуществляется в рамках многосторонних организаций, например в рамках НАТО или Шанхайской организации сотрудничества. Специальный докладчик обеспокоен тем, что проводимая государствами в рамках этих многосторонних соглашений политика секретности и обеспечения сохранности информации создает непреодолимые препятствия для независимого расследования нарушений прав человека. Так, в докладе Комитета по правовым вопросам и правам человека Парламентской ассамблеи Совета Европы (докладчик Дик Марти) содержится достоверная информация о том, что на основании «гибких» разрешений НАТО, согласованных 4 октября 2001 года, были разработаны двусторонние (секретные) соглашения, предусматривающие неограниченные права пролета, захода в порты и использования военных баз для проведения Центральным разведывательным управлением (ЦРУ) тайных операций, включая секретные задержания и авиаперевозку задержанных лиц в рамках процедуры чрезвычайной выдачи⁵⁴. Что касается Шанхайской организации сотрудничества, то в ее рамках взаимодействие секретных служб осуществляется без какого-либо надзора. Та или иная служба просто запрашивает «содействие»⁵⁵ другой службы, по получении просьбы о котором соответствующее государство «принимает все необходимые меры по обеспечению быстрого и по возможности более полного исполнения запроса»⁵⁶. В соответствии с пунктом 4 статьи 11 Шанхайской конвенции о борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом, сведения о методах, используемых для оказания содействия другой службе, «не подлежат разглашению».
      50. В интересах преодоления бесконтрольности в сотрудничестве спецслужб необходимо расширять взаимодействие национальных органов по надзору. Уже выдвинутые в этой области инициативы, например проведение раз в два года международных конференций учреждений по контролю за деятельностью спецслужб и специальных заседаний парламентских комитетов по надзору за деятельностью спецслужб стран - членов ЕС и стран-кандидатов, стало первым важным шагом в правильном направлении. Однако они созываются весьма нерегулярно и в составе пока что весьма ограниченного числа государств. Специальный докладчик поддерживает идею, выдвинутую Постоянным комитетом I Бельгии, о создании постоянной структуры (парламентских) органов по надзору за деятельностью спецслужб для обмена информацией о передовых практических методах в сфере законодательства, юриспруденции и об общих изменениях в данной области, что будет способствовать повышению в государствах-членах уровня профессионализма сотрудников по надзору⁵⁷. Такую систему можно было бы распространить и на оперативные вопросы, тем самым способствуя организации на основе сотрудничества в области проведения расследований и обмена информацией - своего рода «совместного надзора»⁵⁸.

1. Совместные операции

      51. У Специального докладчика по-прежнему вызывает глубокую обеспокоенность тот факт, что Соединенными Штатами была создана комплексная система чрезвычайной выдачи лиц, длительного тайного задержания и использования методов, нарушающих запрет в отношении пыток и других форм жестокого обращения. Эта система требовала для своего функционирования международную сеть обмена информацией, и ее создание привело к появлению целого комплекса искаженной информации, систематически передаваемой партнерам по войне с терроризмом в рамках сотрудничества спецслужб, подрывая тем самым основополагающую культуру правовых и институциональных систем пользующихся такой информацией государств.
      52. Несмотря на то, что эта система была разработана и создана Соединенными Штатами, это стало возможным лишь благодаря сотрудничеству с большим числом других государств. Имеются непротиворечивые и заслуживающие доверия сведения о том, что по крайней мере до мая 2007 года ряд государств различными способами содействовали чрезвычайной выдаче лиц. Такие государства, как Босния и Герцеговина, бывшая югославская Республика Македония, Грузия, Индонезия, Канада, Кения, Пакистан, Соединенное Королевство Великобритании и Северной Ирландии и Хорватия, предоставляли сведения или осуществляли первоначальное задержание лиц, которые затем пересылались в (чаще всего секретные) центры для задержанных лиц в Афганистане, Египте, Иордании, Йемене, Марокко, Пакистане, Саудовской Аравии, Сирии, Таиланде, Узбекистане, Эфиопии или в один из тайных центров для задержанных лиц ЦРУ, известных как «секретные объекты» Управления. Во многих случаях сотрудники органов принимающих государств, по сообщениям, применяли к этим задержанным лицам пытки и другие формы жестокого обращения.
      53. Специальный докладчик напоминает государствам об их ответственности за сознательное участие в международно-противоправных деяниях, оказание им помощи или содействия, включая нарушение прав человека⁵⁹. В соответствии с этим, в случае совершения государствами таких грубых нарушений прав человека, как пытки, принудительные исчезновения или произвольное задержание, другие государства должны в значительной степени ограничивать свое сотрудничество с ними, в том числе по линии своих спецслужб. Запрещение пыток является абсолютной и императивной нормой международного права⁶⁰. Государства не должны оказывать помощь или содействие в совершении актов пыток или признавать такие практические действия в качестве законных, в том числе посредством использования сведений, полученных в результате пыток⁶¹. Государства должны предусмотреть гарантии недопущения использования спецслужбами таких сведений⁶².
      _______________________________
⁵¹ Резолюции Совета Безопасности 1373 (2001), пункт 3 а) и b), и 1465 (2003), пункт 3; Декларация ЕС по борьбе с терроризмом, 2004 год, пункт 9; Конвенция о борьбе с терроризмом Ассоциации государств Юго-Восточной Азии (АСЕАН), 2007 год, статья VI h).
⁵² Принцип «служебной необходимости» предусматривает, что «лица получают доступ к служебной информации лишь в тех случаях, когда такая информация необходима им для работы, причем доступ не может быть предоставлен «исключительно в силу того, что соответствующее лицо занимает какую-либо должность, пусть даже высокую»«, Комитет по вопросам безопасности НАТО, A Short Guide to the Handling of Classified Information (Brussels, Nato Archives, August 22, 1958, AC/35-WP/14), цит. по A.S. Roberts, «Entangling alliances: Nato's security policy and the entrenchment of State secrecy», Cornell International Law Journal, vol. 36, No.2 (2003), p. 337.
⁵³ В соответствии с принципом «контроля со стороны отправителя», часто также называемого «правилом третьей стороны», спецслужбы передают сведения при том понимании, что ни эта информации, ни ее источник не будут разглашены без предварительного согласия со стороны того образования, которое ее предоставило.
⁵⁴ Secret detentions and illegal transfers of detainees involving Council of Europe member states: second report, explanatory memorandum, Committee on Legal Affairs and Human Rights, Council of Europe Parliamentary Assembly, June 2007, paras. 11, 39 and 105.
⁵⁵ Государство должно лишь описать «содержание» запрашиваемого содействия (Шанхайская конвенция о борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом (статья 8, пункт 3). Такое содействие может включать допрос, задержание и экстрадицию лиц.
⁵⁶ Там же, статья 9.
⁵⁷ Еще одним образцом такого сотрудничества могут служить периодические совещания органов по контролю за деятельностью полиции в европейских государствах.
⁵⁸H. Born, «International intelligence cooperation: the need for networking accountability», DCAF, 2007.
⁵⁹Резолюция 56/83 Генеральной Ассамблеи, приложение, «Ответственность государств за международно-противоправные деяния», статьи 4 и 16. См. также «Ежегодник Комиссии международного права, 2001 год,» том II, часть вторая, стр. 76: «В подобном случае содействующее государство будет нести ответственность лишь в той мере, в какой его собственное поведение спровоцировало международно-противоправное деяние или способствовало его совершению». Статья 16 отражает норму обычного международного права. См. Международный Суд (МС), «Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro)», Judgement of 26 February 2007, para. 420.
⁶⁰Обязательство защищать от пыток и наказывать за них является обязательством erga omnes, т.е. обязательством по отношению ко всем государствам. См. Международный уголовный трибунал по бывшей Югославии (МТБЮ), Prosecutor v Furundzija (Case No. IT-95-17/1-T 1988); Barcelona Traction, Light and Power Company, Limited (Belgium v Spain), ICJ reports 1970.
⁶¹ Резолюция 56/83 Генеральной Ассамблеи, приложение, проекты статей Комиссии международного права об ответственности государств за международно-противоправные деяния, статьи 40 и 41.
⁶² Как утверждает судья Ньюбергер, «... даже просто пользуясь результатами пыток, демократическое государство, используя методы террористов, ослабляет свои позиции в борьбе с ними, тем самым подрывая высокие моральные устои открытого демократического общества». Lord Justice Neuberger (dissenting) in «A and Ors v Secretary of State for the Home Department», [2004] EWCA Civ 1123 (11 August 2004), para. 497.

2. Участие в допросах

54. Специальный докладчик обеспокоен участием иностранных агентов в допросах лиц, которые содержатся в условиях, нарушающих международные нормы в области прав человека. Проводимое правительствами некоторых стран различие между сотрудниками спецслужб и сотрудниками правоохранительных органов не имеет существенного значения, так как активное участие путем направления следователей⁶³ или передачи вопросов⁶⁴ или даже простое присутствие сотрудников спецслужб при проведении беседы с лицом, которое содержится в месте, где нарушаются его права⁶⁵, вполне можно считать действиями, фактически потворствующими использованию таких методов⁶⁶. Неоднократное привлечение и присутствие иностранных должностных лиц в некоторых случаях воспринимались как поощрение или даже поддержка такой деятельности⁶⁷. По мнению Специального докладчика, принимающее государство может нести ответственность даже в случае применения более пассивных и дистанционных форм создания спроса на сведения спецслужб, полученные с использованием международно-противоправных средств. В силу этого Специальный докладчик считает, что активное или пассивное участие представителей государств в допросе лиц, организованном представителями другого государства, является международно-противоправным деянием в том случае, если государство знало или должно было знать, что в отношении соответствующего лица существовала реальная угроза пыток⁶⁸ или других запрещенных видов обращения, включая произвольное задержание⁶⁹.
__________________________
⁶³Имеются сведения о том, что сотрудники австралийских, британских и американских спецслужб лично беседовали с задержанными лицами, находившимися в заключении с лишением права переписки и общения под контролем ИСИ Пакистана в так называемых «конспиративных квартирах», где они подвергались пыткам. Многие страны (Бахрейн, Германия, Иордания, Испания, Италия, Канада, Китай, Ливия, Марокко, Пакистан, Саудовская Аравия, Соединенное Королевство, Таджикистан, Тунис, Турция, Узбекистан и Франция) также направляли следователей на базу в Гуантанамо-бей (см. Центр по защите конституционных прав, «Foreign interrogators in Guantanamo Bay», имеется по адресу: http://cciiustice.org/files/Foreign%20Interrogators%20in%20Guantanamo%20Bav l.pdf).
⁶⁴Спецслужбы Германии и Канады представили Сирийской военной разведке вопросы по делам Мухаммеда Замара и Абдулы Альмальки. После этого оба задержанных, находившихся под стражей в Сирии, были подвергнуты пыткам. См. организация «Международная амнистия», United States of America: Below the radar - Secret flights to torture and 'disappearance', 5 April 2006, pp. 18-19; Internal Inquiry into the Actions of Canadian Officials in Relation to Abdullah Almalki, Ahmed Abou-Elmaati and Muayyed Nureddin, 2008, p. 411.
⁶⁵ Так, сотрудники спецслужб Соединенного Королевства провели или присутствовали на проведении чуть более 2 000 бесед в Афганистане, на базе в Гуантанамо-бей и в Ираке. См. Intelligence and Security Committee, The Handling of Detainees by UK Intelligence Personnel in Afghanistan, Guantanamo Bay and Iraq, 2005, para. 110.
⁶⁶ См. сноску 61 выше.
⁶⁷В первую очередь это относится к тем случаям, как это предположительно имеет место в Пакистане, когда лиц держат под стражей по просьбе и с согласия иностранных агентов. Аналогичным образом рассмотрение вопроса о направлении, в рамках расследования по делу Арара, группы следователей для вступления в контакт с сирийскими спецслужбами СВР представляется весьма спорным.
⁶⁸ См., по аналогии, ICTY Furundzija Appeal Judgement (21 July 2000), para. 115-120 и резолюцию 56/83 Генеральной Ассамблеи, приложение, проекты статей Комиссии международного права об ответственности государств за международно-противоправные деяния, статьи 40 и 41.
⁶⁹ См. также Свод принципов защиты всех лиц, подвергаемых задержанию или заключению в какой бы то ни было форме, принцип 21, пункт 1.

3. Отправление и получение сведений для оперативного использования

      55. Специальный докладчик подчеркивает, что нарушением права прав человека является не только активное участие в проведении допросов, в ходе которых соответствующие лица подвергаются пыткам, но и косвенное использование принудительных условий задержания. Как минимум, те государства, которые знают или должны знать, что им направляются сведения, полученные в результате применения пыток и других видов бесчеловечного обращения или произвольного задержания, и либо создают спрос на такую информацию или делают ее использование частью своей политики, являются соучастниками соответствующих нарушений прав человека⁷⁰. Специальный докладчик считает, что использование информации, полученной в результате пыток в другой стране, даже если такие сведения собраны исключительно в оперативных целях, неизбежно подразумевает «признание законности» такой практики и, в силу этого, требует применения принципов ответственности государств⁷¹. Таким образом, те государства, которые пользуются информацией, полученной в результате применения пыток или бесчеловечного или унижающего человеческое достоинство обращения, являются соучастниками в совершении международно-противоправных деяний. Такое участие также несовместимо с обязательством erga omnes государств сотрудничать в деле искоренения пыток.
      56. Государства также утверждают, что на практике трудно определить, при каких условиях была получена та или иная информация. Обычно сведения передаются не в виде необработанной информации, а в виде «конечной продукции». И хотя Специальный докладчик признает, что это делается для удобства, он обеспокоен тем, что спецслужбы придерживаются этой практики также с целью иметь возможность уклониться от ответственности за использование информации, собранной в нарушение международного права.
      57. Не меньшую обеспокоенность у Специального докладчика вызывает передача информации иностранным спецслужбам в тех случаях, когда отсутствуют достаточные гарантии в отношении дальнейшего ее распределения между государственными учреждениями принимающего государства, например в случае ее направления правозащитным и иммиграционным органам, располагающим полномочиями на арест и задержание лица. Так, по делу Арара обмен информацией между Соединенными Штатами и Канадой осуществлялся исключительно на основе устной договоренности о «свободном обмене»: различные задействованные учреждения передавали сведения в режиме реального времени в рамках непосредственного взаимодействия⁷².
      В соответствии с этой договоренностью Королевская канадская конная полиция не выполняла требований в отношении неприкосновенности частных лиц, которые обычно соблюдаются в ходе расследований, затрагивающих интересы национальной безопасности, что привело к обмену неточной и вводящей в заблуждение информацией, причем в большем объеме, чем это обычно имеет место. Именно на основании этой информации Служба иммиграции и натурализации Соединенных Штатов пришла к выводу о том, что Арар является членом организации «Аль-Каида», что стало основанием для его депортации в Сирию, где он впоследствии был подвергнут пыткам.
      _____________________________
⁷⁰ См. также выводы Группы видных юристов по вопросам терроризма, борьбы с терроризмом и прав в ее докладе, который будет опубликован в скором будущем, глава IV, часть 3.2.
⁷¹ Резолюция 56/83 Генеральной Ассамблеи, приложение, проект статей Комиссии международного права об ответственности государств за международно-противоправные деяния, статьи 40 и 41.
⁷² См. Commission of Inquiry into the Actions of Canadian Officials in Relation to Maher Arar, Report of the Events Relating to Maher Arar, Factual Background vol. I, p.38; F. Bignami, «Towards a right to privacy in transnational intelligence networks», Michigan Journal of International Law, vol. 28, No. 3 (2007), pp. 675-676.

С. Ответственность еx post facto и право на эффективные средства правовой защиты

58. Механизмы контроля и надзора еx-ante имеют важное значение для предупреждения и выявления нарушений прав человека, совершаемых спецслужбами в ходе борьбы с терроризмом. Не менее важное значение имеет обязанность государства создать такую систему, которая позволяет проводить независимое расследование нарушений прав человека, совершенных спецслужбами, на основании поступившей жалобы, с тем, чтобы, во-первых, установить факты и, во-вторых, возложить на спецслужбы и соответствующих должностных лиц ответственность за их действия. В этом контексте Специальный докладчик выражает обеспокоенность по поводу принятия клаузул об освобождении от ответственности/неподсудности, что ведет к безнаказанности сотрудников спецслужб⁷³. Такие клаузулы об освобождении от ответственности способны в значительной степени препятствовать обращению в суд и нарушают права человека на доступ к эффективным средствам защиты.

