Об утверждении Генеральной схемы комплексного использования и охраны водных ресурсов

Постановление Правительства Республики Казахстан от 8 апреля 2016 года № 200

      В соответствии с подпунктом 12-2) статьи 36 Водного кодекса Республики Казахстан от 9 июля 2003 года Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
      1. Утвердить прилагаемую Генеральную схему комплексного использования и охраны водных ресурсов (далее – Генеральная схема).
      2. Центральным государственным органам, местным исполнительным органам при планировании водохозяйственных, природоохранных и других мероприятий руководствоваться положениями Генеральной схемы.
      3. Настоящее постановление вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального

       опубликования.

Премьер-Министр
Республики Казахстан

К. Масимов

Утверждена         
постановлением Правительства
Республики Казахстан   
от 8 апреля 2016 года № 200

Генеральная схема
комплексного использования и охраны водных ресурсов

Содержание

      Введение.

      1. Водохозяйственно-административное районирование территории Республики Казахстан.
      2. Обеспеченность территории водными ресурсами.
      3. Располагаемые водные ресурсы.
      4. Использование водных ресурсов отраслями экономики.
      5. Оценка использования водных ресурсов отраслями экономики.
      6. Потребности в воде отраслей экономики.
      7. Водохозяйственные расчеты и балансы.
      8. Результаты водохозяйственных расчетов.
      9. Выводы и основные мероприятия.

      Введение

      Генеральная схема разработана в целях решения водохозяйственных задач с учетом прогнозов развития страны и отдельных регионов, гарантированного обеспечения отраслей экономики водными ресурсами и сохранения равновесия природных экосистем.
      Для достижения устойчивого социально-экономического развития требуются соответствующие изменения и новые подходы в использовании и управлении водными ресурсами.
      Основными задачами Генеральной схемы являются:
      1) уточнение имеющихся ресурсов поверхностных и подземных вод, оценка уровня их использования;
      2) определение потребностей в воде отраслей экономики на расчетные уровни.
      Получение надежной гидрологической информации необходимо для проведения водохозяйственных расчетов и балансов с целью выявления возможностей удовлетворения потребности в воде, возникновения рисков в водообеспечении потребителей.
      Рост водопотребления принят в соответствии с индикативными показателями по намечаемому росту объема ВВП как в целом по республике, так и по конкретным отраслям экономики.
      За расчетные уровни приняты:
      1) ретроспективный (базовый) уровень – 1990 год;
      2) современный уровень – 2012 год;
      перспективные расчетные уровни:
      1) ближайшая перспектива – 2020 годы;
      2) планируемая перспектива – 2030 год;
      3) отдаленная перспектива – 2040, 2050 годы.

1. Водохозяйственно-административное районирование территории
Республики Казахстан

      Водохозяйственно-административное деление является той основой, в разрезе единиц которой рассматриваются водные ресурсы, их использование в бассейновом, областном, ведомственном и отраслевом аспектах, вопросы охраны и рационального использования водных ресурсов, оптимизации водообеспечения отраслей экономики, функционирования водохозяйственной отрасли.
      В основу водохозяйственно-административного районирования положено гидрографическое деление республики на основные речные водохозяйственные бассейны. В их границы входят бассейны основных рек с притоками, бассейны прочих рек и бессточные территории (междуречья).
      По гидрографическому принципу на территории Республики Казахстан выделены восемь речных водохозяйственных бассейнов: Арало-Сырдарьинский, Балкаш-Алакольский, Ертисский, Есильский, Жайык-Каспийский, Нура-Сарысуский, Тобол-Торгайский и Шу-Таласский.
      В соответствии с этим на территории республики осуществляют свою деятельность восемь бассейновых инспекций по регулированию использования и охране водных ресурсов: Арало-Сырдарьинская, Балкаш-Алакольская, Ертисская, Есильская, Жайык-Каспийская, Нура-Сарысуская, Тобол-Торгайская и Шу-Таласская бассейновые инспекции.
      В пределах границ зоны деятельности каждой бассейновой инспекции выделены водохозяйственные районы, включающие гидрографический бассейн основной реки с притоками, бассейны прочих рек, а также бессточные зоны междуречий. В границах водохозяйственных районов выделены водохозяйственные участки, исходя из их значимости в водохозяйственном комплексе.
      Всего на территории республики выделено 86 водохозяйственных участков. В пределах одного водохозяйственного бассейна имеется от 5 до 12 и более водохозяйственных участков.
      При определении границ водохозяйственных районов и участков учитывались современные подходы интегрированного управления водными ресурсами. По всем водохозяйственным районам и участкам дана оценка ресурсов поверхностных и подземных вод, установлены водопотребители, определены объемы водопотребления и водоотведения в современном состоянии и на перспективу по отраслям экономики. Оценка указанных показателей позволяет дать оценку сложившейся водохозяйственной обстановке в целом по бассейну, определить избытки и дефициты стока, объемы располагаемых водных ресурсов на перспективу, установить лимиты водопотребления.
      Водохозяйственно-административное районирование территории республики приведено на карте-схеме (рисунок 1).

                                                        Рисунок 1

      Водохозяйственно-административное районирование территории
                            Республики Казахстан

2. Обеспеченность территории водными ресурсами

      Ситуация с обеспеченностью ресурсами поверхностных и подземных вод по отдельным регионам республики существенно различна.
      Наиболее обеспечены собственными ресурсами как поверхностных, так и подземных вод бассейны рек Ертис, Балкаш-Алакольский бассейн. Дефицитными по подземным водам являются Нура-Сарысуский, Есильский, Тобол-Торгайский бассейны. Значительные территории Есильского, Жайык-Каспийского, Арало-Сырдарьинского, Тобол-Торгайского и Нура-Сарысуского бассейнов испытывают дефицит как в поверхностных, так и в подземных водах.
      На рисунке 2 приведено распределение ресурсов поверхностных вод по водохозяйственным бассейнам.
      Суммарный средний многолетний сток рек и временных водотоков, с учетом современных водозаборов Китайской Народной Республикой из рек Ертис и Иле, оценивается в 100,58 км3, из которых 55,94 км3 (55,6 %) формируется на территории республики, остальная часть – 44,64 км3 (44,4%) за ее пределами.
      Показатель обеспеченности Казахстана водными ресурсами, приходящихся на одного жителя, составляет 18,79 км3 в сутки на одного жителя.

                                                      Рисунок 2

      Более высокая удельная обеспеченность как суммарными ресурсами поверхностных вод, так и формирующимися на собственной территории, в Балкаш-Алакольском и Ертисском бассейнах. В Арало-Сырдарьинском бассейне около 80 % стока, в Жайык-Каспийском более 33 % стока поступает из-за пределов республики. Обеспеченность подземными водами также невысокая.
      За ресурсы подземных вод приняты разведанные эксплуатационные запасы, то есть та вода, которая фактически может быть использована отраслями экономики.
      В общем заборе отраслями экономики не учтена подача воды на поддержание заданных горизонтов при обеспечении забора воды в каналы (Жайык-Каспийский, Ертисский бассейны), заполнение наливных водохранилищ (Жайык-Каспийский, Нура-Сарысуский, Арало-Сырдарьинский бассейны), а также забор шахтно-рудничных вод без использования (Балкаш-Алакольский, Ертисский, Есильский, Нура-Сарысуский и Тобол-Торгайский бассейны).
      В общем заборе не учтены обязательные попуски по трансграничным рекам, затраты стока для водопользователей (водный транспорт, рыбное хозяйство) и в экологических целях. Все это учитывается при составлении водохозяйственных балансов по каждой конкретной реке.
      Общая оценка водообеспеченности территории водными ресурсами или «показатель дефицита воды» – это отношение забираемой из источников воды к общему объему имеющихся ресурсов. По принятым международным критериям Республика Казахстан относится к категории стран с высоким показателем дефицита воды.

3. Располагаемые водные ресурсы

      С точки зрения возможности использования речного стока в отраслях экономики представляют интерес располагаемые водные ресурсы. Величина их определяется по разности водных ресурсов и обязательных затрат стока. Водные ресурсы установлены с учетом перераспределения водохранилищами стока многоводных лет в маловодные годы, возвратных вод, перебросок стока из других бассейнов, использования подземных и других источников.
      К обязательным затратам отнесены: дополнительные водоотъемы в Китайской Народной Республике, ущерб речному стоку за счет отбора подземных вод, обязательные попуски (экологические, санитарные) в замыкающие водоемы и сопредельные страны.
      Располагаемые водные ресурсы Республики Казахстан на перспективу составляют:
      1) в маловодные годы на уровне 2030 года – 10 км3, на уровне 2040 года – 9,9 км3;
      2) в средние по водности года на уровне 2030 года – 20,4 км3, на уровне 2040 года – 23,1 км3;
      3) в многоводные годы на уровне 2030 года – 30 км3, на уровне 2040 года – 29,7 км3.

4. Использование водных ресурсов отраслями экономики

      1. Коммунальное и промышленное водоснабжение и водоотведение

      В 2012 году для питьевого водоснабжения из природных водных объектов было забрано 838,893 млн. м3. По сравнению с 1990 годом водопотребление сократилось в 1,68 раза, численность населения – в 1,01 раза.
      Рост водопотребления сохранится и на уровне 2040 года забор воды ожидается в объеме 1276,410 млн.м3.
      Удельный расход воды колеблется в очень широких пределах от 250 до 60 литров в сутки на жителя, что связано с уровнем благоустройства жилой застройки и техническим состоянием систем.
      Одним из наиболее значимых и крупных потребителей водных ресурсов в республике является промышленность. Ее нужды удовлетворяются за счет забора свежей поверхностной воды (89,8 % от общего забора) и подземных источников (10,2 %).
      В зависимости от вида деятельности предприятия характер преимущественного использования воды может быть различным.
      Норма расходования воды определяется на основании расчета применительно к конкретной технологии производства. Высокие объемы водопотребления и сбросов в природные водные объекты могут характеризовать несовершенство технологических процессов и схем водного хозяйства в производстве.
      В ряде случаев количество потребляемой воды зависит от ее качества.
      Важным резервом экономии водных ресурсов, особенно в промышленности, является оборотное водоснабжение.
      При внедрении его забор может снизится в 5 – 10 раз, соответственно уменьшится и сброс. Объем оборотного и повторно-последовательного водоснабжения по Республике Казахстан в 2012 году составил 8308,37 млн. м3, в том числе оборотное – 7556,495 млн. м3, повторное 751,875 млн. м3.
      Общий объем водоотведения на перспективу ожидается в объеме 4718,90 млн. м3, из них в водные объекты – 4150,36 млн. м3.
      По сравнению с современным состоянием объем оборотного и повторно-последовательного водоснабжения увеличится в 1,2 раза на 2040 год и ожидается в объеме 9760,244 млн. м3, в том числе оборотное – 8895,505 млн. м3, повторное – 864,739 млн. м3.
      Сточные воды предприятий являются одним из наиболее распространенных источников загрязнения водоемов.
      К загрязнителям воды, кроме промышленных, горнодобывающих и перерабатывающих предприятий, относятся городская застройка, земледельческие поля орошения, различного рода отстойники, хранилища твердых, жидких отходов и нефтепродуктов.
      К категории отводимых сточных вод, в основном, относятся хозяйственно-бытовые, промышленные, карьерные, рудничные и смешанные воды. Вид очистки: механическая, естественно-биологическая и искусственно-биологическая.
      Объем водоотведения в целом по республике в 2012 году составил 4022,729 млн. м3. Из общего объема сбрасывалось: от жилищно-коммунального хозяйства – 430,466 млн. м3 (11 %), от промышленности – 3592,263 млн. м3 (89 %).
      В 2012 году на территории республики действовало 609 канализационных сооружений и 387 отдельных канализационных сетей.

2. Сельскохозяйственное водоснабжение и обводнение пастбищ

      Потребителями в сельскохозяйственном водоснабжении являются сельское население, животноводство, предприятия по первичной переработке сельскохозяйственной продукции, приусадебные участки населения для ведения личного подсобного хозяйства.
      В базовом 1990 году забор воды в республике на нужды сельскохозяйственного водоснабжения и обводнения пастбищ составлял 1092,8 млн. м3, в том числе из поверхностных источников 520,7 млн. м3 или 47,6 %. В 2012 году суммарный забор воды составил 366,0 млн.м3, из них 108,25 млн.м3 (29,6 %) из поверхностных источников и 257,75 млн. м3 (70,4 %) – из подземных. В перспективе на уровне 2040 года забор воды на указанные нужды ожидается в объеме 820,09 млн. м3.
      Водоотведение от сельскохозяйственных водопотребителей осуществляется, в основном, децентрализованно.
      Строительству объектов санитарии на селе не уделяется должного внимания, приоритетом пока является только водоснабжение. Поэтому уровень охвата жилой застройки сельских населенных пунктов системами канализации значительно отстает от уровня охвата водопроводом.

3. Орошаемое земледелие

Анализ и оценка современного состояния орошаемого земледелия
в бассейнах

      В условиях Казахстана мелиорация земель является одним из важнейших условий снижения зависимости земледелия от неблагоприятных условий погоды и стабильности в производстве овощебахчевых, технических, зерновых, кормовых сельскохозяйственных культур, а следовательно и продуктов животноводства.
      Создание зоны гарантированного производства зерна и кормов для животноводства является основной задачей орошаемых земель.
      Наряду с этим здесь предусматривается осуществление комплекса мер по борьбе с водной и ветровой эрозией почв, комплексной механизации, электрификации и химизации сельскохозяйственного производства, созданию необходимой базы и освоению индустриальных методов строительства оросительных систем.
      Всего в республике сельскохозяйственные угодья составляют 222242,5 тыс. га или 81,55 % от всей территории. Орошаемые площади составляют 1,32 % от всех сельскохозяйственных угодий.
      В современных условиях, как и в предшествующие периоды, основным видом мелиоративных работ в республике является регулярное и лиманное орошение.
      В 1990 году в республике числилось 3248,5 тыс. га орошаемых площадей, фактически поливалось – 3064,75 тыс. га (94 %). В 2012 году числилось 2909,59 тыс. га орошаемых земель, поливалось – 1305,06 тыс. га.
      Орошаемое земледелие в Республике Казахстан является наиболее крупным водопотребителем. На его долю ранее приходилось около 65 % забора свежей воды.
      Использование воды в орошаемом земледелии включает потребности регулярного и лиманного орошения.
      Достаточно развито регулярное орошение на юге республики – это Южно-Казахстанская, Алматинская, Жамбылская и Кызылординская области.
      Лиманное орошение также получило определенное развитие в республике, особенно в северных областях.
      Способы подачи воды и полива на системах регулярного орошения в 1990 году выглядили следующим образом:
      1) использование машинного водоподъема – 25,2 %;
      2) дождевания – 30 %.
      В 2012 году эти показатели стали соответственно 3,9 и 2,5 %, что еще раз подчеркивает слабую оснащенность систем современными способами полива.
      Лиманное орошение базируется на стоке рек, их притоков и местном стоке. В базовом 1990 году числилось по земельному балансу площадей лиманного орошения 928,04 тыс. га, фактически затапливалось 761,47 тыс. га или 82 % от общего их наличия.
      В 2012 году фактически использовалось 40,73 тыс. га лиманов или порядка 3,8 % от наличия в базовом году. Кроме того, было залито 311,98 тыс. га сенокосов.
      Намечаемый рост поголовья скота в республике требует кардинального пересмотра политики использования лиманов как хозяйствующими субъектами, так водохозяйственными и иными организациями областей.
      В этой связи намечено восстановление площадей лиманного орошения как одного из основных производителей грубых кормов.

Перспективы использования водных и земельных ресурсов
в орошаемом земледелии. Сценарии

      Имеющийся земельный фонд в республике позволяет восстанавливать площади орошаемых земель, однако сдерживающим фактором в большинстве бассейнов является дефицит водных ресурсов, диктующий выделение значительных объемов стока для сохранения экологической обстановки в ряде регионов.
      Исходя из региональных задач по получению необходимой сельскохозяйственной продукции, имеющихся водоземельных и трудовых ресурсов, интересов природопользования, необходимые площади орошения в республике рассмотрены в трех сценариях:
      1) первый сценарий – «Минимальный», который исходит из развития отрасли без увеличения орошаемых площадей, оставаясь практически без изменения до уровня 2040 года, и составляет 1560,4 тыс. га, в том числе регулярное орошение – 1391,1 тыс. га и лиманное орошение – 169,3 тыс. га.
      При этом сценарии развития орошаемого земледелия будет сложно обеспечить основными продуктами питания (мясо, молоко, яйцо и фрукты) население страны, а животноводство – кормами. При этом сценарии площадь орошаемых земель увеличится незначительно (порядка 10 %);
      2) второй сценарий – «Оптимальный», который исходит из развития отрасли с оптимальным увеличением орошаемых площадей, учитывая при этом максимальную экономию водных ресурсов с приоритетом поддержания экологического равновесия в напряженных регионах.
      В этом сценарии развития предусмотрено доведение к концу 2040 года всех орошаемых площадей до 2210 тыс. га, в том числе регулярного орошения – 1800,0 тыс. га и лиманного – 410 тыс. га для полного удовлетворения внутренних потребностей населения в сельскохозяйственной продукции и поголовья скота кормами. При этом сценарии площадь орошаемых земель увеличится до 40 %;
      3) третий сценарий – «Максимальный», который исходит из более полного развития экономики водохозяйственного комплекса республики с приоритетом максимального использования орошаемых земель для сельскохозяйственного производства.
      По этому сценарию в сельскохозяйственном обороте должна быть задействована большая часть числящихся орошаемых земель республики 2692,9 тыс. га, в том числе под регулярное орошение – 2100,0 тыс. га и лиманное – 592,0 тыс. га, для создания кормовой базы животноводства с учетом экспортного потенциала мяса.
      При этом сценарии площадь орошаемых земель увеличится на 70 – 75 %. Для обеспечения поливной водой площадей по 3-му сценарию необходимо решить вопросы по вододелению стока трансграничных рек, поступающего к нам из сопредельных государств, перерегулированию и межбассейновой переброске стока.
      Исходя из вышеизложенного, «максимальный» сценарий развития орошаемого земледелия может быть осуществлен только при выполнении вышеперечисленных условий.
      Этот сценарий может быть рассмотрен за уровнем 2030 года, когда улучшится экономическая стабильность страны, решатся трансграничные проблемы рек, повысятся благосостояние и рост численности сельского населения.
      Анализ возможной реабилитации орошаемых земель по трем сценариям показал принципиальное преимущество второго «оптимального» сценария, позволяющего обеспечить население и перерабатывающее производство сельскохозяйственными продуктами с незначительным увеличением использования водных ресурсов.
      Водохозяйственные расчеты производились исходя из следующих площадей орошаемого земледелия (регулярное и лиманное) в разрезе трех сценариев:
      в 2020 году по минимальному сценарию – 13579 тыс. га, оптимальному – 187,50 тыс. га, максимальному – 1960,40 тыс. га;
      в 2030 году по минимальному сценарию – 13579 тыс. га, оптимальному – 1965,40 тыс. га, максимальному – 2430,52 тыс. га;
      в 2040 году по минимальному сценарию – 1560,4 тыс. га, оптимальному – 2210,0 тыс. га, максимальному – 2692,0 тыс. га.
      Необходимо отметить, что по ряду речных бассейнов административных областей на уровень 2040 года в расчетах предусмотрено использование максимальных площадей из числящихся орошаемых земель и только тех, которые можно реально обеспечить поливной водой.
      Темпы и объемы восстановления и реконструкции орошения в Генеральной схеме приняты исходя из стратегии развития
орошаемого земледелия и необходимости удовлетворения населения республики продуктами питания, с учетом экономических и материальных факторов.
      Увеличение производства сельскохозяйственной продукции с орошаемых земель может быть достигнуто за счет:
      1) ввода в сельскохозяйственный оборот восстановленных орошаемых площадей;
      2) технической реконструкции существующих оросительных систем;
      3) осуществления комплекса агротехнических мероприятий.
      Поверхностный сток является основным источником орошаемого земледелия в бассейне. В современном состоянии (2012 год) площадь орошения на поверхностном стоке составила 1257,8 тыс. га или 99,5 %. К уровню 2040 года по оптимальному сценарию площадь орошения на поверхностном стоке должна составить 1726,02 тыс. га, при этом расчетный водозабор ожидается в объеме 11518,34 млн. м3.
      Важным мероприятием, направленным на рациональное использование водных ресурсов, экономию поверхностного стока, является интенсивное вовлечение в хозяйственное использование подземных вод.
      Объем подземных вод, пригодных под орошение земель по республике, составляет 8,41 км3/год.
      Использование подземных вод открывает большие возможности для увеличения площадей орошения в Республике Казахстан.
      Площадь, предлагаемая в Генеральной схеме к орошению подземными водами на уровень 2040 года, составляет всего 31,85 тыс. га (1,82 %) при водозаборе 154,13 млн.м3.
      В 2012 году орошение на коллекторно-дренажных водах составляло 3,41 тыс. га. Орошение на базе коллекторно-дренажных вод должно иметь место в общем распределении его по источникам (с учетом достаточного разбавления), что дает экономию поверхностного стока.
      В Генеральной схеме к уровню 2040 года намечается использование коллекторно-дренажных вод на площади 13,85 тыс. га при водозаборе 90,34 млн. м3. В 2012 году орошение на коллекторно-дренажных водах составляло 3,12 тыс. га.
      В ряде стран достаточно развита система орошения на базе сточных вод, поэтому и в Республике Казахстан должно быть уделено внимание данному виду орошения.
      К уровню 2040 года намечается использование сточных вод на площади 29,53 тыс. га при водозаборе 158,63 млн. м3 с последующим расширением площадей.
      Основным показателем, который характеризует технический уровень оросительных систем, является КПД.
      В перспективе к 2040 году намечается достижение КПД системы до 0,70, при этом должно быть обеспечено: КПД магистральных каналов – 0,92, КПД внутренней сети – 0,87, КПД поля – 0,88.
      Восстановление и реконструкция существующих систем регулярного орошения являются важнейшим направлением мелиорации в решении задач по увеличению продуктивности орошаемых земель и сельскохозяйственных угодий, экономии водных ресурсов, повышению производительности труда при поливе и охране окружающей среды.
      Всего к уровню 2040 года по оптимальному сценарию в Генеральной схеме намечено довести площадь регулярного орошения до 1800,0 тыс. га.
      Анализ технического состояния оросительных систем показывает, что требуется их почти полное переустройство.
      Низкие КПД систем и неудовлетворительная планировка поверхности приводят на некоторых участках к непроизводительным потерям воды.
      К уровню 2040 года намечены:
      1) восстановление систем регулярного орошения на площади 535,67 тыс. га;
      2) комплексная реконструкция систем регулярного орошения на площади 632,17 тыс. га;
      3) частичная реконструкция систем регулярного орошения на площади 316,08 тыс. га.
      В соответствии с этими задачами реконструкция существующих оросительных систем в первую очередь намечена на тех площадях, где КПД систем не удовлетворяет современным требованиям.
      В перспективе на уровне 2040 года расчетный объем водозабора должен возрасти с 11188,71 млн. м3 до 12282,62 млн. м3 или почти в 1,1 раза, при росте восстановленных площадей с 1264,33 тыс. га до 1800,0 тыс. га (почти в 1,4 раза).
      Лиманное орошение применяется в районах периодической засушливости, то есть там, где за счет аккумуляции в почве весенней влаги можно получать высокие урожаи сельскохозяйственных культур (кормовых).
      В перспективе рост гарантированного объема кормов по сравнению с современными показателями будет являться основой развития животноводства.
      Всего к уровню 2040 года намечается довести площадь лиманного орошения до 410,0 тыс. га.
      Анализ технического состояния систем лиманного орошения показывает, что требуется почти полное их переустройство.
      К уровню 2040 года Генеральной схемой намечено восстановление систем лиманного орошения на площади 368,67 тыс. га, их комплексная реконструкция на площади 31,0 тыс. га
      В целом водообеспеченность площадей лиманного орошения определена исходя из расчетного режима, наличия орошаемых площадей и темпов их роста, намечаемого уровня технического развития по периодам.

