ИПС "Әділет"

Добавление

Миссия в Казахстан** ***

Резюме

Специальный докладчик по вопросу о правах на свободу мирных собраний и свободу ассоциации по приглашению правительства Казахстана посетил страну с официальным визитом с 19 по 27 января 2015 года для оценки положения в области свободы мирных собраний и свободы ассоциации в стране.

В разделах II и III, следующих за вводной частью, описывается ряд примеров передовой практики и сохраняющихся вызовов в области осуществления права на свободу ассоциации политическими партиями, некоммерческими организациями, профсоюзами и религиозными объединениями, а также в области права на свободу мирных собраний.

В заключение Специальный докладчик выносит свои рекомендации в отношении способов преодоления выявленных им вызовов.

* Переиздано по техническим причинам 7 августа 2015 года.

** Резюме настоящего доклада распространяется на всех официальных языках. Сам доклад, содержащийся в приложении к резюме, распространяется только на том языке, на котором он был представлен, и на русском языке.

*** Представляется с опозданием.

Приложение

[Только на английском и русском языках]

Доклад Специального докладчика по вопросу о правах на свободу
мирных собраний и свободу ассоциации Майны Киаи о его миссии в
Казахстан (19–27 января 2015 года)

Содержание

Пункты

I. Введение................................................1–12

A. Исторические и политические условия......................5–9

B. Правовые рамки.........................................10–12

II. Свобода ассоциации....................................13–51

A. Политические партии....................................19–32

B. Профессиональные союзы.................................33–38

C. Общественные объединения...............................39–45

D. Религиозные объединения................................46–51

III. Свобода мирных собраний..............................52–89

A. Осуществление права на свободу мирных собраний.........52–71

B. Кризис в Жанаозене.....................................72–89

IV. Выводы и рекомендации.................................90–98

I. Введение

1. В соответствии с резолюциями 15/21 и 24/5 Совета по правам человека Специальный докладчик по вопросу о правах на свободу мирных собраний и свободу ассоциации по приглашению правительства посетил Казахстан с 19 по 27 января 2015 года. Цель его визита заключалась в оценке ситуации в области свободы мирных собраний и свободы ассоциации в стране.

2. Специальный докладчик хотел бы поблагодарить правительство за то, что оно отозвалось на его просьбы об организации встреч, и выразить свою искреннюю признательность всем, кто нашел время встретиться с ним в духе конструктивного диалога. Специальный докладчик выражает свое удовлетворение в связи с тем, что правительство направило постоянное приглашение мандатариям всех специальных процедур и с июля 2009 года приняло с визитом шестерых специальных докладчиков. Он считает это подтверждением воли и готовности правительства к сотрудничеству с механизмами Совета по правам человека в интересах укрепления защиты и поощрения всех прав человека, включая права на свободу мирных собраний и свободу ассоциации. Специальный докладчик пользуется данной возможностью, чтобы поблагодарить правительство за представление подробных ответов на направленные им к настоящему времени сообщения, а также на письмо, направленное по итогам визита.

3. Специальный докладчик выражает также признательность Канцелярии координатора ? резидента Организации Объединенных Наций в Казахстане и региональному представительству Управления Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по правам человека (УВКПЧ) в Центральной Азии за безупречную поддержку, оказанную ими при подготовке к визиту и в ходе самого визита.

4. Будучи в Казахстане, Специальный докладчик посетил Астану, Алматы, Актау и Жанаозен. Он встретился с представителями исполнительной, законодательной и судебной ветвей власти в Астане и региональных и местных органов власти в Алматы, Актау и Жанаозене. Он также встретился с представителями национального правозащитного учреждения, международных организаций, дипломатического корпуса и организаций гражданского общества, а также с выжившими потерпевшими и жертвами вопиющих нарушений прав человека, имевших место во время кризиса в Жанаозене в декабре 2011 года. Специальный докладчик благодарит правительство Казахстана за помощь в организации встречи с Владимиром Козловым, содержащимся в тюрьме руководителем общественного объединения Народная партия "Алга!", в настоящее время отбывающим наказание сроком семь с половиной лет.

A. Исторические и политические условия

5. Казахстан обрел независимость почти 24 года тому назад и с тех пор достиг значительного экономического прогресса. Высокие показатели экономического роста и развития инфраструктуры, включая строительство новой столицы, позволили Казахстану стать важным игроком на региональной и мировой арене. Такие впечатляющие успехи в экономической сфере стали возможны благодаря изобилию в Казахстане природных ресурсов, впечатляющей мобилизации людских ресурсов и значительным усилиям по поддержанию стабильности в обществе, известном своим этническим и культурным разнообразием. В настоящее время Казахстан строит далеко идущие международные планы: речь, среди прочего, идет о выдвижении своей кандидатуры на место непостоянного члена Совета Безопасности на период 2017–2018 годов и предложении провести у себя зимние Олимпийские игры 2022 года. Основная цель, преследуемая в его национальном стратегическом плане "Стратегия "Казахстан–2050"", заключается в том, чтобы к середине столетия войти в тридцатку наиболее развитых стран мира.

6. Несмотря на несомненное богатство и репутацию процветающей и стабильной страны, Казахстан сталкивается с рядом вызовов. В стране сохраняется социально-экономическое неравенство, а возможность надлежащим образом пользоваться некоторыми правами человека, в особенности правами на свободу мирных собраний и свободу ассоциации, обеспечивается не всем.

7. Со времени обретения страной независимости политические и экономические вопросы находятся под строгим контролем Президента Назарбаева. Он был избран первым президентом Казахстана в 1991 году и с тех пор остается у власти, а в ходе президентских выборов 2011 года получил 95,5% голосов при явке в 89,9%. 25 февраля 2015 года по инициативе Совета Ассамблеи народа, поддержанной Парламентом, Президент Назарбаев объявил о проведении досрочных президентских выборов 26 апреля 2015 года вместо декабря 2016 года, как это первоначально планировалось. В результате этого у оппозиции осталось крайне мало времени для подготовки к выборам.

8. По мнению Специального докладчика, Казахстан стоит на распутье. Темпы экономического прогресса, отмечавшиеся с момента обретения независимости, весьма впечатляют, однако из-за отсутствия соответствующих подвижек в плане обеспечения других прав человека такой прогресс носит несколько шаткий характер. Хотя это и может показаться парадоксальным, подлинным мерилом стабильности в той или иной стране служит терпимое отношение к выражаемой в мирной форме критике установленного порядка, т.е. предоставление каналов для мирного выражения инакомыслия и политического плюрализма. Если не создать такие каналы, то протестные настроения сами по себе не исчезнут; наоборот, они лишь будут накапливаться и множиться до тех пор, пока не выльются в нечто гораздо более страшное, чем уличные протесты или доклады неправительственных организаций, содержащие критику политики правительства.

9. В ходе визита представители правительства неоднократно подчеркивали, что стабильность и сплоченность неотъемлемо присущи казахскому обществу, указывая при этом, что мнения меньшинств, как и нации в целом, представлены в Ассамблее народа Казахстана. Правительству Казахстана следует отдать должное за умение сохранить стабильность и сплоченность в огромной стране, насчитывающей 140 этнических и 17 религиозных групп. Тем не менее Специальный докладчик пришел к выводу, что стабильность зачастую неправомерно используется в качестве предлога для ограничения прав на свободу мирных собраний и свободу ассоциации. Он подчеркивает, что защита прав человека и поддержание мира и гармонии являются двумя сторонами одной медали и взаимосвязанными, взаимоподкрепляющими и взаимозависимыми элементами. По его убеждению, свободное осуществление прав на мирные собрания и ассоциацию служит для властей уникальным источником информации о вызовах, с которыми сталкивается население. Это особенно актуально для такой молодой и большой страны, развивающейся в относительно непростом и неоднозначном геополитическом контексте, как Казахстан. Лучшего способа понять потребности своего народа и создать систему для сдержек и противовесов во власти не найти.

B. Правовые рамки

10. Казахстан ратифицировал многие международные договоры о правах человека, включая Конвенцию о правах ребенка, Конвенцию о ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин, Международную конвенцию о ликвидации всех форм расовой дискриминации, Конвенцию против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания и Факультативный протокол к ней, Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах, Международный пакт о гражданских и политических правах и Факультативный протокол к нему, Международную конвенцию для защиты всех лиц от насильственных исчезновений и, наконец, в 2015 году, Конвенцию о правах инвалидов; все они содержат положения, касающиеся защиты и поощрения прав на свободу мирных собраний и свободу ассоциации. Кроме того, Казахстан ратифицировал ряд конвенций Международной организации труда, в том числе Конвенцию 1948 года о свободе объединений и защите права объединяться в профсоюзы (№ 87) и Конвенцию 1949 года о праве на объединение в профсоюзы и на ведение коллективных переговоров (№ 98). С учетом относительно недолгой истории Казахстана в качестве независимой страны демонстрируемая властями приверженность соблюдению норм международного права прав человека заслуживает похвалы.

11. Специальный докладчик приветствует тот факт, что права на свободу мирных собраний и свободу ассоциации гарантируются Конституцией, в которой признается также идеологическое и политическое многообразие. Он отмечает, что согласно Конституции международные договоры имеют преимущественную силу над внутренним законодательством, а их положения могут прямо применяться. Теоретически это означает, что суды в своих решениях могут прямо ссылаться, среди прочего, на статьи 21 и 22 Международного пакта о гражданских и политических правах. Специальный докладчик положительно отмечает тот факт, что в соответствии с Конституцией право на мирные собрания может быть ограничено только на основании закона в интересах государственной безопасности, общественного порядка, охраны здоровья, защиты прав и свобод других лиц, что явно свидетельствует о том, что свобода считается нормой, а ограничения – исключениями, как это предусмотрено международным правом прав человека.

12. Несмотря на эти положения, Специальный докладчик обеспокоен тем, что после событий 2011 года в Жанаозене, в ходе которых как минимум 16 человек погибли в столкновениях с правительственными силами, выведенными для подавления протеста сотен нефтяников, недовольных условиями труда, были приняты новые законы, которые используются для ограничения права на свободу ассоциации. Он также обеспокоен тем, что в тот же период участники несанкционированных собраний, по всей видимости, все чаще подвергались запугиванию, штрафам, тюремному заключению и административным санкциям.

II. Свобода ассоциации

13. Прежде чем перейти к рассмотрению вопроса о свободе ассоциации как таковой, Специальный докладчик хотел бы поделиться серьезной обеспокоенностью по поводу происшествия, имевшего место во время его визита.

14. По окончании встречи с представителями гражданского общества, состоявшейся в Актау 24 января 2015 года, прямо напротив входа в здание, где проводилась встреча, был замечен припаркованный автомобиль; сидевшие на заднем сидении неизвестные лица сфотографировали водителя Специального докладчика и представителей гражданского общества на выходе из здания. Качество использованного ими фотооборудования и то, каким образом они сделали снимки, не оставляет практически никаких сомнений в том, что данная операция проводилась агентами тайной полиции и была призвана запугать активистов.

15. Специальный докладчик подошел к указанным лицам и потребовал объяснить, кто они и с какой целью делают эти фотографии, но те поспешно уехали, ничего не ответив. В тот же день Специальный докладчик обратился с официальной жалобой к главе управления внутренних дел Мангистауской области. На следующий день представители органов внутренних дел сообщили Специальному докладчику о том, что был задержан подозреваемый, и представили признательные показания, якобы данные этим лицом. Однако Специальный докладчик не узнал в подозреваемом того человека, к которому он накануне подошел на парковке.

16. Специальный докладчик считает это происшествие тревожным инцидентом, демонстрирующим одновременно неуважение к лицам, разделяющим или предположительно разделяющим взгляды, отличные от взглядов правительства, и присущее некоторым должностным лицам чувство безнаказанности.

17. Специальный докладчик чрезвычайно серьезно относится к проблеме репрессий в отношении лиц, сотрудничающих с органами и механизмами Организации Объединенных Наций, в соответствии с резолюцией 24/24 Совета по правам человека. Происшедшее в Актау служит убедительным свидетельством того, что необходимо делать гораздо больше для защиты правозащитников в Казахстане, в особенности с учетом того, что страна претендует на место непостоянного члена Совета Безопасности. Для создания благоприятной обстановки для развития гражданского общества необходимо не только обеспечить защиту от актов преследования и запугивания, но и в инициативном порядке прилагать усилия для предания правосудию лиц, нарушающих права человека, и принимать позитивные меры, направленные на поддержку лиц, которые придерживаются отличных от общепринятых или не разделяемых большинством взглядов и убеждений.

18. Специальный докладчик отмечает, что с тех пор до его сведения не доводились какие-либо вызывающие обеспокоенность вопросы, которые были бы напрямую связаны с его визитом, однако он будет поддерживать связь с участвовавшими во встрече с ним активистами гражданского общества и сохранит жесткую позицию по этому вопросу.

A. Политические партии

19. Пространство для выражения оппозиционных политических мнений в Казахстане весьма ограничено. Хитросплетения политики, сложившейся практики и менталитета способствуют созданию общей обстановки, в которой участие в политической деятельности становится непростым, неблагодарным, а подчас и опасным занятием. Инакомыслие может подвергаться уголовному преследованию, а критические высказывания на политические темы зачастую представляются в качестве угрозы стабильности государства.

20. В 2002 и 2009 годах Казахстан внес поправки в закон "О политических партиях" 1996 года. Принятый в 2009 году вариант закона в лучшую сторону отличается от предыдущего варианта, в том числе предусматривает сокращение числа членов, необходимого для создания политической партии, и содержит положение, в соответствии с которым государственная регистрация политической партии разрешается даже в том случае, если в партийных списках были допущены ошибки, при условии, что они не отражаются на окончательном числе членов партии, требуемом для государственной регистрации. Тем не менее еще предстоит проделать большую работу для обеспечения его соответствия международным стандартам.

21. В соответствии с законом "О политических партиях" устанавливаются обременительные требования для регистрации, включая требование о большом первоначальном числе членов, которое служит препятствием для образования маленьких партий, и требование о представлении объемного пакета документов, подготовка которого отнимает много времени и стоит довольно дорого. Так, для образования политической партии требуется, чтобы численность инициативной группы составляла не менее 1 000 членов-учредителей, представляющих две трети областей, города республиканского значения и столицы, а в составе партии должно быть не менее 40 000 членов.

22. По отзывам направленной Организацией по безопасности и сотрудничеству в Европе группы наблюдателей, в ходе последних парламентских выборов, состоявшихся в Казахстане в 2012 году, не соблюдались "основополагающие принципы демократических выборов"; в частности, были приведены примеры "избирательной" отмены регистрации кандидатов и одного партийного списка¹. Хотя правящая партия "Нур Отан", как и ее предшественница – партия "Отан", пользуется широкой поддержкой населения и с 1991 года добилась значительного экономического развития, на протяжении последних двух десятилетий она почти не оставляла места для выражения несогласных или не разделяемых большинством взглядов. В стране существует девять политических партий, но при этом только три из них представлены в парламенте. Ни одна из них не способна выступить в роли подлинной оппозиционной партии. Так, например, в ходе президентских выборов 2011 года один из кандидатов заявил, что отдал свой голос за Президента Назарбаева.

23. Специальный докладчик в особенности обеспокоен тем, что за регистрацию политических партий, т.е. структур, которые в конечном счете борются с правительством за власть, отвечают исполнительные органы в лице Министерства юстиции. Согласно закону "О политических партиях" органам власти разрешается постоянно продлевать срок рассмотрения заявки потенциальной партии, при этом в законе не установлено четких критериев, которыми должны руководствоваться должностные лица, отвечающие за процесс регистрации. Хотя представители власти уверили Специального докладчика в том, что частные лица могут обращаться в суд для обжалования выносимых Министерством решений о регистрации, по его собственным наблюдениям, степень доверия к независимости судебных органов невелика. Для обеспечения прозрачности и подотчетности государственных учреждений необходимо поручить регистрацию и регламентирование деятельности политических партий независимому органу.

24. Еще одним поводом для беспокойства представляются основания для приостановления деятельности или роспуска политической партии. В конце декабря 2014 года суд приостановил деятельность Коммунистической партии, поскольку компетентный орган обнаружил неточность в списке ее членов.

25. 1 января 2015 года в силу вступили новый Уголовный кодекс, новый Кодекс об административных правонарушениях и новый Уголовно-процессуальный кодекс. Хотя некоторые поправки представляют собой значительный шаг вперед на пути укрепления гарантий законности в уголовном судопроизводстве, ряд других положений чреваты установлением уголовной ответственности и наказаний за законную деятельность объединений, включая политические партии. Особую обеспокоенность вызывают положения статьи 174 Уголовного кодекса, касающейся возбуждения социальной, национальной, родовой, расовой, сословной или религиозной розни. В кодексе четко не оговаривается, что именно понимается под "возбуждением розни", вследствие чего возникает возможность произвольного толкования, выходящего за сферу охвата пункта 3 статьи 19 и статьи 20 Международного пакта о гражданских и политических правах, а также статьи 4 Международной конвенции о ликвидации всех форм расовой дискриминации. Это положение существовало уже и в предыдущем варианте Уголовного кодекса, однако в новом варианте срок максимального наказания увеличился с 12 до 20 лет лишения свободы. По существу эта нечеткая формулировка может быть использована, например, для обвинения любой оппозиционной партии, пытающейся мобилизовать трудящихся, в возбуждении социальной розни в отношении работодателей.

26. В ходе своего визита Специальный докладчик встретился с Владимиром Козловым, содержащимся в тюрьме руководителем партии "Алга!", который был приговорен к семи с половиной годам лишения свободы по обвинению в "возбуждении розни". Г-н Козлов был арестован в январе 2012 года после того, как он публично выступил в поддержку нефтяников, участвовавших в демонстрациях в городе Жанаозен, и после событий декабря 2011 года осудил допущенные нарушения прав человека. Г-н Козлов участвовал в деятельности оппозиционных политических движений с 2000 года, когда он вступил в партию "Демократический выбор Казахстана", которая была распущена по решению суда в январе 2005 года и также, что настораживает, по обвинениям в политическом экстремизме, провоцировании социальной напряженности и создании угрозы для национальной безопасности.

27. На момент вынесения обвинительного приговора г-н Козлов семь лет безуспешно добивался регистрации партии "Алга!", пришедшей на смену партии "Демократический выбор Казахстана". Вынесенное по делу г-на Козлова судебное решение было затем использовано для запрета партии "Алга!" наряду с 34 негосударственными СМИ под предлогом их деятельности "экстремистского" характера. Как представляется, фактически единственным преступлением, совершенным этими СМИ, было освещение ситуации в Жанаозене.

28. В ходе судебного разбирательства по делу г-на Козлова привлеченный судом эксперт пришел к выводу о том, что г-н Козлов возбуждал социальную рознь, потому что предположительно распространял листовки следующего содержания: "Встань с колен, казах, сбрось с шеи тирана и вора!". По показаниям эксперта, это деяние было призвано настроить протестующих против их работодателей и государственной власти, поскольку из содержащейся в листовке информации следовало, что в силу того, что во многих регионах Казахстана люди жили в тяжелых условиях, они могли присоединиться к протестам на стороне нефтяников. Кроме того, действия г-на Козлова якобы способствовали планомерному подрыву переговоров по трудовым вопросам, проводившихся между работодателями и работниками. Была установлена связь между г-ном Козловым и оппозиционным деятелем Мухтаром Аблязовым, в настоящее время находящимся под следствием во Франции по обвинению в хищении денежных средств.

29. Специальный докладчик серьезно обеспокоен тем, что обычные политические выступления г-на Козлова и его участие в деятельности общественного объединения были отнесены к разряду уголовно наказуемых деяний по возбуждению социальной ненависти. Более того, разбирательство по делу г-на Козлова, в частности тот факт, что в тексте приговора его законная и мирная политическая деятельность была представлена как угроза стабильности страны, наглядно отражает более общую тенденцию к маргинализации инакомыслящих политических лидеров. Подавление политической оппозиции с помощью таких деспотичных мер тем более удивительно с учетом того, что правительство Казахстана пользуется значительным народным доверием и одобрением.

30. По мнению Специального докладчика, статья 174 нового Уголовного кодекса оказала мощное сковывающее воздействие на политическую деятельность, что представляется неэффективным и контрпродуктивным способом борьбы с подлинным экстремизмом. Роспуск политических групп или судебное преследование их представителей на упоминавшихся выше расплывчатых основаниях ведет к тому, что любая оппозиционная политическая партия или ее члены, желающие создать конкуренцию правящей партии, рискуют подвергнуться преследованию по обвинениям в таких уголовно наказуемых деяниях, как возбуждение розни или "распространение ложной информации", или " клевета".