Злоупотребление положениями об охране государственной тайны

      59. Хотя Специальный докладчик признает, что государства могут ограничивать доступ широкой общественности к конкретной информации, которая имеет важное значение для защиты национальной безопасности, например к информации об источниках, личных данных и методах работы агентов спецслужб, у него, тем не менее, вызывает озабоченность все более частое использование положений о государственной тайне и иммунитетах в связи с защитой общественных интересов в таких странах, как Германия, Италия, Польша, Румыния, бывшая югославская Республика Македония, Соединенное Королевство и Соединенные Штаты Америки, что делается с целью скрыть незаконные действия от органов надзора и судебных властей, защитить себя от критики, выйти из неловкой ситуации и, что наиболее важно, уклониться от ответственности.
      60. Обязательства государств в области прав человека, в частности обязательства обеспечить наличие эффективных средств правовой защиты, предполагают, что такие юридические положения не должны априори служить основанием для отказа от проведения расследований или не допускать распространения информации о противоправных действиях, в особенности в тех случаях, когда имеются сообщения о международных преступлениях или грубых нарушениях прав человека⁷⁴. Постоянная ссылка на конфиденциальность в связи с охраной государственной тайны применительно к политике в целом, например в случае программы Соединенных Штатов по секретному задержанию, допросу и перевозке лиц в рамках процедуры чрезвычайной выдачи⁷⁵ и использования сведений, собранных третьей стороной (в соответствии с принципом контроля со стороны отправителя (см. пункт 48 выше), препятствует проведению реального расследования и превращает право на защиту в иллюзию. Это несовместимо со статьей 2 Международного пакта о гражданских и политических правах. Кроме того, это может представлять собой нарушение обязательства государств оказывать судебную помощь в ходе проведения расследований грубых нарушений прав человека и серьезных нарушений международного гуманитарного права⁷⁶.
      61. Специальный докладчик считает, что эффективное расследование невозможно без действенных механизмов защиты осведомителей, рассчитанных на секретных агентов и других информаторов, с тем, чтобы разрушить незаконную систему секретности. Наиболее вероятным источником надежных фактов о серьезных нарушениях прав человека спецслужбой являются сотрудники самой этой спецслужбы. В таких случаях потребность общества во вскрытии этих фактов перевешивает его заинтересованность в их сокрытии. Такие осведомители должны в первую очередь быть защищены от репрессалий юридического характера и дисциплинарных наказаний за распространение служебной информации. Далее, независимые механизмы надзора должны иметь возможность обеспечить осведомителей и информаторов необходимыми средствами защиты, в основу которых можно было бы положить программы защиты свидетелей Международного уголовного трибунала по бывшей Югославии, Международного уголовного трибунала по Руанде, Специального суда по Сьерра-Леоне и Международного уголовного суда.
      62. Специальный докладчик подчеркивает значение деятельности многочисленных занимающихся расследованиями журналистов и неправительственных организаций по всему миру, направленной на вскрытие нарушений прав человека спецслужбами. Зачастую привлечь к ответственности удается не в официальном порядке, а на основании сообщений таких субъектов. С тем чтобы пресса могла выполнять свои важные функции в качестве внешнего неофициального механизма контроля, необходимы действенные законы о защите свободы информации и конфиденциальных источников журналистов⁷⁷. Государства должны предусмотреть преследование за нарушение секретности лишь для своих должностных лиц⁷⁸, предусмотреть обязательную проверку на соответствие общественным интересам и обязать суды в вопросах публикации официальных государственных секретов учитывать, насколько это соответствует общественным интересам.
      63. При рассмотрении любых дел, когда речь идет о серьезных нарушениях прав человека, вопрос об обоснованности требования соблюдать государственную тайну в конечном итоге должны решать судьи. Они могут постановить разрешить доведение информации, являющейся предметом спора, до сведения общественности или подозреваемого в террористической деятельности лица и его адвоката в судебном процессе. В последнем случае в целях проверки ссылок на секретность судебные органы должны располагать доступом к самим фактическим сведениям, конфиденциальность которых правительство стремится сохранить, нежели исходить только из представленных правительством изложений или заявлений. В том случае когда имеются основания исключить элементы, которые обоснованно считаются государственной тайной, судам следует рассмотреть вопрос о принятии в качестве компенсации мер по неразглашению такой информации в ходе открытого слушания, например посредством допуска к этой информации лишь адвоката подсудимого (прошедшего, при необходимости, необходимую проверку). Только в случае крайней необходимости судья может принять решение о том, чтобы обособить источник информации (т.е. сам источник и использованный метод) и содержание такой информации, которое всегда должно быть открыто для опротестования.
      ______________________________
⁷³См., например, статьи 45 и 46 Постановления 06-01 Алжира от 27 февраля 2006 года (об осуществлении Хартии мира и примирения), которые предусматривают освобождение сотрудников сил безопасности от ответственности и даже уголовное наказание за критику в адрес агентов государственных служб в виде многолетнего тюремного заключения.
⁷⁴См., например, Межамериканский суд по правам человека, Myrna Mack-Chang v Guatemala, judgement, 25 November 2003, para. 180; ЕСПЧ, «Имакаева против России», постановление, 9 ноября 2006 года.
⁷⁵ В ходе рассмотрения дела «Эм-Масри против Тенета», правительство представило заявление директора ЦРУ Портера Дж. Госса, который настаивал на том, что рассмотрение обвинений, выдвигаемых Эм-Масри, который был тайно перевезен в рамках процедуры чрезвычайной выдачи, вынудит ЦРУ признать или отвергнуть факт существования тайных операций, в связи с чем соображения охраны государственной тайны требуют отказа от рассмотрения этого дела. (Assertion of a Formal Claim of State Secrets Privilege and Request for Expedited Consideration, 8 March 2006, United States District Court - Eastern District of Virginia, Case NҮ. 1:05-cv-1417-TSE-TRJ). См. также заявления исполняющего обязанности генерального прокурора Джеймса Б. Коми, министра национальной безопасности Томаса Риджа, Министерство национальной безопасности Соединенных Штатов, от 18 января 2005 года по делу Arar v Ashcroft C.A. NҮ. 04-CV-249-DGT-VVP.
⁷⁶См. принцип 12 Основных принципов и руководящих положений, касающихся права на правовую защиту и возмещение ущерба для жертв грубых нарушений международных норм в области прав человека и серьезных нарушений международного гуманитарного права, принятых в резолюции 60/147 Генеральной Ассамблеи.
⁷⁷В Бельгии, например, Закон о защите источников информации журналистов от 7 апреля 2005 года (Moniteur Belge, 27 April 2005) прямо разрешает журналистам и сотрудникам средств массовой информации «сохранять конфиденциальность своих источников» (статья 3).
⁷⁸В этом контексте см. заключение Конституционного суда Германии «Cicero» (2007 год), в котором указано, что отсутствуют законные основания в обвинении журналистов в разглашении государственной тайны в случае публикации ими полученной от информаторов секретной информации. См. BVerfG, 1 BvR 538/06 of 27.2.2007, Absatz-Nr. (1 - 82), имеется по адресу http://www.bverfg.de/entscheidungen/rs20070227_1bvr053806.html.

III. Выводы и рекомендации

А. Выводы

64. Расширение полномочий спецслужб по осуществлению мер, оказывающих серьезное воздействие на права отдельных лиц, а также повышение значения собранных сведений для принятия решений в правовой и административной сферах обусловливают необходимость создания адекватных механизмов ответственности, препятствующих нарушению прав человека. В соответствии с международным правом прав человека на государства возлагается позитивное обязательство проводить независимые расследования утверждений о нарушениях права на жизнь, свободу от пыток и других видов бесчеловечного обращения, принудительного исчезновения или произвольного задержания⁷⁹, привлекать к ответственности лиц, виновных в таких действиях, и обеспечивать возмещение ущерба в случае их участия в таких нарушениях. Это позитивное обязательство защищать права человека действует и в тех случаях, когда государства в пределах своей национальной территории предоставляют привилегии субъектам другого государства, включая его спецслужбы.

В. Рекомендации

Законодательные собрания

      65. Специальный докладчик рекомендует обеспечить, чтобы любое вмешательство, связанное с правом на неприкосновенность личной жизни, семьи, жилья и переписки, со стороны спецслужбы осуществлялось в соответствии с положениями законодательства, которые должны быть особенно четко прописаны, должны быть соразмерны угрозе безопасности и должны содержать эффективные гарантии против злоупотреблений. Государствам следует обеспечить применение компетентными органами менее интрузивных средств расследования, чем специальные следственные методы, если такие средства позволяют с достаточной эффективностью выявлять, предупреждать террористические правонарушения или обеспечивать преследование за них. Необходимо создать такую многоуровневую систему принятия решений, при которой увеличение масштабов вторжения в личную жизнь требовало бы санкций более высокого уровня. Кроме того, в целях недопущения произвольного использования специальных следственных методов и нарушений прав человека применение таких методов спецслужбами должно быть предметом необходимого надзора и контроля.
      66. Странам следует разработать внутреннюю правовую основу хранения и использования сведений спецслужбами и службами безопасности, предсказуемую по своим последствиям и подлежащую тщательной проверке на предмет соответствия общественным интересам. Кроме того, в законодательстве должны быть предусмотрены эффективные меры контроля в отношении сроков хранения информации, методов ее использования и круга имеющего к ней доступ лиц, а также обеспечено соблюдение международных принципов защиты данных в вопросах обработки информации. Следует наладить процесс проведения ревизий, в том числе с привлечением независимых внешних сотрудников, с тем, чтобы обеспечить соблюдение таких правил.
      67. Помимо этого, Специальный докладчик рекомендует принять законодательство, в котором будут уточнены права, обязанности и ответственность частных компаний в отношении сведений, передаваемых государственным учреждениям.
      68. С тем, чтобы парламентские комитеты по надзору, специальные парламентские комитеты по проведению расследований, королевские комиссии и т.д. могли выполнять свои внутренние надзорные функции, их необходимо наделить обширными полномочиями по проведению расследований, предоставить им доступ к архивам и хранилищам, помещениям и объектам исполнительной власти и спецслужб. Эти органы должны также иметь возможность по собственной инициативе изучать взаимоотношения национальных учреждений с конкретными государствами или службами и проверять всю корреспонденцию с сотрудничающими иностранными службами по конкретному делу. После такой проверки указанные органы должны одновременно подготовить конфиденциальный доклад для исполнительной власти и отдельный доклад для широкой общественности.
      69. Специальный докладчик поддерживает рекомендацию Группы видных юристов по вопросам терроризма, борьбы с терроризмом и прав человека в отношении того, что спецслужбы не должны выполнять функции сотрудников правоохранительных органов⁸⁰. В том случае если спецслужбы, несмотря на возможность злоупотребления, будут наделены полномочиями на арест, задержание и допрос, Специальный докладчик настоятельно призывает обеспечить неукоснительный и эффективный контроль за ними со стороны обычных гражданских властей и их функционирование в условиях полного соблюдения международных норм в области прав человека.
      70. Необходимо, чтобы сотрудничество спецслужб прямо регулировалось законодательством (в том числе в отношении гарантий прав человека) и транспарентными правилами, осуществлялось в соответствии с четко установленным порядком (при сохранении надлежащих документальных свидетельств) и под контролем или надзором со стороны парламентских или экспертных органов.
      ____________________________
⁷⁹Aydin v Turkey (1997) 25 ECHR 251; Конвенция против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания, статьи 5, 6, 12 и 13; Комитет по правам человека, замечание общего порядка № 31 (2004 год) о характере общего юридического обязательства, налагаемого на государства - участники Пакта, пункты 15 и 18.
⁸⁰Группа видных юристов по вопросам терроризма, борьбы с терроризмом и прав человека, 2009 год, выходящий доклад, глава IV, часть5.

Органы исполнительной власти

      71. С тем, чтобы органы исполнительной власти реально осуществляли контроль за деятельностью спецслужб, они должны быть наделены предусмотренными законодательством эффективными средствами такого контроля и располагать адекватной информацией о деятельности этих служб. В связи с этим отвечающий за спецслужбы и службы безопасности министр должен иметь право санкционировать деятельность по чувствительным с политической точки зрения вопросам (например, сотрудничество со спецслужбами других стран) или действия, затрагивающие основные права (например, утверждать наделение специальными следственными полномочиями, устанавливать необходимость получения дополнительного внешнего подтверждения от судьи).
      72. Специальный докладчик призывает все соответствующие органы тех стран, которые, как утверждается, оказались причастными к чрезвычайной выдаче, пыткам, исчезновениям, секретным задержаниям или любым другим серьезным нарушениям прав человека, провести всестороннее расследование всех противоправных действий, совершенных спецслужбами на их территории. Государства должны обеспечить реабилитацию лиц, пострадавших от таких противоправных деяний, и компенсацию нанесенного им ущерба. Кроме того, государства должны прекратить передачу каких-либо лиц сотрудникам служб другого государства или оказание содействия такой передаче, за исключением тех случаев, когда она осуществляется под судебным надзором и в соответствии с международными нормами.
      73. Специальный докладчик рекомендует государствам включать в свои соглашения об обмене разведданными положение о том, что действия соответствующей стороны по применению такого соглашения проверяются его органами по надзору и что такие органы каждой стороны компетентны сотрудничать друг с другом в вопросах оценки деятельности каждой стороны или обеих сторон⁸¹.

Спецслужбы

      74. Специальный докладчик рекомендует обмениваться служебной информацией с другими спецслужбами только при наличии письменной оговорки, ограничивающей дальнейшее распространение такой информации среди других государственных учреждений получающего государства, например правоохранительных органов и иммиграционных служб, которые располагают полномочиями на арест и задержание лиц. В этой связи Специальный докладчик рекомендует при определении мер пресечения в отношении того или иного лица не использовать сведения иностранных спецслужб, за исключением тех случаев, когда соответствующая сторона в состоянии реально оспорить достоверность, точность и надежность такой информации, при этом существуют серьезные основания считать, что она является точной и надежной.
      75. Специальный докладчик настоятельно призывает государства-члены свести до минимума ограничения на транспарентность по соображениям охраны государственной тайны и национальной безопасности. Государственной тайной, требующей соответствующей защиты, не могут считаться информация и сведения о гражданской, уголовной или политической ответственности представителей государства, включая сотрудников спецслужб, за нарушения прав человека. Если отсутствует возможность отделить существо таких дел от реальной, законной государственной тайны, необходимо предусмотреть надлежащие процедуры, обеспечивающие наказание виновных лиц за их действия при одновременном сохранении государственной тайны.
      76. Специальный докладчик рекомендует спецслужбам разработать для внутреннего использования и использования в рамках международных мероприятий программы обучения методам соблюдения прав человека при осуществлении операций. Такое обучение должно основываться на том понимании, что соблюдение прав человека является одним из профессиональных требований, а также источником профессиональной гордости каждого сотрудника спецслужбы.
      77. Следует законодательно закрепить гарантии надлежащей поддержки и обеспечения безопасности осведомителей в рамках спецслужб.

Совет по правам человека

78. Специальный докладчик рекомендует разработать и принять руководящие указания в отношении соблюдения прав человека и использования наилучших видов практики спецслужбами⁸²_.
__________________________________
⁸¹См. C. Forcese, The Collateral Casualties of Collaboration - the Consequence for Civil and Human Rights of Transnational Intelligence Sharing, conference paper for the DCAF workshop on accountability of international intelligence cooperation, Oslo, 17 October 2008.
⁸²См. также Кодекс поведения должностных лиц по поддержанию правопорядка, принятый Генеральной Ассамблеей в резолюции 34/169.

Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы

      Адам құқықтары жөніндегі кеңес
      Оныншы сессиясы
      Күн тәртібінің 3-тармағы

* Құжатты кешіктіріп ұсынды.