4. Прочие отрасли

Рыбное хозяйство

      В состав рыбохозяйственного фонда Республики Казахстан входят значительная акватория Каспийского и Аральского морей, озеро Балхаш, Алакольская система озер, Бухтарминское, Капшагайское и Шардаринское водохранилища и другие водоемы международного, республиканского и местного значения.
      Общая площадь водоемов, без учета Каспийского моря, составляет порядка 5 миллионов гектар.
      Казахстан располагает богатым рыбохозяйственным водным фондом и благоприятными условиями для интенсивного развития рыбоводства и рыболовства. Учитывая прогнозируемый прирост населения республики и исходя из рекомендуемой наукой нормы (13,4 килограмма на человека в год), для удовлетворения потребности населения в рыбе и рыбной продукции необходимо довести объем выращивания товарной рыбы и импорта рыбы до 272 тысяч тонн в год.
      Объемы водозабора на нужды рыбного хозяйства в базовом 1990 году составляли 417,74 млн. м3/год, безвозвратное водопотребление – 282,6 млн. м3/год, в 2012 году соответственно 94,9 и 65,29 млн. м3/год.
      В перспективе к уровню 2040 года объемы водозабора предположительно возрастут до 192,14 млн. м3/год, безвозвратного водопотребления – 127,30 млн. м3/год.
      Для развития товарного рыбоводства и восстановления численности редких и исчезающих видов рыб необходимо развитие рыбоводных хозяйств, специализирующихся не только на выращивании товарной рыбы, но и рыбопосадочного материала.
      В целом водопотребление рыбоводными хозяйствами небольшое (в особенности учитывая имеющиеся в настоящее время технологии выращивания рыбы по замкнутому циклу) и при надлежащей эксплуатации хозяйства не должны испытывать недостатка в воде.

Рекреационная сфера

      Для рекреации используются как крупные, так и небольшие водные объекты. Наиболее привлекательные озера – Балкаш, Алаколь, Шалкар, озера Боровской группы и другие, водохранилища – Бухтарминское, Капшагайское, Каратомарское, Карагалинское, Тасоткельское и большинство менее крупных. Каспийское море, побережье которого располагает протяженными великолепными песчаными пляжами, – уникальный водоем для рекреации. Определенный интерес для организации активных видов отдыха – охоты и рыболовства – представляют тысячи небольших озер в северных и центральных областях республики.
      В настоящее время водопотребление в рекреационно-туристической сфере по всем учтенным типам учреждений составляет порядка 2 млн. м3/год. Общий объем водопотребления рекреационных учреждений республики всех типов на уровне 2040 года ориентировочно составит 58,58 млн. м3/год.
      Объем водоотведения принят в объеме 90 % от объема водопотребления.

Озерно-хозяйственные, речные и дельтовые экосистемы,
водно-болотные угодья

      На территории республики имеется ряд уникальных водных, ландшафтно-экологических, дельтовых экосистем и водно-болотных угодий, представляющих собой природный комплекс, образованный живыми организмами и средой их обитания, для восстановления и сохранения которых требуются определенные мероприятия по восстановлению их гидрологического режима.
      Особенностью поверхностных вод Казахстана является необходимость расходования почти половины ограниченных ресурсов речного стока на поддержание уровня и солености внутренних водоемов (Балкаш, Арал, Каспий), а также на обводнение природных систем речных пойм и дельт.
      Поскольку практически половина объема возобновляемых водных ресурсов Республики Казахстан формируется за пределами ее территории, то урегулирование вопросов совместного использования и охраны водных ресурсов трансграничных водных объектов для республики имеет чрезвычайное важное значение.
      В Генеральной схеме рассмотрены и проведены расчеты по следующим объектам: пойма реки Ертис, пойма Шидертинско-Олентинской зоны, дельты рек Сырдарья, Иле, Жайык, Нура, системы озер Алаколь, Сасыкколь и Коргалжынской группы озер, водно-болотные угодия бассейна реки Торгай.

5. Оценка использования водных ресурсов отраслями экономики

      Непрерывный рост потребности в воде для хозяйственно-питьевых целей, промышленных и сельскохозяйственных объектов, интенсивное загрязнение поверхностных и подземных вод, влияние отбора подземных вод на окружающую среду выдвигают проблему охраны природных ресурсов вообще, и водных ресурсов особенно, в разряд важнейших.
      Общий забор воды на нужды отраслей экономики республики в 2012 году составил 17,47 км3, а с учетом других нужд – 21,389 км3.
      В перспективе ожидаются значительный рост численности населения, поголовья животных и подъем промышленного производства в республике, в связи с чем увеличиваются объемы забора и использования воды. Забор свежей воды отраслями экономики на перспективные уровни до 2040 года определен на основании удельных объемов водопотребления отраслями экономики республики, с учетом внедрения оборотных систем водоснабжения, экономии воды за счет снижения потерь в сети, повышения КПД и внедрения водосберегающих технологий.
      Показатели водозабора отраслями экономики до уровня 2040 года приведены в таблице 1.
      Иллюстрация динамики водозаборов на перспективные уровни приведена на рисунке 3.

                                                       Таблица 1

        Сводные показатели водозабора отраслями экономики

                                                           млн. м3

Показатели

Объемы водозабора по годам

1990 год

2012 год

2015 год

2020 год

2030 год

2040 год

1

2

3

4

5

6

7

Всего водозабор воды

35573,66

17465,45

20188,62

21004,66

22140,27

23260,19

Коммунальное хозяйство

1416,66

843,58

866,63

932,95

1059,26

1281,97

Промышленность

7110,70

4230,16

4482,23

4696,66

4968,30

5230,65

Сельское хозяйство,
в том числе:

26622,63

12255,03

14642,59

15114,81

15785,97

16382,37

регулярное орошение

21539,94

11186,18

12124,86

11957,86

12082,25

12282,62

лиманное орошение

1916,63

152,28

408,93

686,47

1079,22

1342,62

залив сенокосов

2073,26

550,53

778,39

1047,00

1062,00

1062,00

попуски в Ертискую пойму и подача в Коргалжынские озера

0,00

0,00

837,00

857,00

877,00

875,00

сельхозводоснабжение

479,60

267,61

364,29

428,56

540,16

667,35

обводнение пастбищ

613,20

98,43

129,12

137,92

145,35

152,76

Поддержание пластового давления

0,00

38,99

40,94

44,95

49,28

54,50

Рыбное хозяйство

417,74

94,92

118,64

168,67

213,10

242,14

Рекреационная сфера и прочие нужды

5,92

2,76

37,59

46,63

64,36

68,58

  Рисунок 3. Иллюстрация динамики водозаборов на перспективные уровни

6. Потребности в воде отраслей экономики

      Главная цель водохозяйственного комплекса Республики Казахстан состоит в обеспечении качественной водой населения и всех отраслей экономики, создании благоприятных условий для их функционирования, охраны водных ресурсов от истощения и загрязнения.
      Из анализа многочисленных материалов по водному хозяйству республики, выполненного в Генеральной схеме, установлено, что на современном уровне в стране имеется достаточное количество поверхностных и подземных водных ресурсов, которые удовлетворяют практически все потребности отраслей экономики, однако в перспективе имеющихся водных ресурсов может быть недостаточно, потребуется их перерегулирование и внутрибассейновая переброска.
      Речной сток Казахстана за последние десятилетия существенно изменился под влиянием антропогенных факторов, обусловленных зарегулированностью стока водохранилищами, изъятием части стока крупными водопотребителями и хозяйственно-экологическими системами, дополнительными потерями на испарение с водной поверхности и другими причинами.
      В последнее пятнадцатилетие в водном хозяйстве прослеживается устойчивая тенденция снижения объемов используемой и отводимой воды во всех отраслях экономики.
      Все это связано с общим состоянием экономики республики, характеризовавшимся спадом производства в промышленности и существенным снижением площадей орошаемых земель в сельском хозяйстве.
      После 2000 года наблюдается достаточно заметный рост экономики в стране, однако существенного роста объемов водопотребления не наблюдается. Это связано с более рациональным использованием воды в технологическом цикле промышленного производства и продолжающимся застойным периодом в орошаемом земледелии.
      Основными водопотребителями в современном состоянии являются нужды промышленности, городского и сельского коммунального хозяйства, орошаемого земледелия.
      Эта тенденция остается в силе на перспективу до уровня 2040 года. Тем не менее, на перспективу намечается увеличение валового продукта сельского хозяйства в общем объеме производства продукции за счет реконструкции площадей регулярного орошения.
      В таблице 2 приведены потребности в воде отраслей экономики Республики Казахстан на перспективу до 2040 года по разным источникам покрытия.
      Общие потребности в воде составят 23,1 км3 на уровне 2040 года и будут покрываться, главным образом, за счет поверхностных источников (87 – 84 %).
      Основным водопотребителем является сельское хозяйство, главным образом, регулярное орошение.

                                                        Таблица 2

     Потребности в воде отраслей экономики Республики Казахстан
     на перспективу (по 2040 год) по разным источникам покрытия

                                                           млн. м3

Бассейны

Всего

В том числе

поверхностные воды

морская и озерная вода

подземные воды

шахтно - рудничные воды (использование)

сточные воды

коллекторно-дренажные сточные воды

1

2

3

4

5

6

7

8

2020 год

Арало-Сырдарьинский

6969,07

6676,24

0

255,28

1,27

36,28

0

Балкаш-Алакольский

4239,06

3581,61

166,97

375,71

0,35

61,33

53,1

Ертисский

4163,34

3934,53

0

224,06

4,75

0

0

Есильский

433,24

375,41

0

52,71

1,53

3,6

0

Жайык-Каспийский

2435,27

1007,3

1240,14

168,55

19,28

0

0

Нура-Сарысуский

500,76

364,87

0

81,47

47,86

6,56

Тобол-Торгайский

264,32

220,54

0

36,83

6,95

0

0

Шу-Таласский

1885,8

1790,24

0

93,79

1,85

0

0

Всего

20890,95

17950,74

1407,11

1288,39

83,84

107,77

53,1

2030 год

Арало-Сырдарьинский

6875,16

6524,35

0

314,76

1,33

34,71

0

Балкаш-Алакольский

4287,8

3530,2

177,9

436,57

0,38

81,79

61

Ертисский

4522,11

4254,75

0

262,38

4,98

0

0

Есильский

576,21

501,03

0

65,25

1,73

8,19

0

Жайык-Каспийский

2858,9

1293,11

1348,74

195,74

21,4

0

0

Нура-Сарысуский

609,88

463,86

0

82,69

52,09

11,25

0

Тобол-Торгайский

2358,61

306,53

0

44,8

7,28

0

0

Шу-Таласский

358,61

306,53

0

44,8

7,28

0

0

Арало-Сырдарьинский

1931,08

1806,33

0

116,97

2,08

0

5,7

Всего

22019,88

18680,17

1526,64

1519,16

91,27

135,94

66,7

2040 год

Арало-Сырдарьинский

6799,62

6372,11

390,59

1,4

35,52

0

Балкаш-Алакольский

4412,61

3531,31

190,39

516,38

0,42

105,12

69

Ертисский

4822,77

4514,45

0

303,14

5,18

0

0

Есильский

818,56

724,8

0

81,31

1,99

10,46

0

Жайык-Каспийский

3180,78

1493,07

1423,13

240,84

23,74

0

0

Нура-Сарысуский

686,19

526,86

0

88,99

57,26

13,08

0

Тобол-Торгайский

431,72

369,94

0

53,85

7,93

0

0

Шу-Таласский

1980,62

1827,66

0

139,6

2,34

0

11,02

Всего

23132,87

19360,2

1613,52

1814,69

100,26

164,18

80,02

7.Водохозяйственные расчеты и балансы

      Основными задачами настоящего раздела являются оценка современной водохозяйственной обстановки по фактическим данным за 2012 год и выявление возможности удовлетворения потребности в воде отраслей экономики и водопользователей на уровне развития до 2040 года.
      В настоящее время необходимость рассмотрения рационального использования водных ресурсов республики на перспективу приобретает еще большую актуальность в связи с тем, что сток основных трансграничных рек с каждым годом все интенсивнее используется в сопредельных странах.
      В ближайшем будущем наиболее вероятно ожидать значительного сокращения стока рек Иле, Ертис в связи с планируемым повышением водозаборов из них в Китайской Народной Республике.
      В этих условиях для решения проблем водопользования и водопотребления в Республике Казахстан большое значение имеет учет изменения стока рек в связи с глобальными изменениями климата, введение водосберегающих технологий на территории Казахстана, выявление оптимальных режимов попусков при эксплуатации водохранилищ, оценка потерь стока и других факторов, влияющих на водный баланс республики.
      Исходные данные для составления водохозяйственных балансов объединены в две группы: приходную и расходную части.
      Приходную часть составляют:
      1) водные ресурсы рек и временных водотоков;
      2) подземные и шахтно-рудничные воды;
      3) сточные и возвратные воды;
      4) использование морских и озерных вод;
      5) привлеченный сток (переброски стока).
      Расходная часть состоит из:
      1) водопотребления отраслей экономики;
      2) требований водопользователей (гидроэнергетика, судоходство, природоохранные и прочие попуски);
      3) потерь стока;
      4) отбора воды из рек Кара Ертис и Иле на территории Китайской Народной Республики;
      5) обязательных передач стока в Российскую Федерацию и Республику Узбекистан;
      6) ущерба речному стоку при эксплуатации подземных вод.

1. Анализ водохозяйственного баланса за 2012 год

      Водность рек в 2012 году в целом по республике была близка
к норме – около 100 км3. Из этого количества формирующийся
на территории Казахстана сток составил 40,4 км3, поступило
по рекам из других стран – 59,4 км3. Сводный водохозяйственный баланс по Республике Казахстан представлен в таблице 2. За счет сработки многолетних запасов воды водохранилищ, сброса в реки сточных и шахтно-рудничных вод и других факторов, наличные поверхностные водные ресурсы увеличились до 111,8 км3.

                                                       Таблица 2

Сводный водохозяйственный баланс по Республике Казахстан за 2012 год

                                                          млн. м3

№ п/п

Статьи баланса

Объем

1

2

3

1. Приходная часть

1

Поверхностные воды

109890,19

в том числе:

речной сток (местный)

40378,9

поступление из других стран по трансграничным рекам

59387,7

привлеченный сток реки Волга

91,9

поступление возвратных вод

2840,2

сработка водохранилищ

7191,4

2

Использование подземных вод

937,2

3

Использование шахтно-рудничных вод

73,1

4

Использование сточных вод

58,4

5

Использование коллекторно-дренажных вод

6,3

6

Использование морской воды

1120,9

Итого

112086,1

2. Расходная часть

1

Забор воды отраслями экономики

20265,1

в том числе:

из поверхностных источников

18069,2

из подземных источников

937,2

использование шахтно-рудничных вод

73,1

использование сточных вод

58,4

использование коллекторно-дренажных вод

6,3

использование морской воды

1120,9

2

Суммарные потери (фильтрация и испарение с поверхности водохранилищ и рек, русловые потери и др.)

18249,1

3

Передача в другие страны

26981,5

в том числе в:

Узбекистан

2967,2

Российскую Федерацию

24014,3

4

Подача в систему устьевых озер и морей, бессточную зону

46590,4

в том числе в:

Аральское море и систему Шошкакол

4841,2

озеро Балхаш

14828,4

Каспийское море

19118,1

дельтовые озера и бессточную зону

7802,7

Итого

112086,1

Баланс

0,0

      Суммарные водные ресурсы, с учетом использованных подземных, шахтно-рудничных, коллекторно-дренажных вод и морской воды, составили 112,1 км3.
      При средней водности рек суммарные водные ресурсы распределились следующим образом:
      1) 34,3 % (38,5 км3) израсходованы на территории республики;
      2) 41,6 % (46,6 км3) поступили в устьевые озера и моря;
      3) 24,1 % (27,0 км3) переданы в другие страны, главным образом, в Российскую Федерацию.
      На территории Республики Казахстан осуществляются межбассейновые переброски стока, не оказывающие влияния на общий водный баланс.
      Из объема в 38,5 км3, израсходованного на территории республики, суммарный забор воды для водообеспечения отраслей экономики составил 20,3 км3 (52,7 %), потери – 18,2 км3 (47,3 %).
      В целом по республике по безвозвратному водопотреблению на первом месте стоит сельское хозяйство, где основной объем воды используется на регулярное орошение, затем промышленность и залив сенокосов. Основным потребителем воды с оборотным циклом является промышленность. Обеспечение отраслей экономики и водопользователей водой в целом по республике в 2012 году было вполне удовлетворительное.
      Относительно благоприятные условия 2012 года, связанные с достаточной водностью большинства рек, не снимают с повестки дня проблемных вопросов в обеспечении водного хозяйства водой, особенно в тех регионах, водные ресурсы которых зависят от поступающего на их территорию стока из соседних стран.
      Проблема водоснабжения населения и отраслей экономики ощущается в отдаленных районах Западно-Казахстанской области по рекам Малый и Большой Узени, а также по Палассовской системе орошения. В эти районы вода подается насосными установками по каналам из Саратовской и Волгоградской областей Российской Федерации. Имеются финансовые затруднения, возникающие с повышением Российской Федерацией платы за волжскую воду, также сокращается водоподача по Саратовскому каналу.
      Кроме того нередко не выполняются условия по делению стока рек Малый и Большой Узени поровну в любые по водности годы.
      Также острой проблемой остается ежегодное затопление ертисской поймы, которая в 2012 году не затапливалась, чем нанесен существенный урон животноводству Павлодарской области.
      В Жамбылской области (реки Шу, Талас, Куркуреусу), вследствие непоступления воды с территории Кыргызской Республики, зачастую складывается тяжелая водохозяйственная обстановка, особенно в маловодные годы.
      Основной проблемой в бассейнах рек Тобыл и Сырдарья в настоящее время является угроза затопления городов, поселков и других территорий вследствие неэффективного регулирования стока (при отсутствии точного прогноза водности).
      По реке Сырдарья проблема частично решена вводом в эксплуатацию Коксарайского водохранилища.
      В настоящее время также рассматриваются дополнительные мероприятия по отводу излишков воды в экстремально многоводные годы из Шардаринского водохранилища.
      Необходимо отметить, что несмотря на большую работу, проводимую в республике по обеспечению населения и промышленности водой, водное благоустройство городов и поселков остается еще недостаточным. Не лучше обстоит дело с использованием воды в сельском хозяйстве и, в первую очередь, при орошении земель. Многие проблемы водообеспечения в современных условиях обусловлены плохим качеством воды некоторых рек (Илек, Кара-Кенгир и другие), финансово-техническими трудностями за счет введения тарифов за услуги по подаче поливной воды, низким техническим состоянием плотин, каналов, трубопроводов.