31. Сами по себе ограниченные возможности для выражения оппозиционных взглядов еще больше сужаются в силу того, что оппозиционные партии не имеют полного доступа к средствам массовой информации, в отношении которого также действуют ограничения. В последние месяцы были закрыты редакции нескольких независимых газет; в частности, в декабре 2014 года по решению суда был закрыт хорошо известный журнал "АДАМ бол", в котором освещались политические и правозащитные вопросы. Постановление было вынесено после того, как в этом журнале было опубликовано интервью с оппозиционным лидером, призвавшим оказать военную поддержку украинской армии для подавления сепаратистов в Украине.

32. Специальный докладчик отдает себе отчет в том, что Казахстан является молодой, большой и многоликой страной, сталкивающейся с уникальными вызовами. Тем не менее он считает, что ее нынешний подход к регламентированию деятельности политических партий и политической оппозиции в целом ведет к подавлению инакомыслия и плюрализма, что чревато пагубными последствиями для развития и стабильности в долгосрочной перспективе. Со времени обретения независимости прошло двадцать четыре года, и политической системе уже пора полностью проникнуться духом плюрализма. Для этого потребуется провести масштабные реформы, начиная с реорганизации порядка регламентирования деятельности политических партий и более терпимого отношения к выражению инакомыслия. Вместе с тем у Специального докладчика нет ни малейших сомнений в том, что Казахстан обладает всеми необходимыми ресурсами и человеческим капиталом, чтобы стать символом развития и демократии не только в Центральной Азии, но и во всем мире.

_____________________________________________________________________

¹ См. www.osce.org/odihr/elections/89401?download=true.

B. Профессиональные союзы

33. В июне 2014 года в Казахстане был принят новый закон о профессиональных союзах, и профсоюзам был отведен один год на обеспечение соблюдения новых правил. На момент подготовки настоящего доклада закон в полном объеме еще не применялся.

34. В общем плане новый закон предусматривает обязательное включение профсоюзов в региональные или отраслевые федерации. Профсоюзам отказано в праве свободно формировать и вступать в трудовые организации по своему выбору. Эти новые требования не соответствуют нормам международного права, согласно которым право не входить в состав той или иной ассоциации является одним из ключевых компонентов свободы ассоциации. Специальный докладчик рекомендует властям пересмотреть новый закон о профессиональных союзах с целью привести его в соответствие с международными стандартами, как это было особо отмечено Международной организацией труда в ее меморандуме о технических замечаниях по проекту закона о профсоюзах Республики Казахстан.

35. В ходе визита Специальному докладчику сообщили о том, что в предыдущие годы в регистрации было отказано ряду профсоюзов, в том числе профсоюзу Жанарту, заявки о регистрации которого, по сообщениям, отклонялись восемь раз с 2010 года; независимому профсоюзу журналистов, которому, по сообщениям, неоднократно отказывали в регистрации по техническим основаниям, в последний раз в ноябре 2014 года; и профсоюзу Жезказган, который за последние годы трижды безуспешно пытался добиться регистрации. Как сообщается, этим организациям еще предстоит подать документы для регистрации в соответствии с положениями нового закона.

36. Специальный докладчик обеспокоен тем, что право на забастовку ограничено в силу требования о проведении обязательных предварительных процедур посредничества, без которых забастовка не может быть признана законной. Кроме того, в соответствии с Трудовым кодексом забастовки запрещены в отдельных секторах, включая железнодорожный, транспортный и нефтяной. В нем предусмотрено также право работодателя расторгнуть трудовой договор с работниками, участвующими в забастовках, признанных незаконными. Помимо этого, в новый Уголовный кодекс был включен новый состав преступления, состоящий в "действиях, провоцирующих к продолжению участия в незаконной забастовке" (статья 402). Как представляется Специальному докладчику, правовые рамки, регламентирующие проведение забастовок, в большей степени направлены на их ограничение, чем на содействие осуществлению права на свободу ассоциации.

37. В мае 2011 года в регионе, известном проводимой в нем масштабной разработкой природных ресурсов, начали бастовать работники трех предприятий нефтяного сектора (см. пункты 72–89 ниже). В августе 2011 года, спустя несколько месяцев после начала первых забастовок, к шести годам тюремного заключения за "возбуждение социальной розни" была приговорена Наталья Соколова, профсоюзный адвокат, выступавшая в защиту интересов бастующих нефтяников и призвавшая изменить систему расчета заработной платы работников. Специальный докладчик обескуражен тем, что обвинения в совершении такого расплывчато сформулированного преступления могли быть использованы против профсоюзного адвоката. Публичные выступления с заявлениями об условиях труда по сути являются одной из главных функций профсоюзов; публичные обсуждения таких вопросов – также нормальная практика в условиях капиталистической экономики. Г-жа Соколова была освобождена в марте 2012 года, однако Специальный докладчик обеспокоен тем, что ее арест и арест ряда других организаторов забастовки способствовали усилению социальной напряженности, что в конечном итоге вылилось в трагические события декабря 2011 года.

38. В Стратегии "Казахстан–2050" Президент Назарбаев подчеркнул, что одним из наиболее серьезных вызовов для Казахстана стало то, что некоторые "социальные группы не интегрировались в общий модернизационный процесс". Хотя уровень безработицы в Казахстане, как утверждается, низок, сохраняется значительная разница в показателях благосостояния в различных регионах, несмотря на определенные усилия, предпринимаемые для решения этой проблемы, например, в регионе Жанаозена. Экономические реформы имеют важное значение в этой связи, но и они могут оказаться недостаточными для смягчения социальной напряженности в случаях возникновения конфликтов. В этом плане позитивную роль играют независимые профсоюзы, поскольку они помогают властям наладить диалог с населением, с тем чтобы выявить потребности и вызовы и найти решения.

C. Общественные объединения

39. В соответствии с законом "Об общественных объединениях" 1996 года все объединения обязаны получить государственную регистрацию. Специальный докладчик напоминает, что незарегистрированные объединения защищены нормами международного права, касающимися свободы ассоциации. Создание возможностей для существования незарегистрированных объединений представляется тем более важным, что статья 489 нового Кодекса об административных правонарушениях устанавливает ответственность за руководство деятельностью незарегистрированных общественных объединений, участие в таковой или ее финансирование.

40. В ходе визита Специальный докладчик был проинформирован об отдельных общественных объединениях, таких как экологическая группа по спасению Кок Жалау и группы "Аманат Актау" и "Голос Актау", которые пытались оказать поддержку семьям жертв кризиса в Жанаозене, но которым недавно было отказано в регистрации, по версии, представленной правительством, из-за неточностей в поданных документах. Он призывает органы власти в инициативном порядке содействовать формированию общественных объединений с учетом их исключительно важной роли в продвижении прав человека и содействии развитию.

41. Специальный докладчик приветствует тот факт, что согласно Конституции Казахстана не допускается незаконное вмешательство государства в деятельность общественных объединений, но в то же время серьезно обеспокоен тем, что в той же статье Конституции говорится о незаконном вмешательстве общественных объединений в деятельность государства. Новый Уголовный кодекс также предостерегает объединения от незаконного воспрепятствования законной деятельности государственных органов и от совершения деяний, которые причиняют существенный вред правам и законным интересам граждан или организаций либо интересам общества (статья 403). Развеять обеспокоенность Специального докладчика не помог и тот факт, что, как объяснили ему официальные лица, данный закон ориентирован исключительно на политические партии. По его мнению, формулировка статьи 403 слишком расплывчата и допускает возможность широкого и субъективного толкования. Так, например, не ясно, что является "вмешательством в деятельность государственных органов" и в каких случаях такое вмешательство считается "незаконным". Он настоятельно призывает правительство пересмотреть вышеуказанные положения, чтобы удостовериться в том, что они не повлекут за собой негативных последствий для членов общественных объединений.

42. Специальный докладчик был воодушевлен многими правозащитниками и другими представителями организаций гражданского общества, с которыми он встретился в ходе визита и которые занимаются исключительно важной деятельностью, призванной укрепить верховенство права в Казахстане. В этом контексте Специальный докладчик глубоко обеспокоен положением бывшего члена коллегии адвокатов Зинаиды Мухортовой, которая на протяжении последних четырех лет неоднократно подвергалась принудительному психиатрическому лечению. Докладчик считает весьма тревожным тот факт, что с тех пор, как г-жа Мухортова обратилась к властям с настоятельным призывом расследовать случаи возможной коррупции, ее несколько раз помещали в психиатрические учреждения. Кроме того, он серьезно обеспокоен тем, что после арестов многие правозащитники решили прекратить свою правозащитную деятельность. Специальный докладчик подчеркивает, что правозащитники играют решающую роль в деле осуществления любой страной гражданских, культурных, экономических, политически и социальных прав, и настоятельно призывает власти безотлагательно принять надлежащие меры для обеспечения соблюдения и защиты их прав.

43. В новом Уголовном кодексе в отношении лиц, относящихся к числу лидеров общественных объединений, предусмотрен отдельный состав преступления с более жестокими мерами наказания. При этом определение "лидера" сформулировано настолько расплывчато, что представители гражданского общества опасаются, что лидером может быть признан любой член того или иного общественного объединения. Специальный докладчик не понимает, почему лидеры общественных объединений считаются более опасными элементами, чем другие лица, и почему к ним должны применяться более строгие уголовные наказания. Насколько ему известно, какой-либо бесспорной связи между профессией или должностью человека и его склонностью к преступности установлено не было. Вместо этого, по всей видимости, данный закон просто служит способом посеять страх среди лидеров гражданского общества, осмеливающихся выступить с критикой правительства и его политики. Специальный докладчик настоятельно призывает власти отменить любые законы, дискриминирующие людей по признаку их членства в объединении, занимающемся мирной деятельностью.

44. Специальный докладчик положительно отмечает факт создания правительством консультативного совещательного органа, или Платформы для диалога по человеческому измерению с неправительственными организациями, занимающейся прежде всего подготовкой рекомендаций правительству и парламенту. В состав консультативного совещательного органа, организованного под эгидой Министерства иностранных дел, входят различного рода организации, в том числе группы, занимающиеся правозащитной проблематикой, и группы, известные своим критическим отношением к правительству. Участие гражданского общества в процессе принятия государственных решений является важной составляющей частью плюрализма и демократии, и может только послужить интересам Казахстана. По сообщениям, правительство приняло 168 рекомендаций данного органа, что говорит об открытии пространства для диалога. В то же время Специальный докладчик настоятельно призывает правительство не ограничиваться техническими рекомендациями и положительно рассмотреть рекомендации, касающиеся устранения системных недостатков.

45. Специальный докладчик выражает обеспокоенность по поводу того, что новый механизм предоставления грантов, за создание которого выступал консультативный совещательный орган и который на момент подготовки настоящего доклада был поддержан Министерством культуры и спорта, возможно, не будет в полной мере соответствовать международным стандартам в области прав человека. В статье 6 проекта закона о внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам деятельности неправительственных организаций предлагается назначить оператора для предоставления грантов общественным объединениям и мониторинга их использования. Поскольку оператор отвечает за распределение между общественными объединениями всех грантов, – как государственных, так и частных, – весь сектор может оказаться полностью под его контролем. Специальный докладчик настоятельно рекомендует ограничить сферу действия проекта закона заявками на получение государственных грантов. Государственные органы не должны иметь возможность выделять частные, международные или иностранные средства общественным объединениям. В противном случае возникает неприемлемый риск того, что средства будут распределяться на субъективной и произвольной основе. Специальный докладчик рекомендует также гарантировать независимость такого учреждения-оператора, например, посредством включения в его состав представителей гражданского общества.

D. Религиозные объединения

46. Религиозный плюрализм является отличительной чертой казахстанского общества, и как государство, так и население страны могут оправданно гордиться такой традицией инклюзивности. Вместе с тем у Специального докладчика по-прежнему вызывают обеспокоенность многочисленные положения законодательства, чрезмерно ограничивающие право на свободу ассоциации в религиозном контексте. Специальный докладчик поддерживает актуальные для его мандата рекомендации, вынесенные Специальным докладчиком по вопросу о свободе религии или убеждений по итогам официального визита в Казахстан в 2014 году (см. A/HRC/28/66/Add.1). В частности, Специальный докладчик по вопросу о правах на свободу мирных собраний и свободу ассоциации разделяет обеспокоенность Специального докладчика по вопросу о свободе религии или убеждений в связи с требованиями об обязательной перерегистрации, устанавливаемыми в законе "О религиозной деятельности и религиозных объединениях" 2011 года. Он согласен с тем, что регистрация не должна носить обязательный характер и что незарегистрированные общины должны иметь возможность осуществлять свою деятельность без дискриминации и страха перед запугиваниями.

47. Согласно положениям этого Закона религиозные группы обязаны пройти перерегистрацию в течение установленного срока ( а именно одного года) для получения статуса зарегистрированного республиканского, регионального или местного религиозного объединения. Для регистрации религиозной группы на республиканском уровне требуется, чтобы в ее составе насчитывалось по крайней мере 5 000 человек; в случае регионального объединения требуется 500 человек, а регистрация местного религиозного объединения производится по инициативе как минимум 50 человек. На республиканском уровне зарегистрированы только мусульмане-сунниты, Русская православная церковь и Католическая церковь, а остальные общины признаны лишь в отдельных регионах или местностях. Религиозным группам, не имеющим регистрации, фактически запрещается осуществлять коллективные религиозные функции. При этом их последователям, регулярно совершающим свои обряды, пусть даже в частных домах, грозят административные санкции, что было подтверждено официальными должностными лицами в ходе визита Специального докладчика. В интересах обеспечения соответствия международным стандартам Специальный докладчик рекомендует властям обратиться за помощью к Специальному докладчику по вопросу о свободе религии или убеждений, в Венецианскую комиссию Совета Европы и Конституционный совет Казахстана. Специальный докладчик приветствует образование консультативной группы в составе представителей религиозных объединений и правительственных органов для выработки предложений по дальнейшему совершенствованию законодательства.

48. Представители правительства объяснили Специальному докладчику, что такое строгое регламентирование деятельности религиозных групп необходимо для защиты общества от экстремизма, подчеркнув при этом, что по крайней мере 300 человек из Казахстана отправились в Ирак и Сирийскую Арабскую Республику, чтобы воевать на стороне Исламского государства Ирака и Леванта. Специальный докладчик согласен с тем, что экстремизм является серьезным поводом для обеспокоенности. Вместе с тем он подчеркивает, что экстремизм с большей вероятностью разовьется в условиях значительно го социально-экономического неравенства и ограниченных возможностей для выражения гражданами своих претензий. Экстремизм наиболее часто находит поддержку среди людей, оказавшихся в отчаянном положении, и правительству следует проявлять осмотрительность, с тем чтобы его политика не усугубляла их положение. Именно этим чреват запрет мирных религиозных групп.

49. Официальные лица сообщили Специальному докладчику о том, что в будущем в закон "О религиозной деятельности и религиозных объединениях" могут быть внесены поправки, но в настоящее время представляется необходимым повысить прозрачность самих религиозных организаций. По мнению Специального докладчика, преступные группы всегда найдут способы обойти требования об обеспечении прозрачности, а закон "О религиозной деятельности и религиозных объединениях" вряд ли внесет значительный вклад в ограничение экстремизма. Он считает также, что проблему экстремистских групп следует решать с помощью Уголовного кодекса, а не закона о религиозной деятельности и религиозных объединениях. Хотя борьба с преступной деятельностью и является одной из основных функций государства, Специальный докладчик предостерегает от принятия любых мер по противодействию экстремизму и терроризму, которые могут отрицательно сказаться на свободе ассоциации².

50. И наконец, Специальный докладчик обеспокоен тем, что лица, выполняющие религиозные функции, в силу которых они в той или иной степени оказываются на виду общественности, обязаны регистрироваться в качестве "миссионеров". В частности, до сведения Специального докладчика был доведен тот факт, что принятие закона "О религиозной деятельности и религиозных объединениях" обернулось негативными последствиями для Свидетелей Иеговы, которые до тех пор, по сообщениям, не сталкивались со значительными препятствиями при осуществлении своих прав на свободу ассоциации и свободу религии или убеждений. Специальный докладчик хотел бы заострить внимание на деле одного из представителей Христианского центра Свидетелей Иеговы в Казахстане, российского гражданина, проживавшего в Казахстане более десяти лет. В ноябре 2013 года ему были предъявлены обвинения в незаконной миссионерской деятельности на том основании, что он принял участие в еженедельном мирном религиозном собрании Свидетелей Иеговы. До сведения Специального докладчика были доведены несколько других примеров наложения крупных штрафов и изъятия документов у лиц за ведение "миссионерской деятельности" без регистрации.

51. Как сообщили Специальному докладчику официальные лица, Свидетели Иеговы не всегда пользуются поддержкой всех слоев общества. Тем не менее это ни в коем случае не служит оправданием для ограничения их прав, предусмотренных международным правом. Специальный докладчик видит некоторые противоречия в том, что, с одной стороны, их изображают в качестве изолированной от общества группы, а с другой – не дают им собираться вместе и открыто обсуждать свои религиозные убеждения с родственниками, друзьями или соседями. Он подчеркивает, что государственные власти обязаны в инициативном порядке защищать всех лиц от любых форм стигматизации или дискриминации и обеспечивать каждому возможность пользоваться своими правами и свободами. Он настоятельно призывает власти встретиться с представителями Свидетелей Иеговы и любых других религиозных групп, с тем чтобы обсудить, как обеспечить осуществление ими своих прав.

_____________________________________________________________________

² См. доклад Специального докладчика по вопросу о поощрении и защите прав человека в условиях борьбы с терроризмом (A/61/267).

III. Свобода мирных собраний
A. Осуществление права на свободу мирных собраний
1. Законодательство

52. Право мирно собираться, проводить собрания, митинги и демонстрации, шествия и пикетирование гарантируется Конституцией. Однако на практике подход правительства к регулированию свободы собраний лишает это право всякого смысла. В соответствии с законом "О порядке организации и проведения мирных собраний, митингов, шествий, пикетов и демонстраций" 1995 года уполномоченные трудовых коллективов, общественных объединений или отдельных групп граждан Казахстана, достигшие 18-летнего возраста, обязаны получить предварительное разрешение у местных органов власти не позднее чем за десять дне й до намеченной даты проведения мероприятия. Такие требования не соответствуют международным стандартам, в соответствии с которыми для проведения мирных собраний не требуется разрешения и каждый имеет право на свободу мирных собраний и ассоциации (резолюция 15/21 Совета по правам человека).

53. Кроме того, в соответствии с законом маслихаты и акиматы, являющиеся соответственно местными представительными и исполнительными органами власти, уполномочены отводить конкретные места для проведения санкционированных собраний. Назначение таких мест, как правило находящихся в отдаленных районах, лишает организаторов и участников возможности выбрать место сбора, наиболее подходящее, на их взгляд, для выражения своих чаяний и претензий.

54. В ходе визита Специальный докладчик посетил площадь Сыраарка, единственное место в Алматы, где разрешено проводить собрания. Площадь находится приблизительно в семи километрах от центра города, ввиду чего демонстранты лишены возможности выразить свои взгляды и мнения там, где их может увидеть и услышать их целевая аудитория, например государственные должностные лица или сограждане в наиболее густонаселенных районах города. Специальный докладчик серьезно обеспокоен тем, что в городе с населением около 1,5 млн. человек единственное отведенное под проведение собраний место по площади едва превышает футбольное поле и расположено в относительно удаленном от центра жилом районе.

55. В таких обстоятельствах неудивительно, что, по данным Министерства юстиции, 324 из 497 собраний, зафиксированных в период с 2012 по 2014 год, были признаны "несанкционированными". В данных, представленных правительством, в последние годы также прослеживается тенденция сокращения числа заявлений о проведении собраний, в особенности собраний, посвященных гражданским и политическим правам. Официальные лица в Актау сообщили, что в 2013 и 2014 годах ни одного заявления о проведении собраний не поступало.

56. Проведение несанкционированного собрания может повлечь за собой серьезную уголовную ответственность. В статье 400 нового Уголовного кодекса устанавливаются наказания за участие в "незаконных" собраниях, в результате которых "причиняется существенный вред правам и законным интересам граждан". Хотя в новом Уголовном кодексе меры наказания были смягчены, они по-прежнему представляются неоправданно суровыми и могут включать в себя лишение свободы.