Түйіні

      Кіріспеден кейін осы баяндаманың І-тарауыда Арнайы баяндамашының 2007 жылғы 17 желтоқсаннан 2008 жылғы 31 желтоқсанға дейін негізгі қызметі туралы айтылады. Баяндаманың негізгі бөлігінде (ІІ-тарау) терроризммен күрестегі арнаулы қызметтің рөліне қатысты Арнайы баяндамашының мазасыздылығы баяндалды. А-бөлімінде 2001 жылғы 11 қыркүйектегі террорлық шабуылдардан кейін арнаулы қызметке ұсынылған кең өкілеттіктерді реттеудің ерекше тегіс қамти алатын заңнамалық негіз құру қажеттігі баса айтылады. Электрмагнитті хабарламаларды ұстап қалу жолымен деректерді жинау және оларды алмастыру жеке өмір құқықтары мен кемсітпеушілік принципінің бірнеше бұзушылықтарының себебі болды, сол кезде «деректерді агнетурлық жинау» - тікелей байланыс жолымен деректерді жинау – азаптауларға және адамгершілікке жатпайтын іс-әрекеттер түрлеріне тыйым салу сияқты императивтік нормаларды бұзуға дейін әкелді.
      Бар мәліметтерді қадағалау және саяси және заңдық жауапкершіліктің жоқтығы арнаулы қызметтерге құқыққа қайшы әрекеттерді жасауға ықпал етеді деп болжалданады. Осы мәселе барлық баяндама бойы көтеріледі, бұл ретте ІІ-тараудың В-бөлімінде Арнайы баяндамашы осы мәнмәтінде арнаулы қызмет арасындағы ынтымақтастықты кеңейту нәтижесінде туындайтын проблемаларды ерекше қарайды. Ол Арнаулы қызметтері бірлескен операцияларды жүзеге асырған, жауап алуларды жүргізуге қатысқан және жедел мақсаттар үшін барлау деректерін алған жағдайларда адам құқықтары саласындағы мемлекеттердің міндеттемелерін түсіндіреді.
      Кейбір жағдайларда арнаулы қызметтер мемлекеттік лауазымдық тұлғалардың салғырттығы кезінде немесе олардың құпия құсқаулары негізінде де заңсыз әрекеттер жасай алады. Олардың жағдайларына қарай Арнайы баяндамашы әртүрлі елдердің қадағалау органдары пайдаланатын озық практикалық әдістерін қарайды. С-бөлімінде мемлекеттік құпияны және қоғам мүдделерін қорғауға байланысты жауапкершіліктен босату туралы ұлттық заңнаманың ережелері елдер үшін – адам құқықтары саласындағы нормаларға сәйкес – адам құқықтарының өрескел бұзушылықтарына тәуелсіз тергеу жүргізу және мұндай бұзушылықтардан зардап шеккен тұлғаларды құқық қорғаудың тиімді құралдарымен қамтамасыз ету жағымды жағдайлардың күшін жоймайтындығын баса айтады.
      Қорытынды бөлімінде арнаулы қызметтің терроризммен күрес барысындағы іс-әрекеттері үшін жауапкершілігін арттыруға бағытталған әртүрлі негізгі субъектілері (арнаулы қызметтерге, ұлттық заңнамалық жиналыстарға, атқарушы билік органдарына және Біріккен Ұлттар Ұйымына) қамтылды.

Мазмұны

     Кіріспе
     I. Арнайы баяндамашының қызметі.
     II. Арнаулы қызметтердің рөлі және терроризммен күрес қызметін қадағалау.
     A. Барлау қызметтерінің өкілеттіктерін кеңейту және тетіктердегі «ex ante» жауапкершілігін қамтамасыз ету мұқтаждығы.
     B. Арнаулы қызметтердің ынтымақтастығы.
     C. Еx post facto жауапкершілігі және құқықтық қорғаудың тиімді құралына құқығы.
     III. Қорытындылар мен ұсынымдар.
     A. Қорытындылар.
     B. Ұсынымдар.

Кіріспе

1. Осы баяндама Адам құқықтары жөніндегі кеңеске Арнайы баяндамашымен Бас Ассамблеяның 62/159 қарары мен Кеңестің 6/28 қарарын орындау үшін терроризммен күрес жағдайлардағы адам құқықтарын және негізгі бостандықтарды көтермелеу және қорғау туралы мәселесі бойынша ұсынылады. Баяндаманың негізгі бөлігінде Арнайы баяндамашының 2007 жылғы 1 қарашадан 208 жылғы 31 желтоқсанға дейінгі қызметі сипатталады, ал тақырыптық жоспарда баяндама арнаулы қызметтердің терроризммен күрес және олардың қызметін қадағалау рөліне арналды. Қосымша ретінде хабарламалар бойынша баяндама¹және 2008 жылғы мамырдың 7-14 аралығында Испанияға фактілер жинау бойынша миссияның нәтижелері туралы баяндама² шығарылады.
2. Алдағы ел сапарына қатысты Арнайы баяндамашы осы баяндаманы ұсынғанға дейін Туниске барып келуді ойлайды. 2008 жылғы маусым айында осы елдің үкіметінен тиісті шақыру келді, бірақ ол сапардың нақты мерзімдерін көрсету өтініміне жауап берген жоқ. Шақырулар жіберу өтінімдері Алжирға, Египетке, Малазияға, Пәкістанға және Филиппинге жолданды, бірақ олар әлі жауап берген жоқ. Жуырда Арнайы баяндамашы ұқсас өтінімдерді Перуге, Таиландқа және Чилиге жолдады.

__________________________________
¹ A/HRC/10/3/Add.1.
² A/HRC/10/3/Add.2.

I. Арнайы баяндамашының қызметі

      3. 2007 жылғы 1 желтоқсаннан 2008 жылғы 31 желтоқсанға дейінгі Арнайы баяндамашы мандатына сәйкес белгілі жұмыс жасады. Оның негізгі сәттері төменде баяндалады.
      4. 2007 жылғы желтоқсан айының 11-14 аралығында Арнайы баяндамашы Женевадағы Адам құқықтары жөніндегі кеңестің алтыншы сессиясына баяндамасын ұсынды. Ол тұрақты Египт, Израил, Пәкістан, Ресей, Америка Құрама Штаттары және Филиппин өкілдерінің қызметкерлерімен кездесулер өткізді және «Халықаралық жауапкершілік туралы мәселеге қойылған тәсілді өзгерту: адамның құқықтарын бұзу мәнмәтініндегі халықаралық келісім» және «Гуантанамодан кейін: терроризммен күрес жағдайларда адам құқықтарын қорғау» атты екі қосарлас іс-шараға қатысты.
      5. 2008 жылғы қаңтар айының 13 және 14 аралығында Арнайы баяндамашы Араб және еуропа елдерінің адам құқықтары жөніндегі бірлескен әңгімелесу шеңберінде терроризммен күрес жөніндегі шараларға арналған Ұлттық құқық қорғау мекемелері бойынша жұмыс тобының Каир кеңесіне қатысты. Бұдан басқа, Египет адам құқықтары жөніндегі кеңесінің өкілдерімен кездесу өткізді. 2008 жылғы 5 наурызда Женевада Египеттік сот және парламент кеңесі істері жөніндегі мемлекеттік министрмен кездесу барысында терроризммен күрес жөніндегі заңнаманы әзірлеу кезінде адам құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мәселелерінде түйісетін проблемаларды талқылады.
      6. 2008 жылғы 13 ақпанда Брюсселде Арнайы баяндамашы Еуропа одағы кеңесінің Адам құқықтары жөніндегі жұмыс тобының (АҚЖТ) мәжілісінде сөз сөйледі және Еуропа одағының Терроризммен күрес мәселелері жөніндегі үйлестірушімен кездесу өткізді.
      7. 2008 жылғы 18 ақпанда Женевада Арнайы баяндамашы Египеттің және Женевадағы Сальвадордың тұрақты өкілдері қызметкерлерімен кездесті.
      8. 2008 жылғы 4 наурызда Копенгагендегі Даниялық Адам құқықтары жөніндегі институтта «11 қыркүйектен кейін адам құқықтары – артқа шегіну немесе жаңа мүмкіндіктер?» атты тақырыпта дәріс оқыды.
      9. 2008 жылғы 19 наурызда және 28 наурызда Арнайы баяндамашы Мельбурн және Сиднейде адам құқықтары және терроризммен күрес мәселелері бойынша көпшілік алдында дәріс оқыды.
      10. 2008 жылғы 23 сәуірде Арнайы баяндамашы Санкт-Петербургте адам құқықтары және терроризммен күрес туралы көпшілік алдында дәріс оқыды.
      11. 2008 жылғы мамыр айының 19 және 20 аралығында Арнайы баяндамашы Нью-Йоркте Терроризммен күрес жағдайларында іс-шараларды жүзеге асыру жөніндегі мақсатты топтың (ТКІШМТ) кеңесіне қатысты. Арнайы баяндамашы терроризммен күрес жағдайларында адам құқықтарын қорғау мәселелері, терроризм құрбандарын қолдау және оларға назар тарту және Ғаламторды террорлық мақсаттарға пайдалануға қарсы әрекет жөніндегі жұмыс тобының мүшесі болып табылды.
      12. 2008 жылғы 5 маусымда Арнайы баяндамашы Біріккен Ұлттар Ұйымының Есірткі және қылмыс жөніндегі басқармасының Терроризмді ескерту жөніндегі сектордың (ЮНОДК) қызметкерлерімен телеконференцияға қатысты және ЮНОДК терроризммен күрес туралы бірыңғай заңнамалық ережелердің жобаларына енгізілген адам құқықтарының компоненттерін баяндай отырып жазбаша құжатын ұсынды.
      13. 2008 жылғы мауысым айының 9-12 аралығында Арнайы баяндамашы Вашингтонда болды, онда конгресстің мүшелері алдында бейресми сөз сөйледі. Бұл кездесу терроризммен күрес саласында ғалами ынтымақтастық мәселелері жөніндегі Орталықпен ұйымдастырылды. Ол Гуантанамо-Бейдегі базада әскери комиссияларымен қаралатын құқықтық аспектілер және осы елге миссиясы туралы баяндамасын дамытуда терроризмге күдікті адамдардан жауап алу әдістері талқыланған Құрама Штаттарының Құқықтық мәселелері жөніндегі басқармасының өкілдерімен жұмыс кеңесін өткізді³. Бұдан басқа, Арнайы баяндамашы Америкалық университетте өткен Біріккен Ұлттар Ұйымының Ғалами контртеррорлық стратегиясын жүзеге асыру барысын топтық талқылауына қатысты.

___________________
³А/НRС/6/17/Аdd.3.

      14. 2008 жылғы 16 маусымда Арнайы баяндамашы Прагада болды, ол Словенияның Еуропалық одағындағы (ЕО) өкілділігі кезеңінде Чехия Республикасының Сыртқы істер министрлігі Еуропа комиссиясымен бірлесіп өткізілген халықаралық құқыққа сәйкес терроризммен күрес жағдайларда адам құқықтарын сақтау мәселелері жөніндегі Еуропа және Жерорта теңіз елдерінің семинарына қатысты.
      15. 2008 жылғы мауысым айының 23-27 аралығында Арнайы баяндамашы арнаулы процедуралардың мандат алушыларының жыл сайынғы кеңесінің он бесінші сессиясына қатысты. Бұдан басқа, Тунис және Таиландтың тұрақты өкілдерінің қызметкерлерімен жоғары деңгейде кездесу өткізді.
      16. 2008 жылғы 24 маусымда Арнайы баяндамашының өкілдігімен Женевада Біріккен Ұлттар Ұйымы Жоғары комиссарының Адам құқықтары жөніндегі басқармасының (ЖКАҚБ) қолдауында «РЕДРЕСС» ұйымдастырған «Халықаралық әуе құқығы: терроризммен күрестің мәнмәтінінде құқықтық кепілдіктерді көтермелеу және адам құқықтарын қорғау» атты тақырып бойынша кеңес өткізілді. Кеңес жұмысына Халықаралық азаматтық авиация ұйымы (ИКАО) және Еуропа Кеңесінің Венециялық комиссиясының заңгерлері қатысты.
      17. 2008 жылғы 26 маусымда Арнайы баяндамашы Женевада Халықаралық зерртеулер академиялық институтында Адам құқықтары саласында Саясат жөніндегі халықаралық кеңеспен (АҚСХК) ұйымдастырылған «Терроризм: құқық қорғау ұйымдары іс-әрекеттерінің қауіп-қатерлері мен нұсқалары» атты тақырып бойынша топтық талқылауға қатысты.
      18. 2008 жылғы шілде айының 14-18 аралығында Арнайы баяндамашы Бас Ассамблея мен Адам құқықтары жөніндегі кеңеске баяндамаларын дайындау барысында Женевада консультация өткізді. Осыдан басқа, ол Пәкістанның тұрақты өкілімен кездесті.
      19. 2008 жылғы қыркүйек айының 18 және 19 аралығында Арнайы баяндамашы мандатына қатысты тақырыптық мәселелер талқыланған Флоренциядағы Еуропа университетінің Институтында (ЕУИ) сараптау тобының кеңесін өткізді. Бұл кеңес Арнайы баяндамашыға мандатын жүзеге асыруға жәрдемдесу жобысы шеңберінде «Або-Академи» Университеті Адам құқықтары жөніндегі институтының қаржылай қолдауында өткізілді.
      20. 2008 жылғы 18 қазанда Арнайы баяндамашы Қарулы күштерді демократтық бақылау мәселелері жөніндегі Женева орталығымен, Мәліметтерді жинауды қадағалау жөніндегі норвегиялық парламенттің комитеті және Дарем Университетінің Адам құқықтары жөніндегі орталығы ұйымдастырған «Арнаулы қызметтер арасындағы халықаралық ынтымақтастық ісіндегі жауапкершілік» атты тақырып бойынша норвегиялық парламенттегі практикум қатысушыларының алдында сөз сөйледі.
      21. 2008 жылғы қазан айының 20-22 аралығында Арнайы баяндамашы Нью-Йоркте болды, ол Бас Ассамблеяның Үшінші комитетіне баяндамасын (А/63/223) ұсынды. Арнайы баяндамашы «Әл-Каид» ұйымына және «Талибан» қозғалысына, Контртеррорлық комитетке (КТК) және Контртеррорлық комитеттің Атқарушы директоратына (КТКАД) қатысты санкциялар бойынша Комитет мүшелерінің қатысуымен ресми мәжілістерге қатысты. Ол ЦГМБТ Төрағасымен және оның екі жұмыс тобының мүшелерімен кездесті. Арнайы баяндамашының төрағалығымен бұрын өткізілген іс-шаралардың қорытындылары бойынша бірінші кезекте КТК, КТКАД және ИКАО сияқты халықаралық органдардың мүмкіндіктері талқыланған, төтенше беру процедуралары шеңберінде ұсталған адамдардың әуе тасмалдауын ескертуге, айқындау мен тергеуге себеп болатын құқықтық шараларды анықтау ісінде халықаралық әуе құқығы туралы мәселе бойынша сарапшылардың кеңесі өтті. Бұдан басқа, ол бірнеше үкіметтік емес ұйымдардың өкілдерімен кездесті және баспасөз конференциясын өткізді.
      22. 2008 жылғы 27 қазанда,, Амманада АДЖКБ ұйымдастырған терроризммен күрес жағдайларында адам құқықтарын сақтау туралы мәселе бойынша өңірлік семинар шеңберінде, Арнайы баяндамашы «Заңдылық принциптер: терроризмді және терроризмге қатысты құқық бұзушылықтарды анықтау» тақырыбы жөніндегі кеңесте төрағалық етті.
      23. 2008 жылғы 7 қарашада Арнайы баяндамашы ЦГМБТ адам құқықтарын қорғау мәселелері жөніндегі Жұмыс тобымен өткізілген «Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарға терроризмнің және контртеррорлық шаралардың әсері» тақырыбы бойынша сарапшылардың кеңесіне қатысты.
      24. 2008 жылғы қараша айының 11 және 12 аралығында Арнайы баяндамашының өкілі Жұмыс тобымен ұйымдастырлған Нью-Йоркте өткен мүдделі тараптардың ЦГМБТ Ғаламторды террорлық мақсаттарға пайдаланудың кері әсері жөніндегі кеңесіне қатысты.

II. Арнаулы қызметтердің рөлі және олардың терроризммен күрес қызметін қадағалау

25. Мандатын жүзеге асыру барысында Арнайы баяндамашы қадағалау және саяси және заңи жауапкершіліктің жоқтығы арнаулы қызметтерге құқыққа қайшы әрекеттер⁴жасауға ықпал ететіне көңіл аударды. Мұндай заңсыз әрекеттер мемлекеттік лауазымды тұлғаладың салғырттығы кезінде немесе олардың құпия нұсқаулары негізінде де жасалуы мүмкін. Осыған байланысты осы баяндамада барлау қызметтерін тым кең өкілеттіктермен бөлу және адам құқықтары үшін олардың арасындағы ынтымақтастықты кеңейту салдарлары қаралады. Арнаулы қызметтің жұмысында қолданылатын адам құқықтары саласындағы міндеттемелерінің көлемін нақтылау және контртеррорлық операцияларына қатысты жауапкершілігі мен бақылауын арттыруға себеп болатын озық тәжірибелік әдістерін айқындау үшін бірнеше мемлекет мүшелерінің өнегелік құқығына, заңнамасы мен тәжірибесіне талдау жүргізілді⁵.

_________________________________
⁴ Осы баяндамада «арнаулы қызмет» термині басқа да және/немесе өз елдерінде жұмыс істейтін қызметтерге қатысты қолданылады.
⁵ Арнайы баяндамашы осы баяндаманы дайындау барысында көмек көсеткені үшін өзінің ғылыми ЕУИ ассистенті Матиас Вермюленге, Қарулы күштерді демократтық бақылау мәселелері жөніндегі Женева орталығының (ҚКДБ) қызметкерлеріне, Халықаралық заңгерлер комиссиясына және Еуропа университетінің институтында (ЕУИ) ұйымдастырылған терроризммен күрес саласында ұлттық, еуропалық және халықаралық іс-әрекеттер мәселелері жөніндегі заңгер-аспиранттарға арналған семинарына қатысушыларға шексіз алғысын білдіреді.