2. Расчет перспективных (по 2040 год) водохозяйственных балансов

      Расчет перспективных водохозяйственных балансов проводился по расчетным створам и участкам, в основе которых лежит водохозяйственно-административное районирование территории республики, описанное в разделе 1 настоящей Генеральной схемы.
      Информация о располагаемых поверхностных водных ресурсах Республики Казахстан приведена в разделе 3 настоящей Генеральной схемы.
      Суммарные водные ресурсы рек и временных водотоков Республики Казахстан в естественных условиях составляли 110,1 км3.
      В текущем состоянии с учетом вододелений трансграничных рек, водозаборов из рек Ертис и Иле в Китайской Народной Республике и повышенного притока по реке Сырдарья водные ресурсы оценены в 100,6 км3.
      Согласно прогнозу водности климатического стока на перспективу средние из принятых результатов свидетельствуют о возможности изменения суммарного климатического стока, а именно его уменьшении в Ертисском, Есильском и Нура-Сарысуском бассейнах и увеличении в остальных бассейнах.
      Однако принимая во внимание то, что использованные методы прогнозирования речного стока на длительные сроки в 20 – 30 лет являются ориентировочными, при расчете водохозяйственных балансов в данной Генеральной схеме прогнозные оценки не учтены, за исключением главных трансграничных рек Ертис и Иле, из которых предвидятся значительные изъятия стока в Китайской Народной Республике.
      Особенности подготовки исходных данных по приходной статье баланса «поверхностный сток» каждого рассматриваемого водохозяйственного бассейна и по направлениям использования приводятся ниже.

Арало-Сырдарьинский бассейн

      Формирование стока реки Сырдарья происходит, в основном, в верхней и средней частях водосбора. В пределах Республики Казахстан река Сырдарья протекает от гидропоста Чиназ до впадения в Аральское море и принимает правые притоки рек Келес, Куруккелес, впадающие выше Шардаринского водохранилища, и ниже его – реку Арысь.
      Факторами, определяющими особенности реки в нижней части водосбора в Республике Казахстан, являются распластывание паводочной волны и потери стока на пойме, в болотах, озерах и обширных бессточных понижениях.
      В перспективе (как и в современных условиях) сток реки Сырдарья будет определяться не только природными факторами формирования стока, но и изменяющимися водозаборами из рек бассейна, возвратными водами и режимом работы водохранилищ в республиках Таджикистан и Узбекистан, а также Кыргызской Республике.
      Водные ресурсы бассейна реки Сырдарья, принятые при расчете водохозяйственных балансов, складываются из:
      1) притока к Шардаринскому водохранилищу, включая остаточный сток притоков Келес, Куруккелес;
      2) стока рек и мелких водотоков (река Арысь и другие), формирующихся на территории Южно-Казахстанской и Кызылординской областей;
      3) использования лимита стока ЧАКИР;
      4) поступления по каналу «Достык» из Республики Узбекистан.
      В связи с переходом работы Токтогульского водохранилища на энергетический режим и снижением водопотребления выше водохранилища в настоящей Генеральной схеме в водохозяйственных расчетах на перспективу в качестве водных ресурсов реки Сырдарья в зоне Шардаринского водохранилища принят расчетный приток к водохранилищу с учетом работы Токтогульской ГЭС в энергетическом режиме.
      При этом учтены водозаборы в бассейне выше Шардаринского водохранилища в перспективе, главным образом, на орошение (приравнены к уровню 1990 года). Полученный по однородному ряду среднемноголетний расчетный объем притока к Шардаринскому водохранилищу (включая сток рек Келес, Куруккелес) составляет 16,3 км3. Объем притока в маловодный год составляет 9,3 км3.
      Водные ресурсы АРТУР составляют 3,36 км3, снижаясь до 2,6 км3 в средние по водности годы и 2,15 км3 в маловодные годы.
      При расчете водохозяйственных балансов ирригационных районов ЧАКИР и бывшего массива «Голодная степь», в качестве располагаемых поверхностных водных ресурсов приняты объемы заявленного водопотребления, не превышающие лимитов стока в размере 1,25 км3 и 1,38 км3 соответственно.

Балкаш-Алакольский бассейн

      По бассейновой принадлежности рассматриваемая территория делится на два естественных района – бассейн озера Балкаш (река Иле) и бассейн озер Алакольской впадины. Более 90 % всех рек относятся к бассейну озера Балкаш, остальные – к бассейну Алакольской группы озер. Многие реки, не доходя до озер, теряются в песках. В предгорной зоне находится наибольшее количество водохранилищ и прудов. Существующих водохранилищ на рассматриваемой территории – 37, строящихся – 2.
      В предгорных и низкогорных зонах Заилийского Алатау искусственная гидрографическая сеть представлена водохранилищами и прудами, системой ирригационных водозаборных и сбросных каналов. Часть из них в настоящее время не эксплуатируется в виду плохого технического состояния.
      Наиболее крупным является БАК. Самое большое – Капшагайское водохранилище с отметкой НПУ 479 метров при объеме 18560 млн. м3. Водохранилище построено на реке Иле в 1970 году для целей энергетики и ирригации.
      Водохозяйственные расчеты по реке Иле выполнены на основе условно-естественного стока реки Иле, который наблюдался до строительства Капшагайского водохранилища и увеличения водозаборов из реки Иле и ее притоков на территории Китайской Народной Республики и Республики Казахстан.
      Всего по Балкаш-Алакольскому бассейну естественные водные ресурсы оцениваются в 27,7 км3. Объем водозабора в бассейне реки Иле в Китайской Народной Республике в условно-естественный период доходил до 1 – 2 км3, что в те годы не оказывало значительного влияния на изменение гидрологического режима реки.
      С 1970 года водозаборы на территории Китайской Народной Республики возросли на 1,2 – 1,5 км3. В современных условиях суммарный объем использования воды в бассейне реки Иле в Китайской Народной Республике находится уже в пределах 3,5 км3 (увеличение на 2,5 км3).
      Исходя из этого, текущее состояние водных ресурсов Балкаш-Алакольского бассейна оценивается в 25,2 км3.
      Для решения вопросов водообеспечения отраслей экономики Республики Казахстан и сохранения озера Балкаш в перспективе необходимо учитывать возможное дополнительное увеличение водопотребления в Китайской Народной Республике по отношению к уже достигнутому уровню до 1970 года, то есть сверх 1 – 2 км3.
      По некоторым данным в перспективе возможно увеличение суммарного климатического стока в Балкаш-Алакольском бассейне на 2,1 км3 на уровне 2020 года и на 3,2 км3 – на уровне 2050 года по сравнению с многолетней нормой.
      Однако учитывая то, что эти данные приближенные, в настоящей Генеральной схеме такое увеличение стока не рассматривается. Только при расчете дополнительных водоотъемов в Китайской Народной Республике принято во внимание возможное повышение водности формирующегося в истоках реки Иле стока на 1 км3 в 2015 – 2030 годах и на 1,4 км3 в 2040 году.

Ертисский бассейн

      Основным районом питания реки Ертис в Республике Казахстан является территория Восточно-Казахстанской области. В Павлодарской области боковая приточность к реке Ертис практически отсутствует. Одной из особенностей многолетнего хода стока реки Ертис является тенденция к группировке многоводных и маловодных лет, что в естественных условиях в значительной степени осложняло его использование. После ввода в эксплуатацию в 1960 году Бухтарминской ГЭС с полезной емкостью водохранилища в 30,81 км3 это положение было исправлено. Сток боковой приточности между Бухтарминской ГЭС и створом у села Шульба регулирует Шульбинское водохранилище с полезной емкостью в 1,47 км3, введҰнное в эксплуатацию в 1988 году и предназначенное, в основном, для обводнения поймы реки Ертис и энергетики.
      На других реках (притоки реки Ертис) построено более десятка водохранилищ емкостью свыше 12 млн. м3, суммарная емкость которых составляет 0,1 км3, общая емкость водохранилищ – 53 км3, полезная – 32,6 км3.
      Сумма всех поверхностных водных ресурсов бассейна в условно-естественных условиях оценивается в 33,7 км3, из них 7,8 км3 формируются на территории Китайской Народной Республики. Остальные 25,9 км3 формируются на территории Республики Казахстан и представлены притоками реки Ертис и бессточными водотоками.
      Испарение и транспирация с поймы реки Кара Ертис и водопотребление природного комплекса на притоках, русловые потери составляют порядка 0,71 км3.
      Участок бассейна реки Ертис ниже границы Восточно-Казахстанской и Павлодарской областей до границы с Российской Федерацией не имеет речной сети.
      Транзитный сток реки Ертис здесь уменьшается на 2,3 км3 за счет потерь воды в пределах долины, связанных с аккумуляцией паводкового стока на пойме и почвогрунтах, а также безвозвратными потерями на испарение с поверхности реки, пойменных озер, поверхности почвы, транспирацией растительностью.
      Таким образом, на границе с Российской Федерацией сток реки Ертис снижается до 26,6 км3.
      Перечисленные выше затраты стока, за исключением потерь на испарение, строго говоря, нельзя назвать потерями, так как за их счет живет и поддерживается природный комплекс в поймах рек (леса, кустарники, травы, животный мир), обеспечиваются водой естественные сенокосы и пастбища.
      Местный сток используется в отраслях экономики, главным образом, для регулярного орошения.
      С 1973 – 1974 годов началось значительное нарушение естественного хода стока реки Кара Ертис на границе Республики Казахстан и Китайской Народной Республики, вызванное возросшими водозаборами из реки Кара Ертис и ее притоков для орошения на китайской территории.
      Расчетным путем установлено, что в настоящее время приток из Китайской Народной Республики сократился в среднем на 2,5 – 3,3 км3 (при крайних значениях 0,95 – 5,6 км3) по отношению к условно-естественному периоду.
      Таким образом, фактически на текущий период водные ресурсы бассейна реки Ертис оцениваются в 30,4 км3, из них трансграничный сток составляет около 4,5 км3. В перспективе к 2040 году за счет увеличения водоотъемов в Китайской Народной Республике водные ресурсы сократятся до 28,3 км3.
      По прогнозу водности климатического стока в среднем возможно уменьшение стока бассейна реки Ертис на 0,3 км3 на уровне 2030 года, затем увеличение на 0,7 км3 на уровне 2050 года.
      В связи с неопределенностью положения с ожидаемой водностью рек бассейна на перспективу водохозяйственные расчеты по реке Ертис выполнены по двум вариантам.
      По первому варианту в перспективе существенных изменений условий формирования стока не ожидается. Исходя из этой гипотезы, норма и другие параметры стока в прошлом приравнены к соответствующим показателям в будущем. В качестве первоосновы водохозяйственных расчетов реки Ертис по этому варианту приняты 106-летние (1903 – 2012 годы) гидрометрические ряды естественного (восстановленного) стока в месячном разрезе (приток к Бухтарминскому водохранилищу и боковая приточность к реке Ертис на участке Бухтарминская ГЭС – Шульбинская ГЭС) с добавлением данных последних лет.
      По второму варианту учтены изменения в водности рек бассейна реки Ертис, которые могут возникнуть с течением времени в речном стоке.
      При этом по бассейну Бухтарминского водохранилища сток принят неизменным, исходя из предположения, что снижение стока рек низкогорья (Кара Ертис, Тургусун) компенсируется повышением стока рек высокогорья (Буктырма, Куршим, Нарым).
      По бассейнам рек Оба и Ульба принято снижение стока в среднем 1,2 % в год. Таким образом, среднемноголетний приток к створу Бухтарминской ГЭС принят в 19,2 км3 в год по обоим вариантам, среднемноголетний сток боковой приточности на участке Бухтарминская ГЭС – Шульбинская ГЭС на 2016, 2020 и 2030 – 2040 годы с учетом уменьшения стока – 9,2 км3, 8,7 км3 и 7,7 км3 соответственно.
      Для транзитного стока реки Ертис на нижних, практически бесприточных участках и для бассейна реки Шар водохозяйственные балансы составлены по месячному стоку характерных лет, близких по водности к расчетной обеспеченности.

Есильский бассейн

      Основным районом питания реки Есиль является Акмолинская область.
      Река Есиль характеризуется большой неравномерностью распределения стока как внутри года, так и из года в год.
      Одной из особенностей многолетнего хода стока реки Есиль является тенденция к группировке многоводных и маловодных лет, что в значительной степени осложняет его использование в отраслях экономики.
      После ввода в эксплуатацию Астанинского (Вячеславского) (полезная емкость 375 млн. м3) и Сергеевского (полезная емкость 635 млн. м3) водохранилищ положение существенно улучшилось, так как водохранилища обеспечивают водой производство, хозяйственно-питьевые и коммунально-бытовые нужды населения, орошение, поддерживают санитарные условия в реке. Суммарная полезная емкость водохранилищ 1441 млн. м3.
      В рассматриваемый бассейн входит часть Есиль-Ертисского междуречья с суммарным среднемноголетним стоком воды 358 млн. м3, в средние по водности годы – 77 млн. м3, в маловодные годы – 12 млн. м3.
      На наиболее значительных реках (Селиты и Шаглинка) построены водохранилища многолетнего регулирования стока с общей полезной емкостью порядка 250 млн. м3.
      Всего по рассматриваемой территории поверхностные водные ресурсы составляют около 2,76 км3, из них бассейн реки Есиль – 2,40 км3.
      В основу водохозяйственных расчетов реки Есиль положен многолетний ряд месячных величин стока за наиболее освещенный наблюдениями период (с 1930 по 2012 годы).
      Относительно репрезентативности этого ряда можно сказать следующее. По наличию периодов маловодья расчетный ряд удовлетворяет условию репрезентативности, поскольку включает в себя неблагоприятные периоды маловодья: 1930 – 1940, 1950 – 1953, 1967 – 1969, 1975 – 1978 годы. Из всех этих периодов выделяется маловодье 1930 – 1940 годов, которое по дефициту стока (относительно среднего) значительно превышает остальные периоды. Ряд также включает многоводные периоды: 1941 – 1942, 1946 – 1949, 1971 – 1972 годы, но многоводные годы представлены недостаточно и не компенсируют в полной мере маловодные периоды.
      Поскольку для целей Генеральной схемы представляют интерес маловодные годы и периоды, считаем возможным ряды стока за период 1930 – 2012 годов использовать в качестве гидрологической основы водохозяйственных расчетов.
      В этом случае будет создан некоторый запас надежности выполненных расчетов.

Жайык-Каспийский бассейн

      Реки Жайык-Каспийского бассейна по условиям водного режима характеризуются резко выраженным преобладанием стока в весенний период (от 55 до 100 % от годового стока).
      Сток рек территории резко колеблется по годам. Отличительной чертой многолетнего хода стока является большая повторяемость лет с низкой водностью, нередко следующих один за другим и образующих маловодные периоды.
      Для использования стока рек в отраслях экономики на реках бассейна в Республике Казахстан построено 42 водохранилища (емкостью более 1 млн. м3), суммарным полным объемом около 1,1 км3.
      Сумма всех поверхностных водных ресурсов бассейна в естественных условиях оценивается в 12,8 км3, из которых 8,7 км3 (68 %) формируется в Российской Федерации. Остальные 4,1 км3 (32 %) формируются на территории Республики Казахстан и представлены притоками реки Жайык и бессточными водотоками.
      Естественный сток, поступающий на территорию Западно-Казахстанской области транзитом из Оренбургской области России по руслу реки Жайык, составляет 9,3 км3. Из этого количества 1,4 км3 приходится на сток, формирующийся в Казахстане (реки Орь, Илек, Большая Хобда), остальные 7,9 км3 формируются в Российской Федерации.
      Фактическое поступление (измеренный сток), особенно начиная с 1970 года, меньше указанного вследствие изъятия и потерь стока в Российской Федерации (река Жайык и притоки) и Республике Казахстан (реки Орь, Илек, Большая Хобда).
      Поэтому при расчете водохозяйственных балансов сток реки на государственной границе принимается не по его значению в естественном состоянии, а с учетом искажения стока хозяйственной деятельностью на вышележащей части водосбора в Российской Федерации.
      В маловодные годы, наоборот, за счет регулирования стока реки Жайык в водохранилищах, расположенных в Российской Федерации, объем поступающего стока из России выше, чем в условиях естественного формирования стока. Данные договоренности приняты за основу при составлении водохозяйственных балансов на перспективу до 2040 года.
      По рекам Большой и Малый Узени с территории Саратовской области Российской Федерации при отсутствии водопотребления в Западно-Казахстанскую область могло бы поступать в среднем 0,44 км3. Однако фактическое поступление воды по этим рекам вследствие интенсивного разбора их стока в Саратовской области значительно меньше.
      В некоторые маловодные годы на территорию Западно-Казахстанской области вода вообще не поступала.
      Основой взаимодействия между Республикой Казахстан и Российской Федерацией в области рационального использования и охраны водных ресурсов трансграничных рек является Соглашение между Правительством Российской Федерации и Правительством Республики Казахстан о совместном использовании и охране трансграничных водных объектов от 27 августа 1992 года.
      Деление стока Большого и Малого Узеней между Российской Федерацией и Республикой Казахстан должно осуществляться поровну в любые по водности годы.
      Таким образом, поверхностные водные ресурсы Жайык-Каспийского бассейна, принятые при расчете водохозяйственных балансов, составляют 12,39 км3.

Нура-Сарысуский бассейн

      Бассейн реки Нура.

      Формирование стока реки Нура происходит, главным образом, в верхней и средней частях водосбора. Факторами, определяющими особенности реки в нижней части водосбора, являются распластывание паводочной волны и потери стока на пойме, в пойменных озерах и русле. Значительные изменения в режиме реки Нура вызваны хозяйственной деятельностью (строительство водохранилищ, КиКС и другие).
      Суммарная полезная емкость построенных водохранилищ – 416 млн. м3. Самые крупные водохранилища: Шерубайнуринское на реке Шерубайнура и Самаркандское на реке Нура. Шерубайнуринское водохранилище многолетнего регулирования (полезная емкость 179,8 млн. м3) имеет комплексное назначение.
      Самаркандское водохранилище являлось крупнейшим источником водоснабжения городов Караганды и Темиртау, осуществляя многолетнее регулирование стока. С приходом ертисской воды рабочая призма Самаркандского водохранилища, уменьшенная с 197 млн. м3 до 100,2 млн. м3, использовалась, главным образом, для сезонного перераспределения воды. С увеличением в перспективе до 2040 года водопотребления отраслей экономики Самаркандское водохранилище будет работать в режиме сезонного регулирования стока с элементами многолетнего регулирования. С увеличением водоподачи по КиКСу за 2040 год, возможно, что нуринско-ертисская вода будет проходить через Самаркандское водохранилище транзитом. Мелкие водохранилища полезной емкостью от 0,9 млн. м3 до 28 млн. м3 используются, главным образом, для орошения.
      В рассматриваемом районе имеется большое количество прудов, которые используются для обводнения пастбищ, регулярного орошения.
      Характерной особенностью реки Нура и других рек рассматриваемой территории является большая неравномерность распределения стока как внутри года, так и из года в год.
      Другая особенность стока реки Нура, сказывающаяся отрицательно на использовании реки в отраслях экономики, – тенденция к группировке маловодных лет.
      Особенно маловодным был период 1930 – 1940 годов.
      Особым фактором, влияющим на водный режим реки Нура, является переброска стока по КиКС.
      После зарегулирования стока реки Нура Самаркандским водохранилищем и началом попусков ертисской воды из КиКС, река Нура в летнюю межень стала достаточно многоводна – как на шлейфе среднего половодья.
      Река Нура является естественным трактом водоподачи ертисской воды к головным водозаборам каналов: Нура – Сарысу для подачи воды в бассейн реки Сарысу (Карагандинская область) (канал в настоящее время не эксплуатируется) и Нура – Есиль – для водоподачи в бассейн реки Есиль (Акмолинская область).
      Общий объем стока рек бассейна реки Нура и озера Тениз составляет 941 млн. м3 в год, в том числе 682 млн. м3 формируется в бассейне реки Нура, остальные 259 млн. м3 приходятся на долю стока других рек бассейна озера Тениз.
      Всего поверхностные водные ресурсы рассматриваемой территории оцениваются в 1018 млн. м3.
      В основу водохозяйственных расчетов положен многолетний ряд месячных величин стока за наиболее освещенный наблюдениями период (с 1935 по 2012 годы). Средний модульный коэффициент за этот период близок к единице.
      Внутригодовое распределение стока прочих рек, впадающих в озеро Тениз (Куланотпес, Кон, Кирей), и рек, впадающих в озеро Карасор (Талды, Жарлы, Жарым и другие), неблагоприятно для использования их стока в отраслях экономики, так как почти весь годовой сток проходит за короткий период весеннего половодья. На этих реках также нет достаточно крупных водохранилищ. Все это определяет основное направление использования стока – лиманное орошение. Требования на воду других потребителей (сельхозводоснабжение, обводнение пастбищ и другие) малы и покрываются, главным образом, за счет прудов, прудо-копаней, плесов, озер.

      Бассейн реки Сарысу.

      Характерной особенностью гидрографии бассейна реки Сарысу является редкая речная сеть и относительно большое количество временных водотоков, имеющих сток только в период весеннего снеготаяния.
      Реки бассейна реки Сарысу характеризуются большой изменчивостью годового стока, резко выраженным пиком весеннего половодья и низкой меженью, что в значительной степени осложняет их использование в отраслях экономики.
      После ввода в эксплуатацию Кенгирского (полезная емкость 311,2 млн. м3), Жездинского (полезная емкость 72,5 млн. м3) и других водохранилищ положение с водообеспечением существенно улучшилось. В основу водохозяйственных расчетов по рекам Кара-Кенгир и Жезды положены многолетние ряды месячных величин стока в створах водохранилищ за наиболее освещенный наблюдениями период (с 1931 по 2012 годы).
      Поверхностные водные ресурсы бассейна рек Сарысу оцениваются в 348 млн. м3. Поверхностные водные ресурсы бассейнов рек Нура и Сарысу составляют 1366 млн. м3.