57. Согласно Уголовному кодексу запрещено также оказание "содействия" участникам "незаконных" собраний, в том числе с помощью "средств связи". Специальный докладчик считает, что это положение чрезмерно ограничивает право на свободу мирных собраний, ассоциации и выражения мнений, поскольку в соответствии с ним даже распространение информации об акции протеста потенциально является преступлением. Фактически это положение, по всей видимости, призвано не допустить, чтобы активисты использовали социальные сети и другие средства связи в организационных целях. По тем же причинам Специальный докладчик обеспокоен поправками, которые были внесены в закон "О связи" в апреле 2014 года и в соответствии с которым прокуратура наделяется полномочиями без решения суда приостановить работу той или иной сети связи, включая Интернет.

58. Специальный докладчик подчеркивает, что, хотя право на свободу мирных собраний может подпадать под определенные ограничения, допускаемые нормами международного права прав человека, такие ограничения должны оставаться исключениями и не могут сводить на нет само существо этого права. Как показалось Специальному докладчику, в ходе встреч с представителями правительства больший акцент во многих случаях делался именно на ограничениях, а не на самих правах. Пытаясь оправдать многочисленные ограничения, вводимые в отношении собраний, власти зачастую ссылались на проблемы с уличным движением и необходимость защитить "права других лиц". Представители правительства сообщили также Специальному докладчику, что ограничения права на мирные собрания необходимы как способ предотвращения массовых беспорядков, и привели в качестве примера недавние события в Украине. Специальный докладчик считает данное обоснование неубедительным. В Казахстане сложился совершенно иной политический, экономический и социальный контекст.

59. Специальный докладчик усматривает в этом неверное толкование концепции прав человека. Хотя некоторые ограничения допускаются в соответствии с пунктом 4 резолюции 15/21 Совета по правам человека, четкую основу с точки зрения разрешенных по смыслу международного права прав человека ограничений задают Сиракузские принципы толкования ограничений и отступлений от положений Международного пакта о гражданских и политических правах. Главным образом, сфера действия ограничения, упомянутая в Пакте, не истолковывается таким образом, чтобы подорвать существо соответствующего права, но истолковывается строго и благоприятно применительно к рассматриваемым правам (см. E/CN.4/1985/4, приложение, пункты 2 –3). В этом контексте Специальный докладчик подчеркивает, что право на мирные собрания не должно ставиться в зависимость от предварительного разрешения властей, но что его осуществление может максимум предваряться процедурой уведомления, смысл которой заключается в обеспечении демонстрантам и прохожим защиты со стороны полиции.

60. По мнению Специального докладчика, с учетом уточнений, предусматривающих проведение санкционированных собраний лишь в специально предназначенных для этого местах и при условии получения у государства разрешения, право на свободу собраний рассматривается скорее как привилегия или одолжение со стороны правительства, а не как право. Хотя право на мирные собрания может на законном основании ограничиваться в особых обстоятельствах на определенное время и в конкретных местах, запрет на проведение собраний во всех местах, за исключением одного отведенного для этих целей места, является нарушением международного права прав человека.

61. Более того, в ноябре 2014 года, рассматривая дело Бахытжан Торегожиной, Комитет по правам человека пришел к выводу о том, что в ее случае положения казахстанского законодательства нарушили право на мирные собрания, и предписал правительству пересмотреть свое законодательство, в особенности закон "О порядке организации и проведения мирных собраний, митингов, шествий, пикетов и демонстраций" (см. CCPR/C/112/D/2137/2012, приложение, пункт 9).

Специальный докладчик призывает правительство Казахстана в оперативном порядке и эффективно исполнить это решение, а также учесть все прочие соображения договорных органов, являющихся составной частью механизма по защите прав человека.

62. Специальный докладчик поддерживает выводы Комитета по правам человека и отмечает, что правительство само неоднократно признавало, что положения Закона о собраниях не соответствуют международным стандартам. Так, например, в 2007 году Комиссия по правам человека, выступающая в роли консультативного органа при Президенте, заключила в своем базовом докладе о положении в области прав человека в Казахстане, что закон 1995 года не соответствует международным стандартам. В числе прочего отмечался тот факт, что в законе не проводится различия между участниками собрания и наблюдателями или случайными прохожими, вследствие чего те зачастую подвергаются аресту.

63. В 2010 году по случаю универсального периодического обзора по Казахстану власти взяли на себя обязательство предпринять усилия по скорейшей разработке и осуществлению нового закона о праве на собрания, содержащего меньшее число требований относительно предварительной регистрации и иных требований (см. A/HRC/14/10, пункт 97). Это достойное похвалы обязательство было вновь подтверждено в рамках универсального периодического обзора по Казахстану, состоявшегося в 2014 году, когда власти объявили, что концепция по разработке нового проекта закона о проведении мирных собраний и митингов прорабатывается уполномоченными государственными органами с участием гражданского общества (см. A/HRC/WG.6/20/KAZ/1, пункт 120). В преддверии визита Специального докладчика Министерство юстиции подготовило доклад, в котором говорилось, что правительство приняло решение разработать проект закона о внесении поправок в определенные законодательные акты, касающиеся обеспечения безопасности в ходе массовых спортивных, культурно-развлекательных и иных общественных мероприятий.

64. Специальный докладчик выражает удовлетворение в связи с этими подвижками, но, вместе с тем, считает, что обещанные реформы следует проводить с большей оперативностью. Так, в частности, он отмечает, что в ходе его визита ни один из представителей правительства не смог представить обновленную информацию о состоянии поправок, подлежащих внесению в закон о собраниях.

65. Специальный докладчик опасается, что такое жесткое регламентирование мирного инакомыслия способствовало общему снижению активности открытого гражданского участия, примером чему служит и сокращение числа заявок на проведение собраний. В силу этого все чаще складывается впечатление, что назревающее недовольство может разрастись и сыграть на руку последователям экстремистских идеологий. Он напоминает, что право на свободу мирных собраний является крайне важным еще и потому, что благодаря ему у людей появляется возможность мирным путем озвучить накопившиеся претензии. По этой причине данное право по сути является важнейшим гарантом социального спокойствия и согласия.

66. Ввиду этого Специальный докладчик призывает власти рассмотреть возможность кардинально изменить свой подход к регулированию мирных собраний, начав с отмены требования о получении предварительного разрешения и позволив проводить собрания не только в специально отведенных "местах для протестов". Специальный докладчик вновь подчеркивает, что с готовностью окажет властям любое содействие, которое может им потребоваться при разработке нового закона.

2. Практика

67. В ходе визита Специальный докладчик выяснил, что несколько десятков человек планировали провести мирные собрания в период с 24 по 27 января 2015 года в десяти разных местах. В девяти случаях власти не разрешили участникам проводить собрания в выбранных ими местах; им было позволено воспользоваться только специально отведенными для этих целей местами. Организаторы десятого собрания в конечном итоге решили его отменить. Кроме того, Специальному докладчику поступили сообщения о том, что некоторые участники планируемых акций протеста подверглись " задержанию в предварительном порядке".

68. В некоторых случаях власти настолько слепо следовали чрезмерно широким положениям закона, регламентирующим свободу мирных собраний, что это привело к абсурдным ситуациям. Так, например, полиция неоднократно применяла силу, чтобы разогнать "одиночные протесты", устраиваемые, как правило, членами экологического движения "Антигептил". Мирный гражданин, пытавшийся подать петицию в защиту редакции закрытой газеты "АДАМ Бол", подвергся аресту 2 февраля 2015 года предположительно за нарушения закона о собраниях. 6 октября 2013 года полиция разогнала десятки мирных участников забега, организованного на одном из стадионов Алматы под лозунгом "Казахи за спорт", поскольку его проведение не было согласовано. 31 октября 2013 на тех же основаниях была разогнана костюмированная вечеринка по случаю Дня всех святых, организованная через социальную сеть группой из пятнадцати мирных студентов в Павлодаре. 5 марта 2014 года власти применили силу по отношению к группе малолетних детей и их родителей, выступивших с мирной демонстрацией против принудительных выселений в Астане. Это всего лишь несколько примеров из тех, что были доведены до сведения Специального докладчика. Специальный докладчик считает, что во всех этих случаях своими действиями власти нарушили нормы и стандарты международного права.

69. Хотя официальные лица заверили Специального докладчика в том, что местные органы власти не проводят различий между собраниями на основании их темы или идеи, сообщения групп гражданского общества говорят об обратном. Заявления о проведении собраний рассматриваются по-разному в зависимости от их содержания; с меньшей вероятностью будет разрешено проведение протестов по поводу вопросов, способных вызвать полемику. Так, например, мирная демонстрация против предлагаемой депортации из Франции лидера оппозиции Мухтара Аблязова, проходившая в Астане 2 сентября 2013 года, была оперативно разогнана полицией. При этом спустя месяц без какого-либо вмешательства со стороны полиции прошел протест, участники которого обратились к французским властям с требованиями не выпускать г-на Аблязова из тюрьмы до рассмотрения направленного Казахстаном официального запроса о выдаче, что созвучно позиции, занимаемой самими властями.

70. Специальный докладчик обеспокоен также практикой помещения под стражу "в превентивном порядке" или "вынесения предупреждений". Представители власти оправдывают применение таких мер, характеризуя их как оказываемую общественности услугу, призванную "информировать" граждан о положениях закона. Однако, по мнению Специального докладчика, это является формой запугивания. Кроме того, это представляет собой вопиющее нарушение права на мирные собрания, а также прав на безопасность и свободу.

71. Несмотря на многочисленные вызовы, возникающие в деле обеспечения права на свободу мирных собраний, Специальный докладчик с удовлетворением отмечает, что насилие и чрезмерное применение силы в отношении протестующих – большая редкость для Казахстана, и драматические события в Жанаозене выделяются как явное исключение на общем фоне. В частности, по всей видимости, в ходе массовых мероприятий в Казахстане никогда или практически никогда не применяется слезоточивый газ. К тому же на основании официального приказа категорически запрещается задерживать организаторов собраний непосредственно на месте проведения мероприятий, чтобы не вызвать возмущений ³, однако Специальному докладчику сообщалось о неоднократных случаях принудительного помещения участников собраний в полицейские фургоны. Это говорит о высоком уровне ответственности всех сторон, что должно быть использовано властями в качестве основы для дальнейшего расширения демократического пространства.

_____________________________________________________________________

³ См. Приказ Министерства внутренних дел от 6 декабря 2000 года № 665.

B. Кризис в Жанаозене

72. Специальный докладчик посетил город Жанаозен, который стал эпицентром забастовки нефтяников, продлившейся семь месяцев, с мая по декабрь 2011 года. 16 декабря 2011 года в результате столкновений с полицией множество протестующих погибли или получили ранения. В первые недели после случившегося власти выступили с двумя официальными заявлениями. Согласно заявлению, сделанному Генеральным прокурором 25 января 2012 года, "в результате столкновений 64 лица получили огнестрельные ранения, 14 человек погибли (гибель еще двух лиц не связана с массовыми беспорядками), различные телесные повреждения получили 35 сотрудников полиции". Согласно второму заявлению Генерального прокурора, опубликованному 22 февраля 2012 года, "от огнестрельных ранений погибло 12 человек, смерть двух лиц наступила от полученных телесных повреждений, одно лицо скончалось от ожогов в ходе разграбления торгового дома "Сулпак", смерть еще одного лица, погибшего от дробовых ранений, не связана с массовыми беспорядками".

73. Забастовка началась в мае 2011 года, спустя несколько недель после президентских выборов, по инициативе нефтяников из АО "Каражанбасмунай", "Озеньмунайгаз" и ТОО "ЕРСАЙ Каспиан Контрактор". Рабочие требовали повысить заработную плату и положить конец вмешательству компаний в профсоюзную деятельность. Через несколько недель после начала забастовки местные суды признали акцию протеста незаконной на том основании, что собрания проводились на опасных объектах в нарушение закона. В результате этого сотни бастующих были уволены за участие в таких "незаконных" – при этом следует подчеркнуть, совершенно мирных – собраниях. Тем не менее забастовка продолжилась и к тому же сопровождалась общественными собраниями на главной площади Жанаозена.

74. В декабре 2011 года местные органы власти решили провести праздничные мероприятия по случаю дня независимости на той же площади, где уже несколько месяцев бастовали рабочие. 16 декабря 2011 года, в день, когда Казахстан отмечает свою независимость, произошли стычки между группой протестующих и участниками праздничного фестиваля. По сообщениям, сотрудники полиции вмешались в происходящее и оттеснили бастующих в угол площади, прежде чем занять исходные позиции. Вскоре после этого, как сообщается, группа молодых мужчин, часть из которых была одета в куртки с символикой нефтяных компаний, начали ломать оборудование, использовавшееся в рамках празднования дня независимости. Несколько объектов предположительно были подожжены.

75. В ответ на это сотрудники полиции открыли огонь по толпе боевыми патронами. На видеозаписи, попавшей на веб-сайты социальных сетей⁴, видно, как полицейские ведут беспорядочный огонь и ранят в спину ретировавшихся с площади невооруженных демонстрантов.

76. Специальный докладчик обсудил кризис в Жанаозене с сотрудниками Генеральной прокуратуры, лицами, потерявшими своих близких, и многочисленными рабочими, вышедшими на демонстрацию 16 декабря 2011 года. У него сложилось четкое и тревожное ощущение, что спустя более трех лет после трагических событий раны так и не затянулись.

77. Специальный докладчик выражает правительству признательность за его усилия по увеличению объема ресурсов в регионе, что способно помочь устранить некоторые из коренных причин, лежавших в основе забастовок 2011 года. Он отмечает, что большинство рабочих, участвовавших в забастовке, на момент его визита имели оплачиваемую работу. Он отмечает также, что практически все лица, осужденные за массовые беспорядки (см. пункт 84 ниже), к настоящему времени получили условно-досрочное освобождение. Однако останавливаться на этом нельзя.

78. В качестве одного из наиболее важных шагов в направлении оздоровления ситуации надлежит установить, что именно произошло в Жанаозене. На сегодняшний день все еще существует противоречивая информация о событиях 16 декабря 2011 года, в особенности в отношении действий рабочих, роли возможных провокаторов и реакции полиции. Остается неясным, кто принимал участие в насилии, каким образом сотрудники полиции отличали агрессивно настроенных лиц от мирных демонстрантов и прохожих, отмечавших день независимости, какие обстоятельства заставили сотрудников полиции открыть огонь на поражение и кто отдал полицейским такой приказ.

79. Ввиду отсутствия четкого представления о последовательности событий Специальный докладчик поддерживает призыв УВКПЧ провести независимое международное расследование случившегося. Благодаря такому независимому расследованию появится возможность исчерпывающим образом пролить свет на обстоятельства кризиса, восстановить доверие к системе правосудия и позволить жертвам пережить свои травмы, в том числе с помощью моральной компенсации.

80. В рамках этого расследования следует также выяснить, что произошло в расположенном в нескольких километрах от Жанаозене городе Шетпе, где в результате столкновений между полицией, рабочими и местными жителями 17 декабря 2011 года погиб один человек. Десятки других лиц получили огнестрельные ранения. Рабочие и местные жители, по сообщениям, требовали восстановить связь с Жанаозеном, поскольку телекоммуникации, как сообщалось, были отрезаны, а ряд веб-сайтов были заблокированы в течение нескольких дней после имевших там место столкновений.

81. По завершении расследования правительство должно привлечь лиц, включая государственных должностных лиц, к ответственности за их действия в Жанаозене. Хотя после событий 16 декабря пятерым сотрудникам полиции были вынесены обвинительные приговоры за злоупотребление властью, ни один из них не был осужден за убийство демонстрантов. Более того, подавляющее большинство полицейских, находившихся в тот день на службе, продолжили выполнять свои обязанности.

82. Кроме того, в глаза бросается то, что ни одному из высокопоставленных должностных лиц, руководивших действиями полиции, не было предъявлено обвинений. Это не может не вызывать беспокойства, поскольку, как заявил Президент Назарбаев 21 декабря 2011 года, требования рабочих были обоснованы ⁵. Как сообщается⁶, в ходе судебного разбирательства прокуроры заявили, что сотрудникам полиции следовало использовать альтернативные методы подавления массовых беспорядков.

83. Специальный докладчик был проинформирован о том, что администрация Мангистауской области учредила специальный фонд помощи пострадавшим в результате событий в Жанаозене. Несколько лиц, получивших телесные повреждения в 2011 году, включая случайных прохожих, с тех пор не могли устроиться на работу. Специальный докладчик призывает правительство Казахстана принять меры для того, чтобы с ратификацией Конвенции о правах инвалидов у потерпевших появились дополнительные возможности добиваться возмещения ущерба.

84. По данным организаций гражданского общества, в течение нескольких дней после столкновений аресту подверглись не менее 700 человек. Хотя подавляющее большинство из них были в последующие дни освобождены, 37 нефтяникам были предъявлены обвинения в совершении различных преступлений, в том числе в "организации и участии в массовых беспорядках". В их числе оказалась руководитель забастовки Роза Тулетаева, которая была условно-досрочно освобождена в ноябре 2014 года. Специальный докладчик с удовлетворением отмечает шаги, предпринимаемые властями для условно-досрочного освобождения осужденных рабочих и создания для них возможностей трудоустройства в интересах обеспечения их социальной реабилитации и реинтеграции. Вместе с тем он глубоко обеспокоен тем, что в суде почти все из 37 подзащитных полностью или частично отказались от своих показаний, заявив, что во время содержания под стражей в полиции они подверглись физическому и психологическому насилию. В частности, поступали утверждения о таких видах неправомерного обращения, как жестокие побои, удушение и угрозы в адрес родственников, причем все они явно преследовали одну цель – вынудить задержанных к даче показаний против себя или других лиц. Более того, большинство подзащитных, признавших себя виновными, впоследствии заявили о том, что они подверглись пыткам или иным видам неправомерного обращения. 20 декабря 2011 года один из задержанных Базарбай Кенжебаев, арестованный за четыре дня до этого, скончался от травм, по всей видимости, полученных во время пребывания под стражей.

85. Многие из жертв и выживших потерпевших, с которыми Специальный докладчик встретился в Жанаозене, поделились своими опасениями подвергнуться репрессиям за встречу с ним. Так, упомянутый выше инцидент, связанный со слежкой в Актау, произошел накануне встречи с источниками, посвященной событиям 2011 года в Жанаозене.

86. Правительство сформировало целевую группу для расследования утверждений о пытках и неправомерном обращении с задержанными лицами, но она была набрана из представителей Министерства внутренних дели и Генеральной прокуратуры и, следовательно, не была в достаточной мере независимой для проведения надлежащего расследования. Так, экспертная группа установила, что в отношении задержанных не было совершено никаких преступлений, и в результате этого никто не был привлечен к уголовной ответственности по обвинениям в применении пыток. Хотя официальные лица неоднократно заявляли, что судебный процесс над рабочими носил транспарентный характер, этого недостаточно для соответствия международным стандартам в области права на справедливое судебное разбирательство, которые предусматривают проведение тщательного, независимого и беспристрастного расследований всех утверждений о неправомерном обращении.

87. Похвалы заслуживают недавнее решение Казахстана проводить политику полной нетерпимости к применению пыток и создание национального превентивного механизма. Специальный докладчик настоятельно призывает правительство применить эти механизмы в ретроактивном порядке и пересмотреть приговоры, вынесенные рабочим Жанаозена. Это позволит удостовериться в том, что приговоры не были вынесены на основании доказательств, полученных под принуждением, и обеспечить привлечение к ответственности предполагаемых виновных.

88. Помимо этого, Специальный докладчик встревожен тем, что большинство из лиц, осужденных по делу о событиях в Жанаозене, были известны как наиболее активные организаторы забастовок 2011 года. Они занимались законной общественной деятельностью, и на них нельзя возлагать вину за случившееся.

89. Трагические события в Жанаозене оказали серьезное негативное воздействие на отношение к мирным протестам в Казахстане и повлекли за собой волну правовых реформ, преследующих, по всей видимости, одну единственную цель – под любым предлогом запрещать проведение собраний. Также представляется крайне важным изменить общественное мнение о свободе мирных собраний в целом и о забастовщиках в Жанаозене в частности. Поскольку СМИ в ряде случаев изображали демонстрантов как преступников, алкоголиков и наркоманов, власти призваны сыграть важную роль в обеспечении защиты лиц, осуществляющих свои права на свободу мирных собраний и ассоциации, от любых форм стигматизации, запугивания, угроз или клеветы. В 2011 году была упущена возможность начать диалог между бастующими, руководителями компаний и представителями государства. В этой связи представляется крайне важным восстановить взаимопонимание и доверие к властям, с тем чтобы не повторять прошлых ошибок. Специальный докладчик отдает себе отчет в том, что создание условий, благоприятных для протестной деятельности, может оказаться непростой задачей, но при этом настоятельно призывает правительство взяться за нее решительно, с теми же силами и энергией, с которыми Казахстан подходит к своему экономическому развитию с 1991 года.