А. Барлау қызметінің өкілеттіктерін кеңейту және «ex ante» жауапкершілігін қамтамасыз ету тетіктеріндегі мұқтаждық

26. Жалпы арнаулы қызметтердің негізгі міндеті жасырын бақылау, хабарламаларды (электрондық) ұстап қалу және мониторингі, үй-жайды жасырын тінту және заттарды қарау және құпия агенттерді пайдалану сияқты арнаулы тергеу әдістерінің жинауын қолдану арқылы бақылауда тұрған адамдардан құпия түрде деректер⁶ және ақпараттар жинау жолымен террорлық қаупті қоса алғанда, ұлттық қауіпсіздік үшін ықтимал қауіптерді айқындау болып табылады. Осы тергеу әдістерін мемлекеттер халықаралық терроризммен күресте тиімді қолдана алады⁷. Олардың негіздеуі халықаралық құқыққа сәйкес бар мәліметтерге немесе күмәндарға сәйкес терроршыларды⁸ қоса алғанда басқа да адамдардың қылмыстық әрекеттерге қауіп төндіртін адамдарды, өмірлерін қорғау және қауіпсіздік үшін алдын алу шараларын қабылдауға адам құқықтары мемлекеттердің жағымды жағдайларында қаралады.

_________________________________
⁶ Осы құжаттың мақсаты үшін «деректер» деген сөз тірі адамды сәйкестендіру үшін (аты және тегі, туған күні, мекенжайы, телефон, факс нөмірі, электрондық поштаның адресі, көлік құралдарының тіркеу деректері, саусақтың іздері, ДНК профилдері) пайдаланылатын осы жерде айқын, жеке, нақты фактілерде қолданылады.
⁷ Мысалы, Klass and Others v Germany, European Court of Human Rights (ECHR), 6 September 1978, paras.48-50, Murray v the United Kingdom, ECHR, 28 October 1994, para. 58 Қараң.
⁸ Адам құқықтары жөніндегі комитет Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіні сондай-ақ ресми бас бостандығынан айырудың мәнмәтінен тыс дербес құқықтылығы құқығын қорғауды қарастыратынын бірнеше рет баса айтты. Атап айтқанда, Дельгадо Паес Колумбияға қарсы, № 195/1985 хабарлама, 1990 жылғы 12 шілдеде қабылданған түсінік, 5.5-тармақты қараңыз.

1. Арнаулы тергеу әдістерінің құқықтық негізі

      27. Мемлекеттер мен олардың арнаулы қызметтерінің іс-әрекеттері үшін жауапкершілігін қамтамасыз ететін маңыздылығы бойынша бірінші сәті әрбір арнаулы қызметтің мандатын анықтайтын және оның ерекше өкілеттіктерін атап көрсетуді қамтитын нақты⁹ және тегіс қамти алатын құқықтық негізін әзірлеу болып табылады. Мұндай негізсіз мемлекет, ең алдымен, халықаралық шарттарда көзделген адам құқықтары саласындағы адам құқығын құрметтеу міндеттемесін орындамау және оларды тиімді сақтауды қамтамасыз етпеу¹⁰ болады. Ең жақсы тәжірибенің мысалы ретінде Нидерландтардың арнаулы қызметін қолдану үшін¹¹ рұқсат етілген әрбір тергеу әдісінің егжей-тегжейлі сипаттамасына сүйенуге болады.
      28. Мемлекеттердің сот мақұлдауы қандай шаралар мен әдістерді қажет ететін мәселеге тәсілдемелері, әдетте, тиісті мемлекетпен танылған конституциялық құқықтардың көлемі мен толықтығына, атап айтқанда жеке басы құқықтарының көлеміне байланысты ажыратылады¹². Қандай да бір мәселе бойынша тергеу ісін өзімен өзі ашу ұйымға немесе жеке тұлғаға күдік болған кезде біреу лаңкестік әрекет жасауды жоспарлап отыр деп адам құқықтарын бұзу ретінде қабылдауға болмайды¹³.
      29. Сонда да, осыған байланысты Арнайы баяндамашы «стратегиялық мақсаттарда» жиналған (яғни саясатты әзірлеу үшін арнаулы қызметтерден алған) ақпарат көрсетілген адамдарға қатысты шараларға сот қадағалауы болмаған жағдайларда соттың істі қараулары барысында пайдаланбау керектігін баса айтады. Арнайы баяндамашы әртүрлі соттарда мұндай стратегиялық мәліметтер мен дәлелдеме мәліметтері арасындағы шек әртүрлі «ұлттық қауіпсіздік талаптары» қысымымен жуылып кеткенін мазасыздана атап көрсетеді. Сотта дәлел ретінде арнаулы тергеу әдісін қолдану нәтижелерін пайдалануға соттан тиісті рұқсат алу керек.
      30. Мемлекет белгілі алдын алу шараларын пайдалана алады, мысалы араласу түрлері нақты істерді тергеуге байланысты шартында жасырын қадағалау немесе ұстап алу және хабарлама мониторингі. Ол үшін жазылған ықтимал себептері немесе негізделген түсініктер негізінде шығарылған судьяның өкімі керек. Сондай-ақ лаңкестік шабуыл дайындығына шатылуы мүмкін деп күдіктенуге негіз болған тиісті адамдардың мінез-құлқына байланысты белгілі фактілер болуы керек. Жиналған мәліметтерді пайдалана отырып мұндай алдын алу тәсілдеме орағытып өтуіне емес кейінгі соттың істі қарауына есептелді және қауіп-қатерлерді анықтаудың немесе лаңкестік әрекеттегі күдікті адамға қарсы күдік туралы қосымша ақпарат алудың қалаулы, дәлелді және дәлме-дәл әдісі болып саналады. Сонымен қатар мемлекеттерге Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 14-бабы бірінші тармағының бірінші ұсынысы сот органдарымен қаралатын барлық істерге қолайлы және әділ сот талқылауының негізгі принциптерін сақтауды талап ететінін ұмытпау қажет¹⁴.
      31. Халықаралық құқықта мәліметтерді жинауға тікелей тыйым салынған немесе шектелген жалпы нормасы болмасада негізінде арнаулы қызметтер адам құқықтарын қозғайтын әртүрлі әрекеттерді – «деректерді табудан» құпия операцияларға дейін¹⁵ жүзеге асыра алатын «деңгейлі критерийлерін» мемлекет нақтылауға өте маңызды. Арнаулы қызметтерге заңнамада анық белгіленген өкілеттіктерді беру осындай қызметтер мен құқық қорғау органдарының міндеттерін ажыратуға мүмкіндік туғызады. Осындай анық айырмашылықтардың болмауы жауапкершілік салаларын жырмалауға және халыққа байыпты қауіп болмаған жағдайларда ерекше өкілеттіктерді пайдалану қауіптіліктің пайда болуына әкеледі¹⁶.

______________________________________
⁹Мысалы, Kruslin vFrance, ECHR, 24 April 1990, para. 33 қараң.
¹⁰Ұқсас, Rotaru v Romania, ECHR judgement, 4 May 2000 қараң.
¹¹ Intelligence and Security Services Act 2002, articles 17-34.
¹²European Commission for Democracy through Law (Venice Commission), report on the democratic oversight of the security services, CDL-AD(2007)016, para. 199.
¹³Leander v Sweden, ECHR, 26 March 1987, paras. 52-57 жазылуын қараң.
¹⁴Адам құқықтары жөніндегі комитет, сот және трибуналдар алдындағы теңдік және әділ сот талқылауы құқығы туралы жалпы тәртіптегі № 32 (2007 жыл) ескерту, 7 және 8-тармақты қараңыз.
¹⁵ Арнаулы қызмет басқа елдің аумағында жүзеге асыратын және оның ісіне араласуды көздейтін жасырын араласу немесе шаралар құпия операциялар деп түсіндіріледі.
¹⁶H. Born and I. Leigh, Making Intelligence Accountable: Legal Standards and Best Practice for Oversight of Intelligence Activities, (Oslo, Publishing House of the Parliament of Norway, 2005), p. 29.

2. Ақпарат жинау үшін ең төмен табалдырықтық критерийлері: «деректерді табу» проблемасы және олармен алмасу

      32. Арнаулы қызметтердің «деректерді табу» әдістерін кең ауқымды пайдалану бірнеше көрсеткіштер бойынша әр түрлі дерекқорлардың салыстыруын болжайды, жеке басының тірлігіне ықтиярлы немесе заңсыз араласуына дейін баратын рұқсат етілген нысаналы қадағалаулар және даулы көпшілік тексерулер арасындағы шекті жырмалайды. Атап айтқанда, «деректерді табу» кезінде осындай әдісті қолданушы адам оның мүмкіндіктерін аңғара отырып сезікті іс-әрекеттердің ұғымын анықтауды кеңейте алатынына қарап «шамадан тыс кең басып алу» қауіптілігі туындайды (яғни ақпарат жинау нақты мақсаттарға қарағанда ол пайдалы болу негізінде жүргізіледі).
      33. Осыған байланысты Арнайы баяндамашы нәсілдік/этникалық қалыпқа келтіру туралы мәселе бойынша өз ұсынымдарына қайта оралады¹⁷. «Деректерді жинауға» тап мұндай тыйым салынбаса да, ол пайдалануы кемсітпеушілік құқығын бүлдіруге әкелетін мұндай белгілері бойынша іздестіруді енгізбеу керек. Ғаламторға әр түрлі адамдармен орналастырылатын бейресми құжаттар негізінде пікірлерді іздестіру мен жалпылауды жүзеге асыратын компьютерлік бағдарламалардың «көңіл күйді талдаушы» көмегімен, Құрама Штаттарының, Канаданың, Қытайдың, Германияның, Израилдің Сингапур мен Тайванның арнаулы қызметтері қолданатын терроршының сипаттама бағытын әзірлеу мақсатында деректерді табу әуе сапарларына, банк операцияларын жасауға және әуежайларда немесе радиоактивті материалдарды пайдалану орындарында, мысалы ауруханаларда жұмысқа орналастыруға кедергі жасайтын бас бостандығынан айыру немесе «қара тізімге» енгізу мақсатында пайдаланылмау керек.
      34. Қате жазып қойылған, дұрыс түсіндірілмеген немесе ескірген деректердің төмен сапасының жиі туындайтын проблемасына қосымша ретінде, оларды басқа дерекқорлармен салыстырып тексерсе¹⁹ кінәсіз адамдар террорлық қауіп көзі ретінде²⁰қабылданатын себеп бойынша байыпты қамкөңіл туындайды. Жиналған деректердің мұндай әлеуетті кемшіліктері, әсіресе Солтүстік атлантикалық шарт ұйымы (ЖТҚҰ) немесе Шанхайлық ынтымақтастық ұйымы сияқты екі жақты және көп жақты келісімдер шеңберінде ұлттық деңгейде және халықаралық ауқымда арнаулы қызметтермен және құқық қорғау органдарымен жүзеге асыратын нақты адамдар туралы деректермен алмасуды кеңейту беталысына байланысты Арнайы баяндамашы мазасызданады.
      35. Ең жақсы тәжірибенің жалпы элементі ретінде Арнайы баяндамашы мүше мемлекеттерге Бас Ассамблеяның 45/95 қарарымен қабылданған²¹«Жеке сипат деректері қамтылған Компьютерленген картотекаларды регламенттеудің жетекшілік принциптері» сияқты құжаттарда баяндалған деректерді қорғау базалық принциптері негізінде заңнама қабылдауды ұсынады. Бұл құжат келесі принциптен басталады: «Адамдарға қатысты деректерді жинау және өңдеу заңсыз немесе адалдықсыз әдістермен жүзеге асырылуы керек және осы деректер Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысының мақсаттары мен принциптеріне қайшы келетін мақсаттарда пайдаланылмау керек»²². Мұнда барлық мүше мемлекеттердің адам құқықтарын көтермелеу және құрметтеу міндеттемесі жатады. Арнайы баяндамашы кез-келген дәлдік принципінен (2-бап), мақсаттан (3-бап) немесе қол жеткізуден (4-бап) ауытқуды шек қойып түсіндіру керектігін баса айтады. Арнайы баяндамашы ең алдымен мемлекеттерге бесінші принципке сәйкес (кемсітушілік шараларды қолданбау принципімен, 5-бап) «кемсітушілік шараларды заңсыз немесе ерікті қабылдау үшін негіз болатын деректерді, атап айтқанда нәсілдік немесе этникалық түп-тегі, тері түсі, жыныстық өмірі, саяси, діни, философиялық және басқа да пікірлер, сондай-ақ ұйымдарға немесе кәсіптік одақтарға жататындығы туралы деректерді жинауға жатпайтынын» ескертеді, себебі олар айырбастауға да жатпайды. Бесінші принциптен тартыну Адам құқытары туралы халықаралық билліде және адам құқықтарын қорғау және кемсітушілікті ескерту саласындағы басқа да тиісті құжаттарда көзделген шегінде рұқсат етілуі мүмкін. Осы мәнмәтінде Арнайы баяндамашының Терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы Шанхайлық конвенция шеңберінде Қытайдың, Ресейдің, Қазақстанның, Қырғызстан Республикасының, Тәжікстан және Өзбекстанның арнаулы қызметтері жүзеге асыратын деректермен және ақпаратпен алмасу қатты қамкөңіл шақырады. Осындай деректермен және ақпаратпен алмасуды қандай да бір заттық қадағалау жүргізілмейді, бұл ретте осы қызметке адам құқықтары саласындағы кепілдіктер таратылмайды.
      36. Арнайы баяндамашы арнаулы қызметтермен деректерді жолдау және алу және оларды кейіннен пайдалану тиісті билік органдары арасында жазбаша түрде жасасылған келісімдер негізінде реттелетін ең жақсы тәжірибеге сүйенеді²³. Ең жақсы тәжірибе элементтерінің бірі ретінде осы келісімдер мемлекетпен мұндай келісім жасасқанға дейін мінсіз нұсқада күрделі тексеруге шетелдік арнаулы қызметтерді тартатын қадағалау органдарына жолдануы мүмкін²⁴. Мұндай тексеру орналасқан жерлеріне іссапарларды және тиісті арнаулы қызмет қаншалықты адам құқықтарын сақтайтынын анықтау мақсатында жергілікті үкіметтік емес ұйымдармен кеңес жүргізуді қарастыра алады.

________________________________
¹⁷Сондай-ақ болжамдалатын «нәсілдік, этникалық түп-тегі, ұлттық тегі немесе тиісті тұлғаның діні» сияқты сипаттамалар енгізген терроршылардың сипаттамалық профилдеріне негізделген контртеррорлық іс-шараларды пайдалану туралы мәселе бойынша Арнайы баяндамашының жалпы ескертулерін қараңыз (A/HRC/4/26, 59-тармақ).
¹⁸The Economist, 25 September 2008.
¹⁹См. F. Bignami, «Towards a right to privacy in transnational intelligence networks», Michigan Journal of International Law, vol. 28, No. 3 (2007), p. 668.
²⁰Мысалы, State of Denial «Халықаралық рақымшылық жасау» ұйымының құжатында Бишер Эр-Рауидің ісін қараңыз: Europe's Role in Rendition and Secret Detention, (London, Amnesty International Publications, 2008), p. 11.
²¹ Өңірлік деңгейге қарай сондай-ақ «Transfers of personal data to third countries: applying articles 25 and 26 of the EU data protection directive», 24 July 1998 Еуропа комиссиясының жеке деректерін өңдеу көзқарасынан Жеке адамдарды қорғау жөніндегі жұмыс тобының жұмыс құжатын қараңыз.
²² E/CN.4/1990/72.
²³ Мысалы, 2002 жылғы Нидерландтардың қауіпсіздік және барлау қызметтері туралы Заңның, 36-бабының, 1 d), 40- тармағын, 1 және 42-тармақтарын қараңыз.
²⁴ Мысалы, Канаданың қауіпсіздік және барлау қызметтері туралы Заңның 17 (2)-бөлімін қараңыз.