Тобол-Торгайский бассейн

      Бассейн реки Тобол.

      Река Тобол характеризуется большой неравномерностью распределения стока как внутри года, так и из года в год. Одной из особенностей многолетнего хода стока реки Тобол является тенденция к группировке многоводных и маловодных лет, что до строительства водохранилищ в значительной степени осложняло его использование в отраслях экономики.
      Наиболее крупным по объему регулятором стока реки Тобол является Верхне-Тобольское водохранилище (полезная емкость 781 млн. м3), с подпиткой расположенных ниже Каратомарского (полезная емкость 562 млн. м3) и других водохранилищ, служащих источниками водоснабжения городов Рудный, Костанай, Лисаковск и ряда других водопотребителей.
      Значительная часть воды летом расходуется на нужды орошаемого земледелия, полив зеленых насаждений. Суммарная полезная емкость водохранилищ – 1393 млн. м3.
      Сумма всех поверхностных водных ресурсов бассейна реки Тобол оценивается в 746 млн. м3, часть из которых формируется на территории Российской Федерации.
      Оценка изменений гидрологического режима реки Тобол и ее трансграничных притоков при входе в Республику Казахстан под влиянием хозяйственных мероприятий в Российской Федерации показала, что за весь период наблюдений годовой сток в рассматриваемых створах можно принять условно-естественным.
      Водопотребление выше створов, в том числе на сопредельной территории, незначительно и не оказывает заметного влияния на величины годового стока. Исходя из этого, водные ресурсы Костанайской области оценивались по данным гидропостов, расположенных на территории Костанайской области.
      По этой же причине при расчете водохозяйственных балансов не учитывались водозаборы из этих рек в Российской Федерации.
      Гидрологической основой водохозяйственных расчетов по реке Тобол послужили естественные (восстановленные) 78-летние ряды притока к Верхне-Тобольскому водохранилищу и боковой приточности, формирующейся на участке от Верхне-Тобольского водохранилища до Каратомарского водохранилища.

      Бассейн реки Торгай.

      Главными водотоками рассматриваемой территории, имеющими большое водохозяйственное значение, являются река Торгай и ее приток – река Иргиз.
      Водная система озера Сарыкопа включает основные реки Сары-Озень и Теке. Озеро Сарыкопа в многоводные годы переполняется и часть воды из него сбрасывается через реки Сарысу и Омана (Тауш) в протоки реки Торгай. В представленных в настоящей Генеральной схеме водохозяйственных балансах переток из озера Сарыкопа в реку Торгай не учитывается, так как балансы составляются по годам средней водности и маловодным, когда это явление не наблюдается.
      Водная система реки Улькаяк имеет слаборазвитую сеть временных водотоков и только в верхнем течении принимает более значительный приток – реку Кабырга. В водном режиме рассматриваемой территории наблюдается ярко выраженное весеннее половодье.
      За весенним половодьем следует летняя межень. В это время большинство рек пересыхает, а непересыхающие реки в подавляющем большинстве в зимнее время промерзают. Сток рек характеризуется большой неравномерностью распределения не только внутри года, но и из года в год, что в значительной степени осложняет его использование. Это положение несколько улучшают водохранилища и плесы. В настоящее время на территории бассейна насчитывается 5 водохранилищ (суммарная полная емкость равна 35,8 млн. м3), которые используются, в основном, для сельскохозяйственных нужд и водопоя скота.
      Многочисленные глубоководные плесы, имеющиеся на реках бассейнов Торгая, Иргиза, Сары-Озеня, являются достаточно надежными источниками водообеспечения сельского населения и обводнения пастбищ.
      Для лиманного орошения используется местный сток – часть весенних талых и дождевых вод, аккумулирующихся в небольших понижениях рельефа и озерных котловинах и не участвующих в стоке более крупных водотоков.
      Сумма всех поверхностных водных ресурсов бассейна реки Торгай оценивается в 1194 млн. м3. Суммарные поверхностные водные ресурсы бассейнов рек Тобол и Торгай оцениваются в 1940 млн. м3.

Шу-Таласский бассейн

      В современных условиях (и в перспективе) сток рек Шу, Талас, Аса определяется водностью года, естественными потерями стока, а также режимом работы водохранилищ и изменяющимися водозаборами из рек бассейна и возвратными водами на территории Республики Казахстан и Кыргызской Республики.
      В настоящее время на территории бассейна насчитывается
35 водохранилищ с суммарной полезной емкостью около 849 млн. м3, которые используются, в основном, для сельскохозяйственных нужд и водопоя скота.
      Основная часть поверхностных водных ресурсов бассейнов рек Шу, Талас сосредоточена на территории Кыргызской Республики.
      Деление стока рек Шу, Талас и притока Асы реки Куркуреусу между Республикой Казахстан и Кыргызской Республикой осуществляется на основании положений о делении стока этих рек, принятых в 1983 году.
      Согласно данным положениям все эксплуатационные водные ресурсы бассейна реки Шу, подлежащие делению, составляют 6640 млн. м3, из которых 1777 млн. м3 являются возвратными водами.
      Казахстану выделено 42 % от суммарных эксплуатационных ресурсов бассейна, что составляет 2,79 км3, в том числе лимит водозабора из реки Шу – 2,41 км3, из прочих рек бассейна – 0,38 км3.
      Если учесть сток мелких горных источников северо-восточного склона хребта Каратау (0,138 км3), то общие поверхностные водные ресурсы Шу-Таласского бассейна составят 2,928 км3.
      По реке Талас водными ресурсами, подлежащими делению, являются поверхностный сток с притоками, возвратные и выклинивающиеся воды (за вычетом потерь) в объеме 1616 млн. м3.
      Водопотребление в Казахстане должно покрываться попусками из Кировского водохранилища (716 млн. м3) и стоком, формирующимся на территории Казахстана (92 млн. м3), всего 808 млн. м3.
      В бассейне реки Асы: суммарный сток – 508 млн. м3, в том числе сток, поступающий из Кыргызской Республики по притоку реки Асы реке Куркуреусу, – 14 млн. м3 и сток, формирующийся в пределах Казахстана, – 494 млн. м3.
      Таким образом, общие эксплуатационные водные ресурсы бассейнов рек Шу, Талас, Асы составляют 4,2 км3.

Подземные и шахтно-рудничные воды

      Подземные воды используются, главным образом, для коммунального хозяйства, в промышленности и для сельхозводоснабжения, а шахтно-рудничные воды – в промышленности.
      При современном использовании подземных вод в 937 млн. м3 и шахтно-рудничных вод в 73 млн. м3 к 2040 году их использование увеличится в 1,9 и 1,4 раза и составит 1815 млн. м3 и 100 млн. м3 соответственно. Однако доля подземных и шахтно-рудничных вод в расходной части водохозяйственных балансов останется незначительной и составит менее 10 %.

Сточные и возвратные воды

      Сточные воды в Республике Казахстан используются для регулярного орошения, в коммунальном хозяйстве и промышленности, на лиманы и для поддержания пластового давления при добыче нефти. Общий объем сточных вод, который намечается использовать к 2040 году, составит 164 млн. м3.
      Водоотведение в водные объекты рассматривается как вторичные водные ресурсы и осуществляется во всех бассейнах.
      Водоотведение производится промышленностью, коммунальным хозяйством, и, в основном, регулярным орошением (99,5 %), также имеет место возврат с рыбоводных прудов.
      На уровне 2040 года объем водоотведения ожидается 5015 млн. м3.

Использование морских и озерных вод

      Морские и озерные воды используются в Жайык-Каспийском и Балкаш-Алакольском бассейнах.
      Воды Каспийского моря используются, главным образом, в промышленности Атырауской (бассейн реки Сагиз) и Мангистауской (бессточная зона) областей. Воды озера Балкаш используются в промышленности и на коммунально-бытовые нужды в Североприбалхашском водохозяйственном районе.
      Суммарное использование морских и озерных вод к 2040 году возрастет до 1614 млн. м3.

Переброски стока

      Межбассейновые переброски стока в перспективе будут осуществляться из рек Ертис, Есиль, Волга (из протоки Кигач).
      Основной канал межбассейновых перебросок стока КиКС подает ертисскую воду в бассейны рек Нура, Есиль.
      В бассейн реки Нура ертисская вода подается для водопотребителей, а также в природоохранных целях для подпитки Тениз-Коргалжынских озер.
      Кроме этого, после очистки русла реки Нура водозабор в канал Нура – Есиль для водообеспечения промышленности Акмолинской области на 2030 – 2040 годы составит 10 – 15 млн. м3.
      Также для водообеспечения промышленности и коммунального хозяйства Астаны намечается возобновить водоподачу ертисской воды по водоводу из КиКСа в реку Есиль выше верхнего бьефа Вячеславского водохранилища.
      К 2040 году объем переброски стока по водоводу составит 95 млн. м3, общий объем переброски в бассейн реки Есиль, с учетом канала Нура – Есиль, достигнет 110 млн. м3.
      Недостаточная пропускная способность существующего водовода не позволяет покрывать растущие потребности в воде и уже к 2040 году возникнут дефициты воды для водоснабжения города Астаны и близлежащих населенных пунктов. Эти дефициты могут быть покрыты за счет намечаемой переброски из реки Ертис.
      Из Сергеевского водохранилища на реке Есиль осуществляется переброска небольших объемов воды в бассейн реки Тобол для водоснабжения сельских населенных пунктов (0,16 млн. м3/год).
      В перспективе, как и в современных условиях, в Жайык-Каспийский бассейн дополнительно к собственным водным ресурсам будет подаваться вода из реки Волга (протока Кигач). В Западно-Казахстанскую область в бассейн реки Ащеозек (Жанибекская обводнительно-оросительная система) переброска осуществляется из Палласовской обводнительно-оросительной системы Волгоградской области Российской Федерации.
      В Атыраускую область подается волжская вода из реки Волга (протока Кигач) для использования непосредственно в области и для передачи в бессточную зону Мангистауской области. Общий объем поступления волжской воды в Жайык-Каспийский бассейн к 2040 году составит 94 млн. м3.
      Помимо указанных выше межбассейновых перебросок в республике осуществляются внутрибассейновые переброски стока, которые не влияют на общий водохозяйственный баланс бассейнов и в настоящей Генеральной схеме не рассматриваются.

8. Результаты водохозяйственных расчетов

      В основу балансов положено сопоставление располагаемых водных ресурсов с потребностями в воде отраслей экономики, водопользователей, потерь стока на различных этапах развития отраслей экономики (2015 – 2040 годы). Из располагаемых водных ресурсов (поверхностный сток, подземные воды и другие) наибольший интерес представляют поверхностные воды (включая речной сток, водоотведение в реки, выклинивание в русла рек, высвобождение речного стока при экономии водных ресурсов и другие). На долю поверхностных вод приходится около 98 % всей приходной и расходной частей баланса. Именно поверхностные воды определяют дефицитность или благополучие в водообеспечении водой территории бассейнов. По остальным водоисточникам принято, что они участвуют в водохозяйственных балансах в объемах, равных их использованию (в пределах прогнозных и прочих запасов). По рекам с водохранилищами многолетнего регулирования стока (реки Ертис, Иле, Есиль, Сырдарья, Тобол и другие) водохозяйственные расчеты выполнены по многолетним рядам стока. По остальным бассейнам рек расчеты выполнены по суммарному стоку в годы расчетной обеспеченности стока (в месячных интервалах) с учетом сезонного регулирования в малых водохранилищах.
      По результатам выполненных расчетов составлены водохозяйственные балансы при существующих емкостях водохранилищ, подсчитаны перебойности и определены обеспеченности гарантированной отдачи потребителям и водопользователям. За перебойный принимается каждый год, в котором имеет место установление гарантированной отдачи ниже допустимого снижения хотя бы в одном месяце. При снижении нормативного водопотребления (водопользования) в напряженные периоды установлена иерархия удовлетворения потребностей в воде в зависимости от заданной расчетной обеспеченности.
      В качестве основного критерия гарантии водообеспечения потребителей принята обеспеченность по числу бесперебойных лет. Норматив надежности хозяйственно–питьевых и производственных нужд составляет 95 %, регулярного орошения и рыбного хозяйства – 75 %, лиманного орошения – 30-50 %. Допустимая урезка водопотребления в перебойные годы – 20 % (кроме лиманного орошения). В маловодные годы при недостатке водных ресурсов лиманное орошение исключается из состава потребителей.
      В таблице 3 приведены сводные водохозяйственные балансы в целом по Республике Казахстан в зависимости от водности года на перспективу до 2040 года, подробно балансы по основным бассейнам представлены далее по тексту. Расчетные поверхностные водные ресурсы на уровне 2040 года с учетом регулирования, вододеления, водоотведения в реки колеблются в годы разной водности от 110,3 до 64,3 км3 и составляют порядка 94 – 97 % от суммы всех ресурсов. Из них возвратные воды в составе коллекторно-дренажных, сбросных и сточных вод от орошения, промышленности и коммунально-бытового хозяйства, рассматривающиеся как дополнительный ресурс для использования, составляют порядка 5 км3. Водопотребление отраслей экономики Казахстана на уровне 2040 года на 84 % будет осуществляться за счет поверхностных водных источников, остальной объем – за счет подземных и шахтно-рудничных, морских и озерных, сточных и коллекторно-дренажных вод.
      Основная доля использования воды в республике приходится на сельскохозяйственное производство.
      В составе сельскохозяйственного водопотребления наибольший удельный вес приходится на регулярное орошаемое земледелие, где вода расходуется также на лиманное орошение для производства кормов, обводнение пастбищ и водоснабжение сельского населения и скота. Регулярное орошение базируется, в основном, на стоке поверхностных источников и наиболее развито на юге и юго-востоке республики – в бассейнах рек Сырдарья, Иле, Шу, Талас, Ертис.

                                                       Таблица 3

      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Республике
        Казахстан в зависимости от водности года на перспективу
                              до 2040 года

                                                         млн. м3

№ п/п

Составляющая баланса

2020 год

2030 год

2040 год

Средне многолетний

Средний по водности год

Маловодный

Средне многолетний

Средний по водности год

Маловодный

Средне многолетний

Средний по водности год

Маловодный

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Приходная часть

1

Поверхностный сток рек с учетом регулирования вододеления и возвратных вод

109744

87515

63798

110192

85620

63894

110347

88467

64301

2

Поступление волжской воды

77

77

77

85

85

85

94

94

94

3

Использование подземных и шахтно-рудничных вод

1373

1373

1373

1612

1612

1612

1916

1916

1916

4

Использование сточных и коллекторно-дренажных вод

161

161

161

203

203

203

244

244

244

5

Использование вод озера Балкаш и Каспийского моря

1407

1407

1407

1527

1527

1527

1614

1614

1614

2. Расходная часть

1

Забор воды, в том числе:

20148

19761

17825

21233

20706

18593

22328

21714

19530

из поверхностных источников

17374

16987

15051

18070

17543

15430

18744

18130

15946

использование подземных и шахтно-рудничных вод

1373

1373

1373

1612

1612

1612

1916

1916

1916

использование сточных и коллекторно-дренажных вод

161

161

161

203

203

203

244

244

244

использование вод Каспийского моря из озера Балкаш

1240

1240

1240

1349

1349

1349

1423

1423

1423

2

Дополнительные водоотьемы в Китайской Народной Республике

6700

6700

6700

8100

8100

8100

9400

9400

9400

3

Ущерб речному стоку за счет отбора подземных вод

251

251

251

294

294

294

347

347

347

4

Потери стока, экология, в том числе:

32032

22983

15617

31510

22417

15260

30801

21597

14756

испарение с поверхности водохранилищ

12982

10126

6337

12616

9606

5910

12077

8852

5413

потери по КиКС

270

270

270

270

270

270

270

270

270

поддержание заданного горизонта в каналах, экологические нужды

1296

549

325

1187

492

309

1122

467

300

водопотребление природного комплекса на притоках, русловых потери и др.

17434

11988

8635

17387

12000

8720

17283

11957

8724

из них природоохранный попуск в низовья реки Шидерты за счет КиКС

50

50

50

50

50

50

50

50

50

из них потери на пойме реки Ертис ниже Шульбинского водохранилища

730

730

730

747

747

747

745

745

745

5

Остатки стока – поступления в низовья, в том числе в:

30380

22570

16724

29649

21873

16077

29063

21264

15662

озеро Балкаш

13671

11989

10289

13083

11396

9690

12486

10750

9225

САМ и Сарышыганак

4235

2452

1437

4265

2475

1451

4420

2631

1575

озеро Алаколь и Сасыкколь

3197

2368

1605

3183

2354

1591

3164

2335

1572

Каспийское море

7773

5266

3145

7664

5163

3094

7577

5080

3043

прочие озера, из них

1461

453

205

1412

442

209

1375

425

205

природоохранный попуск в Коргалжинский заповедник за счет КиКС

42

42

42

42

42

42

42

42

42

6

Поступление в Российскую Федерацию

23251

18268

9700

22833

15657

8996

22276

18014

8474

Итого

112762

90534

66817

113619

89047

67320

114214

92335

68169

3. Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Лиманное орошение получило развитие, главным образом, на западе и севере Казахстана, на базе весеннего стока рек Жайык, Торгай, Тобол и других.
      Для водообеспечения сельских населенных пунктов по республике используются в основном подземные воды.
      Кроме отмеченных имеют место затраты стока на затопление естественных сенокосов паводковыми водами в низовьях рек.
      В некоторых случаях эти затраты, имеющие также и экологическое назначение, проходят по статье «попуски на экологию».
      Самой большой категорией «непродуктивного» водопотребления являются водопотери из русел рек, испарение с поверхности водохранилищ, аккумуляция стока в пойменных и устьевых озерах и другие. Эти затраты стока, строго говоря, нельзя назвать потерями, так как за их счет живет и поддерживается природный комплекс в поймах рек (леса, кустарники, травы, животный мир), обеспечиваются водой естественные сенокосы и пастбища. Анализ водохозяйственных балансов, выполненных при соблюдении порядка приоритета в вопросе водоснабжения населения, отраслей экономики и водопользователей, показал, что в перспективе водообеспечение отраслей экономики будет более благоприятным, чем водообеспечение водопользователей.
      Население и промышленность обеспечиваются водой полностью во всех регионах за счет внутренних ресурсов (включая Каспийское море, озеро Балкаш и межбассейновые переброски стока в пределах Казахстана), а также привлеченного стока (река Волга). Общий объем перебрасываемого стока к 2040 году составит 741 млн. м3/год, в крайне маловодные – до 813 млн. м3/год.
      В сельском хозяйстве водоснабжение населения и сельскохозяйственного производства решается положительно за счет использования, в основном, подземных вод.
      Регулярное орошение обеспечено водой в пределах нормы практически повсеместно.
      Повышение водообеспеченности регулярного орошения в перспективе обусловлено переводом части земель орошения с поверхностных источников на более надежный водоисточник – подземные воды; реконструкцией оросительных сетей с повышением КПД оросительных систем и другими мероприятиями по увеличению располагаемых водных ресурсов.
      Незначительные по объему дефициты стока для регулярного орошения имеются в бассейнах реки Сарысу, озер Карасор (Карагандинская область), Торгай, Хобда (Актюбинская область) и некоторых других, где в засушливые годы за пределами расчетной обеспеченности водопотребление покрывается менее чем допустимо, то есть ниже 80 % от потребности.
      Лиманное орошение в бассейнах рек Торгай, Иргиз имеет обеспеченность 30 %. Что касается удовлетворения требований водопользователей в перспективе, то в отдельных регионах Казахстана могут возникнуть проблемы, связанные с покрытием требований рыбохозяйственных, энергетических, судоходных и других попусков, обеспечением водой водохозяйственных комплексов и, особенно, с поддержанием экологического равновесия.
      К этим регионам относятся те, в которых водообеспечение во многом зависит от поступающего из соседних стран транзитного стока, соблюдения договорных обязательств по делению стока трансграничных рек сопредельными с Республикой Казахстан странами (Жайык–Каспийский, Шу-Таласский, Арало-Сырдарьинский, Балкаш-Алакольский, Ертисский бассейны).
      Более подробная характеристика водообеспечения водопотребителей и водопользователей в перспективе по водохозяйственным бассейнам дана ниже.

1. Арало-Сырдарьинский бассейн

      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Арало-Сырдарьинскому бассейну в зависимости от водности года с учетом всех источников водообеспечения сведены в таблицу 4. В водохозяйственных балансах реки Сырдарья в пределах Республики Казахстан увязке подлежали с одной стороны требования водопотребителей и водопользователей, предъявляемые, в основном, в теплый период года, и повышенный приток к Шардаринскому водохранилищу в зимний период с другой стороны.
      Возможности водообеспечения низовий рассмотрены на основе совместной работы Шардаринского водохранилища, Коксарайского контррегулятора, Арнасайской системы озер и русла реки Сырдарья.
      Основным направлением использования вод в низовьях Сырдарьи является сельское хозяйство, главным образом, регулярное орошение. Основные водопользователи: САМ и залив Сарышыганак, дельта реки Сырдарья, экосистемы на участке реки Сырдарья от Шардаринского водохранилища до города Казалинск.