_____________________________________________________________________

⁴ https://www.youtube.com/watch?v=gX8I2JzFfpo.

⁵ См.www.kt.kz/rus/state/kulibaev_budet_osvobozhden_ot_dolzhnosti_glavi_fnb_ samrukkazina_1153549470.html (статья имеется только на русском языке).

⁶ См. http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/prokuror-politseyskie-mogli-oboytisdubinkami-podavlenii-213066/ (статья имеется только на русском языке).

IV. Выводы и рекомендации

90. В ходе визита Специального докладчика представители властей неоднократно ссылались на верховенство закона в попытке оправдать ограничения свободы мирных собраний и ассоциации. Однако, как представляется Специальному докладчику, на практике политика правительства движима скорее принципом "деспотии закона".

91. Специальный докладчик напоминает, что закон является выражением воли народа и, следовательно, призван служить интересам народа. Принцип верховенства закона подразумевает, что каждый свободен пользоваться своими правами человека без предварительного разрешения со стороны государственной власти. В противном случае принцип верховенства закона может превратиться в произвольную норму "деспотии закона", что грозит подорвать саму суть этих прав. Специальный докладчик настоятельно призывает правительство Казахстана уделять внимание не только техническим аспектам своих правозащитных обязательств, но и их духу. Хотя права на свободу мирных собраний и свободу ассоциации не относятся к числу абсолютных, суть этих прав не может ставиться под угрозу вводимыми государством ограничениями, которые не только незаконны, но и несоразмерны преследуемой цели. Ограничения вписываются в рамки международного права прав человека только в случае их строгого определения и узкого толкования.

92. Специальный докладчик обеспокоен тем, что нынешний подход государства к правам на свободу мирных собраний и свободу ассоциации негативно сказался на общественном дискурсе. Противоположные или отличные от общепринятых мнения зачастую рассматриваются в качестве потенциального источника нестабильности, а не способа укрепить верховенство закона. С 1991 года Казахстан проделал огромный путь. В стремлении расширить возможности населения основной упор делался на экономические реформы, однако чаяния молодого поколения, не заставшего суровой советской реальности, простираются гораздо дальше. Поэтому вполне естественно, что им хочется взять судьбу своего общества в собственные руки и участвовать в общественной жизни. Как было отмечено представителями властей, Казахстан пережил стремительное экономическое развитие, что в условиях финансовых трудностей и геополитических изменений может быть сопряжено с социальными потрясениями. Обеспокоенность по этому поводу обоснована и может быть снята лишь за счет обеспечения того, чтобы законодательство отвечало международным стандартам в области прав человека, и расширения демократического пространства. Создание благоприятных условий для гражданского общества является незаменимым способом не только продолжить текущие процессы реформ при более широкой поддержке со стороны населения, но и заложить прочную институциональную основу с представительной, чуткой и подотчетной системой управления, способной оградить общество от излишних потрясений. Любые перемены даются с трудом. Реформы требуют определенной политической отваги и воли, но Специальный докладчик убежден в том, что Казахстан в силах в короткие сроки обеспечить соблюдение прав на свободу мирных собраний и свободу ассоциации.

93. Специальный докладчик предлагает властям обеспечить широкое распространение настоящего доклада, с тем чтобы он послужил отправной точкой для начала в обществе диалога о расширении гражданского пространства. В разрабатываемом Казахстаном плане действий в области прав человека до 2020 года, который будет направлен на выполнение рекомендаций, вынесенных по итогам универсального периодического обзора, с учетом позиций гражданского общества должны быть изложены комплексные меры, необходимые для приведения законов и практики в соответствие с различными рекомендациями международных правозащитных механизмов.

94. Хотя в настоящем докладе отмечаются определенные недостатки в деле осуществления прав на свободу мирных собраний и свободу ассоциации, Специальный докладчик хотел бы вновь подчеркнуть, что как его обзор, так и рекомендации должны восприниматься в духе конструктивного диалога. Со времени обретения независимости Казахстан достиг колоссального прогресса в экономической области, и Специальный докладчик твердо убежден в том, что страна способна добиться аналогичных успехов в области прав на свободу мирных собраний и свободу ассоциации. Специальный докладчик вновь подчеркивает, что он всегда готов помочь властям в достижении этих целей и открыт для идеи проведения миссии в рамках последующих действий и оказания технического содействия в разработке новых законов или поправок.

95. Специальный докладчик выносит следующие общие рекомендации:

a) признать де-юре и де-факто, что права на свободу мирных собраний и свободу ассоциации играют решающую роль в поощрении плюрализма, воспитании терпимости и широты взглядов, благодаря чему уважаются и защищаются противоположные, отличные от общепринятых или не разделяемые большинством взгляды и убеждения;

b) обеспечить, чтобы никто не привлекался к уголовной ответственности за осуществление прав на свободу мирных собраний и свободу ассоциации и не подвергался угрозам применения насилия или насилию, притеснениям, преследованию, запугиваниям или репрессиям;

c) обеспечить, чтобы любые ограничения в части прав на свободу мирных собраний и свободу ассоциации преследовали законную цель, устанавливались законом, были соразмерными преследуемой цели и необходимыми в демократическом обществе;

d) обеспечить, чтобы жертвы нарушений прав на свободу мирных собраний и свободу ассоциации и злоупотреблений ими имели право на эффективное средство правовой защиты;

e) выполнять рекомендации, касающиеся свободы ассоциации и свободы мирных собраний, включая рекомендации, содержащиеся в соображениях, принимаемых договорными органами Организация Объединенных Наций в связи с индивидуальными сообщениями.

96. Что касается права на свободу ассоциации, то Специальный докладчик призывает компетентные органы:

a) дать четкое и узкое определение преступления, состоящего в возбуждении розни (статья 174 нового Уголовного кодекса), с тем чтобы привести его в соответствие с нормами международного права прав человека и избежать каких-либо негативных последствий с точки зрения осуществления права на свободу мирных собраний и свободу ассоциации;

b) внести поправки в закон "О политических партиях" с целью расширить возможности граждан создавать политические партии, в том числе посредством сокращения числа лиц, требуемого для формирования политической партии, и установления четких сроков для регистрации, вопрос о которой должен рассматриваться независимым органом;

c) обеспечить людям возможность создавать профессиональные союзы по своему выбору и вступать в них, в том числе отменив обязательную государственную регистрацию;

d) обеспечить, чтобы законом "Об общественных объединениях" предусматривалась возможность свободного функционирования незарегистрированных объединений и чтобы любые поправки, касающиеся доступа к финансированию, не сказывались на независимости объединений, в том числе распространив сферу компетенции предлагаемого нового механизма, занимающегося предоставлением грантов, исключительно на государственные средства;

e) отменить положение, в соответствии с которым правонарушением считается "незаконное вмешательство членов общественных объединений в деятельность государственных органов" (статья 403 нового Уголовного кодекса);

f) пересмотреть закон "О религиозной деятельности и религиозных объединениях", с тем чтобы религиозные объединения могли создаваться и свободно функционировать без предварительного согласия со стороны государства.

97. Что касается права на свободу мирных собраний, то Специальный докладчик призывает компетентные органы:

a) в конкретно установленные сроки и при участии гражданского общества принять новый закон о публичных собраниях, который соответствовал бы нормам международного права прав человека. В новом законе должна быть отменена процедура получения предварительного разрешения государства для проведения собрания; дано четкое и узкое определение ограниченного числа мест, в которых запрещено проводить собрания; прямо указано, что обязанность по обеспечению общественного порядка и безопасности лежит исключительно на государстве, и отменена уголовная ответственность за "участие в незаконном собрании" (статья 400 Уголовного кодекса);

b) соблюдать права на безопасность и свободу и право считаться невиновным, пока не будет доказано обратное, в том числе обеспечив, чтобы никто не подвергался "задержанию в превентивном порядке" за осуществление своего права на мирные собрания;

c) обеспечить, чтобы сотрудники правоохранительных органов обращались к ненасильственным средствам усмирения, прежде чем прибегать к применению силы, и в случаях, когда применение силы неизбежно, проявлять сдержанность, руководствуясь серьезностью правонарушения и преследуемыми целями и действуя с должным уважением к человеческим жизням;

d) провести международное независимое расследование трагических событий в Жанаозене и Шетпе, с тем чтобы привлечь к ответственности лиц, виновных в нарушениях прав человека, и возместить ущерб жертвам;

e) рассмотреть возможность досрочного освобождения Владимира Козлова за "хорошее поведение", как это предусмотрено национальным законодательством;

f) пересмотреть обвинительные приговоры, вынесенные жанаозенским нефтяникам, которые утверждают, что их вынудили дать признательные показания с помощью пыток или неправомерного обращения.

98. Кроме того, Специальный докладчик призывает компетентные органы:

a) обеспечить всесторонний учет рекомендаций Платформы для диалога по человеческому измерению, с тем чтобы расширить возможности участия гражданского общества в общественных делах;

b) увеличить бюджет и повысить уровень независимости национального правозащитного учреждения.

      Қосымша
      Қазақстандағы миссия** ***
      Резюме

Қазақстан Үкіметінің шақыртуымен бейбіт жиындар еркіндігі мен Майна Киаи ассоциация еркіндігі құқықтары жөніндегі мәселе бойынша Арнайы баяндамашы елдегі бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі саласындағы ережелерге баға беру үшін 2015 жылдың 19-27 қаңтары аралығында елге ресми сапармен келді.

Кіріспе бөлімнен кейінгі ІІ және ІІІ бөлімдерде озық тәжірибе мен саяси партиялармен, коммерциялық емес ұйымдармен, кәсіподақтармен және діни бірлестіктермен ассоциация еркіндігіне құқықтарын жүзеге асыру саласындағы, сондай-ақ бейбіт жиындар еркіндігіне құқық саласында сақталған қарсылықтардың бірқатар мысалдары сипатталады.

Қорытындыда арнайы баяндамашы анықталған қарсылықтарды жеңу тәсілдеріне қатысты өзінің ұсыныстарын шығарды.

* Техникалық себептер бойынша 2015 жылдың 7 тамызында қайта басылып шығарды.

**Бұл баяндаманың резюмесі барлық ресми тілдерде таратылады. Резюмеге қосымшада бекітілген баяндаманың өзі тек ұсынылған тілде және орыс тілінде таратылады.

*** Кешіктіріліп ұсынылады.

Қосымша

(Тек ағылшын және орыс тілдерінде)

Бейбіт жиындар еркіндігі мен Майна Киаи ассоциациясы еркіндігі құқықтары
жөніндегі мәселе бойынша, оның Қазақстанға миссиясы
(2015 жылғы 19-27 қаңтар)туралы Арнайы баяндамашының баяндамасы Мазмұны Тармақтар

      I. Кіріспе.....................................................................................1–12
      A. Тарихи және саяси шарттар.................................................5–9
      B. Құқықтық шектер................................................................10–12
      II.Ассоциация еркіндігі...........................................................13–51
      A. Саяси партиялар.................................................................19–32
      B. Кәсіби одақтар....................................................................33–38
      C. Қоғамдық бірлестіктер......................................................39–45
      D. Діни бірлестіктер..............................................................46–51
      III.Бейбіт жиындар еркіндігі.................................................52–89
      A. Бейбіт жиындар еркіндігі құқығын жүзеге асыру.........52–71
      B. Жаңаөзендегі дағдарыс.....................................................72–89
      IV. Қорытындылар мен ұсыныстар......................................90–98

I. Кіріспе

1. Адам құқықтары жөніндегі кеңестің 15/21 және 24/5 резолюцияларына сәйкес бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқықтары туралы мәселелер бойынша Арнайы баяндамашы Үкімет шақыруымен Қазақстанға 2015 жылдың 19-27 қаңтар аралығында келіп кетті. Оның сапарының мақсаты - елдегі бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі саласындаы жағдайға баға беру.

2. Арнайы баяндамашы Үкіметке оның кездесулерін ұйымдастыру туралы өтінішіне көңіл бөлгеніне алғыс айтты, және конструктивті диалог шеңберінде кездесуге уақыт тапқандардың барлығына шын алғысын білдірді.

Арнайы баяндамашы Үкіметтің барлық арнайы рәсімдер мандатарияларына тұрақты шақыру жібергеніне және 2009 жылдың шілдесінен бастап сапармен келген алты Арнайы баяндамашыны қабылдағанына қатысты ризашылығын танытты. Ол мұны үкіметтің және ерік-жігерінің дәлелі бейбіт кездесулер мен ассоциация еркіндігі құқығын қоса алғандағы адам құқықтарын қорғауды күшейту және қолдау мүддесімен Адам құқықтары жөніндегі кеңес механизмімен ынтымақтастыққа дайын екендігінің дәлелі деп санайды. Арнайы баяндамашы осы мүмкіндікті пайдалана отырып, осы уақытқа дейін жіберген хабарламалар мен сапар нәтижесімен жіберілген хатқа толық жауап ұсынғаны үшін алғыс білдірді.

3. Арнайы баяндамашы сонымен қатар Біріккен Ұлттар Ұйымының Қазақстандағы резидентінің үйлестіру кеңсесіне және Біріккен Ұлттар Ұйымының Орталық Азиядағы Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы комиссар басқармасының аймақтық өкілдігіне сапарға дайындық барысында және сапардың уақытында көрсеткен қолдауы үшін ризашылығын танытты.

4. Қазақстанда болғанда Арнайы баяндамашы Астана, Алматы, Ақтау және Жаңаөзен қалаларына барып қайтты. Ол Астанада биліктің атқарушы, заң шығарушылық және сот тармақтарының өкілдерімен және Алматы, Ақтау және Жаңаөзен қалаларында аймақтық және жергілікті билік органдары өкілдерімен кездесті. Сонымен бірге ол ұлттық құқық қорғау мекемелерінің, халықаралық ұйымдардың, дипломатиялық корпустың және азаматтық қоғам ұйымының өкілдерімен кездесті, сондай-ақ 2011 жылдың желтоқсанында Жаңаөзенде орын алған дағдарыс кезіндегі адам құқықтары бұзылуының құрбандары мен аман қалған жәбірленушілерімен де кездесу өткізді. Арнайы баяндамашы қазіргі уақытта түрмеде жеті жарым жыл мерзімдік жазасын өтеп жатқан "Алға!" Ұлттық партиясы қоғамдық бірлестігінің басшысымен Владимир Козловпен кездесу ұйымдастыруға көмектескені үшін Қазақстан Үкіметіне алғыс білдіреді.

А. Тарихи және саяси жағдайлар

5. Қазақстан 24 жыл бұрын тәуелсіздігін алды және содан бері едәуір экономикалық прогреске жетті. Экономикалық өсім мен инфрақұрылым дамуының жоғарғы көрсеткіштерін, жаңа астананың бой көтеруін қосқанда, Қазақстанға аймақтық және дүниежүзілік аренада маңызды ойыншы болуға мүмкіндік берді. Экономикалық салада мұндай таңқаларлық жетістіктерге жету Қазақстандағы табиғи ресурстардың молшылығы, адами ресурстардың мобилизациясы мен этникалық және мәдени әртүрлілігімен танылған қоғамда тұрақтылық сақтау жағдайларын нығайтудағы әрекеттерінің арқасында мүмкін болды. Қазіргі таңда Қазақстан ұзаққа баратын халықаралық жоспарлар құруда: бұл жерде 2017-2018 жылдар аралығындағы мерзімде Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшелігінің орнына өз кандидатурасын ұсыну мен 2022 жылғы қысқы Олимпиада ойындарын Қазақстанда өткізу ұсыныстары жайлы айтылып отыр. "Қазақстан-2050" Стратегиясы" ұлттық стратегиялық жоспарында көзделетін басты мақсат жүз жылдықтың ортасына қарай дүниежүзінің ең дамыған отыз мемлекеттерінің қатарына қосылу болып табылады.

6. Байлығы мен өркендеуші және тұрақты мемлекет ретіндегі беделіне қарамастан, Қазақстан бірқатар қарсылықтармен кездеседі. Елде әлеуметтік-экономикалық теңсіздік сақталады, адамның кейбір құқықтарын, әсіресе бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығын тиісті дәрежеде қолдану мүмкіндігімен барлығы қамтамасыз етілмеген.

7. Мемлекеттің тәуелсіздігін алғаннан бері саяси және экономикалық мәселелер Президент Назарбаевтың қатаң бақылауында. Ол 1991 жылы Қазақстанның алғашқы президенті болып сайланды және содан бері билік басында отыр, 2011 жылғы президенттік сайлауда 89,9% халықтың қатысуында 95,5% дауыс жинады. 2015 жылғы 25 ақпанда Халық Ассамблеясы Кеңесінің бастамасымен, Парламент қолдауымен, Президент Назарбаев бұрын жоспарланған 2016 жылдың желтоқсанының орнына 2015 жылдың 26 сәуірінде мерзімінен бұрын президенттік сайлау өткізу туралы жариялады. Нәтижесінде оппозицияда сайлауға дайындалуға өте аз уақыт қалды.

8. Арнайы баяндамашының ойы бойынша, Қазақстан тұйыққа тіреліп тұр. Тәуелсіздік алғаннан бері байқалған экономикалық прогресс қарқыны әсер қалдырарлық, алайда адамның басқа құқықтарын қамтамасыз ету жоспарындағы сәйкес алға жылжуларсыз мұндай прогресс біршама тұрақсыз сипатта болып табылады. Бұл парадоксалды болып көрінгенімен, осы немесе өзге мемлекеттегі тұрақтылықтың түпкілікті өлшемі бейбіт нысанда белгіленген тәртіптегі сынға төзімді қатынас таныту, яғни өзгеше ойлау мен саяси плюрализмнің көрсетілуіне каналдар ұсыну болып табылады. Егер ондай каналдар құрмаса,протестік көзқарастар өздігінен жойылмайды; керісінше, олар жиналып, көшедегі қарсылықтар мен үкіметтің саясатын сынға алатын үкіметтік емес ұйымдардың баяндамаларынан да қорқынышты нәрсеге ұлғайып кетеді.

9. Сапар барысында үкімет өкілдері тұрақтылық пен бірегейлік қазақ қоғамына тән екенін, Қазақстан Халық Ассамблеясында негізгі ұлтпен қатар азшылықтың да көзқарастары қарастырылатынын бірнеше рет атап өтті. 140 этникалық және 17 діни топтан тұратын байтақ елде тұрақтылық пен бірегейлікті сақтай алған қабілеті үшін Қазақстан Үкіметіне лайықты баға беру керек. Одан бөлек Арнайы баяндамашы тұрақтылық көбінесе бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығын шектеу сылтауы ретінде қолданылады деген қорытындыға келді. Ол адам құқықтарын қорғау мен бейбітшілік пен тыныштықты сақтау бір медальдың екі жағы сияқты, өзара байланысты, өзара тәуелді элементтер деп атап өтті. Оның сенімі бойынша, бейбіт жиындар мен ассоциацияға құқықты еркін жүзеге асыру билік үшін халық тап болатын қарсылықтар туралы ақпараттардың бірегей қайнар көзі ретінде қызмет етеді. Бұл әсіресе Қазақстан секілді айтарлықтай күрделі және біркелкі емес геосаяси контекстте дамып жатқан жас және үлкен мемлекет үшін өзекті. Халықтың қажеттілігін түсіну мен биліктегі қарсылық пен тежеулерге жүйе құрудың бұдан жақсы амалы табылмайды.

B. Құқықтық шектер

10. Қазақстан Балалар құқығы туралы конвенцияны, Әйелдерге қатысты дискриминацияның барлық формаларын ликивдациялау туралы конвенцияны, Нәсілдік дискриминацияның барлық формаларын ликвидациялау туралы халықаралық конвенцияны, азаптаулар мен басқа да қатаң, адамгершіліксіз және абыройды қорлайтын жазаларға қарсы конвенция мен оған қатысты Факультативті протокол, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт, Азаматтық және саяси құқық туралы халықаралық пакт және оған Факультативті хаттама, Зорлықпен жоғалып кетуден барлық тұлғаларды қорғау туралы халықаралық конвенция және 2015 жылы Мүгедектер құқықтары туралы конвенциямен қоса адам құқықтары туралы көптеген халықаралық келісімдерді ратификациялады; олардың барлығында бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігі құқығын көтермелеу мен қорғауға қатысты ережелер бар. Бұдан басқа Қазақстан Халықаралық еңбекті ұйымдастыру бойынша бірнеше конвенцияларды ратификациялады, соның ішінде 1948 жылғы Бірлестіктер еркіндігі мен кәсіподаққа бірігу құқығын қорғау туралы Конвенция(№ 87) және 1949 жылғы Кәсіподақтарға бірігу мен ұжымдық келіссөздер жүргізу құқығы туралы конвенция(№ 98) да бар. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі қысқа тарихын ескерсе, биліктің адам құқықтарының халықаралық құқық нормаларын сақтауы мақтауға тұрарлық.