2. Қамауға алуға, ұстау мен жауап алуға бейдәстүрлі өкілеттіктер

      37. 2001 жылғы 11 қыркүйектегі оқиғадан кейін кейбір елдердің үкіметтері терроризмнің бүгінгі қауіпсіздігінің төтенше сипаты арнаулы қызметтерге жауап алуға, ұстауға және қамауға алуға жаңа өкілеттіктер беру қажеттігін сендіре отырып арнаулы қызметтер мен құқық қорғау органдарының өкілеттіктері арасында анық айырмашылық жоқ деп көндіре бастады. Арнаулы қызметтерге қамауға алуға, ұстауға және жауап алуға өкілеттіктер беру осы қызметтермен қамауға алу мен ұстауға қатысты барлық тиісті құқық қорғау нормаларын, сондай-ақ кәдемгі құқық қорғау органдарының қызметін реттейтін ұлттық конституциялық және басқа да ережелерді сақтау шарты кезінде халықаралық құқықты бұзу болып табылмайды²⁵. Сонда да, Арнайы баяндамашы кейбір елдерде террорлық қауіпсіздікпен күрес және құқық қорғау органдарының арнаулы қызметтерге оны ескерту жөніндегі қызмет орталығының ауысуы демократтық қоғам үшін арнаулы операциялардың құпиялығын қамтамасыз етуге қойылатын заңдық талаптарды арттырудағы міндетті кепілдіктерді атап көрсету мақсатында әдейі жасаған фактіге мазасызданады²⁶. Ақырында мұндай өзгеріс – қылмыстық күнәлар туралы ақпараттарды жинау және мәліметтерді жинау арасындағы шектерді жырмалану шамасында – құықтың басымдылығын бұзуға икемді²⁷. Бұл мемлекет әкімшілік тергеу барысында қылмыстық соттағы тергеу барысында орынды күдіктерді шақырмайтын күнә болуын дәлелдеуге тырысу үшін арнаулы қызметтердің агенттері жинаған ашылмайтын мәліметтерге артықшылық бере бастады. Арнаулы қызмет ақпараттарының шексіз шектеулігі тұрғысынан адамды бас бостандығынан айыруды көздейтін алдын алу шаралары айрықша осындай мәліметтерге негіз бола алмайды. Осы жағдайларда уақыттың белгілі кезеңі өткен соң тиісті адам оларға қарсы болу үшін олар нақты куәліктермен және дәлелдермен ауыстырылу тиіс. Егер де уақыттың белгілі кезеңі өткен соң осындай мәліметтер негізінде дәлелдерді ұсыну мүмкін болмаса немесе мемлекеттік органдардың билігіне кез-келген жаңа дәлелдер келіп түспесе тиісті алдын алу шаралардың күші жойылу керек.
      38. Кейбір елдерде арнаулы қызметтер заң тәртібінде террорлық әрекет туралы ақпараты бар адамдарды қамау мен ұстауға өкілеттіктер алды²⁸. Ерекше жағдайларда, мәліметтер алу мақсатында адамдардан жауап алуды қоса алғанда, қоғамдық қауіпсіздіктің түсініктеріне мәжбүрлейтін алдын алу қорытындыны мұндай негіздерде және заңда белгіленген мұндай процедераларға сәйкес жүзеге асыру, ұстау себебін хабарлау және сот ұстау заңдылығы туралы қаулы шығару шартында бостандық құқығын орынды шектеу болып табылмайды²⁹. Ұстау ерікті сипатта болу керек³⁰, бұл ретте негізсіз ұстаған жағдайда өтемақы төлеу көзделу керек³¹. Тек қана мәліметтерді алу мақсатында немесе жалпы алдын алу шараларына сүйене отырып ұзақ уақыт күзетпен ұстау жағдайы Арнайы баяндамашының қамкөңілін шақырады. Мұндай жағдайлар ерікті бас бостандығынан айыруды білдіреді³². Ұзақ ұстауға негіздемесі болу фактісі тәуелсіз және әділ сотпен анықталу керек. Мұндай ұзақ күзетпен ұстау тиісті билікке қылмыс күнәсін жасауда күдіктердің негізділігін растау, егер орынды болса, күдікті адамға айып тағу және оны сотқа беру міндеттемесін қояды. Шынында адамды «әкімшілік» ұстау – тек қана ақпараттар жинау мақсаты үшін - заңсыз болар еді³³.
      39. Арнайы баяндамашы арнаулы қызметтерде адамдарды қамауға алу және ұстауға өкілеттіктері болған жағдайлар жайында қатты мазасыздығын білдіреді, бірақ бұл ретте заңсыздыққа әкелетін мұндай іс-әрекеттерге тиімді сот қадағалау жоқ. Алжирде, мысалы,әскери барлау қызметі (ӘБҚ) басқа да елдерде әрекет ететін Алжирда немесе халықаралық террорлық ұйымдарда да әрекет ететін қарулы топтардың террорлық әрекет туралы ақпараты бар деп саналатын адамдарды ұстау мен жауап алуға мамандандырылады. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 12 және 16-бабында ӘБҚ осы қызметтерді прокурордың бақылауымен жүзеге асырылатыны көзделді. Бірақ шындығында ӘБҚ азаматтық тұлғалардың тарапынан қандай-да бір қадағалаусыз операцияларын жүзеге асыратыны хабарланады³⁴. Басқа жағдайларға қарағанда, қамауға алуды полиция немесе жандармерия қызметкерлері жүргізген жағдайда прокурорларды ӘБҚ жүргізген қамауға алулар туралы ескертпейді. Прокурорлар қысқа уақыт ұстау үшін пайдаланылатын медициналық тексеруге, казармаға баруға немесе ӘБҚ ұсталған адамдарды қамауға алу, жауап алу және босатуға байланысты құжаттамаларды тексеруге қатысты айрықша қызыреттеріне сүйенбейді. Арнайы баяндамашы мұндай жағдайлар адамдарды ерікті ұстау немесе оған азаптаулар немесе басқа да адамгершілікке жатпайтын қарау түрлерін қолдану қауіп-қатерін едәуір арттыратынына мазасызданады.
      40. Арнайы баяндамашы, мысалы, Мароккода³⁵, Иордания³⁶ мен Пәкістанда болған жағдайға қатты мазасызданады, онда контртеррорлық операциялар мен тергеулер жүргізген кезде арнаулы қызметтердің ұстау және жауап алуға өкілеттіктері заңнамада айқын негізделмеген³⁷. Ішкі заңнамада айқын көрсетілмеген негіздер бойынша адамдарды қамауға алу және ұстау Азаматтық және саяси туралы халықаралық пактінің 9-бабының 1-тармағын бұзу болып табылады. Мұндай құқықтық негіз болмаған жағдайларда «байланыстар кесіріне» ғана негізделген болжамдардың біріне ғана сүйене отырып арнаулы қызметтермен адамдарды қамауға алу қауіптілігі бар.
      41. Арнайы баяндамашы 2001 жылғы қыркүйек айынан кейін жеке мердігерлерге мәліметтерді жинау жөніндегі қызметтерді табыстау беталысы бақыланатынын атап көрсетеді³⁸. Дегенмен жеке субъектілерді тарту тиісті ақпаратқа рұқсат алу үшін (мысалы, электрондық қадағалау мақсаты үшін) техникалық көзқарастан қажет болатын болса бас бостандығынан айырылған адамдардан жауап алу үшін мердігерлерді пайдалануда қауіптілік негізі бар³⁹. Тиісті дайындығы болмау, адам құқықтары лаң туғызатын жағдайлардағы қаржылық мүдделілігі және мұндай мердігерлерді сот және парламенттік органдары жауапқа тартудың көбінесе төмен ықтималдығы сияқты факторлардың үйлесуі өміріне және дене бітіміне қол сұғылмаушылыққа немесе адамдардың бостандығына әсер ететін мәліметтерді жинау жөніндегі қызмет түрлері тек қана мемлекеттің қызмет саласында қалу керектігі туралы тұжырымды растайды. Бірақ, мемлекет сонда да оған жеке әскери және күзет компанияларын тарту шешімін қабылдаса ең кем дегенде әскери жанжалдардың қиын жағдайларында да сақтау үшін әзірленген әскери жанжалдар аумағында әрекет ететін⁴⁰ жеке әскери және күзет компанияларына қатысты мемлекеттердің тиісті халықаралық-құқықтық міндеттемелері және тиісті тәжірибелік әдістері туралы «МонтрҰ Құжатының» ережелерін сақтаулары керек.

___________________________________
²⁵ Қараң., мысалы, Ocalan v Turkey, ECHR, 12 March 2003, para. 106.
²⁶ Қараң., мысалы, келіссөздерді бақылауға және жеке тұлғалардың жеке басын куәландыратын құжаттарды тексеруге қолданылатын өкілеттіктерден қорғаудың құқықтық кепілдік тәртібі бір уақытта нашарлау кезінде арнаулы қызметтерге милицияның кәдемгі қызметтерін табыстауды көздейтін «Терроризмге қарсы әрекет жасау туралы» Ресейдің 2006 жылғы 6 наурыздағы Заңы.
²⁷1970 жылдары Құрама Штаттары сенатының Черча комитеті «Final Report of the Select Committee to Study Governmental Operations with Respect to Intelligence Activities», United States Senate, 94th Congress, 1976 баяндамасында баяндаған сыртқы барлау құралдарын тарта отырып жүзеге асырылатын ұлттық қауіпсізідік мүдделеріндегі құқық қорғау органдарының қызметі және тергеу қызметі арасындағы шектердің жармалануын көрсетті.
²⁸ Сондай-ақ Арнайы баяндамашының Австралиядағы міндетті тыңдаулары туралы мәселесі бойынша өткен ескертулерін қараңыз (A/HRC/4/26/Add.3, 31-32 және 46-47-тармақтары).
²⁹ Адам құқықтары жөніндегі комитет, 9-бап бойынша № 8 (1982 жыл) жалпы тәртіптегі ескерту (Бостандық және жеке қол сұғылмаушылық құқығы), 4-тармақ.
³⁰ Сондай-ақ ECHR, Fox, Campbell and Hartley v the United Kingdom, 30 August 1990, para. 32 қараңыз.
³¹Мысалы, Inter-American Court of Human Rights, report No. 2/97, OEA/Ser.L/V/II.95 Doc. 7 rev. (1997), para. 12 қараңыз.
³² Сондай-ақ Арнайы баяндамашының Гуантанамо-Бейдегі ережелер туралы ескертулерін қараңыз (A/HRC/6/17/Add.3,13-14-тармақ).
³³ Мысалы, Brogan and Others v the United Kingdom, ECHR, 19 November 1988, para.53; Murray v the United Kingdom, ECHR, 28 October 1994, para.67 қараңыз.
³⁴Терроризм, терроризммен күрес және адам құқықтары мәселелері жөніндегі белгілі заңгерлер тобы, қайтарылатын баяндама, IV-тарау, 2.2.2-бөлім.
³⁵Alkarama for Human Rights, Contribution dans le cadre de l 'examenperiodique universel de Maroc, 2007, pp.2-4; Amnesty International, Morocco, submission to the Universal Periodic Review, 2007, p.5 қараңыз.
³⁶Human Rights Watch, Suspicious Sweeps - The General Intelligence Department and Jordan's Rule of Law Problem, (2006), vol. 18, No. 6(E), pp. 11-17.
³⁷Терроризм, терроризммен күрес және адам құқықтары мәселелері жөніндегі белгілі заңгерлер тобы, қайтарылатын баяндама, IV-тарау, 2.2.2-бөлім.
³⁸ Жалпы қазіргі таңда Құрама Штаттарында мәліметтерді жинау қызметі 70%-ға жеке субъектілермен жүзеге асырылады. S. Chesterman, «We can't spy. if we can't buy!»: the privatization of intelligence and the limits of outsourcing 'inherently governmental functions'«, New York University Public Law and Legal Theory Working Papers, No. 82, 2008, p.2 қараңыз.
³⁹Мысалы, United States v Passaro, (No. 5:04-CR-211-1, United States District Court for the Eastern District of North Carolina, 17 June, 2004) қараңыз. См. Сондай-ақ мердігер-фирмалар сумен азаптауды пайдалана отырып «мемлекеттік органдардың басшылығымен және бақылауымен» ОББ құпия объектілерінде ұсталған адамдардан жауап алғанын растаған Орталық барлау басқармасының директоры Майкл Хейденнің өтінішін қараңыз (Hearing of the United States Senate Select Committee on Intelligence, Annual Wordwide Threat Assessment, 5 February 2008, p.26.
⁴⁰A/63/467-S/2008/636.

4. Арнаулы қызметтердің ісін қадағалау және бақылау тетіктері\

      42. Жиналған мәліметтерді негізгі алушысы болған атқарушы билік органдары арнаулы қызметтердің ісін нақты бақылау және оны басқару керек. Тиісті нұсқауларды жеке адамдарға қатысты арнаулы қызметтер үшін рұқсат етілген және тыйым салынған шараларын толық сипаттауды қоса алғанда жазбаша түрде⁴¹ баяндау қажет. Осы жағдайда арнаулы қызметтердің қызметін қадағалау мен бақылауды қамтамасыз ету ғана емес сондай-ақ ықтимал бұзушылықтары үшін жауапкершіліктен бас тартпау үшін басшының атынан сыпайы бас тарту»⁴²деп аталғанға жағдайлар жасауға жол бермеу. Осы мәнмәтінде Арнайы баяндамашы құпия операцияларды жүргізуге рұқсат беру кезінде адам құқықтары саласындағы мемлекеттің міндеттемелерін тек құқықтық және моральдық нормаларды сақтау мақсатында ғана емес сондай-ақ мәліметтерді жинау бойынша қызметі мүдделерінде де ескеру қажет⁴³.
      43. Арнаулы қызметтерге өлтіру жасауға, ұрлауға немесе терроризмге күдікті адамдарды ерікті ұстауға рұқсат беру мәліметтерде терроризмді ескерту тәсілдерінде негізделетін заңды болып саналмайды. Ұқсас түрде құпия орталықтарында қымбат ұсталған адамдарды қамауға алу және күзетпен ұстауға өкілеттіліктер беру және ақпарат алу мақсатында⁴⁴ «жауап алудың жетілдірілген әдістерін» пайдалану түрінде күдікті адамдарға адамгершілікке жатпайтын және адамның қадір-қасиетін қорлайтын қарауларын мақұлдау тікелей халықаралық құқықты бұзу болып табылады. Осыған байланысты Арнайы баяндамашы кейбір елдердің қылмыстық құқығындағы «аса қажеттілікке сүйене отырып қорғау» ұғымы саясат негізіне қолданылмайтынын немесе тыйым салынған жауап алу әдістерін пайдалану үшін– «тықылдақ бомбасы» деп аталатын жағдайларда да⁴⁵ex ante негіз бола алмайтынын баса айтады.
      44. Кейбір мемлекеттерде тұрақты негізде тәуелсіз құрылымдар, мысалы арнаулы қызметтер қаншалықты міндеттемелерін орындайтынын тексеретін жарғылар немесе әкімшілік ережелер негізінде жұмыс істейтін бас инспектораттар, сот комиссиялары немесе тексеруші органдар құрылды. Осы құрылымдар жауапкершілігін арттыруға мүмкіндік туғызатын атқарушы билік органдарының мәліметіне ықтимал проблемалар туралы ақпаратты жеткізетін ерте ескертудің алдын алу тетіктері ретінде шыға алады. Осы мекемелерге ең кем дегенде әрбір алты айда арнаулы қызметтерде болып жатқан өзгерістер және олармен жүзеге асырылған іс-шаралар туралы тиісті атқарушы билік органдарын ақпараттандыру міндеттемесі жүктелуі мүмкін. Осы міндеттемені тиісті орындау мақсатында мұндай мекемелер мысалы Канадада⁴⁶, Оңтүстік Африкада⁴⁷ және Еуропаның әр түрлі елдерінде орны бар арнаулы қызметтердің барлық құжаттамаларына, үй-жайларына және қызметкерлеріне шектеусіз мүмкіндіктері болу керек. Мамандандырылған органдармен жүзеге асырылатын үздіксіз бақылаудың кәдемгі қадағалау органдарының бір жолғы тергеулері алдында анық басымдылығы бар⁴⁸. Қадағалау жөніндегі тікелей қызмет деректер жинау мәселелерінде атқарушы билік және оның мекемелері кең жұртшылық алдында жауап беру үшін өзінің дәстүрлі дегеніне жету рөлін орындайтын ұлттық парламенттің айрықша құзыреті болып табылады. Практикалық жоспарда қабылдауы елдің конституциясы мен құқық дәстүріне байланысты әртүрлі қызметтерімен түрлі парламенттік қадағалау органдарының болуын атап көрсету керек.
      45. Арнайы баяндамашы осы салада барлық жағдайларға келетін ең жақсы мысал келтіру қиын екенін түсінеді, Норвегиядағы парламенттік бақылау жүйесі кем дегенде ең жақсы практиканың жеке элементтерін қамтиды, себебі ол тікелей адам құқықтарын қорғауға, атап айтқанда «кез-келген адамға қатысты заңның барлық бұзушылық жағдайларын айқындау мен ескертуге» және тиісті іс-шаралар жарғы құқықтары, әкімшілік немесе әскери органдардың директивалары және кәдемгі құқықтар шеңберіне кірмеуін қамтамасыз етуге» бағытталды⁴⁹. Одан әрі, парламенттік қадағалау комитетінің құрамына оларды парламент тағайындайтын, саяси партияның өкілі болып саналмайтын жеті мүше кіреді. Сонымен, комитет әртүрлі партиялармен саяси мақсаттарға қол жеткізу үшін пайдаланылмайды, бұл ретте оған кіретін сарапшылардың жоғары кәсіпқорлығын және адалдығын қамтамасыз етеді. Комитет мүшелеріне құпия ақпаратқа рұқсаты бар құрамында үш заңгер және хатшысы бар хатшылық жәрдемдеседі. Оның мүшелері міндеттемелерінің орындалуына байланысты барлық мәселелер жөніндегі мәліметтерді комитетке ұсынуға көндіре алады. Өз қызметінде комитет мүшелері барлық атқарушы билік органдары және арнаулы қызметтердің мұрағаттары мен қоймаларына, үй-жайлары мен нысандарына кіру рұқсаты бар.
      46. Қадағалау органдарына арнаулы қызметтер ісінің бір бағытын тексеруді ғана тапсырғанда бірыңғай тәсілдеме болмаған жағдайда олармен сектораралық проблемаларды айқындамау қауіптілігі бар. Осыған қарай, тақырыптық мандат берілген қадағалау органдары қызметтердің өскелең жақындасуына, ынтымақтастық мүмкіндіктерін кеңейтуге және әр түрлі мемлекеттік мекемелердің қызметіне қатысты ақпаратпен алмасуға байланысты мәселелерді зерттеу үшін жақсы дайндалды. Норвегиялық қадағалау органына, мысалы, бақылаумен немесе мемлекеттік әкімшіліктің тапсырмасы бойынша жүзеге асырылатын мәліметтер жинау, қауіпсіздікті байқау және қамтамасыз ету бойынша барлық қызмет көрсетулерді» тексеру тапсырылды⁵⁰.