                                                          Таблица 4

             Сводные водохозяйственные балансы в целом по
   Арало-Сырдарьинскому бассейну в зависимости от водности года
                с учетом всех источников водообеспечения

                                                      млн. м3

№ п/п

Составляющая баланса

2020 год

2030 год

2040 год

Среднемноголетний

Средний по водности год

Мало водный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Приходная часть

1

Поверхностные воды:

21504,9

17088,9

13295,9

21428,2

17012,2

13219,2

21424,7

17008,7

13215,7

приток к Шардаринскому водохранилищу

16281

12625

9282

16281

12625

9282

16281

12625

9282

водные ресурсы АРТУР с реками юго-западного склона хребта Каратау

3360

2600

2150

3360

2600

2150

3360

2600

2150

поступление по каналу Достык*

1023

1023

1023

972

972

972

970,1

970,1

970,1

использование лимита стока ЧАКИР

824,1

824,1

824,1

800,1

800,1

800,1

799,2

799,2

799,2

Водоотведение АРТУР

16,7

16,7

16,7

15,1

15,1

15,1

14,4

14,4

14,4

2

Шахтно-рудничные воды

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

3

Сточные воды

36,3

36,3

36,3

34,7

34,7

34,7

35,5

35,5

35,5

4

Подземные воды

255,3

255,3

255,3

314,8

314,8

314,8

390,8

390,6

390,6

Итого

21798

17382

13589

21779

17363

13570

21852

17436

13643

2. Расходная часть

1

Забор воды, из них:

6969

6819

5958

6875

6725

5870

6800

6650

5826

забор воды из поверхностных источников:

6676

6526

5666

6524

6374

5519

6372

6222

5399

коммунальное хозяйство

32,26

32,26

32,26

38,44

38,44

38,44

49

49

49

промышленность

9,97

9,97

9,97

11,04

11,04

11,04

12,89

12,89

12,89

регулярное орошение

6290

6290

5582

6122

6122

5420

5952

5952

5282

сельское хозяйство

6610

6460

5602

6448

6298

5445

6280

6130

5310

заливные сенокосы, лиманы

300

150

-

300

150

-

300

150

-

сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ

19,92

19,92

19,92

25,37

25,37

25,37

28,33

28,33

28,33

рыбное хозяйство

23,60

23,60

20,57

26,10

26,10

22,74

28,80

28,80

25,10

рекреация

0,87

0,87

0,87

1,14

1,14

1,14

1,48

1,48

1,48

Забор воды из подземных источников:

255,29

255,29

255,29

314,76

314,76

314,76

390,59

390,59

390,59

забор шахтно-рудничных вод для промышленности

1,27

1,27

1,27

1,33

1,33

1,33

1,40

1,40

1,40

забор сточных вод на регулярное орошение

36,28

36,28

36,28

34,71

34,71

34,71

35,52

35,52

35,52

2

Водоподача в Арнасай

1000

-

-

1000

-

-

1000

-

-

3

Затраты на экологию, потери стока:

8193

6711

5073

8238

6762

5129

8233

6756

5122

испарение с Шардаринского водохранилища

528

535

475

528

535

475

528

535

475

потери в Коксарайском контррегуляторе

126

126

126

126

126

126

126

126

126

экология, потери и другие затраты

6000

4711

3342

6020

4727

3352

6018

4725

3351

экология, потери ЧАКИР

340

340

340

340

340

340

340

340

340

экология, потери АРТУР

1199,1

998,8

790

1224,2

1034,6

836

1220,6

1029,6

829,9

4

Водопотребление дельты реки Сырдарья

1400

1400

1120

1400

1400

1120

1400

1400

1120

5

Поступлени в САМ и Сарышыганак:

4235

2452

1437

4265

2475

1451

4420

2631

1575

Сарышыганак**

690

690

690

690

690

690

690

690

690

САМ

3545

1762

747

3575

1785

761

3730

1941

885

Итого

21798

17382

13589

21779

17363

13570

21852

17436

13643

1. Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Примечание: * Приведено только использование стока при полном лимите 1250 млн. м3. Остатки стока, поступающие по рекам Келес, Куруккелес в реку Сырдарья, включены в приток к Шардаринскому водохранилищу.
      ** Включено водоотведение в водные объекты.

      Разработанный совместный режим работы Шардаринского водохранилища и Коксарайского контррегулятора, а также реконструкция оросительных сетей с увеличением КПД позволяют добиться водообеспеченности намеченных орошаемых площадей на весь расчетный период. Резервом для выращивания кормов является Коксарайский контррегулятор, работающий в режиме глубоководных лиманов, что позволит компенсировать нехватку продукции, связанную с исключением заливных сенокосов в очень маловодные годы (95 % обеспеченности).
      Требования других отраслей экономики малы по сравнению с требованиями регулярного орошения и выполняются в годы любой водности. Наряду с этим, согласно расчетам дельта реки Сырдарья со своей потребностью в 1,4 км3 имеет также нормативную обеспеченность 75 %. Водообеспеченность экосистем на участке река Сырдарья от Шардаринского водохранилища додо города Казалинск зависит от водности года и значительно колеблется по годам: от 6,0 до 3,3 км3 (Р = 50 % и 95 % соответственно).
      Поступление в САМ с заливом Сарышыганак в зависимости от водности года изменяется от 4,2 – 4,4 км3 (Р = 50 %) до 1,4 – 1,6 км3 (Р = 95 %) и отвечает критерию по допустимому притоку к САМ в среднем за многолетие не менее 3,0 км3. Условия водообеспечения залива Сарышыганак объемом 0,69 км3 (заполнение начинается с 2020 года) выполняются в годы любой водности.
      Водопотребление бывшего Голодностепского орошаемого массива и ЧАКИР в перспективе не будет превышать установленных для них лимитов.
      Достаточно большое количество осадков в предгорных и горных районах АРТУРа, значительная водность рек в верховьях, наличие развитой системы оросительных каналов и водохранилищ будут обеспечивать забор требуемых на орошение объемов воды в современных условиях и на перспективу.

2. Балкаш-Алакольский бассейн.

      Водохозяйственные расчеты на перспективу представлены по двум основным бассейнам, составляющим территорию Балкаш-Алакольского водохозяйственного бассейна:
      1) озера Балкаш;
      2) озер Алаколь и Сасыкколь.
      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Балкаш-Алакольскому бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников водообеспечения приведены в таблице 5.
      Главное направление экономики рассматриваемой территории – сельское хозяйство, где регулярное орошение занимает основное положение среди остальных потребителей. Покрытие требований на воду отраслей экономики осуществляется, главным образом, за счет поверхностных вод.
      На территории Карагандинской области в Северном Прибалхашье источниками водоснабжения города Балхаш и его промышленных предприятий по-прежнему остаются озеро Балкаш и сточные воды.
      Результаты произведенных расчетов показывают, что на перспективу население городов и промышленность обеспечиваются водой полностью за счет использования, в основном, подземных вод. В сельском хозяйстве водоснабжение населения и сельскохозяйственного производства также на всех расчетных уровнях решается положительно с использованием как поверхностных, так и подземных источников водоснабжения (с преобладанием последних).
      Регулярное орошение в бассейнах реки Иле и рек Восточного Прибалхашья обеспечивается водой полностью с допустимой урезкой в маловодные годы. Повышение водообеспеченности связано с переводом части земель орошения с поверхностных источников на более надежный водоисточник – подземные воды, реконструкцией оросительных сетей и других мероприятий по увеличению располагаемых водных ресурсов.

                                                      Таблица 5

             Сводные водохозяйственные балансы в целом по
      Балкаш-Алакольскому бассейну в зависимости от водного года
              с учетом всех источников водообеспечения

                                                        млн. м3

№№ п/п

Статьи баланса

2020 год

2030 год

2040 год

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Приходная часть

1

Поверхностные воды, в том числе:

28121,33

23765,99

18974,46

28129,47

23763,46

18957,2

28142,9

23725,2

19207,6

речной сток

27681,2

22403,3

17499,6

27681,2

22403,3

17499,6

27681,2

22403,3

17499,6

возвратные воды, выклинивание

440,125

407,525

372,525

448,27

415,67

380,67

461,726

429,126

394,126

сработка водохранилищ

0

955,16

1102,34

0

944,49

1076,93

0

892,83

1313,88

2

Забор воды из подземных источников

375,71

375,71

375,71

436,57

436,57

436,57

516,39

516,39

516,39

3

Использование сточных вод

61,33

61,33

61,33

81,79

81,79

81,79

105,12

105,12

105,12

4

Забор воды из шахтно-рудничных вод

0,35

0,35

0,35

0,38

0,38

0,38

0,42

0,42

0,42

5

Забор воды из коллекторно-дренажных вод

53,1

53,1

53,1

61

61

61

69

69

69

6

Забор воды озера Балкаш

166,97

166,97

166,97

177,9

177,9

177,9

190,39

190,39

190,39

Итого

28778,8

24423,4

19631,9

28887,1

24521,1

19714,8

29024,2

24606,6

20088,9

2. Расходная часть


Забор воды отраслями экономики:

4185,97

4170,97

3961,61

4226,84

4211,84

4002,94

4343,59

4328,59

4114,77

Использование поверхностных источников:

3581,61

3566,61

3357,25

3530,21

3515,21

3306,31

3531,27

3516,27

3302,45

1

Коммунальное хозяйство и промышленность

157,35

157,35

157,35

171,88

171,88

171,88

194,23

194,23

194,23

Сельское хозяйство,
в том числе:

3348,96

3333,96

3124,6

3272,04

3257,04

3048,14

3244,02

3229,02

3015,19

регулярное орошение

3258,45

3258,45

3064,09

3157,59

3157,59

2963,69

3107,2

3107,2

2908,37

лиманное орошение и заливные сенокосы

64,5

49,5

34,5

79,49

64,49

49,49

91,49

76,49

61,49

сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ

26,01

26,01

26,01

34,96

34,96

34,96

45,33

45,33

45,33

Рыбное хозяйство

41,23

41,23

41,23

47

47

47

51,2

51,2

51,2

Рекреация и полив зеленых насаждений

34,07

34,07

34,07

39,29

39,29

39,29

41,82

41,82

41,82

Использование подземных источников:

375,71

375,71

375,71

436,57

436,57

436,57

516,39

516,39

516,39

Коммунальное хозяйство и промышленность

261,86

261,86

261,86

297,21

297,21

297,21

346,28

346,28

346,28

Сельское хозяйство,
в том числе:

109,62

109,62

109,62

134,47

134,47

134,47

164,93

164,93

164,93

регулярное орошение

19,6

19,6

19,6

29

29

29

40,8

40,8

40,8

сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ

90,02

90,02

90,02

105,47

105,47

105,47

124,13

124,13

124,13

Рекреация

4,23

4,23

4,23

4,89

4,89

4,89

5,18

5,18

5,18

Использование сточных вод:

61,33

61,33

61,33

81,79

81,79

81,79

105,12

105,12

105,12

коммунальное хозяйство и промышленность

23,33

23,33

23,33

24,89

24,89

24,89

26,72

26,72

26,72

регулярное орошение

38

38

38

56,9

56,9

56,9

78,4

78,4

78,4

Использование шахтно-рудничных вод в промышленности

0,35

0,35

0,35

0,38

0,38

0,38

0,42

0,42

0,42

Использование коллекторно-дренажных вод для орошения

53,1

53,1

53,1

61

61

61

69

69

69

Использование вод озера Балкаш (полное водопотребление)

166,97

166,97

166,97

177,9

177,9

177,9

190,39

190,39

190,39

2

Дополнительные отъемы в Китайской Народной Республике

2000

2000

2000

3000

3000

3000

4000

4000

4000

3

Поступление в озеро Алаколь

1684,31

1205,31

792,31

1674,27

1195,27

782,27

1664,72

1185,72

772,72

4

Поступление в озеро Сасыкколь

1512,94

1162,94

812,94

1508,56

1158,56

808,56

1499,31

1149,31

799,31

5

Затраты на экологию, потери стока

5671,06

3841,74

1722,64

5333,28

3498,15

1370,28

4961,99

3123,52

1108,11

6

Поступление в озеро Балкаш

13671,4

11989,38

10289,32

13083,16

11396,28

9689,78

12485,6

10750,4

9225,01

Итого

28778,8

24423,4

19631,9

28887,1

24521,1

19714,8

29024,2

24606,6

20088,9

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Только в Северном Прибалхашье в бассейнах рек Аягоз, Баканас в маловодные годы 95 % обеспеченности, регулярное орошение будет испытывать дефициты стока при нормативной 75 % обеспеченности. Основными водопользователями в проектной зоне являются озеро Балкаш, дельта реки Иле и энергетика.
      Относительно благоприятные условия с водными ресурсами реки Иле в последние годы не снимают с повестки дня вопрос о сохранении озера Балкаш как единого водоема, поддержания его уровня на отметке не ниже 341,0 метра и минерализации не выше 2,0 г/л.
      Как выяснилось в результате выполненных расчетов, введение водосберегающих технологий в бассейне реки Иле на территории Республики Казахстан обеспечивает некоторый резерв водных ресурсов для пополнения озера Балкаш. Однако этих мероприятий недостаточно для поддержания уровня озера Балкаш на предельной отметке 341,0 мБС.
      В связи с реализацией Китайской Народной Республикой своих водохозяйственных проектов с повышением водозаборов в бассейне реки Иле может образоваться дефицит стока для поддержания уровня озера Балкаш, особенно при наступлении маловодной фазы.
      К 2040 году дефицит стока может составить порядка 2,5 – 4,0 км3 (при водозаборе в Китае около 5,0 – 6,5 км3).
      Если водозаборы в Китайской Народной Республике значительно превысят 5,0 км3, а деградация горного оледенения в бассейне реки Иле не прекратится, то появятся еще большие дефициты стока, которые повлекут за собой резкое падение уровня озера и развитие ситуации по Аральскому сценарию. И что не менее важно, дефициты стока приведут к значительному увеличению минерализации западной части озера. Это осложнит использование озера для водоснабжения города Балхаш и его предприятий. Как показали ориентировочные расчеты, предположительно в перспективе в средние по водности и маловодные годы следует ожидать снижения уровней озер Алаколь и Сасыкколь.
      Ухудшение экологического состояния озера Алаколь может произойти за счет увеличения водозаборов в верховьях реки Эмель и сброса в реку неочищенных сточных вод на территории Китайской Народной Республики.

3. Ертисский бассейн

      Водохозяйственные расчеты и балансы бассейна реки Ертис на перспективу (по 2040 год) выполнены по различным сценариям развития водности боковой приточности в Республике Казахстан.
      Рассмотрены два варианта формирования естественного стока в пределах Казахстана:
      1 вариант – изменение стока не ожидается;
      2 вариант – по бассейнам рек Оба и Ульби ожидается снижение стока в среднем на 1,2 % в год.
      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Ертисскому бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников водообеспечения по первому варианту приведены в таблице 6.
      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Ертисскому бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников водообеспечения по второму варианту приведены в таблице 7.
      Водохозяйственные расчеты выполнены по многолетним стоковым рядам в разрезе месяцев при работе Бухтарминского и Шульбинского водохранилищ в каскаде, где основную роль многолетнего регулирования играет Бухтарминское водохранилище.
      Режим работы Бухтарминского и Шульбинского водохранилищ осуществляется в соответствии с диспетчерскими графиками, разработанными в правилах использования водных ресурсов Верхне–Ертисского каскада водохранилищ. Требования водного транспорта, зимних и природоохранных попусков также приняты по данным правилам. В навигационный период для поддержания необходимых уровней воды в реке минимальные среднесуточные расходы приняты не ниже 500 – 550 м3/с в створе Усть-Каменогорской ГЭС, 700 м3/с – в створе Шульбинской ГЭС.
      В зимний период, период ледостава расходы воды должны быть не менее 390 м3/с в створе Усть-Каменогорской ГЭС и 440 – 410 м3/с в створе Шульбинской ГЭС.
      Природоохранный попуск для увлажнения поймы реки Ертис изменяется от водности года и составляет в среднем 5,7 км3.

                                                         Таблица 6

      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Ертисскому
бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников
                водообеспечения по первому варианту

                                                        млн. м3

№ п/п

Составляющая баланса

2020 год

2030 год

2040 год

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Приходная часть

1

Поверхностный сток рек

37432

32007

22297

37844

30037

23075

37882

32789

22459

Речной сток (зарегулированный)

35064

29639

19930

35398

27592

19930

35352

30260

19930

Сброс сточных и возвратных вод

2367

2367

2367

2445

2445

2445

2529

2529

2529

Сброс шахтно-рудничных вод без использования в водные объекты

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2

Использование подземных вод

225

225

225

263

263

263

304

304

304

3

Использование шахтно-рудничных вод

5

5

5

5

5

5

5

5

5

Итого

37661

32237

22527

38112

30306

22644

38191

33099

22769

2. Расходная часть

1

Водопотребление отраслей экономики:

34342

34342

34262

3776,2

3776,2

3765,1

4079,1

4079,1

4064,4

из поверхностных источников

3204,5

3204,5

3196,5

3507,7

3507,7

3496,6

3769,5

3769,5

3755,8

из подземных источников

224,94

224,94

224,94

263,5

263,5

263,5

304,42

304,42

304,42

использование шахтно-рудничных вод для промышленности

4,749

4,749

4,749

4,978

4,978

4,978

5,18

5,18

5,18

2

Дополнительные водоотъемы в Китайской Народной Республике

4700

4700

4700

4700

5100

5100

5100

5400

5400

Потери стока, из них:

77997,76

63765,6

45115,5

7748,63

6194,62

4446,88

7536,03

5793,46

4220,84

водопотребление природного комплекса на притоках, потери реки Кара Ертис, русловые потери

19336,4

11309,2

443,426

1875,63

1097

430,123

1819,36

1064,09

417,219

водопотребление заливных сенокосов в пойме реки Ертис

730

730

730

747

747

747

745

745

745

Природоохранный попуск в низовья реки Шидерты за счет КиКС

50

50

50

50

50

50

50

50

50

Потери по КиКС

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

3

Ущерб речному стоку за счет отбора подземных вод

131,9

131,9

131,9

154,5

154,5

154,5

178,5

178,5

178,5

4

Переброска в другие бассейны по КиКС

411

410,1

452,1

466,7

466,7

518,7

647,1

647,1

719,1

5

Всего поступает в Российскую Федерацию

21185

17184

9305

20866

14614

8659

20350

17001

8185

Итого

37661

32237

22527

38112

30306

22644

38191

33099

22769

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

                                                          Таблица 7

      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Ертисскому
бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников
               водообеспечения по второму варианту

                                                       млн. м3

№ п/п

Составляющая баланса

2020 год

2030 год

2040 год

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемного

летний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Приходная часть

1

Поверхностный сток рек

36429

27937

21404

34288

27304

20948

35563

27388

21032

Речной сток (зарегулированный)

34061

25570

19036

31842

24859

18503

33034

24859

18503

Сброс сточных и возвратных вод

2367

2367

2367

2445

2445

2445

2529

2529

2529

Сброс шахтно-рудничных вод без использования в водные объекты

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2

Использование подземных вод

225

225

225

263

263

263

304

304

304

3

Использование шахтно-рудничных вод

5

5

5

5

5

5

5

5

5

Итого

36659

28167

21634

34556

27573

21217

35873

27698

21342

2. Расходная часть

1

Водопотребление отраслей экономики:

3434,2

3434,2

3426,2

3776,2

3776,2

3765,1

4079,1

4079,1

4065,4

из поверхностных источников

3204,5

3204,5

3196,5

3507,7

3507,7

3496,6

3769,5

3769,5

3755,8

из подземных источников

224,94

224,94

224,94

263,5

263,5

263,5

304,42

304,42

304,42

использование шахтно-рудничных вод для промышленности

4,749

4,749

4,749

4,978

4,978

4,978

5,18

5,18

5,18

2

Дополнительные водоотъемы в Китайской Народной Республике

4700

4700

4700

5100

5100

5100

5400

5400

5400

Потери стока, из них:

7668,36

591,45

4427,44

7398,43

5539,24

4313,32

7139,47

5261,14

4032,74

водопотребление природного комплекса на притоках, потери реки Кара Ертис, русловые потери

1933,64

1130,92

443,426

1875,63

1097

430,123

1819,36

1064,09

417,219

водопотребление заливных сенокосов в пойме реки Ертис

730

730

730

747

747

747

745

745

745

Природоохранный попуск в низовья реки Шидерты за счет КиКС

50

50

50

50

50

50

50

50

50

Потери в ПО по КиКС

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

3

Ущерб речному стоку за счет отбора подземных вод

131,9

131,9

131,9

154,5

154,5

154,5

178,5

178,5

178,5

4

Переброска в другие бассейны по КиКС

410,1

410,1

452,1

466,7

466,7

518,7

647,1

647,1

719,1

5

Всего поступает в Российскую Федерацию

20314

13559

8496

17660

12536

7365

18429

12132

6946

Итого

36659

28167

21634

34556

27573

21217

35873

27698

21342

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Оценка распределения потерь воды в русле и пойме при природоохранных попусках, определение транзитного стока в Российскую Федерацию произведены с учетом руслового баланса и трансформации попуска на участке Шульбинское водохранилище – граница Российской Федерации.
      Анализ водообеспечения водопотребителей и водопользователей свидетельствует о следующем:
      1) водообеспечение отраслей экономики и водозабор в КиКС будут осуществляться бесперебойно до 2040 года и далее в годы разной водности, несмотря на возможный рост водоотборов в Китайской Народной Республике;
      2) основным источником водообеспечения являются поверхностные воды.
      В годы средней водности около 7 – 8 км3 воды в пределах Казахстана теряются в водохранилищах, на пойме и другие.
      До 1,5 – 2 км3 стока мелких рек и временных водотоков не достигают реки Ертис, рассеиваясь по пустынным территориям.
      Более половины всех водных ресурсов реки Ертис из Казахстана поступает в Российскую Федерацию в виде зимнего санитарного расхода, попуска для судоходства, весеннего сельхозпопуска на пойму и неиспользованного стока, проходящего транзитом в Российскую Федерацию.
      К стоку реки Ертис основные требования предъявляются не со стороны водопотребителей, а со стороны водопользователей: водного транспорта, энергетики, специальных природоохранных попусков. По обоим вариантам прогноза водности водопользователи будут испытывать значительный дефицит стока в период межени при непроизводительных сбросах в период паводка, возрастающий с уменьшением водности и увеличением водозаборов в Китайской Народной Республике.