11. Арнайы баяндамашы Конституцияның бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігі құқығына кепілдік беретінін және идеологиялық және саяси көптүрлілікті мойындайтынын құптайды. Конституцияға сәйкес, халықаралық шарттар ішкі заңнамаға қарағанда артықшылыққа ие, және оның ережелері тікелей қолданыла беретінін атап өтеді. Теория тұрғысынан, соттар өз шешімдерінде Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пакттың 21 және 22 баптарына сүйене алады. Арнайы баяндамашы Конституцияға сәйкес бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігі құқығы тек заң негізінде мемлекеттік қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа тұлғалардың құқықтары мен еркіндіктерін қорғау мүддесінде шектелуі мүмкін екендігін атап кетеді, және де ол еркіндік қалыпты жағдай екенін, ал шектеулер- адам құқықтарының халықаралық құқығында қарастырылған жеке жағдайлар болып табылатынын көрсетеді.

12. Бұл ережелерге қарамастан, Арнайы баяндамашы 2011 жылғы Жаңаөзендегі оқиғада кемінде 16 адамның, еңбек жағдайымен қанағаттанбайтын жүздеген мұнайшылардың протесттерін басуға жіберілген үкіметтік күшпен қақтығыста қайтыс болғанынан кейін ассоциация еркіндігі құқығын шектейтін жаңа заңдар қабылдануы мүмкін екендігіне алаңдайды. Сондай-ақ ол санкцияланбаған жиынға қатысушылар қорқытуға, айыппұлдарға, түрмеге қамалу мен әкімшілік санкцияларға ұшырауына алаңдайды.

II. Ассоциация еркіндігі

13. Ассоциация еркіндігі мәселесіне көшпес бұрын Арнайы баяндамашы өз сапары барысында орын алған оқиғаларға қатысты алаңдаушылығымен бөліскісі келді.

14. 2015 жылдың 24 қаңтарында Ақтауда өткен азаматтық қоғамның өкілдерімен кездесу аяқталғаннан соң кездесу өткен ғимаратқа қарама-қарсы жерде тұрған автокөлік байқалды, артқы орында отырған белгісіз тұлғалар Арнайы баяндамашының жүргізушісі мен ғимараттан шыға берістегі азаматтық қоғам өкілдерін суретке түсіріп алды. Олар қолданған фотоқұрылғының сапасы мен суреттерді жасауы бұл операцияны құпия полиция агенттері белсенділерді қорқыту үшін үшін жүргізіп жатқанына күмән қалдырмады.

15. Арнайы баяндамашы көрсетілген тұлғаларға жақындады және бұл суреттерді қандай мақсатпен түсіріп жатқанын түсіндіруді талап етті, ал олар ешқандай жауап берместен, асығыс кетіп қалды. Сол күні Арнайы баяндамашы Маңғыстау облысының ішкі істер басқармасының басшысына ресми шағым жасады. Келесі күні ішкі істер органының өкілдері Арнайы баяндамашыға күдікті ұсталғанын хабарлады, және ол адамның мойындаған айғағын ұсынды. Бірақ Арнайы баяндамашы күдіктіде автотұрақтағы кісіні таныған жоқ.

16. Арнайы баяндамашы бұл жағдайды үкіметтің көзқарасын бөліспейтін немесе болжалды түрде бөліспейтін тұлғаларға қатысты сыйламаушылықты және кейбір лауазымды тұлғаларға қатысты жазаламаушылық сезімін көрсететін алаңдатарлық инцидент деп санайды.

17. Арнайы баяндамашы Адам құқықтары жөніндегі кеңестің 24/24 резолюциясы бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының механизмдері мен органдарымен ынтымақтасатын тұлғаларға қатысты репрессия мәселесіне өте маңызды деп қарайды. Ақтауда болған оқиға Қазақстанда, әсіресе елдің Қауіпсіздік кеңесінің тұрақсыз мүшелігіне үміткерлігін ескере отырып, құқыққорғаушыларды қорғау үшін әлдеқайда көп нәрсе қажет екенін куәландырды. Азаматтық қоғамның дамуына қолайлы жағдай қалыптастыру үшін қорқыту мен соңына түсу әрекеттерінен қорғау ғана емес, сонымен қатар адам құқықтарын бұзушы тұлғаны сотқа беруге тырысу, көпшілік қолдайтын көзқарас пен сенімдерге қарсы немесе одан өзгеше көзқарас ұстанатын тұлғаларды қолдауға бағытталған позитивті шаралар қабылдау қажет.

18. Арнайы баяндамашы бүгінгі күнге дейін оның сапарымен тікелей байланысты болатын алаңдаушылық тудыратын мәселелердің оның назарына жетпегенін атап өтеді, алайда ол онымен кездесуге қатысқан азаматтық қоғам белсенділерімен байланысты сақтайды және осы мәселе бойынша қатаң позиция ұстанады.

A.Саяси партиялар

19. Қазақстанда саяси оппозициялық пікір білдіру аясы өте шектеулі. Саясаттың айла-әдісі, қалыптасқан тәжірибе мен менталитет саяси қызметке қатысу оңай емес, арзымас және кейде қауіпті іс болатын ортақ жағдайдың қалыптасуына ықпал етеді. Басқаша ойлау қылмыстық қудалауға ұшырауы мүмкін, ал саяси тақырыптарға сыни көзқарастар білдіру көбінесе мемлекеттің тұрақтылығына қауіп ретінде танылады.

20. 2002 және 2009 жылдары Қазақстан 1996 жылғы " Саяси партиялар туралы" заңға түзетулер енгізді. Заңның 2009 жылы қабылданған нұсқасының алдыңғы нұсқадан айырмашылығы бар, сонымен бірге саяси партияны құруға қажетті мүшелер санын қысқартуды қарастырады; оның ережесіне сәйкес, мемлекеттік тіркеу талап етілетін партия мүшелерінің нақты санына әсер етпейтін жағдайда, партиялық тізімде қате кетсе де саяси партияның мемлекеттік тіркелуіне рұқсат беріледі. Одан бөлек оның халықаралық стандартпен үйлесімділігі үшін ауқымды жұмыс жасау қажет болып тұр.

21. " Саяси партиялар туралы" заң бойынша кіші партиялардың құрылуына кедергі келтіретін алғашқы мүшелер санының көптігін талап ету мен дайындық жұмыстары көп уақытты алатын және қымбат тұратын кеңкөлемді құжаттар пакетін ұсыну талабы секілді тіркеуге ауыртпалық тудыратын талаптар орнатылған. Осылайша, саяси партияның құрылуы үшін бастамашы топтардың саны облыстардың, республикалық маңыздағы қалалар мен астанадан үштен екі бөлігінен кем дегенде 1000 негізін қалаушы-мүшелерден құралуы керек, ал партия құрамында кем дегенде 40 000 мүше болуы керек.

22. Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының бақылаушылар тобыны жіберген пікір бойынша 2012 жылы болған Қазақстандағы соңғы парламенттік сайлау барысында " демократиялық сайлаудың негізгі қағидалары" орындалмаған; атап айтқанда, үміткерлер мен бір партиялық тізімді тіркеуден алып тастаудың іріктелген мысалдары келтірілді. Билеуші партия "Нұр Отан" оның алдындағы "Отан" партиясы секілді халықтың үлкен қолдауына ие және 1991 жылдан бері маңызды экономикалық дамуға қол жеткізді, соңғы онжылдықтар бойы онда көпшілік құптайтын көзқараспен келіспейтін немесе одан өзгешеленетін көзқарастар болған емес. Мемлекетте тоғыз саяси партиялар бар, бірақ оның үшеуі ғана Парламентте. Олардың бір де бірі түпкілікті оппозициялық партия рөлінде шыға алмайды. Мысалы, 2011 жылғы президент сайлауы тұсында үміткерлердің бірі Президент Назарбаевқа дауыс бергенін мәлімдеді.

23. Арнайы баяндамашы әсіресе саяси партияларды, яғни үкіметпен билік үшін күресетін құрылымдарды тіркеуге Әділет министрлігі атынан атқарушы органдардың жауапты екендігіне алаңдаушылығын білдірді. "Саяси партиялар туралы" заңға сәйкес билік органдарына потенциалды партияның өтінішін қарастыру мерзімін үнемі созуға рұқсат етіледі, сонымен бірге тіркеу процесіне жауапты лауазымды тұлғалар басшылыққа алатын нақты критерийлер белгіленбеген. Алайда билік өкілдері Арнайы баяндамашыны жеке тұлғалар Министрліктің тіркеу туралы шығарылған шешімдеріне сотқа шағымдана алады, ал оның өзінің байқауынша, сот органдарының тәуелсіздігіне сенім деңгейі де жоғары емес. Мемлекеттік мекемелердің ашықтығы мен есептілігін қамтамасыз ету үшін саяси партияларды тіркеу мен оның қызметін реттеуді тәуелсіз органға жүктеу қажет.

24. Саяси партиялардың қызметін тоқтату мен оны тарату негіздері алаңдаушылық туғызатын себептердің бірі болып табылады. 2014 жылдың желтоқсанының соңында сот Коммунисттік партияның қызметін тоқтатты, құзыретті орган оның мүшелерінің тізімінде түсініксіздік анықтады.

25. 2015 жылдың 1 қаңтарында жаңа Қылмыстық кодекс, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы жаңа кодекс пен жаңа Қылмыстық-процессуалдық кодекс күшіне енді. Кейбір түзетулер қылмыстық сот ісінде заңдылықтың кепілдігін нығайту жолындағы ілгері жасалған қадам болса, кейбір ережелер саяси партиялар, бірлестіктердің заңды қызметі үшін жауапкершілік пен қылмыстық жазаны орнатуға алып келді. Қылмыстық кодекстің әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік немесе діни бүліктің тууына қатысты 174-бабы ерекше алаңдаушылықты тудырады. Кодексте "бүлік тудыру" ұғымы дәл түсіндірілмеген, оның салдарынан Азаматтық және саяси құқық туралы халықаралық пакттың 3 тармағының 19 және 20-баптары мен Нәсілдік дискриминацияның барлық формаларын жою туралы халықаралық конвенцияның 4-бабының қамту аясынан шығатын ерікті түсіндіру мүмкіндігі туады. Бұл ереже бұрынғы қылмыстық кодексте де болды, бірақ жаңа нұсқасында ең ұзақ жазаның мерзімі 12-ден 20 жылға бас бостандығынан айыруға көбейтілді. Мәні бойынша бұл нақты түсіндіру емес, мысалы, еңбектенушілерді мобилизациялауға тырысқан кез келген оппозициялық партияны жұмыс берушілерге қатысты әлеуметтік бүлік туғызуда айыптауда қолданылуы мүмкін.

26. Сапары барысында Арнайы баяндамашы "бүлік тудыруда" айыпталып, жеті жарым жыл бас бостандығынан айыру жазасына тартылған және "Алга!" партиясының басшысы, түрмеде ұсталып жатқан Владимир Козловпен кездесті. Козлов мырза Жаңаөзен қаласындағы демонстрацияға қатысқан мұнайшыларды қолдап сөз сөйлегенінен соң және 2011 жылдың желтоқсанындағы оқиғадан соң адам құқықтарының бұзылуына жол бергенін сынға алғаннан соң 2012 жылдың қаңтарында тұтқындалды. Козлов мырза "Қазақстандағы демократиялық сайлау" партиясына кірген тұста 2000 жылдан бастап оппозициялық саяси қозғалыстардың қызметінде қатысқан, және ол партия саяси экстремизмде, әлеуметтік шиеленіс тудыруда және ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіруде айыпталып, 2005 жылы қаңтарда сот шешімімен таратылған.

27. Айыптау үкімі шығарылар тұста Козловтың жеті жыл бойы "Қазақстандағы демократиялық сайлау" партиясының орнына келген "Алга!" партиясының тіркелуіне қол жеткізуге тырысуы сәтсіз болды. Козлов мырзаның ісіне қатысты шығарылған сот шешімі кейіннен қызметінің "экстремисттік" сипатта болуы сылтауымен "Алга!" партиясымен қатар 34 мемлекеттік емес БАҚ-қа тыйым салуда қолданылды.

28. Козлов мырзаның ісі бойынша сот жұмыстары барысында сотпен шақырылған сарапшы Козлов мырза: " Тізеңнен тұр да, қазақ, тиран мен ұрыны мойныңнан түсір!" деген мазмұндағы парақшалар тарату арқылы әлеуметтік бүлік тудырды деген қорытындыға келді. Сарапшының куәлігі бойынша, бұл әрекет көтерілісшілерді жұмыс берушілерге немесе мемлекеттік билікке қарсы бағыттауға арналған, Қазақстанның көптеген аймақтарында адамдар ауыр жағдайда өмір сүретіндіктен, парақшалардағы ақпараттан соң олар мұнайшылардың тарапынан протестке қосылулары мүмкін еді. Сонымен қатар Козлов мырзаның әрекеті жұмыс берушілер мен жұмысшылардың арасында жүргізіліп жатқан еңбек мәселесі бойынша келіссөздерді жоспарлы үзуге ықпал етті. Козлов мырза мен қазіргі уақытта ақша қаражатын ұрлады деген айыппен Францияда тергеуде болып табылатын оппозициялық қызметкер Мұхтар Аблязов арасындағы байланыс анықталды.

29. Арнайы баяндамашы Козлов мырзаның саяси сөздері мен қоғамдық бірлестіктердің қызметіне қатысуы әлеуметтік жеккөрушілік тудыратын әрекет ретінде қылмыстық жазалауға тартылатын деңгейге жатқызылуына қатты алаңдайды. Сонымен қатар Козлов мырзаның ісін қарау, атап айтқанда, үкім мәтінінде оның заңды және бейбіт саяси қызметі мемлекеттік тұрақтылыққа қауіп ретінде танылуы басқаша ойлайтын саяси көшбасшылардың маргинализациясы тенденциясын көрсетеді. Деспотиялық шаралар арқылы саяси оппозицияны басуын есепке алсақ, Қазақстан үкіметінің айтарлықтай халықтың сенімі мен құптауына ие болуы таң қалдырарлық.

30. Арнайы баяндамашының көзқарасы бойынша, жаңа Қылмыстық кодекстің 174-бабы саяси қызметке едәуір әсерін тигізді, ол түпкілікті экстремизммен күрестің тиімді емес және өнімсіз амалы ретінде танылады. Жоғарыда айтылған нақты емес негізде саяси топтардың таратылуы және оның өкілдерін соттық қудалау билеуші партияға бәсекелестік тудырғысы келетін кез келген оппозициялық саяси партия немесе оның мүшелері бүлік тудыру немесе "жалған ақпарат тарату", немесе " жала жабу" секілді қылмыстық жазаланатын әрекетке айыпталу қаупіне тап болуына алып келеді.

31. Оппозициялық көзқарасты көрсетудегі шектелген мүмкіндіктер оппозициялық партиялардың бұқаралық ақпарат құралдарына толық қол жетімділіг болмағандықтан, өздігінен одан да азайып жатыр. Соңғы айларда бірнеше тәуелсіз газеттердің баспасөздері жабылды; атап айтқанда, 2014 жылдың желтоқсанында сот шешімімен саяси және құқық қорғау мәселесі жарияанатын "АДАМ бол" журналы жабылды. Қаулы журналда Украинадағы сепаратисттерді басуға украиндық әскерге әскери қолдау көрсетуге шақырған оппозиция көшбасшысымен сұхбат жарияланғаннан соң шығарылған.

32. Арнайы баяндамашы Қазақстан өзіндік қарсылықтарға тап болып жатқан жас, үлкен және алуанпішінді ел екендігін түсінеді. Сонымен қатар ол саяси партиялар мен саяси оппозицияның қызметін реттеудің қазіргі тәсілі жалпы өзгеше ойлау мен плюрализмді басуға алып келеді, ол даму мен ұзақмерзімді перспективада тұрақтылық үшін жағымсыз салдарларға соқтырады. Тәуелсіздікке қол жеткізгелі 24 жыл өтті, саяси жүйенің плюрализм рухына толық ену уақыт келді. Ол үшін саяси партиялардың қызметін реттеу тәртібін қайта ұйымдастыру мен басқаша ойлауға неғұрлым ұстамды көзқараспен қараудан бастап, ауқымды реформалар жүргізу талап етіледі. Сонымен қатар Арнайы баяндамашының Қазақстанның Орталық Азияда ғана емес, бүкіл дүние жүзінде даму мен демократияның символы болуға қажетті ресурстары мен капиталдарға ие екендігіне күмәні жоқ.

________________________________________________________________
¹. www.osce.org/odihr/elections/89401?download=true. қараңыз

B. Кәсіптік одақтар

33. 2014 жылдың маусымында Қазақстанда кәсіптік одақтар туралы жаңа заң қабылданды және кәсіподақтарға жаңа ережелерді орындауды қамтамасыз ету үшін бір жыл уақыт бөлінді. Осы баяндаманың дайындалуы барысында ол заң әлі толық көлемде қолданысқа енген жоқ.

34. Жалпы жоспарда жаңа заң кәсіподақтардың аймақтық және салалық федерацияларға міндетті қосылуын қарастырады. Кәсіподақтарға өз таңдауы бойынша еңбек ұйымдарын құруға немесе оларға кіруге құқық беруден бас тартылған. Бұл жаңа талаптар халықаралық құқықтың нормаларына сай келмейді, ол бойынша сол немесе өзге ассоциация құрамына кірмеу құқығы ассоциация еркіндігінің ең маңызды компонентінің бірі болып табылады. Арнайы баяндамашы билікке кәсіподақтар туралы жаңа заңды оны халықаралық стандартпен сәйкестендіру үшін қайта қарастыруға ұысыныс жасады, ол Халықаралық еңбек ұйымының Қазақстан Республикасының кәсіподақтары жөніндегі заң жобасына техникалық ескертулер туралы меморандумында ерекше аталып көрсетілген.

35. Сапар барысында Арнайы баяндамашыға алдыңғы жылдары бірқатар кесіподақтарды, тіркеуден бас тартылғаны хабарланды; оның ішінде Жанарту кәсіподағының тіркеу туралы өтінішінен 2010 жылдан бері сегіз рет бас тартылған; журналисттердің тәуелсіз кәсіподағына техникалық себептер бойынша бірнеше рет бас тартылған, соңғы рет 2014 жылдың қарашасында; Жезқазған кәсіподағының соңғы жылдары үш рет тіркеуге қол жеткізу әрекеттері сәтсіз болған. Мәлемдемелер бойынша, бұл кәсіподақтар енді жаңа заң ережелеріне сәйкес тіркеуге құжаттар тапсыру керек.

36. Арнайы баяндамашы көтеріліс жасау құқығы онсыз көтеріліс заңды деп таныла алмайтын алдын ала мәмілегерлік процедурасын жүргізу міндеттілігі есебінен шектелуіне алаңдайды. Одан бөлек Еңбек кодексіне сәйкес, көтерілістер теміржол, транспорт және мұнай секілді жекелеген секторларда тыйым салынған. Онда сондай-ақ жұмыс берушінің заңсыз деп танылған көтеріліске қатысқан жұмысшымен еңбек келісімін бұзу құқығы да қарастырылған. Одан бөлек, жаңа Қылмыстық кодекске "заңсыз көтеріліске қатысуды жалғастыруға итермелейтін әрекеттер" (402-бап) деген жаңа қылмыстық құрам енгізілді. Арнайы бяандамашыға таныстырылғандай, көтерілісті өткізуді реттейтін құқықтық шектер көбінесе ассоциация еркіндігі құқығының сақталуына емес, оның шектелуіне бағытталған.

37. 2011 жылдың мамырында табиғи ресурстардың масштабты өндірісімен танымал аймақта мұнай секторының үш кәсіпорнында жұмысшылар көтеріліс бастады(төменде 72–89 тармақтарын қараңыз). 2011 жылы тамызда, бірінші толқулар басталғаннан бірнеше ай өткеннен соң, наразылық білдіріп жатқан жұмысшылардың мүддесін қорғаған және жұмысшылардың жалақысын есептеу жүйесін өзгертуге шақырған кәсіподақ адвокаты Наталья Соколова "әлеуметтік бүлік тудырғаны" үшін алты жылға сотталды. Мұндай нақты емес қылмыс жасаудағы айыптаулардың кәсіподақ адвокатына қатысты қолданылуы арнайы баяндамашыны таң қалдырды. Еңбек жағдайы туралы мәлімдемелермен қоғамдық сөз сөйлеулер мәні бойынша - кәсіподақтың басты функцияларының бірі болып табылады; мұндай сұрақтардың қоғамда ашық талқылануы да капиталисттік экономика жағдайында қалыпты жағдай болып табылады. Соколова ханым 2012 жылы наурызда босатылды, бірақ Арнайы баяндамашы оның және көтерістің басқа да ұйымдастырушыларының тұтқындалуы әлеуметтік шиеленісті күрделендіре түсті, және оның нәтижесінде ол 2011 жылғы желтоқсанда орын алған қайғылы оқиғаға ұласып кетті деп алаңдайды.