___________________________________
⁴¹ Қараң., мысалы, 1995 жылғы Ұлттық қауіпсіздік туралы СХХV Заңы, Венгрия,11-бөлім; 2002 жылғы Нидерландтың Қауіпсіздік және барлау қызметтері туралы Заңы,19-бап; 1984 жылғы Канаданың Қауіпсіздік және барлау қызметтері туралы Заңы, 7 (1) және (2)-бөлім.
⁴² «Сыпайы бас тарту» үшін жағдай құрумен басшыға адам құқықтарын бұзу фактісін жағдайда жауапкершіліктен бұлтаруға мүмкіндік беретін жеткілікті айқын емес және формалды емес болып табылатын әлеуетті құрылымдарды және бағыну тізбектерін әйгілі қалыптастыру деп түсініледі.
⁴³ Қараң, мысалы, Құрама Штаттарында күзетпен ұсталған адамдарға қарау жағдайларын Құрама Штаттары сенатының Қарулы күштер жөніндегі комитеттің тергеуі, 2008 жылғы 12 желтоқсандағы құжат, хii бет ағылшынша мәтіні: «Құрама Штаттары үкіметінің аға лауазымды тұлғалары әдістерді жария ету және ұсталған адамдарға қатысты оларды пайдалануға рұқсат беру үшін қандай жағдайларда мәжбүрлеудің дене әдістерін қолданды, заңды өзгерткен туралы ақпаратты сұратқаны анықталды. Осы әрекеттер нақты мәліметтер жинау қабілетімізге зиян шекті, оның көмегімен адамдардың өмірін сақтап қалуға болар еді, дұшпанның қолына тап болды және моральдық беделімізді түсірді».
⁴⁴ J. Warrick, «CIA tactics endorsed in secret memos», Washington Post, 15 October 2008.
⁴⁵ A/HRC/6/17/Add.4, 17-21-тармақты қараңыз.
⁴⁶ 1984 жылғы Канаданың Қауіпсіздік және барлау қызметтері туралы Заңы, 31 (1) және (2)-бөлім.
⁴⁷ Оңтүстік Африканың Барлау қызметтерінің әрекетін қадағалау туралы 1994 жылғы № 40 Заңы, 7 (8) (а)-бөлім.
⁴⁸ Сондай-ақ қауіпсіздік қызметтерінің ісін демократтық қадағалауға арналған «Заң арқылы демократия» атты Еуропа комиссиясының баяндамасы (Венециялық комиссия), CDL-AD(2007)016, para. 142 қараңыз.
⁴⁹ Мәліметтер жинау, байқау және қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы қызметті бақылау туралы Заң, 1995 жылғы, 2-бөлім.
⁵⁰ Сол жерде, 1-бөлім.

В. Арнаулы қызметтердің ынтымақтастығы

      47. 2001 жылғы 11 қыркүйектегі оқиғалардан кейін тиісті шабуылдарға дайындық Шығыс Еуропада да жүргені және оған қатысы болған кейбір терроршылар бақылауда, атап айтқанда Германия мен Францияның арнаулы қызметтерінің бақылауында болғаны анықталды, өте тиімді және үйлестірілген ынтымақтастықты орнату идеясының қадірі артты⁵¹. Мәліметтер алмасудан алған пайдалар әбден анық: мемлекеттің бірде бірі барлық ақпаратқа ие болуға мүмкіндік беретін, ұлттық қауіпсіздік саласында мүдделеріне әлеуетті қатысы бар «көреген көзбен» иеленбейді.
      48. Мұндай толық заңды ынтымақтастық жауапкершілік көзқарасынан көбінесе проблема туғызады. Бұл негізінде жауапкершілікті ұлттық тетіктермен қамтамасыз ету ұлттық қызметтердің әрекетіне ғана негізделді, себебі олардың мандаты үшінші тараптармен қызметтерінің ынтымақтастығына таралмайды. Оларға осындай ынтымақтастықты тексеру тапсырылғанда өте шектеулі сипатта болады. Басқа жағынан, аса құпиялы ақпаратпен алмасу туралы көптеген келісімдердің негізіндегі екі негізгі тұжырымдаманың, атап айтқанда «қызмет бабындағы қажеттілік» принципі (мәліметтерді тарату кезінде)⁵²және жөнелтуші жағынан бақылау принципі⁵³ болуы көптеген елдер, оның ішінде азаптауларға қарсы шығатын либералдық демократтық тәртіптер халықаралық қылмыстарға қатысы болу ықтималдығын арттырады. Шетел қызметтерімен ынтымақтастық қатынасын сақтауға тырыса отырып (әсіресе өте ірі) арнаулы қызметтер қандай да бір ақпарат қалай алынғанына қатысты түсінік сұрату немесе олармен ұсынылған ақпарат адам құқықтарын бұзуға әкелетін түрлерге пайдаланылмауын көндіруге мүдделі емес. Сонымен қатар ұлттық қадағалау органдары шетелдік арнаулы қызмет тиісті ақпартқа берілген шарттарды сақтауын қадағалауға көбінесе мүмкіншілігі жоқ.
      49. Арнаулы қызметтердің ынтымақтастығы көбінесе көп тарапты ұйымдар, мысалы ЖТҚҰ немесе Шанхайлық ынтымақтастық ұйымы шеңберінде жүзеге асрылады. Арнайы баяндамашы осы көп тарапты келісімдер шеңберінде мемлекеттермен жүргізілетін құпиялық саясат және ақпараттың сақталуын қамтамасыз ету адам құқықтарының бұзушылықтарын тергеу үшін жеңілмейтін кедергі жасайды. Сонымен, Еуропа Кеңесінің Парламенттік ассаблеясының Адам құқықтары мәселелері және адам құқықтары жөніндегі комитеттің баяндамасында (баяндамашы Дик Марти) 2001 жылғы 4 қазанда келісілген ЖТҚҰ «икемді» рұқсат берулері негізінде төтенше беру процедуралары шеңберінде астыртын ұстау және ұсталған адамдарды әуе тасымалдауды қоса алғанда Орталық барлау басқармасының (ОББ) құпия операцияларын жүргізу үшін ұшып өту, порттарға соғуы мен әскери базаларды пайдаланудың шектелмеген құқықтарын көздеген екі жақты (құпиялы) келісімдер әзірлегені туралы сенімді ақпарат қамтылды⁵⁴. Шанхайлық ынтымақтастық ұйымына қатысты болсақ, онда оның шеңберінде құпия қызметтердің өзара әрекеті қандай да бір қадағалаусыз жүзеге асырылады. Осы немесе өзге де қызмет басқа қызметтің «жәрдемдесуін» сұратады, өтінімді алғаннан кейін тиісті мемлекет тез және мүмкіншілігіне қарай сұрау сауалын толық орындауды қамтамасыз ету жөнінде барлық қажетті шаралар қабылдайды»⁵⁶. Терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы Шанхай конвенциясы 11-бабының 4-тармағына сәйкес басқа қызметке жәрдемдесу үшін пайдаланылатын әдістер туралы мәліметтер «жариялауға жатпайды».
      50. Арнаулы қызметтердің ынтымақтастығындағы бақылаусыздықты жеңу мүддесінде қадағалау бойынша ұлттық органдардың өзара әрекетін кеңейту керек. Осы салада ұсынылған бастамалар, мысалы екі жылда бір рет арнаулы қызметтердің ісін бақылау жөніндегі мекемелердің халықаралық конференцияларын және ЕО мүше елдері мен кандидат елдерінің арнаулы қызметтерінің ісін бақылау жөніндегі парламенттік комитеттердің мәжілістерін өткізу дұрыс бағыттағы бірінші өте маңызды қадам болды. Бірақ олар өте тұрақсыз шақырылады және құрамында әзірше мемлекеттердің шектеулі саны бар. Арнайы баяндамашы мүше мемлекеттердегі қадағалау жөніндегі қызметкерлердің кәсіби деңгейін арттыруға мүмкіндік беретін заңнама, құқықтану саласындағы озық практикалық әдістер туралы және осы саладағы жалпы өзгерістер туралы ақпаратпен алмасу үшін арнаулы қызметтердің ісін қадағалау жөніндегі органдардың тұрақты (парламенттік) құрылымын құру туралы Бельгияның І Тұрақты комитеті ұсынған идеясын қолдайды⁵⁷. Мұндай жүйені тергеулер жүргізу және ақпаратпен алмасу – өз алдында «бірлескен қадағалау» саласындағы ынтымақтастық негізінде ұйымдастыруға мүмкіндік бере отырып жедел мәселелерге де таратуға болар еді⁵⁸.

1. Бірлескен операциялары

      51. Құрама Штаттармен адамдарды төтенше беру, ұзақ уақыт жасырын ұстау және азаптауларға және басқа да қатал қарау түрлеріне қатысты тыйым салуды бұзатын әдістерді пайдаланудың кешенді жүйесі құрылған фактісіне Арнайы баяндамашы қатты мазасызданады. Осы жүйе қызмет ету үшін ақпаратпен алмасудың халықаралық желісін талап етті және оны құру арнаулы қызметтердің ынтымақтастығы шеңберінде терроризммен соғыс бойынша серіктестіктеріне жүйелі түрде беретін, мұндай ақпаратты пайдаланатын мемлекеттердің құқықтық және институционалдық жүйелерінің негіз болатын мәдениетін бұза отырып бұрмаланған ақпараттың толық кешені пайда болуына әкелді.
      52. Осы жүйе Құрама Штаттарымен әзірленіп құрылғанына қарамастан бұл көптеген басқа да мемлекеттермен ынтымақтасудың арқасында ғана мүмкін болды. Қалай болғанда да 2007 жылғы мамыр айына дейін бірнеше мемлекеттер әр түрлі тәсілдермен адамдарды төтенше беруге жәрдемдескендер туралы қайшылықсыз және сенімге тұрарлық мәліметтер бар. Босния және Герцеговина, бұрынғы югославия Республикасының Македониясы, Грузия, Индонезия, Канада, Кения, Пәкістан, Біріккен Великобритания Корольдігі және Солтүстік Ирландия және Хорватия сияқты мемлекеттер мәліметтер ұсынды немесе адамдардың бастапқы ұстауын жүзеге асырды, кейін Ауғанстанда, Египетте, Иорданияда, Йеменде, Мароккода, Пәкістанда, Сауд Аравиясында, Сирияда, Таиландта, Өзбекстанда, Эфиопияда ұсталған адамдарға арналған (жиі құпия) орталықтарға немесе Басқарманың «құпия объектілері» ретінде белгілі ОББ ұстаған адамдарға арналған құпия орталықтарының біріне жіберілді. Көптеген жағдайларда мемлекеттерді қабылдайтын органдардың қызметкерлері хабарламалар бойынша осы ұсталған адамдарға азаптауларды және басқа да қатал қарау түрлерін қолданды.
      53. Арнайы баяндамашы мемлекеттерге адам құқықтарын бұзуды қоса алғанда халықаралық-құқыққа қарсы әрекеттерге саналы қатысқаны, көмек көрсеткені немесе жәрдемдескені үшін жауапкершіліктер туралы ескертеді⁵⁷. Осыған сәйкес, мемлекеттер азаптау, мәжбүрлі жоғалып кету немесе ерікті ұстау сияқты адам құқықтарының байыпты бұзушылықтарын жасаған жағдайда басқа мемлекеттер олармен ынтымақстығын, оның ішінде арнаулы қызмет желісі бойынша айтарлықтай шектеу керек. Халықаралық құқықтың абсолюттік және императивтік нормасы азаптауларға тыйым салу болып табылады⁶⁰. Мемлекеттер азаптау әрекеттерін жасауға көмектеспеу немесе жәрдемдеспеу немесе заңдық ретінде, оның ішінде азаптаулар нетижесінде алған мәліметтерді пайдалану жолымен мұндай практикалық іс-әрекеттерді танымау керек⁶¹. Мемлекеттер мұндай мәліметтерді арнаулы қызметтермен пайдалануына жол бермеу кепілдіктерін қарастыру керек⁶².

_______________________________
⁵¹ Қауіпсіздік Кеңесінің 1373 (2001), 3-тармақ а) және b) және 1465 (2003), 3-тармақ Қарарлары; Терроризммен күрес жөніндегі ЕО Декларациясы, 2004 жыл, 9-тармақ; Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттері Қауымдастығының Терроризммен күрес туралы конвенциясы (АСЕАН), 2007 жыл,VI-бап h).
⁵² «Қызмет бабындағы қажеттілік» принципі адамдар жұмысы үшін ақпарат қажет болған жағдайларда ғана қызметтік ақпаратқа қол жеткізеді және де қол жеткізу «тек қана тиісті тұлға жоғары болса да қандай да бір лауазымына» қарай ұсынылмау керек, ЖТҚҰ қауіпсіздік мәселелері жөніндегі комитет, A Short Guide to the Handling of Classified Information (Brussels, Nato Archives, August 22, 1958, AC/35-WP/14), цит. по A.S. Roberts, «Entangling alliances: Nato's security policy and the entrenchment of State secrecy», Cornell International Law Journal, vol. 36, No.2 (2003), p. 337.
⁵³ «Жөнелтуші тарапынан бақылау» принципіне сәйкес, сондай-ақ «үшінші тарап ережесі» деп аталатын, арнаулы қызметтер осы ақпаратта да, оның шығу көзі де оны ұсынған жағынан алдын ала келісімісіз жарияланбайды.
⁵⁴Secret detentions and illegal transfers of detainees involving Council of Europe member states: second report, explanatory memorandum, Committee on Legal Affairs and Human Rights, Council of Europe Parliamentary Assembly, June 2007, paras. 11, 39 and 105.
⁵⁵Мемлекет сұратылған жәрдемдесудің «мазмұнын» сипаттау ғана керек (Терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы Шанхай конвенциясы (8-бап, 3-тармақ). Мұндай жәрдемдесу жауап алуды, адамдарды ұстау мен экстрадицияны енгізе алады.
⁵⁶ Сол жерде, 9-бап.
⁵⁷ Осындай ынтымақтастықтың тағы бір үлгісі еуропалық мемлекеттердегі полиция қызметін бақылау жөніндегі органдардың мерзімді кеңестері болады.
⁵⁸ H. Born, «International intelligence cooperation: the need for networking accountability», DCAF, 2007.
⁵⁹ Бас Ассамблеяның 56/83 Қарары, қосымша, «Халықаралық-құқыққа қайшы әрекеттерге мемлекеттердің жауапкершілігі», 4 және 16-бап. Сондай-ақ «Халықаралық құқық комиссиясының әржылдығы, 2001 жыл,» II-том, екінші бөлім, 76-бет қараңыз: «Ұқсас жағдайда жәрдемдесуші мемлекет қандай өз мінез-құлығымен халықаралық-құқыққа қайшы әрекетке ұрындырған немесе оны жасауға ықпал еткен шамада ғана жауапкершілікке тартылады».16-бап кәдемгі халықаралық құқық нормасын көрсетеді. Қараң. Халықаралық Сот (ХС), «Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro)», Judgement of 26 February 2007, para. 420.
⁶⁰ Азаптаулардан қорғау міндеттемесі және олар үшін жазалау erga omnes міндеттемесі, яғни барлық мемлекеттерге қатысты міндеттемесі болып табылады. Қараң. Бұрыңғы Югославия бойынша халықаралық қылмыстық трибунал (БЮХТ), Prosecutor v Furundzija (Case No. IT-95-17/1-T 1988); Barcelona Traction, Light and Power Company, Limited (Belgium v Spain), ICJ reports 1970.
⁶¹ Бас Ассамблеяның 56/83 Қарары, қосымша, Халықаралық құқыққа қайшы әрекеттер үшін мемлекеттердің жауапкершілігі туралы халықаралық құқық комиссиясы баптарының жобалары, 40 және 41-бап.
⁶² Судья Ньюбергер айтқандай, «... азаптау нәтижелерін пайдалана отырып, демократтық мемлекет, террорлық әдістерді пайдалана отырып олармен күресін нашарлатады, ашық демократтық қоғамның жоғары моральдық тұрақтылығын бұза отырып». Lord Justice Neuberger (dissenting) in «A and Ors v Secretary of State for the Home Department», [2004] EWCA Civ 1123 (11 August 2004), para. 497.