4. Есильский бассейн

      Водохозяйственные расчеты по реке Есиль на перспективу выполнены на основе многолетних рядов естественного (восстановленного) стока с учетом многолетнего регулирования стока Астанинским и Сергеевским водохранилищами.
      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Есильскому бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников водообеспечения приведены в таблице 8.
      Основным источником водообеспечения в бассейне являются поверхностные воды, главным образом, водохранилища. Отдача имеющихся водохранилищ до 2040 года полностью расходуется для удовлетворения потребностей в воде коммунального хозяйства, промышленности и других отраслей экономики с допустимым снижением в крайне маловодные годы.

                                                      Таблица 8

      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Есильскому
бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников
                        водообеспечения

                                                       млн. м3

№ п/п

Статьи баланса

2020 год

2030 год

2040 год

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Мало

водный

Среднемного

летний

Средний по водности год

Мало

водный

1

2

3

4

5

6

7

8

8

10

11

1. Приходная часть

1

Собственные поверхностные воды:

2540,6

1420,0

538,65

2544,01

1438,41

538,01

2548,05

1458,45

521,05

речной сток

2525,3

1239,7

262,3

2525,3

1239,7

262,3

2525,3

1239,7

262,3

сработка водохранилищ и запасы воды в плесах

0

165

261

0

180

257

0

196

236

водоотведение

15,35

15,35

15,35

0

180

257

0

196

236

2

Поступление из реки Ертис (покрытие дефицитов):

50

50

92

75

75

127

229

229

301

КиКС (комплекс переброски)

50

50

92

65

65

95

95

95

95

Канал Нура-Есиль

0

0

0

10

10

10

15

15

15

Намечаемая переброска по каналу Астана

0

0

0

0

0

22

119

119

191

3

Использование подземных вод

52,71

52,71

52,71

65,25

65,25

65,25

81,31

81,31

81,31

4

Использование сточных вод

3,6

3,6

3,6

8,19

8,19

8,19

10,46

10,46

10,46

5

Использование шахтно-рудничных вод

1,53

1,53

1,53

1,73

1,73

1,73

1,99

1,99

1,99

Итого

2648

1528

688

2694

1589

740

2871

1781

916

2. Расходная часть

1

Забор воды отраслями экономики

433,23

391,02

327

576,2

505,05

422,61

818,57

736,26

642,81

Забор воды из поверхностных источников

375,39

333,18

269,16

501,03

429,88

347,44

724,81

642,5

549,05

Забор воды из подземных источников

52,71

52,71

52,71

65,25

65,25

65,25

81,31

81,31

81,31

Использование сточных вод

3,6

3,6

3,6

8,19

8,19

8,19

10,46

10,46

10,46

Использование шахтно-рудничных вод

1,53

1,53

1,53

1,73

1,73

1,73

1,99

1,99

1,99

2

Переброска стока из Сергеевского водохранилища

0,16

0,16

0,16

0,16

0,16

0,16

0,16

0,16

0,16

3

Потери на фильтрацию и испарение с поверхности водохранилищ

114,57

114,01

67,5

111,51

114,86

77,13

110,06

112,62

64,3

4

Русловые потери

758,95

369,23

57,07

731,22

342,5

55,28

721,12

328,9

55,88

5

Ущерб речному стоку за счет отбора подземных вод

12,59

12,59

12,59

17,48

17,48

17,48

21,67

21,67

21,67

6

Аккумуляция в Астанинском и Сергеевском водохранилищах

484,6

6,4

0

478,9

6,4

0

447

6,4

0

7

Наполнение дельтовых озер бессточной зоны

205,23

56,84

30,03

183,09

43,16

20,83

161,62

25,49

7,85

8

Поступление в Российскую Федерацию по реке Есиль

639,16

577,62

193,91

595,62

559,26

146,74

590,61

549,92

123,4

в том числе санитарный попуск

189,36

189,36

79,2

189,36

189,36

60

189,36

189,36

34

Итого

2648

1528

688

2694

1589

740

2871

1781

916

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Подземные воды используются в коммунально-бытовом хозяйстве городов, рабочих поселков, промышленных предприятий; они являются основным источником водообеспечения сельского населения и обводнения пастбищ. Шахтно-рудничные воды в бассейне реки Есиль планируется использовать в промышленном производстве. Начиная с уровня 2020 года для регулярного орошения намечается использовать сточные воды.
      Собственных водных ресурсов для покрытия требований на воду отраслей экономики в бассейне реки Есиль в перспективе в маловодные годы недостаточно. Требуется дотация воды извне.
      В качестве дополнительного источника водообеспечения в перспективе будет использоваться река Ертис – КиКС (комплекс сооружений по подаче воды из КиКСа в верховья реки Есиль). С 2030 года также предполагается подавать 10 – 15 млн. м3 ертисской воды из канала Нура – Есиль. Кроме этого, выявленные дефициты стока намечается покрывать за счет ертисского стока путем строительства дополнительного объекта межбассейновой переброски стока реки Ертис – канал «Астана».
      При гарантированной отдаче Сергеевского водохранилища для водопотребителей транзитный сток в Российскую Федерацию в перспективе до 2040 года составит: в многоводные, средние и маловодные годы 75 % обеспеченности – не менее требуемых 6,0 м3/с; в маловодные годы 95 % обеспеченности – от 4 м3/с до 1,1 м3/с.
      В период половодья в Российскую Федерацию поступают значительные объемы воды (до 600 – 700 млн. м3).

3. Жайык-Каспийский бассейн

      Основные направления использования вод в отдельных частях рассматриваемого бассейна неодинаковы. Это связано с разной степенью развития промышленности и сельского хозяйства, распределением поверхностных водных ресурсов по территории и другие.
      В Мангистауской области основным потребителем воды являются нефтяные промыслы и Мангыстауский энергокомбинат, для водообеспечения которых будут использоваться волжская вода и Каспийское море.
      Основным потребителем воды Западно-Казахстанской, Актюбинской и Атырауской областей является сельское хозяйство с преобладанием лиманного орошения.
      В летние и осенние периоды года в бассейнах рек Сагиз и Эмба в пределах Атырауской области, бессточной зоны в Мангистауской области, бессточных рек Волго-Уральского междуречья появляются дефициты стока, которые могут быть покрыты только за счет дотации воды извне (волжская вода и воды реки Жайык). Общий объем поступления волжской воды в Жайык-Каспийский бассейн к 2040 году составит 94 млн. м3.
      На перспективу для устранения зависимости территории Волго-Уральского междуречья (бассейн рек Большой и Малый Узени) от объема передаваемой волжской воды из Российской Федерации намечается переброска жайыкской воды из Жайык-Кушумской обводнительно-оросительной системы. К 2040 году объем переброски составит 60 млн. м3.
      Главной водохозяйственной проблемой Жайык-Каспийского бассейна на перспективу являются выявление возможности удовлетворения и увязка потребностей в воде отраслей экономики и водопользователей и передача стока в Российскую Федерацию.
      Водообеспечение городского и сельского населения и промышленности здесь осуществляется, главным образом, за счет наиболее надежных водоисточников: подземных и шахтно-рудничных вод и Актюбинского и Карагалинского водохранилищ.
      Для Западно-Казахстанской и Атырауской областей наиболее важно установление оптимального соотношения водопотребления сельского хозяйства и экологических и рыбохозяйственных требований, особенно рыбного хозяйства к стоку реки Жайык при впадении в Каспийское море.
      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Жайык–Каспийскому бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников водообеспечения приведены в таблице 9.
      Анализ составленного водохозяйственного баланса Жайык–Каспийского бассейна показывает, что при реализации намеченных мероприятий по увеличению располагаемых водных ресурсов и соблюдении равноправных принципов вододеления между Республикой Казахстан и Российской Федерацией в перспективе практически все потребности водопотребителей и водопользователей в воде будут удовлетворяться с нормативной обеспеченностью.
      Население и промышленность обеспечиваются водой полностью за счет внутренних ресурсов, Каспийского моря и привлеченного стока реки Волга (река Кигач).
      В сельском хозяйстве водоснабжение населения и сельскохозяйственного производства также на всех расчетных уровнях решается положительно за счет использования, в основном, подземных вод.
      Регулярное орошение обеспечивается водой полностью с допустимой урезкой в маловодные годы за счет отдачи водохранилищ, плесов, ограниченно живого стока рек.
      За исключением регулярного орошения в бассейнах рек Хобда, Уил, Приаралья, где в крайне маловодные годы обеспеченностью 95 % и выше придется производить срезку водопотребления больше, чем при нормативной.
      В очень маловодные годы обеспеченностью 95 % и выше неудовлетворенной отраслью сельского хозяйства будет лиманное орошение.

                                                        Таблица 9

 Сводные водохозяйственные балансы в целом по Жайык-Каспийскому
      бассейну в зависимости от водного года с учетом всех
                    источников водообеспечения

                                                          млн. м3

№ п/п

Составляющая баланса

2020 год

2030 год

2040 год

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Приходная часть

1

Поверхностные воды:

12556,4

8087,3

4779,3

12588,8

8135,1

4908,8

12630,8

8172,7

4829,2

естественный речной сток

4129,9

2214,1

1379,5

4129,9

2214,1

1379,5

4129,9

2214,1

1379,5

поступление воды из других территорий бассейна

8259

5902

3073

8259

5602

3073

8259

5602

3073,4

поступление возвратных вод

90,21

90,21

90,21

114,54

114,54

114,54

147,93

147,93

147,93

сработка водохранилищ

0

103,7

169

0

119

156

0

114,7

134,5

привлеченный сток

77,3

77,3

77,3

85,4

85,4

85,4

94

94

94

2

Забор воды из подземных источников

168,6

168,6

168,6

195,7

195,7

195,7

240,8

240,8

240,8

3

Использование шахтно-рудничных вод

19,3

19,3

19,3

21,4

21,4

21,4

23,7

23,7

23,7

4

Забор морской воды

1240,14

1240,14

1240,14

1348,74

1348,74

1348,74

1423,13

1423,13

1423,13

Итого

13984,3

9515,3

6207,3

14154,7

9700,9

6374,7

14318,5

9860,4

6517

2. Расходная часть

2

Забор воды отраслями экономики:

2435,31

2326,94

1975,18

2859,04

2692,22

2212,67

3180,84

2967,05

2425,5

Забор воды из поверхностных источников:

969,08

860,71

508,96

1251,66

1084,84

605,29

1446,8

1233,01

691,46

коммунальное хозяйство

30,28

30,28

30,27

34,26

34,26

34,25

44,38

44,38

44,37

промышленность

86,46

86,46

86,46

97,47

97,47

97,47

113,17

113,17

113,17

сельское хозяйство:

803,51

695,14

352,75

1067,6

900,86

431,31

1234,8

1021,0

489,88

регулярное орошение

277,61

277,18

236,72

371,60

371,17

296,83

433,94

431,79

350,55

лиманное орошение, залив сенокосов

500,25

392,31

90,39

667

500,62

105,41

767,33

555,70

105,75

сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ

25,65

25,65

25,65

29,07

29,07

29,07

33,58

33,58

33,58

рыбное хозяйство

48,73

48,73

39,35

52,15

52,15

42,15

54,50

54,30

43,94

прочие водопотребители

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

Забор воды из подземных источников:

168,55

168,55

168,55

195,74

165,74

195,74

240,84

240,84

240,84

коммунальное хозяйство

57,31

57,31

57,31

66,39

66,39

66,39

89,66

89,66

89,66

промышленность

31,81

31,81

31,81

35,76

35,76

35,76

40,15

40,15

40,15

сельское хозяйство

52,49

52,49

52,49

64,33

64,33

64,33

78,83

78,83

78,83

сельхозводоснабжение

40,24

40,24

40,24

51,39

51,39

51,39

65,46

65,46

65,46

обводнение пастбищ

12,25

12,25

12,25

12,94

12,94

12,94

13,37

13,37

13,37

поддержание пластового давления

26,94

26,94

26,94

29,27

29,27

29,27

32,21

32,21

32,21

Использование шахтно-рудничных вод:

19,28

19,28

19,28

21,40

21,40

21,40

23,74

23,74

23,74

промышленность

1,29

1,29

1,29

1,41

1,41

1,41

1,48

1,48

1,48

поддержание пластового давления

17,99

17,99

17,99

19,99

19,99

19,99

22,28

22,28

22,28

Использование морской воды (полное водопотребление):

1240,14

1240,14

1240,14

1348,74

1348,74

11348,74

1423,13

1423,132

1423,13

коммунальное водопотребление

10,43

10,43

10,43

12,97

12,97

12,97

18,37

18,37

18,37

поддержание пластового давления

0,01

0,01

0,01

0,02

0,02

0,02

0,03

0,03

0,03

Водовод Астрахань-Мангышлак:

38,25

38,25

38,25

41,50

41,50

41,50

46,33

46,33

46,33

коммунальное хозяйство

22,64

22,64

22,64

22,47

22,47

22,47

24,84

24,84

24,84

промышленность

7,45

7,45

7,45

7,81

7,81

7,81

8,20

8,20

8,20

сельское хозяйство:

8,16

8,16

8,16

11,22

11,22

11,22

13,29

13,29

13,29

регулярное орошение

7,51

7,51

7,51

10,15

10,16

10,16

11,89

11,89

11,89

сельхозводоснабжение

0,53

0,53

0,53

0,81

0,81

0,81

1,15

1,15

1,15

обводнение пастбищ

0,12

0,12

0,12

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

3

Поддержание заданного горизонта в каналах, экологические нужды низовий

1214,66

468,31

244,29

1093,14

399,04

215,07

1006,30

351,69

184,73

4

Ущерб поверхностному стоку от забора подземных вод 48 %

80,90

80,90

80,90

93,66

93,66

93,66

115,6

155,6

155,6

5

Суммарные потери (фильтрация и испарение с поверхности водохранилищ и рек)

1230,95

844,8

518,71

1217,25

831,6

511,38

1206,42

821,09

504,49

6

Подача воды в Российскую Федерацию

1169,85

447,89

162,48

1133,72

427,87

153,31

1117,10

408,99

128,09

в том числе обязательная

807,8

349,7

113,10

807,8

349,7

113,10

807,8

349,7

113,1

7

Поступление в Каспийское море

7772,76

5265,52

3144,83

7663,67

5163,30

3094,35

7576,63

5080,39

3042,95

Итого

13984,3

9515,3

6207,3

14154,7

9700,9

6374,7

14318,5

9860,4

6517

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Учитывая приоритетное положение хозяйственно-экологических систем по отношению к системам лиманного орошения, лиманы исключаются из состава водопотребителей в эти годы, что допускается для такого вида орошения. Исключение составляют лиманы на сточных водах Атырауской ТЭЦ.
      Что касается удовлетворения требований водопользователей, то выполненные расчеты показали: требования рыбного хозяйства к стоку реки Жайык при впадении в Каспийское море выполняются. В крайне маловодные годы годовой сток реки Жайык в устье в 2040 году составит порядка 3,04 км3, то есть несколько выше нижнего предела рыбохозяйственных требований в 3 км3.
      Обязательства Республики Казахстан перед Российской Федерацией по объемам водоподачи по трансграничным рекам Орь, Илек, Хобда на государственной границе в перспективе также будут выполняться.

4. Нура-Сарысуский бассейн

      Расчеты водохозяйственных балансов на перспективу при наличии многолетнего регулирования стока выполнены по многолетним рядам месячных величин стока (река Нура – Самаркандское водохранилище, река Шерубайнура – Шерубайнуринское водохранилище, река Кара-Кенгир
– Кенгирское водохранилище, река Жезды – Жездинское водохранилище).
      По остальным рекам расчеты выполнены по суммарному стоку расчетной обеспеченности в месячном разрезе.
      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Нура-Сарысускому бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников водообеспечения приведены в таблице 10.
      В рассматриваемом регионе основными водохозяйственными проблемами являются:
      1) возможность гарантированного снабжения водой Караганда-Темиртауского и Жезказганского промышленных районов и других объектов коммунально–промышленного назначения и сельского хозяйства;
      2) обеспечение достаточного объема водопритока в Тениз-Коргалжынские озера для поддержания в них оптимального уровня воды.
      Анализ выполненных расчетов на перспективу показывает следующее.
      Основным источником водообеспечения населения и промышленности являются водохранилища, подземные воды и КиКС.
      Поверхностные воды используются, большей частью, в сельском хозяйстве для регулярного и лиманного орошения.
      Регулярное орошение на живом стоке, малых водохранилищах, озерах, прудах и плесах в верховьях реки Сарысу и бассейне озера Карасор имеет обеспеченность 75 %.

                                                      Таблица 10

 Сводные водохозяйственные балансы в целом по Нура-Сарысускому
бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников
                            водообеспечения

                                                             млн. м3

№ п/п

Статьи баланса

2020 год

2030 год

2040 год

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1

1. Приходная часть

1

Речной сток с учетом регулирования в малых водохранилищах

1355,41

546,08

163,42

1356,30

546,56

163,49

1356,90

546,88

163,53

2

Сработка водохранилищ

0,99

24,32

154,73

0,99

24,32

161,6

0,99

24,32

162,59

3

Сброс сточных и возвратных вод

103,315

103,315

103,315

127,139

127,139

127,139

160,544

160,544

160,544

4

Поступление глубоко очищенных сточных вод из бассейна реки Есиль в реку Нура

93

93

93

93

93

93

93

93

93

5

Поступление по КиКС

360,106

360,106

360,106

391,676

391,676

391,676

418,131

418,131

418,131

7

Использование подземных вод

81,465

81,465

81,465

82,687

82,687

82,687

88,993

88,993

88,993

8

Использование шахтно-рудничных вод

47,862

47,862

47,862

52,088

52,088

52,088

57,265

57,265

57,265

9

Использование сточных вод

6,56

6,56

6,56

11,25

11,25

11,25

13,08

13,08

13,08

Итого

2048,70

1262,71

1010,46

2115,13

1328,72

1082,93

2188,91

1402,21

1157,13

2. Расходная часть


 
 

Забор воды

500,94

481,85

405,81

609,74

564,95

462,20

686,04

629,01

508,01

из поверхностных источников:

365,06

345,96

269,92

463,71

418,92

316,17

526,70

469,67

348,68

1

коммунальное водоснабжение

13,63

13,63

13,63

10,96

10,96

10,96

14,48

14,48

14,48

промышленность

3,12

3,12

3,12

3,27

3,27

3,27

1,41

1,41

1,41

регулярное орошение

68,87

68,87

41,77

98,59

98,39

58,17

106,35

104,62

61,95

лиманное орошение, заливные сенокосы

68,04

48,94

0,00

107,12

62,53

0,00

133,62

78,33

0,00

сельскохозяйственное водоснабжение и обводнение пастбищ

3,40

3,40

3,40

4,20

4,20

4,20

4,80

4,80

4,80

рекреация

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

КиКС водопотребление

165,91

165,91

165,91

197,48

197,48

197,48

223,93

223,93

223,93

природоохранные попуски

42,00

42,00

42,00

42,00

42,00

42,00

42,00

42,00

42,00

Использование подземных источников:

81,47

81,47

81,47

82,69

82,69

82,69

88,99

88,99

88,99

коммунальное водоснабжение

44,39

44,39

44,39

42,24

42,24

42,24

43,04

43,04

43,04

промышленность

15,15

15,15

15,15

16,73

16,73

16,73

18,42

18,42

18,42

сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ

21,93

21,93

21,93

23,72

23,72

23,72

27,54

27,54

27,54

Использование шахтно-рудничных вод для промышленности

47,86

47,86

47,86

52,09

52,09

52,09

57,27

57,27

57,27

Использование сточных вод для регулярного орошения

6,56

6,56

6,56

11,25

11,25

11,25

13,08

13,08

13,08

2

Наполнение водохранилищ

5,88

0

0

5,88

0

0

5,88

0

0

3

Потери на испарение из водохранилищ

132,38

113,47

105,84

132,38

113,47

105,84

132,38

113,47

105,84

4

Потери по Карагандинской области (КиКС)

152,2

152,2

152,2

152,2

152,2

152,2

152,2

152,2

152,2

5

Русловые потери стока

551,60

249,55

185,48

514,71

235,63

197,15

513,48

243,99

217,39

6

Ущерб речному стоку за счет отбора подземных вод

16,084

16,084

16,084

16,458

16,458

16,458

17,193

17,193

17,193

Итого

1359,09

1013,15

865,42

1431,37

1082,70

933,85

1507,17

1155,86

1000,64

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

3. Остатки стока

Поступление в низовья:

689,61

249,56

145,04

683,77

246,02

149,08

681,73

246,35

156,49

1

в озеро Телеколь

2,26

0,34

0,04

1,98

0,13

0,04

1,84

0,05

0,04

2

в озера Кирей, Карасор

83,72

4,58

0,00

77,92

1,01

0,00

75,61

1,01

0,00

3

прочие

0,63

0,63

0,63

0,87

0,87

0,87

1,29

1,29

1,29

4

из них поступление в систему Тениз-Коргалжынских озер

603,00

244,00

144,38

603,00

244,00

148,17

603,00

244,00

155,17

Система Тениз-Коргалжынских озер

1

Требования на воду

603

244

213,1

603

244

213,1

603

244

213,1

2

Избыток стока – аккумуляция

0

0

0

0

0

0

0

0

0

3

Дефицит стока

-

-

68,73

-

-

64,93

-

-

57,93

      Однако в очень маловодные годы (повторяемостью 1 раз в 20 лет) могут появиться дефициты воды и водоподача будет сокращена на большую величину против 20 % по нормативу.
      Вследствие потерь стока и водозаборов отраслями экономики требования на воду водно-болотных угодий Тениз-Коргалжынских озер невозможно удовлетворить без дотации воды извне: за счет природоохранного попуска из КиКСа (42 млн. м3) и сброса в реку Нура глубоко очищенных сточных вод города Астаны (93 млн. м3).
      Тем не менее, в очень маловодные годы 95 % обеспеченности могут возникнуть дефициты стока в объеме 72 – 58 млн. м3.