38. "Қазақстан–2050" Стратегиясында Президент Назарбаев Қазақстан үшін ең басты қарсылықтардың бірі кейбір "әлеуметтік топтардың ортақ модернизациялық процеске интеграцияланбағаны" деп атап кеткен. Қазақстанда жұмыссыздық деңгейі төмен деп көрсетілгенмен, бұл мәселені шешуге бағытталған шараларға қарамастан, әр аймақтағы әр түрлі тұрмыстық жағдайдың деңгейі сақталуда, мысалы, Жаңаөзен аймағында. Бұған байланысты экономикалық реформалар аса маңызды мәнге ие, бірақ олар да даулы мәселе орын алған жағдайда әлеуметтік шиеленісті жұмсартуға жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл мәселеде тәуелсіз кәсіподақтар жағымды рөл ойнайды, өйткені қажеттіліктер мен қарсылықтарды анықтап, шешім табу үшін олар билікке халықпен диалог орнатуға көмектеседі.

C. Қоғамдық бірлестіктер

39. 1996 жылғы "Қоғамдық бірлестіктер туралы" заң бойынша барлық бірлестіктер мемлекеттік тіркеуді алуға міндетті. Арнайы баяндамашы тіркелмеген бірлестіктер ассоциация еркіндігіне қатысты халықаралық құқық нормаларымен қорғалатынын еске түсірді. Жаңа Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 489-бабына сай тіркелмеген қоғамдық бірлестіктердің қызметін басқарғаны, оған қатысқаны немесе қаржыландырғаны үшін жауапкершілікке тартылу бекітілгендіктен, тіркелмеген бірлестіктердің әрекет ету мүмкіндігін қалыптастыру мәселесі маңызды деп танылады.

40. Сапар барысында Арнайы баяндамашыны Жаңаөзендегі дағдарыстың құрбаны болған отбасыларға қолдау көрсетуге тырысқан құтқару бойынша Көк Жалау экологиялық тобы мен "Аманат Актау" және "Актау дауысы" секілді жеке қоғамдық бірлестіктер туралы ақпараттандырды, бірақ оларға, үкімет ұсынған нұсқа бойынша, тапсырылған құжаттардың нақты болмауына байланысты тіркеуден өткізуден бас тартылған. Ол билік органдарын адам құқықтарын көтеру мен дамуға көмектесудегі маңызды рөлін ескере отырып қоғамдық бірлестіктердің құрылуына жәрдем беуге шақырады.

41. Арнайы баяндамашы Қазақстанның Конституциясына сәйкес қоғамдық бірлестіктердің қызметіне мемлекеттің заңсыз араласуға болмайтынын құптайды және сонымен қатар Конституциясының сол бабында қоғамдық бірлестіктердің мемлекеттің ісіне заңсыз араласуы туралы айтылатынына алаңдайды. Жаңа Қылмыстық кодекс бірлестікті заңды қызметке заңсыз кедергі келтіру мен азаматтардың немесе ұйымдардың қоғамның мүдделеріне зиян келтіретін әрекеттерден сақтандырады (403 бап). Арнайы баяндамашының уайымын сейілтуге, ресми тұлғалар түсіндіргендей, бұл заң тек саяси партияларға ғана бағытталғаны туралы факті де көмектесе алмады. Оның ойынша, 403-баптың құрылымы көмескі және кең және субьективті түсінік беруге жол береді. Мысалы, "мемлекеттік органдардың қызметіне араласу" дегеніміздің не екені және ондай араласулар қай жағдайларда "заңсыз" деп есептелетіні нақты емес. Ол үкіметті жоғарыда көрсетілген ережені олар қоғамдық бірлестіктердің мүшелеріне жағымсыз салдарлар алып келмейтініне көз жеткізу үшін, қайта қарастыруға табандылықпен шақырады.

42. Арнайы баяндамашы сапар барысында кездескен Қазақстандағы заң ұлықтылығын нығайту үшін маңызды қызметтермен айналысатын азаматтық қоғам ұйымының өкілдері мен көптеген құқық қорғаушылармен жігерленді. Бұл контекстте Арнайы баяндамашы соңғы төрт жыл бойы мәжбүрлі психиатриалық емдеуге бірнеше рет ұшыраған адвокаттар алқасының бұрынғы мүшесі Зинаида Мухортованың жағдайы үшін алаңдайды. Баяндамашы Мухортова ханым билікке болуы мүмкін сыбайлас жемқорлық жағдайын тексеру туралы өтініш жасаған соң оны бірнеше рет психиатриялық мекемеге жатқызып қойғаны үрей тудыратын жағдай деп санайды. Одан бөлек тұтқындаудан соң, көптеген құқық қорғаушылар өзінің қызметтерін тоқтатуға шешім қабылдаған. Арнайы баяндамашы құқық қорғаушылардың кез келген мемлекетте азаматтық, мәдени, экономикалық, саяси және әлеуметтік құқықтарды жүзеге асыруда шешуші рөл ойнайтынын ерекше атап кетті және билікті құқықтарды қорғау мен сақтауды қамтамасыз етуге қажетті шараларды кідіріссіз қабылдауға шақырады.

43. Жаңа Қылмыстық кодексте, қоғамдық бірлестіктердің көшбасшыларының қатарына жататын тұлғаларға қатысты қатаңырақ жазалау шаралардың жеке құрамы бар. Сондай-ақ "көшбасшы" анықтамасы түсініксіз тұжырымдалғаны соншалықты, сол немесе өзге қоғамдық бірлестіктің кез келген мүшесі көшбасшысы ретінде танылуы мүмкін деп қауіптенеді. Арнайы баяндамашы көшбасшылар неге басқа тұлғаларға қарағанда қауіптірек саналады және неге оларға қатаңырақ қылмыстық жаза қолдану керектігін түсінбейді. Оған белгілі болғандай, адамның мамандығы немесе лауазымы мен қылмысқа бейімділігінің арасында ешқандай байланыс анықталмаған. Оның орнына, бұл заң үкімет пен оның саясатына қарсы сынмен шығуға батылы жеткен азаматтық қоғамның көшбасшыларының арасында қорқыныш орнатудың құралы ретінде қызмет етеді. Арнайы баяндамашы билікті, бейбіт қызметпен айналысатын бірлестіктерге мүшелік белгісі бойынша адамдарды бөлетін кез келген заңды жоюға шақырады.

44. Арнайы баяндамашы үкіметтің консультативті кеңестік органды немесе ең алдымен үкімет пен парламентке ұсыныстар дайындаумен айналысатын адами өлшем бойынша үкіметтік емес ұйымдармен диалог үшін платформа құруын атап өтті. Сыртқы істер министрлігінің қорғауымен ұйымдастырылған консультативті кеңестік органның құрамына әр түрлі ұйымдар, құқыққорғау мәселесімен айналысатын топтар мен үкіметке сыни көзқарасымен танымал топтар кіреді. Азаматтық қоғамның мемлекеттік шешімдерді қабылдау процесіне қатысуы плюрализм мен демократияның маңызды бөлігі болып табылады және Қазақстанның мүддесіне сай болады. Мәлімдемелер бойынша, үкімет бұл органның 168 ұсынысын қабылдаған, бұл диалог кеңістігінің ашылғандығын білдіреді. Сонымен қатар Арнайы баяндамашы үкіметті техникалық ұсыныстармен шектелмеуге және жүйелік кемшіліктерді жоюға қатысты ұсыныстарды қарастыруға шақырады.

45. Арнайы баяндамашы гранттарды ұсынатын жаңа механизм адам құқықтары саласында халықаралық құқыққа толық сай келмейді, оның құрылуын консультативті кеңестік орган қолдаған және баяндаманың дайындалуы барысында Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауына ие болған. Қазақстан Республикасының бірқатар заңнамалық актілеріне түзетулер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасының 6-бабында үкіметтік емес ұйымдардың қызметі мәселесі бойынша қоғамдық бірлестіктерге грант беруде және оның қолдану мониторингін жасауда оператор тағайындауды ұсынды. Оператор қоғамдық бірлестіктердің арасында мемлекеттік, жеке гранттардың бөлінуіне жауап беретіндіктен, барлық сектор толығымен оның бақылауында болуы мүмкін. Арнайы баяндамашы заң жобасының қолдану аясын мемлекеттік гранттарға өтініш беру арқылы шектеуге ұсыныс береді. Мемлекеттік органдар қоғамдық бірлестіктерге жеке, халықаралық немесе шетелдік қаржыны бөліп бермеуі керек. Олай болмаған жағдайда қаржының субьективті және еркін түрде бөліну қауіпі туындайды. Сонымен қатар Арнайы баяндамашы мұндай оператор мекеменің, мысалы, оның құрамына азаматтық қоғам өкілдерін қосу арқылы, тәуелсіздігіне кепілдік беруді ұсынады.

D. Діни бірлестіктер

46. Діни плюрализм қазақстандық қоғамның ерекшелендіретін белгісі болып табылады және мемлекет те, халқы да инклюзивтіктің мұндай дәстүрін мақтан тұта алады. Сонымен қатар діни контексттегі ассоциация еркіндігі құқығын тым шектейтін көптеген заңнамалық ережелер Арнайы баяндамашының мазасын қашырады. Арнайы баяндамашы 2014 жылы Қазақстанға ресми сапарының нәтижесі бойынша дін мен наным-сенімдер еркіндігі құқығы жөнінде шығарылған өз мандатына өзекті болып табылатын ұсыныстарды қолдайды. Атап айтқанда, бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігі құқығы бойынша Арнайы баяндамашы 2011 жылғы "Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы" заңмен бекітілген міндетті қайта тіркелуді талап етуге қатысты дін немесе наным сенімдер еркіндігі бойынша Арнайы баяндамашымен уайымын бөліседі. Ол тіркелу міндетті сипатта болмауы тиіс және тіркелмеген қоғамдастықтар ешқандай дискриминациясыз және қорқынышсыз өз қызметін жүзеге асыруға мүмкіндіктерге ие болуы керек.

47. Осы Заңның ережелеріне сәйкес діни топтар тіркелген республикалық, аймақтық немесе жергілікті діни бірлестік мәртебесін алу үшін бекітілген мерзімде (бір жылда) қайта тіркелуден өтулері тиіс. Республикалық деңгейдегі діни топты тіркеу үшін оның құрамында ең аз дегенде 5 000 адам болуы тиіс; аймақтық бірлестік жағдайында 500 адам, ал жергілікті діни бірлестікті тіркеу кем дегенде 50 адамның инициативасы бойынша жүргізіледі. Республикалық деңгейде тек мұсылман-сунниттер, орыс православ және католиктік шіркеулері тіркелген, ал қалған қауымдар жекелеген өңірлерде немесе жергілікті жерлерде мойындалған. Тіркеуі жоқ діни топтарға шынында ұжымдық діни функцияларды атқаруға тыйым салынады. Сонымен бірге оның жолын қуушылар жеке үйлерінде болсын салтын ұдайы жасап жүрсе, оларға әкімшілік санкциялар төнеді, және бұны Арнайы баяндамашының сапары тұсында ресми лауазымды тұлғалар растады. Халықаралық стандартқа сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатында Арнайы баяндамашы билікке Дін және діни сенім еркіндігі бойынша Арнайы баяндамашыға, Еуропа Кеңесі Венециялық комиссиясы мен Қазақстанның Конституциялық кеңесіне жүгінуге кеңес берді. Арнайы баяндамашы заңнаманы ары қарай дамыту бойынша ұсыныстар жасау үшін діни бірлестіктер мен үкіметтік органдар өкілдерінен тұратын кеңестік топтардың құрылуын құптайды.

48. Үкімет өкілдері Арнайы баяндамашыға діни топтардың қызметінің қатаң реттелуі қоғамды экстремизмнен сақтау үшін жасалатынын түсіндірді және ең кем дегенде 300 адам Қазақстаннан Ирак пен Левант Ислам мемлекетінің тарапынан соғысу үшін Ирак пен Сирияға аттанғанын атап өтті. Арнайы баяндамашы экстремизм мазасызданудың үлкен себебі екенімен келісті. Сонымен қатар ол экстремизм әлеуметтік-экономикалық теңсіздік пен азаматтардың наразылықтарын білдіру мүмкіндіктерін шектейтін жағдайда экстремизм үлкен ықтималдықпен өріс алуы мүмкін екенін атап өтті. Экстремизм көбінесе қиын жағдайдағы адамдар арасында қолдау табады, және үкімет өз саясатының олардың жағдайын күрделендірмейтініне сақтық танытуы керек. Бейбіт діни топтарға тыйым салу осындай салдарларға алып келеді.

49. Ресми тұлғалар Арнайы баяндамашыға келешекте "Діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы" Заңға түзетулер енгізілуі мүмкін екенін, бірақ қазіргі кезде діни ұйымдардың ашықтығын көтеру қажетті деп саналатынын хабарлады. Арнайы баяндамашының ойынша, қылмыстық топтар ашықтықты қамтамасыз ету талаптарын орындамаудың амалын әрқашан табады, ал "Діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы" Заң экстремизмді шектеуге маңызды үлес қосатыны екіталай. Сонымен бірге ол экстремисттік топтар мәселесін діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы заңмен емес, Қылмыстық кодекстің көмегімен шешу керек деп санайды. Мемлекеттің ең негізгі функцияларының бірі - қылмыстық әрекеттермен күрес екеніне қарамастан, Арнайы баяндамашы терроризм мен экстремизмге қарсы ассоциация еркіндігіне кері әсерін тигізетін кез-келген шараларды қабылдаудан сақтануды ескертті.

50. Сайып келгенде, Арнайы баяндамашы діни функцияларды атқаратын тұлғалар қоғам алдында белгілі бір деңгейде болғандықтан, "миссионерлер" ретінде тіркелу керектігін айтты. Атап айтқанда, "Діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы" Заңның қабылдануы Иегова куәгерлері үшін жағымсыз салдарларға алып келу фактісі Арнайы баяндамашы назарына жеткізілді, хабарламалар бойынша, оған дейін олар ассоциация еркіндігі мен дін және сенім еркіндігі құқықтарын іске асыруда айтарлықтай кедергілерге тап болмаған. Арнайы баяндамашы Қазақстандағы Иегова куәгерлерінің христиандық орталығының өкілі, Қазақстанда он жылдан астам өмір сүрген ресейлік азаматтың ісіне ерекше назар аудартқысы келді. 2013 жылдың қарашасында оған апта сайынғы Иегова куәгерлері бейбіт діни жинындарында қатысқаны үшін заңсыз миссионерлік қызметпен айналысты деп айып тағылған болатын. Тіркеусіз "миссионерлік әрекеттері" үшін ірі айыппұлдар салынуы және құжаттарды алып қоюдың басқа да бірнеше мысалдары Арнайы баяндамашының назарына ұсынылды.

51. Арнайы баяндамашыға ресми тұлғалар хабарлағандай, Иегова куәгерлерін қоғамның барлық топтары қолдай бермейді. Дегенмен, бұл олардың халықаралық құқықпен қарастырылған құқықтарын шектеуді ақтайтын сылтау бола алмайды. Арнайы баяндамашы бір жағынан, оларды қоғамнан оқшауланған топ ретінде суреттеумен, екінші жағынан, оларға бірге жиналып, туыстары, достары немесе көршілерімен бірге діни сенімдерін ашық талқылауға мұрша бермеуінен бірқатар қайшылықтар көреді. Ол мемлекеттік билік бастамалық ретпен барлық тұлғаларды стигматизация немесе дискриминацияның кез келген түрінен қорғау және барлығын өз құқықтары мен еркіндіктерін пайдалану құқығын пайдалану мүмкіндігімен қамтамасыз етуге міндетті екендігін атап өтті.

Ол билікті Иегова куәгерлері немесе кез келген басқа діни топ өкілдерімен олардың құқықтарын іске асыруды қалай қамтамасыз ете алатынын талқылау үшін кездесуге табандылықпен шақырды.

Терроризммен күрес жағдайында адам құқықтарын ынталандыру және қорғау мәселесі бойынша Арнайы баяндамашының баяндамасын қараңыз.

ІІІ. Бейбіт жиындардың еркіндігі

А.Бейбіт жиындар еркіндігі құқығын іске асыру

1. Заңнама

52. Бейбіт жиналу, жиналыстар, митингтер мен демонстрациялар өткізу, шерулер мен пикетке шығу құқығы Конституциямен кепілдендіріледі. Алайда тәжірибе жүзінде үкіметтің жиын еркіндігін реттеу амалдары бұл құқықты бүкіл мағынасынан айырады. 1995 жылғы "Ұйымдардың тәртібі мен бейбіт жиындар, митингтер, шерулер, пикеттер мен демонстрациялар өткізу туралы" Заңға сай, еңбек ұжымдарының, қоғамдық бірлестіктер мен Қазақстан азаматтарының жекелеген топтарының 18 жасқа толған уәкілеттік өкілдері іс шара өткізудің белгіленген күнінен он күн бұрын жергілікті билік органдарынан алдын ала рұқсат алулары тиіс. Мұндай талаптар халықаралық стандартқа сай келмейді, халықаралық стандарт бойынша (Адам құқықтары жөніндегі кеңестің 15/21 резолюциясы) бейбіт жиындарға рұқсат алудың қажеті жоқ және әрбір адам бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігі құқығына ие.

53. Одан бөлек, заңға сай мәслихаттар мен әкімдіктер сәйкесінше жергілікті өкілді және атқарушы билік органдары бола отырып, санкцияланған жиындарды өткізуге нақты орын бөлуге уәкілетті. Көбінесе алыс аудандарда орналасқан мұндай орындарды бекіту ұйымдастырушылар мен қатысушыларды өз мүдделері мен наразылықтарын көрсетуге олардың ойынша ең сай келетін жерді таңдау мүмкіндігінен айырады.

54. Сапар барысында Арнайы баяндамашы Алматыдағы жиын өткізуге рұқсат етілген жалғыз орын Сарыарқа алаңына барып қайтты. Алаң қаланың орталығынан шамамен жеті шақырым жерде орналасқан, сондықтан шерушілер олардың мақсатты аудиториялары, мысалы, мемлекеттік лауазымды тұлғалар немесе қаланың халық тығыз қоныстанған бөлігіндегі отандастары, көріп, тыңдай алатын жерде өзінің көзқарастары мен ойларын білдіру мүмкіндігінен айырылған. Арнайы баяндамашыны 1,5 млн халқы бар қалада жиынға бөлінген орын ауданы жағынан футбол алаңынан үлкен емес екені және орталықтан шалғай ауданда орналасуы алаңдатады.

55. Мұндай жағдайларда, Әділет министрлігінің мәліметтері бойынша, 2012-2014 жылдарда орын алған 497 жиынның 324-і санкцияланбаған болып танылуы таң қаларлық емес. Үкімет ұсынған мәліметтерде соңғы уақыттарда жиын, әсіресе азаматтық және саяси құқыққа арналған жиындар өткізу туралы өтініштер санының да азаю тенденциясы байқалған. Ақтаудағы ресми тұлғалар 2013-2014 жылдарда жиын өткізу туралы бірде бір өтініш келіп түспегенін хабарлайды.

56. Санкцияланбаған жиын өткізу қатаң қылмыстық жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Қылмыстық кодекстің 400-бабында нәтижесінде "азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келетін заңсыз" жиындарға қатысқаны үшін жазалар белгіленеді. Бірақ Қылмыстық кодексте жазалау шаралары жұмсартылғанымен, олар бұрынғыша жөнсіз қатал деп танылады және онда бостандықтан айыру жазасы да кездеседі.