2. Жауап алуларға қатысу

54. Арнайы баяндамашы адам құқықтары саласында халықаралық нормаларды бұзатын жағдайларда ұсталатын адамдардан жауап алуларға шетелдік агенттердің қатысуына мазасызданады. Кейбір елдердің үкіметтерімен жүргізілетін арнаулы қызметтердің қызметкерлері және құықық қорғау органдарының қызметкерлері арасындағы айырмашылықтың айтарлықтай маңызы жоқ, себебі тергеушілерді жіберу⁶³ немесе сұрақтар беру⁶⁴ немесе құқығы бұзылған⁶⁵жерде ұсталатын адаммен әңгіме жүргізу кезінде арнаулы қызметтер қызметкерлерінің жай қатысуы жолымен белсенді қатысуды мұндай әдістерді⁶⁶ іс жүзінде пайдалануға потворствующими әрекеттер деп толық санауға болады. Шетелдік лауазымды тұлғаларды бірнеше рет тарту және олардың қатысуы кейбір жағдайларда мұндай қызметті көтермелеу немесе қолдау ретінде қабылданды⁶⁷. Арнайы баяндамашының пікірінше, қабылдаушы мемлекет халықаралық-құқыққа қайшы құралдарды пайдалана отырып алған арнаулы қызметтердің мәліметтеріне сұрату жасаудың бейтарап және дистанциялық түрлерін қолдану жағдайда да жауапкершілікке тартылады. Осыған қарай Арнайы баяндамашы басқа мемлекеттің өкілдерімен ұйымдастырылған адамдардан жауап алуда мемлекет өкілдерінің белсенді немесе бейтарап қатысуы егер мемлекет тиісті тұлғаға қатысты, азаптаулардың⁶⁸немесе ерікті ұстауды қоса алғанда⁶⁹ басқа да тыйым салынған қарау түрлерінің нақты қауіп-қатері болғанын білген немесе білуі керек болған жағдайда халықаралық-құқыққа қайшы әрекет болып табылады.

__________________________
⁶³ Австралиялық, британдық және американдық арнаулы қызметтердің қызметкерлері азаптауларға тартылған «жасырын пәтерлерде» деп аталатын Пәкістанның ИСИ бақылауымен хаталмасу және әңгімелесу құқығынан айырылып қамаудағы ұсталған адамдармен жеке әңгімелескендері туралы мәліметтер бар. Көптеген елдер (Бахрейн, Германия, Иордания, Испания, Италия, Канада, Қытай, Ливия, Марокко, Пәкістан, Сауд Аравиясы, Біріккен Корольдігі, Тәжікстан, Тунис, Турция, Өзбекстан және Франция) сондай-ақ Гуантанамо-бейдегі базаға тергеушілерді жіберді (қараң, Конституцилық құқықтарды қорғау жөніндегі орталық, «Foreign interrogators in Guantanamo Bay», мекенжайы бойынша бар: http://cciiustice.org/files/Foreign%20Interrogators%20in%20Guantanamo%20Bav l.pdf).
⁶⁴ Германия мен Канаданың арнаулы қызметтері Сириялық әскери барлауға Мухаммед Замар мен Абдулы Альмальктің істері бойынша сұрақтар ұсынды. Осыдан кейін Сирияда күзетпен ұсталғанның екуі де азаптауларға тартылды. Қараң. «Халықаралық рақымшылық ету» ұйымы, United States of America: Below the radar - Secret flights to torture and 'disappearance', 5 April 2006, pp. 18-19; Internal Inquiry into the Actions of Canadian Officials in Relation to Abdullah Almalki, Ahmed Abou-Elmaati and Muayyed Nureddin, 2008, p. 411.
⁶⁵ Сонымен, Біріккен Корольдігінің арнаулы қызметтерінің қызметкерлері Ауғанстанда, Гуантанамо-бейдегі базада және Ирақта 2 000 астам әңгімелесу жүргізді немесе жүргізуге қатысты. Қараң. Intelligence and Security Committee, The Handling of Detainees by UK Intelligence Personnel in Afghanistan, Guantanamo Bay and Iraq, 2005, para. 110.
⁶⁶Жоғарыда 61-сілтемені қараңыз.
⁶⁷Бірінші кезекте ол шетел агенттерінің өтінімі бойынша және келісімімен адамдарды күзетпен қамауда ұстау жағдайларына жатады, Пәкістанда оның орны бар. Ұқсас түрде Арар ісі бойынша тергеу шеңберінде сириялық СВР арнаулы қызметтерімен байланысқа түсу үшін тергеушілер тобын жіберу туралы мәселені қарау өте даулы болып тұр.
⁶⁸ Қараң., ұқсас бойынша, ICTY Furundzija Appeal Judgement (21 July 2000), para. 115-120 және Бас Ассамблеяның 56/83 қарарын, қосымша, Халықаралық құқыққа қайшы әрекеттер үшін мемлекеттердің жауапкершілігі туралы халықаралық құқық комиссиясы баптарының жобалары, 40 және 41-бап.
⁶⁹ Сондай-ақ Қандай да бір түрде ұстауға немесе қамауға тартылған барлық адамдарды қорғаудың принциптер жинағын, 21-принципін, 1-тармағын қараңыз.

3. Жедел пайдалану үшін мәліметтерді жөнелту және алу

      55. Арнайы баяндамашы адам құқықтарын бұзу барысында тиісті адамдар азаптауларға тартылатын жауап алулар өткізуге белсенді қатысу ғана емес мәжбүрлі ұстау шарттарын жанама пайдалану болып табылатынын баса айтады. Азаптауларды және басқа да адамгершілікке жатпайтын қарау немесе ерікті ұстау түрлерін қолдану нәтижесінде алған мәліметтерді жібергенін білетін немесе білуі керек немесе осындай ақпаратқа сұрату жасаған немесе оны пайдалануды саясатының бір бөлігі ететін мемлекеттер адам құқықтарының тиісті бұзушыларына қатысушы болып табылады⁷⁰. Арнайы баяндамашы басқа елде азаптаулар нәтижесінде алған ақпаратты пайдалану егер мұндай мәліметтер тек қана жедел мақсаттарында жиналса да мұндай практиканы «заңдылықты тану» деп сөзсіз түсінеді, осыған қарай мемлекеттердің жауапкершілік принциптерін қолдану қажет⁷¹. Сонымен, азаптауларды немесе адамгершілікке жатпайтын немесе адамның қадір-қасиетін қорлайтын қарауды қолдану нәтижесінде алған ақпаратты пайдаланатын мемлекеттер халықаралық-құқыққа қайшы әрекеттер жасауға қатысушылар болып табылады. Мұндай қатысу сондай-ақ мемлекеттердің erga omnes міндеттемесімен азаптауларды жою ісінде қызмет ету үйлесімсіз.
      56. Мемлекеттер сондай-ақ практикада ақпарат қандай жағдайларда алынғанын анықтау қиын екенін айтады. Әдетте мәліметтер өңделмеген ақпарат түрінде емес «ақырғы өнім» түрінде беріледі. Арнайы баяндамашы қолайлығы үшін жасалатынына көнсе де ол арнаулы қызметтер осы практиканы халықаралық құқықты бұзуда жиналған ақпаратты пайдаланғаны үшін жауапкершіліктен бас тарту мүмкіндігінің болуы мақсатында ұстанатындарына мазасызданады.
      57. Мемлекетті қабылдайтын мемлекеттік мекемелер арасында одан әрі таратуға қатысты жеткілікті кепілдіктер болмаған жағдайларда шетелдік арнаулы қызметтерге ақпарат беру Арнайы баяндамашыны мазасызданырады. Сонымен, Арардың ісі бойынша Құрама Штаттары мен Канада арасындағы ақпаратпен алмасу тек қана «еркін алмасу» туралы ауызша уағдаластық негізінде жүзеге асырылды: әр түрлі іске тартылған мекемелер тікелей өзара әрекет шеңберінде нақты уақыт тәртібінде мәліметтер берді⁷².
      Осы уағдаласқтыққа сәйкес Корольдік канадалық атты полиция ұлттық қауіпсізідік мүдделерін қозғайтын тергеулер барысында сақталатын жеке адамдарға қол сұқпаушылыққа қатысты талаптарды орындамады, ол әдеттегіге қарағанда көп көлемде толымсыз және жаңылыс ақпаратпен алмасуға әкелді. Дәл осы ақпарат негізінде Құрама Штаттарының Көші-қон және қоластына алу қызметі Арар, Серияға жер аударуға негіз болған, ақырында азапталынған «Әл-Каид» ұйымының мүшесі болып табылады деп тұжырымға келді.

_____________________________
⁷⁰ Сондай-ақ жақын арада жарияланатын оның баяндамасындағы Терроризм, терроризммен күрес және құқық мәселелері жөніндегі Белгілі заңгерлер тобының қорытындылары, IV-тарау, 3.2-бөлім қараңыз.
⁷¹ Бас Ассамблеяның 56/83 қарары, қосымша, Халықаралық-құқыққа қайшы әрекеттер үшін мемлекеттердің жауапкершілігі туралы халықаралық құқықтық комиссиясы бабының жобасы, 40 және 41-бап.
⁷² См. Commission of Inquiry into the Actions of Canadian Officials in Relation to Maher Arar, Report of the Events Relating to Maher Arar, Factual Background vol. I, p.38; F. Bignami, «Towards a right to privacy in transnational intelligence networks», Michigan Journal of International Law, vol. 28, No. 3 (2007), pp. 675-676.

С. Ex post facto жауапкершілігі және құқық қорғаудың тиімді құралдарына құқығы

58. Ex-ante бақылау және қадағалау тетіктері терроризммен күрес барысында арнаулы қызметтер жасаған адам құқықтарының бұзушылықтарын ескерту және айқындау үшін өте маңызды. Біріншіден фактілерді анықтауға, екіншіден арнаулы қызметтерге және тиісті лауазымды тұлғаларға әрекеттер үшін жауапкершілік жүктеуге келіп түскен шағым негізінде арнаулы қызметтер жасаған адам құқықтарын бұзушылығына тәуелсіз тергеу жүргізуге мүмкіндік беретін жүйе жасауға мемлекет міндеттемесінің маңызды орны бар. Осы мәнмәтінде Арнайы баяндамашы арнаулы қызметтердің қызметкерлерін заңсыздыққа әкелетін жауапкершіліктен/сот қарауына жатпаушылықтан босату туралы ескертпе қабылдау жайында мазасызданады⁷³. Мұндай жауапкершіліктен босату туралы ескертпелер сотқа жүгінуге айтарлықтай кедергі жасалуы мүмкін және қорғаудың тиімді құралдарына қол жеткізуге адамның құқығын бұзады.

Мемлекеттік құпияны қорғау туралы ережелерді теріс пайдалану

      59. Арнайы баяндамашы ұлттық қауіпсіздікті қорғау үшін өте маңызды нақты ақпаратқа, мысалы арнаулы қызметтердің көздері, жеке деректері және агенттерінің жұмыс әдістері туралы ақпаратқа кең жұртшылықтың қолжетімділігін шектеуді құптайды, ол сонда да қадағалау органдары мен сот биліктерінен заңсыз әрекеттерді жасыру, сыннан құтқарылуы, ыңғайсыз жағдайдан шығау және ең маңыздысы жауапкершіліктен жалтару мақсатында жасалатын мысалы Германия, Италия, Польша, Румыния, бұрынғы югославия Республикасы Македония, Біріккен Корольдігі және Америка Құрама Штаттары сияқты елдерде қоғамдық мүдделерді қорғауға байланысты мемлкеттік құпия және иммунитеттер туралы ережелерді өте жиі пайдаланылуы мазасыздандырады.
      60. Адам құқықтары саласындағы мемлекеттердің міндеттемелері, атап айтқанда құқық қорғаудың тиімді құралдарының болуын қамтамасыз ету міндеттемесі мұндай заңды ережелер априориға әсіресе халықаралық қылмыстар немесе адам құқықтарын дөрекі бұзушылықтар туралы хабарламалар болған жағдайларда тергеулер жүргізуден бас тарту үшін негіз болмау немесе құқыққа қайшы әрекеттер туралы ақпаратты тартатуға жол бермеу керек⁷⁴. Құпиялыққа тұрақты сілтеме мемлекеттік құпияны қорғауға байланысты жалпы саясатқа сәйкес, мысалы үшінші тараппен (жөнелтуші жағынан бақылау принципіне сәйкес (жоғарыда 48-тармақты қараңыз) жиналған мәліметтерді төтенше беру⁷⁵ және пайдалану процедуралары шеңберінде Құрама Штаттарының астыртын ұстау, адамдардан жауап алу және тасымалдау жөніндегі бағдарламалары жағдайында нақты тергеу жүргізуге кедергі жасайды және елеске қорғау құқығын артады. Бұл Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 2-бабына сыйыспайды. Бұдан басқа, ол адам құқықтарын дөрекі бұзушылықтары мен халықаралық гуманитарлық құқығын байыпты бұзушылықтарына тергеу жүргізу барысында сот көмегін көрсетуде мемлекеттің міндеттемесін бұзу деп есептеледі⁷⁶.
      61. Арнайы баяндамашы құпиялықтың заңсыз жүйесін бұзу үшін құпия агенттерге және басқа да ақпаратшыларға есептелген мәлімдеушілерді әрекетсіз қорғау тетіктерсіз тиімді тергеу мүмкін емес деп санайды. Адам құқықтарының байыпты бұзылуы туралы сенімді фактілердің ең ықтимал көзі осы арнаулы қызметтің қызметкерлері болып табылады. Мұндай жағдайларда осы фактілерді ашу үшін қоғамның мұқтаждығы оларды жасырудағы мүдделілігі басым болады. Мұндай мәлімдеушілер бірінші кезекте заңды сипаттағы репрессалиядан және қызмет бабындағы ақпаратты таратқан үшін тәртіптік жазалаулардан қорғалуы тиіс. Одан әрі, қадағалаудың тәуелсіз тетіктері мәлімдеушілер мен ақпаратшыларды қажетті қорғау құралдарымен қамсыздануға мүмкіншіліктер болуы тиіс, бұрынғы Югославия бойынша Халықаралық қылмыстық трибуналдың, Руанда бойынша Халықаралық қылмыстық трибуналдың, Сьерр-Леон бойынша Арнаулы сот пен Халықаралық қылмыстық сотының куәгерлерін қорғау бағдарламаларын негіз етіп алуға болар еді.
      62. Арнайы баяндамашы арнаулы қызметтермен адам құқықтарының бұзылуын ашуға бағытталған бүкіл әлемде сансыз тергеулермен айналыстын журналистер мен үкіметтік емес ұйымдардың қызмет маңызын баса айтады. Көбінесе жауапкершілікке ресми тәртіпте емес осындай субъектілердің хабарламалары негізінде тартылады. Бақылаудың сыртқы бейресми тетігі ретінде баспасөз маңызды қызметтерін орындау үшін ақпарат еркіндігін және журналистердің құпиялық көздерін қорғау туралы ықпалды заң қажет⁷⁷. Мемлекеттер өз лауазымды тұлғалары үшін⁷⁸ ғана құпиялықты бұзған үшін қудалауды қарастыру, қоғамдық мүдделерге сәйкестігін міндетті тексеруді қарастыру және ресми мемлекеттік құпияларды жариялау мәселелерінде ол қаншалықты қоғамдық мүдделерге сәйкес келетінін ескеруді соттарға міндеттеу керек.
      63. Кез-келген істерді қарау кезінде адам құқықтарының байыпты бұзылуы туралы әңгіме болғанда мемлекеттік құпияны сақтау талаптарының дәлелділігі туралы мәселені ақыр аяғында судьялар шешу керек.
      Олар даудың заты болып табылатын ақпаратты жұртшылықтың немесе террорлық әрекетке күдікті адамның және оның сот ісіндегі қорғаушысының мәліметтеріне дейін жеткізу рұқсатын қаулы ете алады. Соңғы жағдайда құпиялыққа сілтемелерді тексеру мақсатында сот органдары үкіметпен ұсынылған баяндаулардан немесе өтініштерден ғана алғанға қарағанда құпиялығын үкімет сақтауға тырысатын нақты мәліметтерге рұқсаты болу керек. Мемлекеттік құпия деп дәйекті болып саналатын элементтерді алып тасту негіздемелері болған жағдайда соттарға ашық тыңдау барысында мұндай ақпаратты жарияламау бойынша, мысалы осы ақпаратқа сотталушының қорғаушысына ғана (қажеттілігіне қарай қажетті тексеруден өткен) рұқсат беру жолымен шаралардың өтемі ретінде қабылдау туралы мәселені қарастыру керек. Аса қажеттілік жағдайда ғана судья наразылық білдіру үшін ашық болуы тиіс ақпарат көзін және мұндай ақпаратты (яғни ақпарат көзі және пайдаланылған әдіс) ұстауды жекелеу үшін шешім қабылдай алады.