5. Тобол-Торгайский бассейн

      Основными водопотребителями в Тобол-Торгайском бассейне в настоящее время являются сельское хозяйство, главным образом, лиманное орошение (55 % от общего забора воды) и коммунально-бытовое водоснабжение городов, рабочих посҰлков, промышленных предприятий и промышленность.
      Требования на воду отраслей экономики в Тобол-Торгайском бассейне покрываются, в основном, за счет поверхностных источников: водохранилищ, глубоководных плесов, имеющихся на реках бассейнов Торгая, Иргиза, Сары-Озеня, переброски стока из реки Есиль. В перспективе намечается увеличить водозаборы из подземных вод для водообеспечения населения, промышленности и обводнения пастбищ. Безвозвратные потери воды в Тобол-Торгайском бассейне обусловлены русловыми потерями и испарением с водной поверхности водохранилищ. Русловые потери, связанные с инфильтрацией в руслах, заполнением русловых емкостей, характерны для средних и особенно нижних участков русел рек Торгай, Иргиз, Улькаяк, Улы-Жиланшик.
      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Тобол-Торгайскому бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников водообеспечения приведены в таблице 11.
      Как показали выполненные расчеты по реке Тобол в меженные периоды (0,5 м3/с) на границе Костанайской и Курганской областей выше впадения реки Уй обеспечиваются потребности водопотребителей и экологии. По реке Убаган и другим малым рекам в очень маловодные годы (95 % обеспеченности стока и выше) будет наблюдаться нехватка воды для сельского хозяйства.
      Река Торгай в верхней своей части располагает достаточно надежными поверхностными источниками водообеспечения. Здесь расположены четыре водохранилища с суммарной полезной емкостью 28 млн. м3; река Кара-Торгай и другие реки имеют небольшой сток даже в летнее время; на многих реках имеются многочисленные глубоководные плесы.

                                                    Таблица 11

 Сводные водохозяйственные балансы в целом по Тобол-Торгайскому
бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников
                             водообеспечения

                                                            млн. м3

№ п/п

Статьи баланса

2020 год

2030 год

2040 год

Среднемного

летний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемного

летний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемного

летний

Средний по водности год

Маловодный

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1.Приходная часть

1

Поверхностные воды:

1665,5

722,4

342,8

1666,8

742,3

353,5

1667,4

761,6

367,21

речной сток

1643,9

666,3

243,9

1644,0

666,3

243,9

1644,0

666,3

243,90

стработка водохранилищ

0,0

34,6

77,3

0,0

53,1

86,8

0,0

71,9

99,85

поступление возвратных и шахтно-рудничных вод

21,4

21,4

21,4

22,7

22,7

22,7

23,3

23,3

23,29

переброска из бассейна реки Есиль

0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

0,163

2

Использование подземных вод

36,8

36,8

36,8

44,8

44,8

44,8

53,8

53,8

53,85

3

Использование шахтно-рудничных вод

7,0

7,0

7,0

7,3

7,3

7,3

7,9

7,9

7,934

Итого

1709,3

766,2

386,6

1718,9

794,3

405,6

1729,2

823,4

428,99

2. Расходная часть


Суммарное водопотребление:

250,85

198,23

155,75

317,76

238,52

183,69

370,13

274,58

213,81

Использование поверхностных источников

207,07

154,45

111,96

265,68

186,44

131,61

308,35

212,8

152,03

Коммунальное хозяйство и промышленность

63,09

63,09

63,09

67,61

67,61

67,61

75,48

75,48

75,48

1

Сельское хозяйство:

142,25

89,63

47,60

195,74

116,51

62,34

230,05

134,5

74,53

регулярное орошение

33,08

33,08

31,90

46,20

46,20

44,94

55,40

55,40

53,62

лиманное орошение

97,51

44,89

4,04

135,37

56,14

3,23

157,45

61,90

3,69

сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ

11,66

11,66

11,66

14,17

14,17

14,17

17,21

17,21

17,21

Рыбное хозяйство

0,38

0,38

0,38

0,46

0,46

0,46

0,52

0,52

0,52

Рекреация

1,35

1,35

0,89

1,87

1,87

1,20

2,30

2,30

1,50

Использование подземных источников

36,83

36,83

36,83

44,80

44,80

44,80

53,85

53,85

53,85

Коммунальное хозяйство и промышленность

3,15

3,15

3,15

3,65

3,65

3,65

4,39

4,39

4,39

Сельское хозяйство:

33,68

33,68

33,68

41,15

41,15

41,15

49,46

49,46

49,46

сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ

33,68

33,68

33,68

41,15

41,15

41,15

49,46

49,46

49,46

Использование шахтно-рудничных вод для промышленности

6,95

6,95

6,95

7,28

7,28

7,28

7,93

7,93

7,93

2

Ущерб речному стоку за счет отбора подземных вод

3,31

3,31

3,31

4,02

4,02

4,02

4,85

4,85

4,85

3

Суммарное дополнительное испарение с поверхности водохранилищ

102,00

94,39

42,82

100,50

94,56

34,60

98,90

94,84

29,70

4

Русловые потери

523,41

263,45

116,23

517,13

257,60

114,60

511,16

252,40

112,90

5

Санитарный попуск

15,78

15,78

15,78

15,78

15,78

15,78

15,78

15,78

15,78

6

Аккумуляция стока в водохранилищах

5,90

0,00

0,00

5,80

0,00

0,00

5,70

0,00

0,00

7

Поступление в дельтовые озера

566,64

148,06

30,43

536,44

144,06

30,92

520,69

142,25

30,28

Итого

1467,9

723,2

364,3

1497,4

754,5

383,6

1527,2

784,7

407,3

8. Свободный сток

241,4

43,0

22,2

221,5

39,8

22,0

202,0

38,7

21,7

Всего

1709,3

766,2

386,6

1718,9

794,3

405,6

1729,2

823,4

429,0

9. Поступает в Российскую Федерацию

257,2

58,8

38,0

237,3

55,6

37,8

217,8

54,5

37,4

      Однако в среднем и нижнем течении реки Торгай (ниже села Амангельды) наблюдаются значительные естественные потери стока, составляющие в маловодные годы 80-100 % и средние по водности годы порядка 50 % от величины стока перед зоной потерь.
      Потери стока резко снижают располагаемые водные ресурсы для низовьев.
      К стоку рек бассейна Торгая основные требования предъявляются не со стороны водопотребителей, а со стороны водопользователей: Торгайского, Сарыкопинского и Наурзумского природных заповедников.
      Как показали выполненные расчеты в перспективе на уровне 2040 года природоохранные требования Сарыкопинского и Наурзумского государственных природных заповедников (в низовьях и устьях рек Сары-Озень, Теке и другие) удовлетворяются. Однако в бассейне реки Торгай будут иметь место дефициты стока.
      Учитывая приоритетное значение природоохранных попусков, дефициты отнесены к менее значимым потребителями водохозяйственного комплекса, в частности, к лиманному орошению.
      В средние по водности годы на лиманное орошение будет подаваться около 50 – 20 % от полного объема, при этом обеспеченность лиманного орошения составит 30 %, что допускается для этого вида орошения.

6. Шу-Таласский бассейн

      Водохозяйственные балансы на перспективу представлены по двум основным бассейнам, составляющим территорию Шу-Таласской бассейновой инспекции: реки Шу и рек Талас и Асы.
      Сводные водохозяйственные балансы в целом по Шу-Таласскому бассейну в зависимости от водного года с учетом всех источников водообеспечения приведены в таблице 12.
      Главное направление экономики рассматриваемой территории – сельское хозяйство, водопотребление которого составляет более 90 % от суммарного.
      При этом регулярное орошение занимает ведущее положение среди остальных потребителей (70-80 %).
      Основным источником водообеспечения сельского хозяйства являются поверхностные воды – эксплуатационные водные ресурсы, которые выделяются при делении стока между Республикой Казахстан и Кыргызской Республикой.
      При этом потребности водопользователей и водопотребителей в воде покрываются, в основном, попусками из Тасоткельского (река Шу) и Кировского (река Талас) водохранилищ.
      Учитывая зарегулированность стока, водохозяйственные балансы
по бассейну реки Шу составлены на основе суммарного стока расчетной обеспеченности в сезонном разрезе (апрель – сентябрь, октябрь – март), по рекам Талас, Асы – по годовому стоку расчетной обеспеченности.

                                                        Таблица 12

 Сводные водохозяйственные балансы в целом по Шу-Таласскому
                бассейну в зависимости от водного года
                с учетом всех источников водообеспечения

                                                           млн. м3

№ п/п

Статьи баланса

2020 год

2030 год

2040 год

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемного

летний

Средний по водности год

Маловодный

Среднемноголетний

Средний по водности год

Маловодный

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Приходная часть

1

Поверхностные воды:

4259,29

3495,59

2859,99

4271,06

3507,36

2869,56

4276,31

3512,61

2873,81

речной сток:

4244

3480

2848

4244

3480

2848

4244

3480

2848

возвратные воды

15,29

15,29

12,49

27,06

27,06

22,06

32,31

32,31

26,31

2

Подземные воды

93,79

93,79

93,79

116,97

116,97

116,97

139,61

139,61

139,61

3

Шахтно-рудничные воды

1,85

1,85

1,85

2,07

2,07

2,07

2,34

2,34

2,34

4

Сточные воды

0

0

0

5,70

5,70

5,70

11,03

11,03

11,03

Итого

4354,93

3591,23

2955,63

4395,80

3632,10

2994,30

4429,28

3665,58

3026,78

2. Расходная часть

1

Забор воды из:

1885,89

1885,89

1562,04

1931,08

1931,08

1613,33

1980,63

1980,63

1664,48

поверхностных источников на:

1790,25

1790,25

1466,40

1806,34

1806,34

1488,59

1827,67

1827,67

1511,51

промышленность, энергетику

31,11

31,11

31,11

36,21

36,21

36,21

41,74

41,74

41,74

регулярное орошение

1349,02

1349,02

1187,46

1314,13

1314,13

11863,8

1299,38

1299,38

1153,48

лиманное орошение

22,62

22,62

21,03

47,85

47,85

44,50

68,54

68,54

63,73

заливные сенокосы

359,99

359,99

203,89

360

360

204,25

360

360

204,55

сельхозводоснабжение

3,19

3,19

3,19

4,54

4,54

4,54

6,03

6,03

6,03

 
 

обводнение пастбищ

0,54

0,54

0,54

0,78

0,78

0,78

1,03

1,03

1,03

рыбное хозяйство

23,78

23,78

19,18

42,83

42,83

34,43

50,95

50,95

40,95

 
 

Использование подземных источников

93,79

93,79

93,79

116,97

116,97

116,97

139,61

139,61

139,61

коммунальное хозяйство

28,98

28,98

28,97

38,05

38,05

38,05

46,63

46,63

46,63

промышленность

25,82

25,82

25,82

30,05

30,05

30,05

34,60

34,60

34,60

сельхозводоснабжение

29,54

29,54

29,54

38,83

38,83

38,83

47,66

47,66

47,66

обводнение пастбищ

9,46

9,46

9,46

10,04

10,04

10,04

10,71

10,71

10,71

Использование шахтно-рудничных вод для промышленности

1,85

1,85

1,85

2,07

2,07

2,07

2,34

2,34

2,34

 
 

Использование сточных вод для регулярного орошения

0

0

0

5,70

5,70

5,70

11,03

11,03

11,03

2

Ущерб речному стоку за счет отбора подземных вод

5,93

5,93

5,93

7,34

7,34

7,34

8,72

8,72

8,72

3

Подача в Созакский район

200

200

168,83

200

200

168,83

200

200

168,83

4

Потери стока на испарение с поверхности водохранилищ

109,08

109,08

108,30

109,08

109,08

108,30

109,08

109,08

108,30

5

Поступление в низовья, потери в руслах и разливах

2154

1390,3

1110,5

2148,3

1384,6

1096,5

2130,8

1367,1

1076,4

Итого

4354,93

3591,23

2955,83

4395,80

3632,10

2994,3

4429,27

3665,57

3026,77

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Водообеспечение коммунального хозяйства полностью базируется на подземных водах, промышленности: из водохранилищ, других поверхностных источников и подземных вод.
      Водообеспечение сельского населения в 70 – 80 % и обводнение пастбищ в 90-100 % осуществляется из подземных вод.
      Анализ выполненных водобалансовых расчетов показывает следующее:
      1) отдача имеющихся водохранилищ полностью расходуется для удовлетворения потребностей в воде регулярного орошения и других отраслей экономики;
      2) обеспеченность затопления естественных сенокосов высока и составляет 95 %;
      3) заявка на воду Созакского района Южно-Казахстанской области в 200 млн. м3 покрывается в полном объеме с достаточно высокой обеспеченностью – 75 %.
      Таким образом, по результатам расчета водохозяйственных балансов на перспективу до 2040 года ожидается, что все водопотребители и водопользователи будут обеспечиваться водой с нормативной обеспеченностью при условии поступления воды из Кыргызской Республики согласно положениям о делении стока рек Шу, Талас от 1983 года.

9. Выводы и основные мероприятия 

      Составленные водохозяйственные балансы показали, что в современных условиях обеспечение отраслей экономики водой и водопользователей в целом по республике вполне удовлетворительное. Однако относительно благоприятные условия, связанные с достаточной водностью большинства рек, не снимают с повестки дня проблемных вопросов в обеспечении водного хозяйства водой в современных условиях, особенно в тех регионах, водные ресурсы которых зависят от поступающего на их территорию стока из соседних стран.
      Необходимо отметить, что несмотря на большую работу, проводимую в республике по обеспечению населения и промышленности водой, водное благоустройство городов и поселков остается еще недостаточным. Не лучше обстоит дело с использованием воды в сельском хозяйстве и, в первую очередь, при орошении земель.
      Многие проблемы водообеспечения в современных условиях обусловлены плохим качеством воды некоторых рек (Илек, Кара-Кенгир и другие), финансово-техническими трудностями за счет введения тарифов за услуги по подаче поливной воды, низким техническим состоянием гидротехнических сооружений, каналов, трубопроводов и других.
      Водообеспечение отраслей экономики на перспективу будет осуществляться на 84 % за счет поверхностных речных вод, остальной объем – за счет подземных и шахтно-рудничных, морских, озерных и сточных вод. Именно поверхностные воды определяют дефицитность или благополучие в водообеспечении водой территории республики.
      Анализ водохозяйственных балансов, выполненных при соблюдении приоритета в вопросе водоснабжения населения, отраслей экономики и водопользователей, показал, что в перспективе водообеспечение отраслей экономики будет более благоприятным, чем водообеспечение водопользователей.
      Практически все отрасли экономики обеспечиваются водой полностью во всех регионах за счет внутренних ресурсов (включая Каспийское море, озеро Балкаш и межбассейновые переброски стока в пределах Казахстана), а также привлеченного стока (река Волга).
      Незначительные по объему дефициты стока для регулярного орошения в очень маловодные годы (в бассейнах рек Сарысу, Торгай, Хобда, озера Карасор и некоторых других) должны быть компенсированы альтернативными источниками (завоз продукции из других регионов и так далее).
      Выявлены дефициты, которые могут возникнуть в бассейне реки Есиль, а особенно с водообеспечением города Астаны за уровнем 2025 года, когда комплекс по переброске воды из КиКС в верховья реки Есиль исчерпает свои возможности. Для устранения указанных дефицитов предусмотрено строительство канала «Астана», который обеспечит водными ресурсами столицу республики и весь Центральный Казахстан для обеспечения интенсивного развития отраслей экономики региона.
      В перспективе в тех регионах Казахстана, где водообеспечение во многом зависит от поступления воды из сопредельных с Республикой Казахстан стран по делению стока трансграничных рек, могут возникнуть проблемы, связанные с покрытием требований рыбохозяйственных, энергетических, судоходных и других попусков, обеспечением водой водохозяйственных комплексов и, особенно, с поддержанием экологического равновесия.
      Если приток из Российской Федерации по реке Жайык и ее притокам в перспективе будет меньше, чем указано в Протоколе о совместном использовании и охране трансграничных водных объектов, координации водохозяйственной деятельности в бассейне реки Урал от 20 июня 1996 года, то в маловодные годы, особенно более 75 % обеспеченности, появятся дефициты стока. Особенно пострадает воспроизводство ценных осетровых видов рыб в низовьях реки Жайык. Деление стока рек Малый и Большой Узени между Республикой Казахстан и Российской Федерацией целесообразно осуществлять поровну в любые по водности годы. Также нежелательно допустить сокращения работы Саратовского канала, по которому подается волжская вода в Западно-Казахстанскую область.
      Одной из серьезнейших проблем Жайык-Каспийского бассейна стала проблема сохранения и восстановления уникальной водно- и ландшафтно-экологической системы реки Жайык. За последние четыре десятилетия отмечено значительное изменение русла реки Жайык у поселка Владимировка в Западно-Казахстанской области. За это время русло реки сместилось на 300 метров (7 – 8 метров в год в зависимости от объема паводка), идет разрушение правого берега. Сток реки Жайык может уйти по руслу реки Кушум, вызвав катастрофические последствия. В зоне затопления могут оказаться 29 населенных пунктов с населением более 100 тысяч человек, около 3-х миллионов гектар сельскохозяйственных угодий, будет смыт каскад из 4-х плотин Урало-Кушумской системы. С целью улучшения гидрологического режима необходимо предусмотреть мероприятия по строительству защитной дамбы, креплению берегов, проведению дноуглубительных работ по реке Жайык.
      На других участках реки Жайык ниже по течению в Атырауской области также необходимо выполнение работ по руслорегулированию и дноуглубительным работам.
      В бассейне реки Сырдарья существует опасность значительного сокращения орошаемых площадей и возникновения периодических экологических и рыбохозяйственных катастроф (осушение САМ), что возможно в случае непоступления воды из Республики Узбекистан в ирригационные районы ЧАКИР и бывший массив «Голодная степь», а также уменьшения притока к Шардаринскому водохранилищу.
      Водохозяйственная инфраструктура дельты реки Сырдарья включает водораспределительную сеть – естественные протоки и искусственные каналы в земляном русле – и водорегулирующие сооружения – трубчатые бетонные водовыпуски. Она состоит из 54 естественных и искусственных водотоков различной протяженности, а также 55 гидротехнических водорегулирующих сооружений, кроме этого для распределения водных ресурсов по потребителям дельты Сырдарьи и сброса в Аральское море по длине реки Сырдарья имеется 35 основных отводов. Имеющиеся гидросооружения и водовыпуски на реке не удовлетворяют инженерным требованиям пропуска высоких вод и условиям командования в маловодный период. В связи с этим возникает необходимость их реконструкции или строительства новых регулирующих сооружений, которые дадут возможность правильно распределять и интегрированно управлять имеющимися водными ресурсами дельты.
      В бассейнах рек Шу, Талас все водопотребители и водопользователи будут обеспечиваться водой с нормативной обеспеченностью только в случае поступления воды из Кыргызской Республики согласно положению о делении стока этих рек, принятому в 1983 году.
      Особенно большие риски могут возникнуть в водообеспечении водохозяйственных комплексов, включая энергетику, судоходство и другие, и в поддержании экологического равновесия в бассейнах рек Иле и Ертис в связи с ростом отъемов воды из этих рек в Китайской Народной Республике.
      Введение водосберегающих технологий в бассейне реки Иле на территории Республики Казахстан обеспечивает некоторый резерв водных ресурсов для пополнения озера Балкаш. Однако этих мероприятий недостаточно для поддержания уровня озера на предельной отметке 341,0 мБС и минерализации в районе города Балхаш не ниже 2 г/л. При наступлении маловодной фазы процессы высыхания и засоления озера усилятся. Если водозаборы по реке Иле в Китайской Народной Республике значительно превысят 5 км3, а деградация горного оледенения в бассейне прекратится, то появятся еще большие дефициты стока, которые повлекут за собой резкое падение уровня озера и развитие ситуации по Аральскому сценарию. И что не менее важно, дефициты стока приведут к значительному увеличению минерализации Западной части озера. Это осложнит использование озера для водоснабжения города Балхаш и его предприятий.
      В связи с тем, что ряд неотложных проблем необходимо решать не дожидаясь необратимого ухудшения ситуации, предлагается начать подготовку и реализацию некоторых проектов:
      1) изучение возможностей сооружения Кербулакского гидроузла;
      2) обустройство дельты реки Иле;
      3) разработку и реализацию модели устойчивого землепользования и сохранения биоразнообразия в условиях усиливающегося опустынивания;
      4) разработку и внедрение пилотных водосберегающих технологий в сельском хозяйстве и водоснабжение сельских населенных пунктов;
      5) сокращение загрязнений промышленными предприятиями;
      6) развитие сети особо охраняемых природных территорий и экологического туризма;
      7) развитие транспортной инфраструктуры, вовлечение возобновляемых источников энергии;
      8) организацию гляцио-гидрофизического мониторинга геосистем зоны формирования стока.
      Увеличение водоотъемов в Китайской Народной Республике из реки Кара Ертис более чем на 3 км3 станет серьезной проблемой для водообеспечения в бассейне реки Ертис в Республике Казахстан и Российской Федерации.
      Прогнозируемые последствия снижения стока реки Кара Ертис при таких изъятиях воды в Китайской Народной Республике могут быть следующими:
      1) падение уровня озера Зайсан;
      2) разделение Бухтарминского водохранилища и озера Зайсан со снижением регулирующей емкости;
      3) повышение минерализации ертисской воды в Республике Казахстан;
      4) ухудшение рыбохозяйственных, экологических условий в бассейне и обводнения поймы;
      5) снижение уловов рыбы;
      6) существенное снижение выработки электроэнергии на ертисском каскаде ГЭС;
      7) ухудшение условий, вплоть до прекращения, судоходства по реке Ертис.
      Таким образом, если не будет достигнут достаточно высокий уровень выполнения обязательств по международным договорам о вододелении с сопредельными государствами, то уже к 2020 году возникнут реальные угрозы для развития экономики, экологической устойчивости Республики Казахстан в результате нехватки водных ресурсов.
      В самом Казахстане требуется сбалансированный подход к потреблению и экономии водных ресурсов. Системы водоснабжения должны основываться на использовании современных технологий водоочистки, комплексном использовании водных ресурсов, обеспечивать сокращение транспортных потерь воды. Необходимо внедрение водосберегающих технологий во всех отраслях экономики, вплоть до перехода на маловодную или сухую технологию.
      В противном случае понадобится реализация радикальных мер:
      1) в бассейне реки Жайык – переброска воды из реки Волга;
      2) в бассейне реки Сырдарья – переброска вод реки Ертис и сибирских рек из Российской Федерации;
      3) в бассейне озера Балкаш – строительство плотины с регулируемым водосбросом в проливе Узун-Арал для сохранения Западного Балхаша, переброска части стока восточных рек (река Каратал и другие) в бассейн реки Иле;
      4) в бассейне реки Ертис – изыскание резервов воды на казахстанской территории (дополнительное регулирование стока: строительство второй очереди Шульбинского водохранилища, строительство водохранилища на реке Оба и регулирование стока малых рек, не доносящих свой сток до Ертиса, борьба с потерями стока и переброска стока рек Кара-Каба, Ак-Каба и Белезек в реку Алкабек, впадающую в реку Кара Ертис на казахстанской территории).
      При этом необходимо учитывать, что для строительства второй очереди Шульбинского водохранилища потребуется 7 – 10 лет относительного благополучия, а также строительство связано со значительными негативными последствиями (затопление реликтовой рощи, сельскохозяйственных земель и другие).
      При отсутствии возможности ввода в действие второй очереди Шульбинского водохранилища с многолетним регулированием стока возникнут реальные угрозы для развития экономики, так как придется значительно урезать объемы водопотребления, а отрасли оставить на уровне современного состояния, без развития. Чтобы этого не произошло, рекомендуется распределить дефицит стока между весенними ирригационными попусками и водным транспортом с энергетикой путем снижения их обеспеченности с нормативных 75 % и 95 % до 50 % и 72 % соответственно.
      Одновременно с дефицитами в маловодные годы и периоды имеет место свободный сток, сбрасываемый в Российскую Федерацию в весенний период по рекам Ертис, Есиль, Тобол, особенно в значительных объемах в многоводные годы. Этот нерегулируемый сток в Республике Казахстан при определенных условиях может быть использован для устранения дефицитов в Российской Федерации (к примеру, строительством водохранилищ).
      Для надежного обоснования потерь стока в пониженных участках рельефа при самопроизвольных разливах, русловых и прочих потерь необходимо проводить исследования балансов русел и дельт рек Иле, Сырдарья, Нура, Тобол, Есиль и других с натурными измерениями составляющих балансов, создавать гидравлические модели основных рек.
С этим вопросом тесно связана задача по выявлению необходимого объема воды для поддержания экологического равновесия
и сохранения рыбохозяйственного значения озер, расположенных, главным образом, в низовьях рек. Эти исследования также должны показать целесообразность и техническую возможность хозяйственного использования озер.
      Рекомендуемые мероприятия могут реализоваться при условии:
      1) открытия дополнительных гидропостов в устьях рек, пунктов наблюдений за отбором воды в каналы и сбросов из коллекторной сети;
      2) открытия режимной сети скважин для организации наблюдений за подземными водами и изучения взаимосвязи подземных и поверхностных вод;
      3) организации экспериментальных участков в зоне
потерь стока с проведением одновременных (с учетом времени добегания) замеров стока реки в голове и конце каждого участка и створах водозаборов и сбросов стока.
      В условиях дефицита водных ресурсов в бассейне реки Ертис одним из возможных путей ликвидации дефицита может быть снижение требования высокой обеспеченности некоторым отраслям экономики и водопользователям. Однако вопрос ограничения высокой обеспеченности водообеспечения и водопользования, исходя из условий дефицита водных ресурсов, требует более глубокой проработки.
      Одним из вариантов по поддержанию уровня и минерализации воды озера Балкаш в более или менее допустимых пределах является снижение потерь стока в дельте реки Иле в среднем до 2,5 км3.
      В свою очередь это сопряжено с негативными последствиями, связанными со снижением увлажненности дельты. Поэтому одновременно должны решаться проблемы сохранения экосистемы дельты, требующие специальных исследований.
      Каждый из вариантов радикальных мероприятий по поддержанию природного комплекса озера Балкаш (в особенности строительство плотины с регулируемым водосбросом в проливе Узун-Арал) и других рек и водоемов требует научного обоснования их целесообразности, изучения технической стороны этих мероприятий.
      В связи с изменившимися условиями в бассейнах большинства рек за последние годы правила эксплуатации многих водохранилищ в части режима использования водных ресурсов устарели. Для рационального управления водными ресурсами и регулирования режима работы сооружений назрела необходимость разработки новых правил эксплуатации многих водохранилищ.
      Целесообразно продолжать исследования водно-солевых балансов озер Балкаш, Малого Арала и других.
      Учитывая неопределенность, как по ожидаемым водозаборам за пределами Республики Казахстан, так и возможных изменений стока, вызванных глобальными изменениями климата, следует рекомендовать пересмотр и корректировку водохозяйственных балансов не реже, чем каждые три года.
      Экономика страны в будущем потребует увеличения гарантированного объема водных ресурсов соответствующего качества, предназначенных для удовлетворения питьевых и хозяйственно-бытовых нужд, а также для использования в промышленности, сельском хозяйстве, энергетике и рекреационных целях.
      Единственными способами улучшить данную ситуацию являются хорошо налаженное управление балансом между ресурсами и потреблением и управление качеством воды.
      С целью стабилизации социально-экономической и экологической обстановки на территории водохозяйственных бассейнов и в целом по республике для обеспечения устойчивого развития необходимо предпринять ряд мер, отраженных в таблице 13.