57. Қылмыстық кодекске сәйкес, заңсыз жиын мүшелеріне "көмек", соның ішінде "байланыс құралдары" арқылы көмек көрсетуге де тыйым салынған. Арнайы баяндамашы ереже бойынша қарсылық протесті туралы ақпарат тарату да қылмыс болып саналатындықтан, осы ереже бейбіт жиындар, ассоциациялар мен көзқарас білдіру еркіндігі құқығын тым шектейді деп есептейді. Іс жүзінде, мұндай ереже белсенділердің ұйымдастырушылық мақсатта әлеуметтік желілер мен басқа да байланыс құралдарын қолдануына жол бермеуге арналған. Дәл сол себептермен, Арнайы баяндамашыны 2014 жылы сәуірде " Байланыс туралы" заңға енгізілген өзгерістер де алаңдатады, ол бойынша прокуратура соттың шешімінсіз белгілі бір байланыс құралын, соның ішінде ғаламтордың да жұмысын тоқтата тұру өкілеттігін алды.

58. Арнайы баяндамашы бейбіт жиын еркіндігі құқығы адамдардың құқықтары жөніндегі халықаралық құқық нормаларымен рұқсат етілген бірқатар шектеулерге тап болса да, ондай шектеулер ерекше жағдайда болуы керек және осы құқықтың бар екендігін мүлдем жоққа шығара алмайтынын ерекше атап кетті. Арнайы баяндамашының байқауынша, үкімет өкілдерімен кездесу барысында көп жағдайда құқықтардың өзіне емес, шектеулерге баса назар аударылған. Жиындарға қатысты көптеген шектеулерді ақтау үшін билік көбінесе көше қозғалыстары мәселесі мен "өзге тұлғалардың құқығын" қорғау қажеттілігіне сүйенеді. Үкімет өкілдері Арнайы баяндамашыға бейбіт жиындарға құқықты шектеу жаппай тәртіпсіздіктің алдын алу шарасы ретінде қажет екенін хабарлады және Украинадағы жуырдағы оқиғаны мысал ретінде келтірді. Арнайы баяндамашы бұл негіздемені дәлелсіз деп санайды. Қазақстанда мүлдем өзгеше саяси, экономикалық және әлеуметтік контекст қалыптасқан.

59. Арнайы баяндамашы адам құқықтары концепциясының қате түсіндірілуін байқайды. Алайда Адам құқықтары жөніндегі кеңестің 15/21 резолюциясының 4-тармағына сай кейбір шектеулерге рұқсат етілген, адам құқықтары халықаралық құқығы мәні бойынша шектеулерді түсіндірудің Сиракуз қағидалары мен Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт ережелерінен шегіну шектеулерге нақты негіз бере алады. Бастысы, Пактта көрсетілген шектеулердің қолданылу аясы сәйкес құқықты үзу үшін емес, бірақ қарастырылып жатқан құқыққа қолдануға қолайлы және қатаң түсіндіріледі(E/CN.4/1985/4, қосымшасы, 2 –3 тармақтарын қараңыз). Бұл контекстте Арнайы баяндамашы бейбіт жиындарға құқық биліктің алдын ала рұқсат беруіне тәуелді болмауы керек, бірақ полиция тарапынан демонстранттар мен жүргіншілердің қорғалуын қамтамасыз ету үшін оның іске асуы барынша хабарландыру тәртібі орындалуы керек екенін атап өтті.

60. Арнайы баяндамашының көзқарасы бойынша, санкцияланған жиындарды тек арнайы орындар мен мемлекеттен рұқсат алған жағдайда ғана өткізуді қарастыратын анықтамаларды есептей отырып, бейбіт жиындарға құқық үкімет тарапынан құқық ретінде емес, артықшылық немесе жақсылық жасау ретінде қарастырылады. Дегенмен бейбіт жиындар заң негізінде тек белгілі жағдайда, нақты уақыт пен нақты жерде өткізіледі деп шектелгенмен, сол мақсат үшін бекітілген бір ғана орынды есептемегенде басқа барлық жерлерде өткізуге тыйым салу адам құқығының халықаралық құқығын бұзу болып табылады.
61. Одан бөлек 2014 жылдың қарашасында Бахытжан Төреғожиннің ісін қарастырып отырып, Адам құқықтары жөніндегі комитет бұл жағдайда қазақстандық заңнама бейбіт жиындарға құқықты бұзды деген қорытындыға келді және үкіметке өз заңнамасын, әсіресе "Бейбіт жиындар, митингтер, шерулер, пикеттер мен демонстрациялар ұйымдастыру мен өткізу реті туралы" заңды қайта қарастыруды тапсырды (CCPR/C/112/D/2137/2012, қосымшаны, 9-тармақты қараңыз). Арнайы баяндамашы Қазақстанның үкіметін бұл шешімді жедел ретте және тиімді етіп жүзеге асыруға және адам құқықтарын қорғау механизмінің құрамдас бөлігі болып табылатын келісуші органдардың басқа да пікірлерін ескеруге шақырады.

62. Арнайы баяндамашы Адам құқықтары жөніндегі комитеттің қорытындыларын қолдайды және үкімет жиналыс туралы Заңның халықаралық стандартқа сай еместігін бірнеше рет мойындағандығын атап кетті. Мысалы, 2007 жылы Президент жанындағы консультативті орган рөліндегі Адам құқықтары жөніндегі комитет Қазақстандағы адам құқықтары саласындағы ережелер туралы негізгі баяндамасында 1995 жылғы заң халықаралық стандартқа сәйкес келмейді деп бекітті. Заңда жиынның қатысушылар мен бақылаушылар және кездейсоқ жүргіншілер арасындағы айырмашылық қарастырылмағандықтан, салдарынан олар босқа тұтқындалатыны дәлелі белгіленген.

63. 2010 жылы Қазақстан бойынша кезеңдік әмбебап шолу бойынша алдын ала тіркеу мен басқа да талаптары аз болатын жиын құқығы туралы жаңа заңды тез арада әзірлеу және оны жүзеге асыру үшін тырысу міндеттемесін өз мойындарына алды (A/HRC/14/10, пункт 97). Мақтауға тұрарлық бұл міндеттеме 2014 жылғы Қазақстан бойынша кезеңдік әмбебап зерттеу шеңберінде де расталды, ол кезде билік бейбіт жиындар мен митингтер өткізу жөніндегі заңның жаңа жобасын әзірлеу жөніндегі тұжырымдама азаматтық қоғамның қатысуымен уәкілетті мемлекеттік органдар арқылы дайындалып жатқанын жариялады(A/HRC/WG.6/20/KAZ/1, 120-тармақ). Арнайы баяндамашының сапарының алдында Әділет министрлігі баяндама дайындады, онда үкімет бұқаралық спорт, мәдени ойын-сауық және басқа да қоғамдық іс-шаралар барысында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты белгілі бір заңнамалық актілерге түзетулер енгізу туралы заң жобасын әзірлеу туралы шешім қабылдады делінеді.

64. Арнайы баяндамашы бұл ілгерілеулерге байланысты өз ризашылығын білдіреді, бірақ сонымен қатар уәде етілген реформаларды барынша жедел орындау керек деп санайды. Осылайша ол сапары барысында үкіметтің бірде-бір өкілі жиын туралы заңға енгізілгелі жатқан түзетулер туралы жаңартылған ақпарат ұсына алмағанын атап өтті.

65. Арнайы баяндамашы бейбіт басқаша ойлауды осылай қатаң реттеу ашық азаматтық қатысудың белсенділігінің төмендеуіне әкеліп соқты деп қауіптенеді, оған жиын өткізуге өтініштер санының азаюы мысал бола алады. Осыған байланысты жетіліп келе жатқан наразылық экстремисттік идеологиясының ерушілерінің әрекетіне өсуі және қолайлы болуы мүмкін. Ол бейбіт жиындар арқылы адамдардың жиналып қалған қарсылықтарын бейбіт жолмен айту мүмкіндігі болатыны үшін бейбіт жиындар еркіндігі құқығының өте маңызды екенін еске салады. Осы себеппен бұл құқық мәні бойынша әлеуметтік тұрақтылық пен келісімнің ең маңызды кепілі болып табылады.

66. Осыған орай Арнайы баяндамашы билікті алдын ала рұқсат алу талабын алып тастау мен "протестке арнайы бекітілген" жерлерден басқа орындарда жиындар өткізуге рұқсат беруден бастап, бейбіт жиындарды реттеуге деген көзқарасын түбегейлі өзгерту мүмкіндігін қарастыруға шақырады.

2. Тәжірибе

67. Сапар барысында Арнайы баяндамашы әр түрлі он жерлерде бірнеше ондаған адамдар 24-27 қаңтар аралығында бейбіт жиын өткізуді жоспарлағанын анықтады. Тоғыз жағдайда билік қатысушыларға өздері таңдаған орында жиын өткізуге рұқсат бермеген; оларға тек сол мақсатта арнайы бекітілген орындарда ғана жиналуға рұқсат берілген. Оныншы жиынның ұйымдастырушылары соңында оны болдырмауға шешкен. Одан бөлек, Арнайы баяндамашыға жоспарланған протесттер акциясының кейбір қатысушылары ұсталғаны туралы хабарлама да келіп түскен.

68. Кейбір жағдайларда билік бейбіт жиын еркіндігін реттейтін заңның шектен тыс ережелерінің соңынан соншалықты ойланбастан ере бергендіктен, ол ақылға сыймайтын жағдайларға алып келді. Мысалы, "Антигептил" экологиялық қозғалыс мүшелері ұйымдастырған "жеке протесттерді" таратуға полиция бірнеше рет күш қолданған. "АДАМ бол" жабық газетінің редакциясын қорғау үшін петиция жіберуге тырысқан бейбіт азамат 2015 жылы 2 ақпанда жиындар туралы заңды бұзғаны үшін тұтқындалған. Жиынның өткізілуі келісілмегендіктен, 2013 жылғы 6 қазанда Алматы стадиондарының бірінде "Қазақтар спорт үшін" лозунгымен өткен жүгірістің ондаған бейбіт қатысушыларын полиция қуып жіберген. 2013 жылғы 31 қазанда дәл сондай негізде Павлодардағы он бес бейбіт студенттерден құралған топ әлеуметтік желі арқылы барлық Әулиелер күніне орай ұйымдастырған костюмді кештен қуып таратылған.

2014 жылы 5 наурызда Астанадағы мәжбүрлеп қоныс аудартуға қарсы шыққан бейбіт демонстрациядағы жасөспірім балалар мен олардың ата-аналары тобына қатысты билік басы күш қолданған. Бұл Арнайы баяндамашының назарына жеткен бірнеше мысалдар ғана. Арнайы баяндамашы бұл жағдайлардың барлығында билік өз әрекеттерімен халықаралық құқықтың нормалары мен стандарттарын бұзды деп санайды.

69. Ресми тұлғалар Арнайы баяндамашыны жергілікті билік органдары жиындарды тақырыбы мен идеясы негізінде ажыратпайтынына сендіргенімен, азаматтық қоғам тобының хабарламасы керісінше айтады. Жиын өткізу туралы өтініш мазмұнына байланысты әрқалай қарастырылады; пікірталас тудыратын мәселе бойынша протесттердің өткізілуіне рұқсат беру мүмкіндігі өте аз. Мысалы, 2013 жылдың 2 қыркүйегінде Астанада болған оппозиция лидері Мұхтар Аблязовты Франциядан депортациялауға қарсы бейбіт протестті полиция тез арада таратып жіберді. Сонымен қатар бір айдан соң полицияның ешбір килігуінсіз Аблязов мырзаны Қазақстан тарапынан оны беру туралы жіберілген ресми сұраныс қаралғанға дейін түрмеден босатпауды француз билігінен талап еткен протест өтті, және бұл билік басындағылардың позициясымен сай келеді.

70. Арнайы баяндамашы "превентивті тәртіпте" тұтқындау мен "ескерту жасаудың" тәжірибесі жөнінде алаңдайды. Билік өкілдері мұндай шаралардың қолданылуын заң ережелері туралы азаматтарды ақпараттандыруға арналған қоғамға қызмет көрсету ретінде сипаттап, ақтайды. Алайда, Арнайы баяндамашының ойынша бұл қорқыту формалары болып табылады. Бұдан бөлек бейбіт жиындар құқығының, қауіпсіздік пен еркіндік құқығының орасан бұзылуы болып табылады.

71. Бейбіт жиындар еркіндігі құқығымен қамтамасыз етуде туындайтын көптеген қарсылықтарға қарамастан, Арнайы баяндамашы көтерілісшілерге қатысты зорлық пен шектен тыс күш қолдану Қазақстанда сирек кездесетінін, және Жаңаөзендегі драмалық жағдай жалпы фонда ерекше жағдай екенін ризашылықпен атап кетті. Атап айтқанда, Қазақстанда бұқаралық шараларда ешқашан көзді жасаурататын газ қолданылмайды. Сондай-ақ ресми бұйрықтың негізінде бүлік туғызбас үшін жиын ұйымдастырушыларын шараның өту жерінде ұстауға тыйым салынады, алайда Арнайы баяндамашыға бірнеше жағдайларда жиын қатысушыларын полиция фургондарына мәжбүрлеп кіргізгендері туралы хабарланды. Бұл барлық тараптардың жауапкершілігінің жоғарғы деңгейлігін көрсетеді және билік оны демократиялық кеңістікті одан әрі дамытуға негіз ретінде қолданғаны абзал.

Ішкі істер министрлігінің 2000 жылдың 6 желтоқсанындағы

№ 665. бұйрығын қараңыз.

B. Жаңаөзендегі дағдарыс

72. Арнайы баяндамашы 2011 жылдың мамырынан желтоқсанына дейін, жеті айға созылған мұнайшылар көтерілісінің эпицентріне айналған Жаңаөзен қаласында болып қайтты. 2011 жылғы 16 желтоқсанда полициямен қақтығыстың нәтижесінде көптеген көтерісшілер қаза болды немесе жарақаттанды. Оқиға орын алғаннан кейінгі алғашқы апталарда билік екі ресми мәлімдемесімен шыққан болатын. Бас прокурордың мәлімдемесіне сәйкес, 2012 жылы 25 қаңтарда "қақтығыстың нәтижесінде 64 адам оқ жарақатын алған, 14 адам қаза болды (тағы екі адамның қазасы бұқаралық тәртіпсіздікпен байланысты емес), 35 полиция қызметкерлері әр түрлі дене жарақатын алды". 2012 жылдың 22 ақпанында жарияланған Бас прокурордың екінші мәлімдемесіне сәйкес, "оқ жарақатынан 12 адам қайтыс болған, екі адамның өлімі дене жарақатынан болған, бір адам "Сулпак" сауда үйін тонау кезінде күйіп қалудан қаза тапқан, тағы бір кісінің өлімі жаппай тәртіпсіздікпен байланысты емес".

73. Көтеріліс 2011 жылғы президент сайлауынан бірнеше аптадан соң мамыр айында "Каражанбасмұнай " АҚ, "Өзенмұнайгаз" және "ЕРСАЙ Каспиан Контрактор" ЖШС мұнайшыларының басшылығымен басталды. Жұмыскерлер жалақыны көбейту мен кәсіподақтың қызметіне компанияның араласуын тоқтатуды талап етті. Көтеріліс басталғаннан бірнеше аптадан соң жергілікті сот заңды бұзудың негізінде жиынның қауіпті обьектіде өтуіне байланысты протесттер акциясын заңсыз деп таныды. Осының нәтижесінде жүздеген көтерілісшілер "заңсыз", бірақ бейбіт жиынға қатысқаны үшін жұмыстан шығарылды. Алайда көтеріліс жалғасын тапты және Жаңаөзеннің бас алаңындағы қоғамдық жиындармен ере жүрді.

74. 2011 жылдың желтоқсанында жергілікті билік органдары тәуелсіздік күніне орай мерекелік іс шараны бірнеше ай бұрын жұмыскерлер көтеріліске шыққан алаңда өткізуге шешім қабылдады. 2011 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздігін тойлаған күні көтерілісшілер тобы мен мерекелік фестиваль қатысушыларының арасында қақтығысулар орын алды. Хабарлама бойынша, полиция қызметкерлері араласып, көтерілісшілерді алаңның бұрышына апарып, кейін алдыңғы позицияларына оралған. Одан көп ұзамай мұнай компаниясының белгісі бар киім киген жас ерлер тобы тәуелсіздік күнін тойлау шеңберінде қолданған құрылғыларды қирата бастады. Шамамен бірнеше обьект жандырылып жіберілді.

75. Оған жауап ретінде полиция қызметкерлері топ ішінде әскери оқтармен атыс ашады. Әлеуметтік желілердегі вебсайтқа түскен бейнежазбаларда полиция ретсіз атыс жүргізіп, алаңнан кетіп жатқан қаруланбаған демонстранттарды арқасынан қалай жаралап жатқандары көрінеді.

76. Арнайы баяндамашы Бас прокуратура қызметкерлерімен, туыстарын жоғалтқан адамдармен және 2011 жылғы 16 жетоқсанда демонстрацияға шыққан көптеген жұмысшылармен Жаңаөзендегі дағдарысты талқылады. Бұл қайғылы оқиғадан соң үш жылдан астам уақыт өтсе де, жаралар жазылмаған сезім қалыптасты.

77. 2011 жылғы көтерілістің негізінде жатқан кейбір түпкілікті себептерді жоюға көмектесе алатын аймақтағы ресурс көлемін арттырудағы еңбегі үшін Арнайы баяндамашы үкіметке алғысын білдірді. Оның сапары кезінде көтеріліске қатысқан жұмысшылардың басым көпшілігінің ақы төленетін жұмысы болғанын атап кетті. Сонымен қатар, бұқаралық тәртіпсіздік үшін сотталған ( төмендегі 84 тармақты қараңыз) тұлғалардың барлығы дерлік қазіргі уақытта мерзімнен бұрын шартты түрде босатылған. Алайда мұнымен тоқтап қалуға болмайды.

78. Жағдайды қалпына келтіруге бағытталған алғашқы қадамдардың бірі ретінде Жаңаөзенде нақты не болғанын анықтап алу керек. Қазіргі таңда 2011 жылғы 16 желтоқсандағы оқиғаға қатысты, әсіресе жұмысшылардың әрекетіне, ықтимал арандатушылардың рөлі мен полиция реакциясы туралы қарама қайшы ақпараттар бар. Зорлыққа кім қатысқаны, полиция қызметкерлерінің агрессивті ниеттенген адамдарды тәуелсіздікті тойлап жүрген жүргіншілер мен бейбіт демонстранттардан қалай ажыратқаны, қандай жағдайлар полицияны атыс бастауға итермеледі және полицияға ондай бұйрықты кім бергені беймәлім болып қалды.

79. Оқиғаның жүйелілігі туралы нақты түсініктің болмауына байланысты Арнайы баяндамашы УВКПЧ-ның болған оқиғаны тәуелсіз халықаралық тексеріс өткізу туралы шақыруын қолдайды. Мұндай тәуелсіз тексерістің арқасында дағдарыстың жағдайын анықтай түсу, әділсот жүйесіне сенімді қалпына келтіру мен моральдық өтемақы көмегімен құрбандарға жан жарақатынан айығу мүмкіндігі пайда болады.

80. Бұл тергеу шеңберінде Жаңаөзеннен бірнеше шақырым жерде орналасқан Шетпе қаласында полицей, жұмысшылар мен жергілікті тұрғындар арасында 2011 жылғы 17 желтоқсанда орнаған қақтығыстың нәтижесінде бір адам қайтыс болды. Ондаған адамдарға оқ тиген. Келіп түскен хабарламалар бойынша телекоммуникация үзіліп, оқиға орын алған күндерден кейін ағымдағы бірнеше күн ішінде бірқатар веб-сайттарға тосқауыл қойылғандықтан, жұмысшылар мен жергілікті тұрғындар Жаңаөзенмен байланысты қалпына келтіруді талап етті.

81. Тергеу аяқталғаннан соң үкімет жауапты тұлғаларды, оның ішінде мемлекеттік лауазымды тұлғаларды Жаңаөзендегі іс–әрекеттер үшін жауапкершілікке тартуы қажет. Алайда 16 желтоқсандағы оқиғалардан соң бес полицей қызметкерлеріне билікті асыра пайдаланғаны үшін айыптау үкімі тағылды. Олардың бірде біреуі демонстранттардың өлтірілгені үшін айыпталмады. Одан басқа полицейлердің, сол күні қызметте болған басым көпшілігі өздерінің міндеттерін жалғастырды.

82. Осыдан басқа, көзге түсетін жайт полицейлердің әрекетін басқарған бірде-бір жоғары лауазымды тұлғаларға айып тағылмады. Бұл алаңдаушылық туындатпай қоймайды, себебі, 2011 жылы 21 желтоқсанда Прездидент Назарбаев жұмысшылардың талаптары негізді деп мәлімдеді. Соттың ісін қарастыру барысында прокурорлар полицей қызметкерлеріне жаппай тәртіп бұзушылықты басудың альтернативті әдістерін қолдану қажеттігін мәлімдеді6.