______________________________
⁷³Мысалы, күш қауіпсіздігінің қызметкерлерін жауапкершіліктен босату және көп жылға қамау түрінде мемлекеттік қызмет агенттерінің атына сың үшін қылмыстық жазалау көзделген Алжирдің 2006 жылғы 27 ақпандағы 06-01 Қаулысының 45 және 46-бабын (Хартияның бейбітшілік пен татуласуды жүзеге асыру туралы) қараңыз.
⁷⁴Мысалы, Адам құқықтары жөніндегі америкааралық сот, Myrna Mack-Chang v Guatemala, judgement, 25 November 2003, para. 180; АҚЕС, «Имакаев Ресейге қарсы», қаулы, 9 ноября 2006 жылғы 9 қараша қараңыз.
75 «Эм-Масри Тенетке қарсы» ісін қарау барысында, үкімет төтенше беру процедурасы шеңберінде жасырын әкелінген Эм-Масри таққан айыптауларды қарау құпия операциялардың болу фактісін мойындауға немесе қабыл алмауға ОББ мәжбүрлейді, соған байланысты мемлекеттік құпияны қорғау түсініктері осы істі қараудан бас тартуды талап етеді деп көндірген ОББ директоры Портер Дж. Госстың өтінішін ұсынды, (Assertion of a Formal Claim of State Secrets Privilege and Request for Expedited Consideration, 8 March 2006, United States District Court - Eastern District of Virginia, Case NҮ. 1:05-cv-1417-TSE-TRJ). Сондай-ақ бас прокурордың міндеттерін атқарушы Джеймс Б. Комидің, ұлттық қауіпсіздік министрі Томас Ридждің, Құрама Штаттарының Ұлттық қауіпсіздік министрлігінің Arar v Ashcroft C.A. NҮ. 04-CV-249-DGT-VVP ісі бойынша 2005 жылғы 18 қаңтардағы өтініштерін қараңыз.
⁷⁶Бас Ассамблеяның 60/147 қарарымен қабылданған адам құқықтары саласындағы халықаралық нормаларды байыпты бұзудан және халықаралық гуманитарлық құқықты байыпты бұзудан зардап шегушілер үшін құқықтық қорғау және залалды өтеу құқығына қатысты негізгі принциптерді және жетекшілік ережелердің 12-ші принципін қараңыз.
⁷⁷Белгияда, мысалы, Журналистердің ақпарат көздерін қорғау туралы 2005 жылғы 7 сәуірдегі Заңы (Moniteur Belge, 27 April 2005) журналистер мен бұқаралық ақпарат құралдарының қызметкерлеріне «ақпарат көздеріне құпиялықты сақтауға» тікелей рұқсат береді (3-бап).
⁷⁸Осы мәнмәтінде ақпаратшылардан алған құпия ақпаратты жариялаған жағдайда мемлекеттік құпияны жариялауда журналистерді айыптауда заңдық негіздеме жоқтығы көрсетілген Германияның Конституциялық сотының «Cicero» (2007 жыл) қорытындысын қараңыз. BVerfG, 1 BvR 538/06 of 27.2.2007, Absatz-Nr. (1 - 82), имеется по адресу http://www.bverfg.de/entscheidungen/rs20070227_1bvr053806.html қараңыз.

III. Қорытындылар мен ұсынымдар

А. Қорытындылар

64. Жеке адамдардың құқықтарына байыпты ықпал көрсететін шараларды жүзеге асыру бойынша арнаулы қызметтердің өкілеттіктерін кеңейту, сондай-ақ құқықтық және әкімшілік салаларында шешімдер қабылдау үшін жиналған мәліметтердің маңызын арттыру адам құқықтарының бұзылуына кедергі жасайтын жауапкершіліктің сәйкес тетіктерін құру қажеттілігін ескертеді. Халықаралық құқыққа сәйкес мемлекетке адам құқықтары өмір сүру, азаптаулардан және адамгершілікке жатпайтын іс-әрекеттер, мәжбүрлі жоғалып кету немесе ықтиярлы ұстау⁷⁹ түрлерінен бостандық құқықтарын бұзу туралы пайымдауларын тәуелсіз тергеу жүргізуге, осындай әрекеттерге кінәлі адамдарды жауапкершілікке тартуға және осындай бұзушылықтарға қатысқан жағдайларыда зиянды өтеуді қамтамасыз етуге оң міндеттемесі жүктеледі. Осы адам құқықтарын қорғау оң міндеттемесі мемлекет өзінің ұлттық аумағы шегінде оның арнаулы қызметтерін қоса алғанда басқа мемлекеттің субъектілеріне артықшылықтарын ұсынатын жағдайларда әрекет етеді.

В. Ұсынымдар

Заң шығаратын жиналыстар

      65. Арнайы баяндамашы арнаулы қызметтер жағынан жеке өміріне, отбасына, тұғын үйі мен хаталмасуына қол сұғымау құқығына байланысты кез-келген араласу әсіресе анық жазылған заңнаманың ережелеріне сәйкес жүзеге асыру үшін қауіпсіздік қауіпіне мөлшерлес болу керек және теріс пайдалануға қарсы тиімді кепілдіктер қамту керек. Мемлекеттерге құзырлы органдар тергеудің интрузивтік құралдарын, егер мұндай құралдар жеткілікті тиімділігімен террорлық құқық бұзушылықтарды айқындауға, ескертуге немесе оларды қудалауды қамтамасыз етуге мүмкіндік берсе қолдануды қамтамасыз ету керек. Жеке өміріне сұғыну ауқымын кеңейту кезінде өте жоғары деңгейдегі санкциясын талап ететін шешімдер қабылдаудың көп деңгейлі жүйесін құрау қажет. Бұдан басқа, арнаулы тергеу әдістерін ерікті пайдалануға және адам құқықтарын бұзуға жол бермеу мақсатында арнаулы қызметтермен мұндай әдістерді қолдану қажетті қадағалау және бақылау мәні керек.
      66. Елдерге қоғам мүдделеріне сәйкес салдарлары бойынша болжалған және мұқият тексеру жататын мәнінде арнаулы қызметтер мен қауіпсіздік қызметтерінің мәліметтерді сақтау мен пайдаланудың ішкі құқықтық негізін әзірлеу керек. Бұдан басқа, заңнамада ақпаратты сақтау мерзімдеріне, оны пайдалану әдістеріне және оған адамдардың қолжетімділік ортасына қатысты бақылаудың тиімді шаралары көзделу, сондай-ақ ақпаратты өңдеу мәселелеріндегі деректерді қорғаудың халықаралық принциптерін сақтауды қамтамасыз ету керек. Тексеру жүргізу процесін, оның ішінде осындай ережелерді сақтауды қамтамасыз ету үшін тәуелсіз сыртқы қызметкерлерді тартумен орнату реттеу керек.
      67. Бұдан тыс, Арнайы баяндамашы мемлекеттік мекемелерге беретін мәліметтерге қатысты жеке компаниялардың құқықтары, міндеттемелері мен жауапкершілігі нақтыланған заңнама қабылдауды ұсынады.
      68. Қадағалау жөніндегі парламент комитеттері, тергеу жүргізу жөніндегі арнаулы парламент комитеттері, корольдік комиссиялар және т.б. ішкі қадағалау қызметтерін орындай алу үшін оларға тергеу жүргізу бойынша кең өкілеттіктер беру, оларға атқару билігі мен арнаулы қызметтің мұрағаттары мен қоймаларына, үй-жайлары мен нысандарына кіру рұқсатын беру қажет. Осы органдар сондай-ақ жеке бастамасы бойынша ұлттық мекемелердің нақты мемлекеттермен немесе қызметтермен өзара қатынасын зерттеуге және нақты іс бойынша ынтымақтастық ететін шетел қызметтерімен барлық корреспонденцияны тексеруге мүмкіндігі болу. Осындай тексеруден кейін көрсетілген органдар атқару билігі үшін құпия баяндама және кең жұртшылық үшін жеке баяндама дайындау керек.
      69. Арнайы баяндамашы арнаулы қызметтер құқық қорғау органдары қызметкерлерінің ісін орындамауға қатысты терроризм, терроризммен күрес және адам құқықтары мәселелері бойынша Белгілі заңгерлер тобының ұсынымын қолдайды⁸⁰. Арнаулы қызмет теріс пайдаланушылық мүмкіндігіне қарамастан қамауға, ұстау мен жауап алуға өкілеттіктер берілсе, Арнайы баяндамашы кәдемгі азаматтық билік жағынан оларды құпия және тиімді бақылауды және адам құқықтары саласында халықаралық нормаларды толық сақтау шарттарында жұмыс істеуін қамтамасыз етуге шақырады.
      70. Арнаулы қызметтердің ынтымақтастығы заңнамамен (оның ішінде адам құқықтарының кепілдіктеріне қатысты) және транспаренттілік ережелермен тікелей реттелу, анық белгіленген тәртіпке сәйкес (тиісті документалды куәліктерді сақтаған кезде) және парламенттік немесе сараптау органдары жағынан бақылауды немесе қадағалауды жүзеге асыру үшін қажет.

____________________________
⁷⁹Aydin v Turkey (1997) 25 ECHR 251; Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы Конвенция, 5, 6, 12 және 13-баптар; Адам құқықтары жөніндегі комитет, № 31 (2004 жыл) жалпы тәртіптегі ескерту, Пактіге қатысушылар мемлекетке салатын жалпы заңдық міндеттемелерінің сипаты туралы,15 және 18-тармақ.
⁸⁰Терроризм, терроризммен күрес және адам құқықтары мәселелері бойынша белгілі заңгерлер тобы, 2009 жыл, шығушы баяндама, IV-тарау, 5-бөлім.

Атқарушы билік органдары

      71. Атқарушы билік органдары арнаулы қызметтердің қызметін бақылауды шынайы жүзеге асыру үшін заңнамада көзделген осындай бақылаудың тиімді құралдарын беру және осы қызмет істері туралы дәлме-дәл ақпаратпен иелену керек. Осыған байланысты арнаулы қызмет және қауіпсіздік қызметі үшін жауап беретін министр саяси көзқарасынан сезімтал мәселелері бойынша қызметті немесе негізгі құқықтарды қозғайтын әрекеттерді (мысалы, арнаулы тергеу өкілеттіктерін беруді бекіту, судьядан қысымша сыртқы растауды алу қажеттілігін белгілеу) мақұлдау құқығы болу керек.
      72. Арнайы баяндамашы төтенше беруде, азаптауларда, жоғалып кетулерде, құпия ұсталуларда немесе кез-келген басқа да адам құқықтарының күрделі бұзуларында болған елдердің барлық тиісті органдарын аумақтарында арнаулы қызметтер жасаған барлық құқыққа қайшы әрекеттерді жан жақты тергеу жүргізуге шақырады. Мемлекет осындай құқыққа қайшы әрекеттерден зардап шегуші адамдарды оңалтуға және келтірген зияның өтеуге қамтамасыз ету керек. Бұдан басқа, мемлекет сот қадағалауымен және халықаралық нормаларға сәйкес жүзеге асырылатын жағдайларды қоса алғанда қандай да бір адамды басқа мемлекет қызметінің қызметкерлеріне табыстауды немесе осындай табыстауға жәрдемдесуді тоқтату керек.
      73. Арнайы баяндамашы мемлекеттерге тексерілген ережемен алмасу туралы келісімдеріне мұндай келісімді қолдану бойынша тиісті тараптың әрекеті қадағалау органдарымен тексеріледі және әрбір тараптың мұндай органдары әрбір тараптың немесе екі тараптың қызметін бағалау мәселелерінде бір-бірімен ынтымақтастық етуге толық құқылы⁸¹ қосуды ұсынады.

Арнаулы қызмет

      74. Арнайы баяндамашы қызметтік ақпаратпен мемлекет алатын басқа да мемлекеттік мекемелер, мысалы адамдарды қамау мен ұстауға өкілеттіктері бар құқық қорғау органдары және көші-қон қызметтері арасында мұндай ақпараттың одан әрі таралуын шектейтін жазбаша оговорки болған кезде ғана басқа да арнаулы қызметтермен алмасуды ұсынады. Осыған байланысты Арнайы баяндамашы қандай да бір тұлғаға қатысты бұлтартпау шараларын анықтау кезінде тиісті тарап мұндай ақпараттың нақты дұрыстығына, дәлдігі мен сенімділігіне қарсы болған жағдайларды қоспағанда шетелдік арнаулы қызметтердің мәліметтерін пайдаланбауды ұсынады, бұл ретте оны дәл және сенімді деп санауға байыпты негіздер бар.
      75. Арнайы баяндамашы мүше мемлекеттерді мемлекеттік құпияны және ұлттық қауіпсіздікті қорғау түсініктері бойынша ашықтығына шектеуді минимумға дейін шақырады. Тиісті қорғау қажет мемлекеттік құпия адам құқықтарын бұзғаны үшін арнаулы қызметтердің қызметкерлерін қоса алғанда, мемлекет өкілдерінің азаматтық, қылмыстық немесе саяси жауапкершілігі туралы ақпарат және мәлімет болып саналмайды. Мұндай істердің болуын шынайы, заңды мемлекеттік құпиядан бөлу мүмкіндігі болмаса мемлекеттік құпияны бір уақыт сақтау кезінде іс-әрекеттері үшін кінәлі адамдардың жазалауын қамтамасыз ететін тиісті процедураларды қарастыру қажет.
      76. Арнайы баяндамашы арнаулы қызметтерге ішкі пайдалану және халықаралық бағдарламалар шеңберінде пайдалану үшін операцияларды жүзеге асыру кезінде адам құқықтарын сақтау әдістеріне оқыту бағдарламаларын әзірлеуді ұсынады. Мұндай оқыту адам құқықтарын сақтау кәсіптік талаптардың бірі, сондай-ақ арнаулы қызметтің әрбір қызметкерінің кәсіби мақтанышының көзі болып табылу түсінігіне негізделу керек.
      77. Арнаулы қызмет шеңберінде мәлімдеушілерді тиісті қолдау мен қамтамасыз етуді заңды түрде бекіту керек.

Адам құқықтары жөніндегі кеңес

78. Арнаый баяндамашы адам құқықтарын сақтауға және арнаулы қызмет практикасының ең жақсы түрлерін пайдалануға қатысты жетекшілік нұсқауларды әзірлеу мен қабылдауға ұсынады⁸².

__________________________________
⁸¹C. Forcese, The Collateral Casualties of Collaboration - the Consequence for Civil and Human Rights of Transnational Intelligence Sharing, conference paper for the DCAF workshop on accountability of international intelligence cooperation, Oslo, 17 October 2008 қараңыз.
⁸²Сондай-ақ Бас Ассамблеяның 34/169 қарарымен қабылданған құқық тәртібін қолдау жөніндегі лауазымды тұлғалардың мінез-құлық Кодексін қараңыз.

Поощрение и защита всех прав человека, гражданских, политических, экономических, социальных и культурных прав, включая право на развитие