83. Арнайы баяндамашы Маңғыстау облысының әкімшілігі Жаңаөзендегі оқиғалардың нәтижесінде зардап шеккендерге арнайы қор құрғандығы туралы хабардар етілді. 2011 жылы дене жарқаттарын алған бірнеше тұлғалар, соның ішінде кездейсоқ өтіп-бара жатқан адамдар сол кезден бастап жұмысқа орналаса алмады. Арнайы баяндамашы Қазақстан үкіметін мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияны ратификациялап, жаппа шеккендерде келтірілген нұқсандардың орын өтеуге қосымша мүмкіндіктер пайда болуы үшін шара қолдануға шақырады.

84. Азаматтық қоғам ұйымының деректері бойынша, қақтығыстан кейін бірнеше күн ішінде кемінде 700 адам тұткындалды. Алайда, тұтқындардың басым көпшілігі келесі күндері босатылып, 37 мұнайшыға әр түрлі қылмыстар жасағаны, оның ішінде "жаппай құқықбұзушылықты ұйымдастырып, қатысқаны үшін" айып тағылды. Олардың қатарында Ереуілдің басшысы Роза Тулетаева болды. Ол 2014 жылдың қараша айында мезгілінен бұрын шартты түрде босатылды. Арнайы баяндамашы үкіметтің, сотталған жұмысшыларды мезгілінен бұрын шартты түрде босатқандары мен оларды жұмыспен қамтамасыз етіп, мүдделері бойынша әлеуметтік реабилитация мен реинтеграциялануына арнап мүмкіндіктер жасаған қадамдарын қанағатпен айтады. Сондай-ақ ол , 37 қорғалушылардың барлығы өздерінің берген айғақтарынан толық немесе ішінара бас тартып, қамауда болған уақытта күш көрсетіліп және психологиялық зорлыққа ұшырағандарын мәлімдеді. Негізінен, аяусыз ұрып-жығу, қылқындыру мен туысқандарға қатысты қоқан лоқы сияқты құқыққа қайшы мәлімдемелер келіп түскен. Олардың барлығы бір мақсатты бұл қамаудағыларды өздеріне және басқаларға қарсы куәлік етуге мәжбүрлеуді көздеді. Бұдан басқа, қорғалушылардың көбі өзін айыпты деп таныған, көпшілігі кейін өздерінің құқыққа қайшы әрекетке ұшырағандарын мәлімдеді. 2011 жылғы 20 желтоқсанда осы жағдайға дейін төрт күн бұрын тұқындалғандардың ішінде Кенжебаев Базарбай қамауда болған уақыт ішінде алған жарқаттардан болса керек, қайтыс болды.

85. Құрбандар мен аман қалған жәбірленушілердің көпшілігімен Арнайы баяндамашы Жаңаөзенде кездескен, онымен кездескені үшін репрессияға ұшырау үрейімен бөлісті. 2011 жылы Жаңаөзендегі оқиғаларға арналған Ақтаудағы аңдумен байланысты, жоғарыда аталған оқиға, кездесу қарсаңында алдын бір куәгерге қатысты орын алды.

86. Үкімет қамауға алынған тұлғаларға қатысты азаптаулар мен құқыққа қайшы әрекеттер бойынша тергеу жүргізу үшін топ ұйымдастырды, бірақ оның құрамы Ішкі істер министрлігі мен Бас прокуратура өкілдерінен құралды. Сол себепті, тиісті тәртіпте тергеу амалдарын жүргізу үшін жеткілікті мөлшерде тәуелсіз болмады. Осылайша, сарапшылар тобы қамауға алынғандарға қатысты ешқандай қылмыс жасалмағандығын анықтады. Және нәтижесінде ешкім азаптауды қолдануды айыптау бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылмады. Алайда, ресми тұлғалар бірнеше рет сот процесінің транспарентті сипатта болғанын мәлімдеді. Бұл құқық саласында құқыққақайшы әрекет туралы барлық анықтауларға жан-жақты тәуелсіз және бейтарап тергеу жүргізілуін көздейтін халықаралық стандарттарға сәйкес болуы үшін жеткіліксіз.

87. Қазақстанның жуырдағы азапқа салуларға толықтай төзбеуге шыдамсыздыққа қатысты саясат жүргізу мен ұлттық превентивті механизмді құру шешімдері,мақтауға тұрарлық. Арнайы баяндамашы үкіметті бұл механизмдерді ретроавктивті тәртіпте қолданып, Жаңаөзеннің жұмысшыларына қатысты шығарылған үкімдерді қайта қарауға шақырады. Бұл үкімдердің мәжбүрлі алынған дәлелдердің негізінде шығарылмағандығына көз жеткізеді. Және де күдікті кәнілілерді жауапкершілікке тартуды қамтамасыз етеді.

88. Бұдан басқа, Арнайы баяндамашы, Жаңаөзендегі оқиғаға қатысты сотталған адамдардың көпшілігі 2011 жылғы ереуілдердің белсенді ұйымдастырушылары ретінде танымал болғандығына алаңдады. Олар заңды қоғамдық қызметпен айналысқан, болған жағдайға қатысты кінә тағуға болмайды.

89. Жаңаөзенде орын алған қайғылы оқиға Қазақстандағы бейбіт шерулерге қатысты айтарлықтай жағымсыз әсер етті, және де артынан құқықтық реформалар толқынын әкелді. Олардың басты көздеген мақсаты - кез келген сылтау негізінде жиындарды өткізуге тыйым салу. Сонымен қатар жалпы бейбіт жиындар еркіндігі және атап айтқанда Жаңаөзендегі еруілшілдер туралы қоғамдық пікірді өзгерту өте маңызды болып саналады. Себебі, БАҚ бірнеше жағдайда демонстранттарды қылмыскерлер, маскүнемдер мен нашақорлар ретінде бейнеледі. Билік, еркіндік негізіндегі бейбіт жиындар мен ассоциациялар еркіндігіне қатысты өз құқықтарын іске асырушыларға, әр түрлі формадағы стигматизация, қорқыту, қоқан лоқы немесе жалған айып тағудан қорғауда маңызды роль атқаруға міндеттелген. 2011 жылы компания басшылары мен мемлекет өкілдерімен, ереуілдеушілермен диалогты бастау мүмкіндігін жіберіп алған. Осыған байланысты өткен қателіктерді қайталамас үшін билікке өзара түсінісік пен сенімді қалпына келтіру аса маңызды болып табылады. Арнайы баяндамашы ереуіл қызметіне жағымды жағдай жасау, жеңіл тапсырма болмауы мүмкін, бірақ үкімет бұл тапсырманы, Қазақстанның 1991 жылдан бастап өзінің экономиканың дамуына қандай күш пен энегрия жұмсаса, сол сияқты осы мәселені де қолға алуды шақырады.

_____________________________________________________________________

⁴https://www.youtube.com/watch?v=gX8I2JzFfpo.
⁵www.kt.kz/rus/state/kulibaev_budet_osvobozhden_ot_dolzhnosti_glavi_fnb_ samrukkazina_1153549470.html (мақалалар тек орыс тілдерінде бар).

http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/prokuror-politseyskie-mogli-oboytisdubinkami-podavlenii-213066/ (мақалалар тек орыс тілдерінде бар).

IV. Қорытындылар мен ұсыныстар

90. Арнайы баяндамашының сапары барысында билік өкілдері бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігінің шектеулерін ақтап алу үшін бірнеше рет заңның ұлықтығына сілтеме жасаған болатын. Алайда Арнайы баяндамашы айтқандай, іс жүзінде үкімет саясаты "заң деспотиясы" қағидасымен ілгерілеуде.

91. Арнайы баяндамашы заңның халықтың еркінің көрінісі болып табылатынын және сол себепті де халықтың мүддесіне қызмет ету керектігін ескертеді. Заңның ұлықтығы қағидасы әрбір адам мемлекеттік биліктің рұқсатынсыз өз құқықтарын қолдануда еркін екенін білдіреді. Олай болмаған жағдайда заңның ұлықтығы қағидасы құқықтың мәнін жоятын "заң деспотиясының" ерікті формасына айналып кету қаупі төнеді. Арнайы баяндамашы Қазақстан үкіметін өзінің құқыққорғау жағдайларының техникалық аспекттеріне ғана емес, оның рухына да мән беруге шақырады. Бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығы абсолюттік болмағанымен, ол құқықтардың мәні мемлекет қабылдаған шектеулермен қауіпте қалмауы керек, шектеулер заңсыз ғана емес, олар көзделген мақсатқа сай емес. Шектеулер қатаң анықталғанда және нақты түсіндірілгенінде ғана адам құқықтарының халықаралық құқық стандарттарына сай болады.

92. Арнайы баяндамашы мемлекеттің бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығына қазіргі ыңғайы қоғамдық дискурсқа жағымсыз ықпал еткені жөніндегі алаңдаушылығын білдірді. Көпшілік мақұлдаған көзқарасқа қарсы немесе одан бөлек ойлар көбінесе заңның ұлықтығын нығайтудың амалы ретінде емес, тұрақсыздықтың потенциалды шығу көзі ретінде қарастырылады.

1991 жылдан бастап Қазақстан ауқымды белестерді еңсерді. Тұрғындардың мүмкіндіктерін кеңейту мақсатында негізінен экономикалық реформаларға сүйенген болатын, бірақ кеңестік ауыр шындықты көрмеген жас ұрпақтың арманы әлдеқайда алыста жатыр. Сол себепті олардың қоғам тағдырын өз қолдарына алып, қоғамдық өмірге араласуға талпынуы табиғи дүние. Билік өкілдері атап өткендей, Қазақстан қаржылық қиындықтар мен геосаяси өзгерістер жағдайында әлеуметтік сілкініспен ұштасқан екпінді экономикалық дамуды басынан кешті. Осы жөнінде мазасызданудың жөні бар және ол мазасыздық заңнаманың адам құқықтары саласы мен демократиялық кеңістікті ұлғайтуда халықаралық стандартқа жауап бере алуын қамтамасыз ету арқылы ғана сейіледі. Азаматтық қоғам үшін жағымды жағдай қалыптастыру халық тарапынан одан да кең қолдауға ие бола отырып, ағымдағы реформалар процесін жалғастырудың ғана емес, қоғамды артық сілкіністерден қорғауға қабілетті өкілдік, сергек және есепті басқару жүйесіне мықты институционалдық негіз құрудың таптырмас амалы болып табылады. Реформалар белгілі бір саяси қайсарлық пен ерікті талап етеді, бірақ Арнайы баяндамашы Қазақстан қысқа мерзімде бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығының сақталуын қамтамасыз ете алатынына сенеді.

93. Арнайы баяндамашы билікке азаматтық кеңістіктің ұлғаюы туралы қоғамдық диалогтың бастапқы қайнар көзі ретінде болуы үшін бұл баяндаманың кең таратылуын қамтамасыз етуді ұсынады. Қазақстан дайындаған 2020 жылға дейінгі адам құқықтары саласындағы іс-әрекеттер жоспары әмбебап мерзімдік шолу нәтижесі бойынша шығарылған ұсыныстардың орындалуына бағытталады және онда азаматтық қоғамның позициясы ескеріле отырып, заңдар мен тәжірибенің халықаралық құқық қорғау механизмдерінің әртүрлі ұсыныстарымен сәйкестендірілуіне қажетті кешендік шаралар түсіндірілуі керек.

94. Бұл баяндамада бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығын жүзеге асыру ісінде белгілі бір кемшіліктер болғанымен, Арнайы баяндамашы оның барлауы да, ұсыныстары секілді конструктивті диалог ретінде қабылдануы керек екендігін тағы да атап кетті. Қазақстан тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен бері экономикалық салады аса ірі прогреске жетті және арнайы баяндамашы елдің бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығы саласында да соған ұқсас жетістікке жете алатынына сенеді. Арнайы баяндамашы осы мақсаттарды жүзеге асыруда билікке көмекке келуге әрдайым дайын екендігін, келесі іс-қимылдар шеңберінде миссиялар өткізу идеясы мен жаңа заңдар әзірлеу мен түзетулер енгізуде техникалық жәрдем беруге ашық екенін тағы да атап кетті.

95. Арнайы баяндамашы келесідей жалпы ұсыныстар жасады:

a) бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндіктері құқығы плюрализмді көтермелеуде, шыдамдылық пен пікірлер ауқымдылығын қалыптастыруда шешуші рөл ойнайтынын де-юре және де-факто мойындау, оның арқасында көпшілік мақұлдағанға қарсе,одан бөлек немесе көпшілік бөліспейтін көзқарастар мен сенімдер құрметке ие болады және қорғалады;

b) бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндіктері құқығын іске асырғаны үшін ешкімнің қылмыстық жауапкершілікке тартылмауын және зорлық, шеттету, аңдуға, қорқыту мен репрессия қауіптеріне ұшырамауын қамтамасыз ету;

c) бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндіктері құқығындағы шектеулер заңды мақсатқа бағытталған, заңмен бекітілген және демократиялық қоғамға қажетті болуын қамтамасыз ету;

d) бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндіктері құқығын бұзушылар мен теріс пайдаланушылықтың құрбандарында құқықтық қорғаудың тиімді құралы болуын қамтамасыз ету;

e) бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндіктері құқығына қатысты ұсыныстарды орындау, Біріккен Ұлттар Ұйымының келісімді органдары жеке хабарламаларға байланысты қабылдайтын тұжырымдамалардағы ұсыныстарды қоса есептегенде;

96. Ассоциация еркіндігі құқығына қатысты Арнайы баяндамашы құзыретті органдарды шақырады:

a) адам құқықтарын халықаралық құқық стандартына сәйкестікке келтіру үшін және бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігін жүзеге асыруда қандай да бір жағымсыз салдарды болдырмау үшін араздықты тудырған қылмысқа нақты анықтама беру ( Қылмыстық кодекстің 174- бабы)

b) Саяси партия құруға қажетті адамдардың санын қысқарту арқылы азаматтарға саяси партиялар құру мүмкіндігін кеңейту мақсатында және тәуелсіз орган қарастыратын тіркеу мәселесіне нақты мерзім белгілеу мақсатында "Саяси партиялар туралы" заңға түзетулер енгізу;

c) міндетті мемлекеттік тіркеуді жою арқылы өз таңдауы бойынша кәсіподақтар құру және оларға кіру мүмкіндігін жасау;

d) "Қоғамдық бірлестіктер туралы заңда" тіркелмеген бірлестіктердің еркін қызмет етуі мүмкіндігін және тек мемлекеттік қаржыдан гранттар берумен айналысатын ұсынылатын жаңа механизм өкілеттілігінің аясын тарату арқылы қаржыландыруға рұқсатқа қатысты кез-келген түзетулердің қарастырылуын қамтамасыз ету;

e) "қоғамдық бірлестіктер мүшелерінің мемлекеттік орган қызметіне заңсыз араласуы" құқық бұзу болып есептелетін ережені алып тастау (жаңа Қылмыстық кодекстің 403-бабы бойынша);

f) Діни бірлестіктер мемлекет тарапынан алдын ала рұқсатсыз құрылып және еркін қызмет етуі үшін "Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы" туралы заңды қайта қарастыру.

97. Бейбіт жиындар еркіндігі құқығына қатысты Арнайы баяндамашы құзыретті органдарды келесіге шақырады:

a) нақты бекітілген мерзімде және азаматтық қоғамның қатысуымен адам құқықтарының халықаралық құқық стандартына сәйкес келетін жариялы жиындар туралы жаңа заң қабылдау. Жаңа заңда жиын өткізу үшін мемлекеттен алдын ала рұқсат алу процедурасы алып тасталынуы, жиын өткізуге тыйым салынған шектеулі орындар санына нақты анықтама берілуі, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеті тек мемлекеттің мойнында екенін тура көрсету, "заңсыз жиындарға қатысқаны" үшін қылмыстық жауапкершілік алынып тасталуы тиіс. (Қылмыстық кодекстің 400-бабы)

b) бейбіт жиынға өз құқығын жүзеге асырғаны үшін ешкімнің "превентивті ретте тұтқындалуға" ұшырамауын қамтамасыз ете отырып, қауіпсіздік пен еркіндік құқығын және керісінше дәлелденбеген жағдайда, кінәсіз саналу құқығын сақтау;

c) құқық қорғау органдарының қызметкерлері күш қолданудан бұрын көндірудің зорлықсыз амалдарына жүгінуін қамтамасыз ету, және күш қолдану қажет болған жағдайда, құқық бұзушылықтың қатаңдығы мен оның мақсаттарын басшылыққа ала отырып ұстамдылық таныту және адам өміріне тиісті құрмет пен әрекет етуін қамтамасыз ету;

d) адам құқықтарын бұзуға айыпты тұлғаларды жауапкершілікке тарту және құрбандарға залалды өтеу мақсатында Жаңаөзен мен Шетпедегі қайғылы оқиғаларға халықаралық тәуелсіз зерттеу жүргізу;

e) ұлттық заңнамада қарастырылғандай "өзін жақсы ұстағаны үшін" Владимир Козловты мерзімнен алдын босату мүмкіндігін қарастыру;

f) Жаңаөзендік мұнайшыларға қатысты шығарылған айыптау үкімдерін қайта қарастыру, олардың айтуынша, қинау мен құқыққа қайшы әрекет арқылы мойындауға мәжбүрлеген.

98. Сонымен қатар Арнайы баяндамашы құзыретті органдарды шақырады:

a) азаматтық қоғамның қоғамдық істерге қатысу мүмкіндігін арттыруы үшін Адами өлшемдері бойынша диалог платформасының ұсыныстарын жан-жақты ескеруді қамтамасыз ету;

b) ұлттық құқық қорғау мекемесінің бюджетін ұлғайту және тәуелсіздік деңгейін арттыру.

Поощрение и защита всех прав человека, гражданских, политических, экономических, социальных и культурных прав, включая право на развитие (Генеральная Ассамблея)

Доклад Специального докладчика по вопросу о правах на свободу
мирных собраний и свободу ассоциации Майны Киаи о его миссии в
Казахстан (19–27 января 2015 года)

I. Введение

A. Исторические и политические условия

B. Правовые рамки

II. Свобода ассоциации

A. Политические партии

B. Профессиональные союзы

C. Общественные объединения

D. Религиозные объединения

III. Свобода мирных собраний
A. Осуществление права на свободу мирных собраний
1. Законодательство

2. Практика

B. Кризис в Жанаозене

IV. Выводы и рекомендации

Адамның барлық құқықтарын, азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қолдау және қорғау, даму құқығын қоса алғанда (Бас Ассамблея)

I. Кіріспе

А. Тарихи және саяси жағдайлар

B. Құқықтық шектер

II. Ассоциация еркіндігі

A.Саяси партиялар

B. Кәсіптік одақтар

C. Қоғамдық бірлестіктер

D. Діни бірлестіктер

ІІІ. Бейбіт жиындардың еркіндігі

А.Бейбіт жиындар еркіндігі құқығын іске асыру

1. Заңнама

2. Тәжірибе

B. Жаңаөзендегі дағдарыс

IV. Қорытындылар мен ұсыныстар

Поощрение и защита всех прав человека, гражданских, политических, экономических, социальных и культурных прав, включая право на развитие (Генеральная Ассамблея)

Доклад Специального докладчика по вопросу о правах на свободумирных собраний и свободу ассоциации Майны Киаи о его миссии вКазахстан (19–27 января 2015 года)

I. Введение

A. Исторические и политические условия

B. Правовые рамки

II. Свобода ассоциации

A. Политические партии

B. Профессиональные союзы

C. Общественные объединения

D. Религиозные объединения

III. Свобода мирных собранийA. Осуществление права на свободу мирных собраний1. Законодательство

2. Практика

B. Кризис в Жанаозене

IV. Выводы и рекомендации

Адамның барлық құқықтарын, азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қолдау және қорғау, даму құқығын қоса алғанда (Бас Ассамблея)

I. Кіріспе

А. Тарихи және саяси жағдайлар

B. Құқықтық шектер

II. Ассоциация еркіндігі

A.Саяси партиялар

B. Кәсіптік одақтар

C. Қоғамдық бірлестіктер

D. Діни бірлестіктер

ІІІ. Бейбіт жиындардың еркіндігі

А.Бейбіт жиындар еркіндігі құқығын іске асыру

1. Заңнама

2. Тәжірибе

B. Жаңаөзендегі дағдарыс

IV. Қорытындылар мен ұсыныстар

Доклад Специального докладчика по вопросу о правах на свободу
мирных собраний и свободу ассоциации Майны Киаи о его миссии в
Казахстан (19–27 января 2015 года)

III. Свобода мирных собраний
A. Осуществление права на свободу мирных собраний
1. Законодательство