                                                       Таблица 13

      Основные меры по стабилизации социально-экономической
    и экологической обстановки на территории водохозяйственных
          бассейнов и в целом по республике для обеспечения
                          устойчивого развития

№ п/п

Направленность мероприятий

Характер работ

1

2

3

1

Рациональное и экономное использование водных ресурсов на основе совершенствования технологии производства

Установка дополнительных гидропостов на реках, включая посты на озерах с полным объемом наблюдений

Создание единой системы мониторинга за использованием и состоянием поверхностных и подземных вод

Установка гидропостов на всех накопителях и прудах-накопителях сточных вод

Внедрение методов рационального водопользования на основе использования оборотного, повторного снабжения водой, уменьшающих потребление питьевой воды в промышленности

Строительство водопойных пунктов скота на пастбищах. Обследование, инвентаризация и паспортизация водопойных пунктов скота на пастбищах

Постановка на крановый режим работы, ликвидация бесхозных самоизливающихся скважин

Переутверждение запасов месторождений подземных вод в связи с истечением срока эксплуатации и появлением новых водопотребителей

Проведение эколого-экономических исследований по обоснованию природоохранных попусков с вовлечением экономических факторов

Строительство водохранилищ и резервуаров для задержания стоков воды при паводках и компенсации вариативности в течение года.

Проработка устойчивого использования грунтовых вод; строительство станций очистки сточных вод и установок очистки минерализованной воды.

Комплексный подход к восстановлению бассейновых систем, включая посадку леса, восстановление дельт, очистку от иловых осадков

2

Применение маловодных и безводных процессов

Реконструкция и строительство групповых водопроводов

Снижение потребления воды на действующих предприятиях за счет внедрения технологий энергоэффективности и водосбережения, повторного использования сточных вод и оборотного водоснабжения; повышение стандартов забора и очистки воды

Внедрение современных методов орошения; переход к культурам менее влаго-интенсивным; ремонт и перестройка магистральных оросительных каналов, крупной инфраструктуры для снижения потерь воды при транспортировке

3

Сокращение безвозвратных потерь водных ресурсов в оросительных системах и системах водоснабжения

Устранение протечек в домах и коммунальных сетях; контроль давления воды в распределительных сетях; повышение стандартов водосбережения

Восстановление и реконструкция систем регулярного и лиманного орошения

Внедрение водосберегающих технологий при поливе

Подача очищенных сточных вод на орошение

Организация центров сервисного обслуживания мелиоративной техники для поддержания мелиоративного состояния орошаемых земель и обслуживания сельхозтоваропроизводителей

4

Максимально возможное использование местных водных ресурсов за счет их регулирования, межбассейнового перераспределения речного стока, сокращения объемов сброса неочищенных сточных вод

Реконструкция и модернизация КиКС

Разработка водно-энергетического баланса бассейна реки Ертис.

Рассмотрение вопроса строительства:
каскада ГЭС и водохранилищ на притоках реки Ертис;
самотечного канала для подачи воды из Шульбинского водохранилища в КиКС

переброска стока реки Кара-Оба через озеро Маркаколь в реку Ертис

Реконструкция и строительство канализационных систем и очистных сооружений в населенных пунктах

Строительство систем ливневой канализации в крупных промышленных центрах

Установление водоохранных зон, полос на водных объектах и режима их хозяйственного использования

Исключение использования и сброса в водоемы токсичного хлора, применяемого для обеззараживания вод

Проведение обследования состояния естественных природных объектов (моря, озера, водно-болотные угодья)

Целенаправленная переоценка запасов подземных вод в отложениях мела и верхнего палеогена для реальных потребителей

Восстановление озерных систем

5

Предупреждение затопления и подтопления городов, населенных пунктов, сельскохозяйственных угодий и других объектов

Разработка планов действий по реагированию на чрезвычайные ситуации природного и техногенного характера, связанные с вредным воздействием вод

Обеспечение нормированной защиты населенных пунктов, хозяйственных объектов и территорий от вредного воздействия вод

Строительство сооружений защиты объектов экономики и социальной инфраструктуры от затопления паводковыми водами и подтопления

Увеличение количества контрольных постов мониторинга сбросных сточных вод на водных объектах от предприятий и бытовой канализационной сети

Капитальный ремонт плотин, шлюзов-регуляторов

      Примечание: расшифровка аббревиатур:

Генеральная схема

– Генеральная схема комплексного использования и охраны водных ресурсов

ВВП

валовый внутренний продукт

бассейновая инспекция

– бассейновая инспекция по регулированию использования и охране водных ресурсов

мБС

– метры над уровнем моря в Балтийской системе

КПД

– коэффициент полезного действия системы

ГЭС

– гидроэлектростанция

ЦАР

– Центрально-Азиатский регион

КиКС

– канал имени Каныша Сатпаева

САМ

– Северное Аральское море

ООПТ

– особо охраняемые природные территории

ВБУ

– водно-болотные угодья

МКПБП

– Международная комиссия по большим плотинам

ЧАКИР

– Чирчик-Ангрен-Келесский ирригационный район

АРТУР

– водные ресурсы бассейна реки Арысь и других рек

БАК

– Большой Алматинский канал

НПУ

– нормальный подпертый уровень

ХЭС

– хозяйственно-экологическая система

Су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғаудың бас схемасын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 200 қаулысы

      2003 жылғы 9 шілдедегі Қазақстан Республикасы Су кодексінің 36-бабы 12-2) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі  ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
      1. Қоса беріліп отырған Су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғаудың бас схемасы (бұдан әрі – Бас схема) бекітілсін.
      2. Орталық мемлекеттік органдар, жергілікті атқарушы органдар су шаруашылығы, табиғат қорғау және басқа да шараларды жоспарлау кезінде Бас схема ережелерін басшылыққа алсын.
      3. Осы қаулы алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
      Премьер-Министрі                                    К.Мәсімов

Қазақстан Республикасы
Үкіметінің      
2016 жылғы 8 сәуірдегі
№ 200 қаулысымен    
бекітілген       

Су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғаудың бас схемасы

Мазмұны

Кіріспе.
1. Қазақстан Республикасының аумағын су шаруашылығы бойынша әкімшілік аудандарға бөлу.
2. Аумақтың су ресурстарымен қамтамасыз етілуі.
3. Бар су ресурстары.
4. Экономика салаларының су ресурстарын пайдалануы.
5. Экономика салаларының су ресурстарын пайдалануын бағалау.
6. Экономика салаларының суға қажеттіліктері.
7. Су шаруашылығы есептері мен балансы.
8. Су шаруашылығы есептерінің нәтижесі.
9. Қорытындылар мен негізгі іс-шаралар.

Кіріспе

      Бас схема елдің және жекелеген өңірлердің даму болжамдарын ескере отырып, су шаруашылығы міндеттерін шешу, экономика салаларын су ресурстарымен кепілдік берілген қамтамасыз ету және табиғи экожүйенің тепе-теңдігін сақтау мақсатында әзірленді.
      Орнықты әлеуметтік-экономикалық дамуға қол жеткізу үшін су ресурстарын пайдалануда және басқаруда тиісті өзгерістер мен жаңа тәсілдер талап етіледі.
      Бас схеманың негізгі міндеті:
      1) жерүсті мен жерасты суларының ресурстарын нақтылау және оларды пайдалану деңгейін бағалау;
      2) есептік деңгейлерге экономика салаларының суға қажеттіліктерін анықтау болып табылады.
      Сенімді гидрологиялық ақпарат алу су қажеттілігін қанағаттандыру, тұтынушыларды сумен қамтамасыз етуде тәуекелдердің туындау ықтималдығын анықтау мақсатында су шаруашылығы есептері мен балансын жүргізу үшін қажет.
      Су тұтынудың өсуі жалпы республика және экономиканың нақты салалары бойынша ЖІӨ көлемінің болжанатын өсімі бойынша индикативтік көрсеткіштерге сәйкес қабылданды.
      Есептік деңгейлерге:
      1) ретроспективалық (негізгі) деңгей – 1990 жыл;
      2) қазіргі заманғы деңгей – 2012 жыл;
      перспективалық есептік деңгейлерге:
      1) жақын арадағы перспектива – 2020 жыл;
      2) жоспарланатын перспектива – 2030 жыл;
      3) алыс перспектива – 2040, 2050 жылдар қабылданған.

1. Қазақстан Республикасының аумағын су шаруашылығы бойынша әкімшілік аудандарға бөлу

      Су шаруашылығы бойынша әкімшілік бөлу бірліктерінің бөлінісі негізінде су ресурстары, оларды бассейндік, облыстық, ведомстволық және салалық аспектілерде пайдалану, су ресурстарын қорғау және ұтымды пайдалану, экономика салаларын сумен қамтамасыз етуді оңтайландыру мәселелері, су шаруашылығы саласының жұмыс істеуі қаралатын болады.
      Су шаруашылығы бойынша әкімшілік аудандарға бөлудің негізіне республиканы негізгі өзен су шаруашылығы бассейндеріне гидрографиялық бөлу жатады. Олардың шекарасына салалары бар негізгі өзен бассейндері, өзге өзендер бассейндері және ағынсыз аумақтар (өзен аралықтары) жатады.
      Гидрографиялық қағидат бойынша Қазақстан Республикасының аумағында сегіз: Арал-Сырдария, Балқаш-Алакөл, Ертіс, Есіл, Жайық-Каспий, Нұра-Сарысу, Тобыл-Торғай және Шу-Талас өзен су шаруашылығы бассейндері бар.
      Осыған сәйкес республика аумағында су ресурстарын пайдалануды және қорғауды реттеу жөніндегі сегіз бассейн инспекциясы өз қызметін жүзеге асырады: Арал-Сырдария, Балқаш-Алакөл, Ертіс, Есіл, Жайық-Каспий, Нұра-Сарысу, Тобыл-Торғай және Шу-Талас.
      Әрбір бассейн инспекциясының қызмет аймағының шекаралары шегінде салалары бар негізгі өзеннің гидрографиялық бассейнін, өзге өзен бассейндерін, сондай-ақ өзен аралықтарының ағынсыз аймақтарын қамтитын су шаруашылығы аудандары бөлінген. Су шаруашылығы аудандарының шекараларында су шаруашылығы кешеніндегі маңыздылығына қарай су шаруашылығы учаскелері бөлінген.
      Республика аумағында барлығы 86 су шаруашылығы учаскесі бөлінген. Бір су шаруашылығы бассейні шегінде 5-тен 12-ге дейін және одан да көп су шаруашылығы учаскелері бар.
      Су шаруашылығы аудандарының шекаралары мен учаскелерін айқындау кезінде су ресурстарын интеграцияланған басқарудың қазіргі заманғы тәсілдері ескерілді. Барлық су шаруашылығы аудандары мен учаскелері бойынша жерүсті және жерасты суларының ресурстарына баға берілген, су тұтынушылар белгіленді, экономика салалары бойынша қазіргі жай-күйі мен перспективада су тұтыну және су бұру көлемдері айқындалды. Аталған көрсеткіштерді бағалау бассейн бойынша тұтастай қалыптасқан су шаруашылығы жағдайына баға беруге, ағынның артық мөлшері мен тапшылықтарын, перспективада қолданылатын су ресурстарының көлемін айқындауға, су тұтыну шектерін белгілеуге мүмкіндік береді.
      Республика аумағын су шаруашылығы бойынша әкімшілік аудандастыру карта-схемада (1-сурет) көрсетілген.

1-сурет

Қазақстан Республикасының аумағын су шаруашылығы бойынша әкімшілік аудандастыру

2. Аумақтың су ресурстарымен қамтамасыз етілуі

      Республиканың жекелеген өңірлері бойынша жерүсті және жерасты су ресурстарымен қамтамасыз етілу жағдайы әртүрлі.
      Жерүсті және жерасты суының жеке ресурстарымен Ертіс өзені, Балқаш-Алакөл бассейндері анағұрлым қамтамасыз етілген. Нұра-Сарысу, Есіл, Тобыл-Торғай бассейндерінде жерасты сулары тапшы болып табылады. Есіл, Жайық-Каспий, Арал-Сырдария, Тобыл-Торғай және Нұра-Сарысу бассейндерінің едәуір аумағы жерүсті және жерасты суынан тапшылық көріп жатыр.
      2-суретте жерүсті су ресурстарының су шаруашылығы бассейндері бойынша бөлінуі келтірілген.
      Қытай Халық Республикасының Ертіс және Іле өзендерінен қазіргі су алуын ескерсек, өзендердің және уақытша ағын судың орташа көпжылдық жалпы ағыны 100,58 км3 деп бағаланады, оның 55,94 км3 (55,6 %) республиканың аумағында, қалған бөлігі – 44,64 км3 (44,4 %) оның шегінен тыс қалыптасады.
      Қазақстанның бір тұрғынына шаққанда су ресурстарымен қамтамасыз етілу көрсеткіші бір тұрғынға тәулігіне 18,79 км3 құрайды.

2-сурет

      Балқаш-Алакөл және Ертіс бассейндерінің жалпы жерүсті су ресурстарымен де, өз аумағында қалыптасатын ресурстармен де қамтамасыз етілу үлесі анағұрлым жоғары. Арал-Сырдария бассейнінде ағынның шамамен 80 %, Жайық-Каспий бассейнінде 33 % астамы республика шегінен тыс келеді. Жерасты суларымен қамтамасыз етілу де төмен.
      Жерасты су ресурстары ретінде барлау жасалған пайдалану ресурстары, яғни экономика салалары іс жүзінде пайдалануы мүмкін су алынды.
      Жалпы экономика салалары алатын суда каналдарға (Жайық-Каспий, Ертіс бассейндері) су жинауды қамтамасыз ету кезінде берілген шекті ұстау үшін судың берілуі, құйма су қоймаларының (Жайық-Каспий, Нұра-Сарысу, Арал-Сырдария бассейндері) толтырылуы, сонымен қатар пайдаланылмайтын шахта-кеніш суларын (Балқаш-Алакөл, Ертіс, Есіл, Нұра-Сарысу және Тобыл-Торғай бассейндері) жинау ескерілмеген.
      Жалпы су алуда трансшекаралық өзендерге міндетті су жіберу, су пайдаланушылар үшін (су көлігі, балық шаруашылығы) және экологиялық мақсаттарға су ағынының шығындары ескерілмеген. Мұның барлығы әрбір нақты өзен бойынша су шаруашылығы балансын жасау кезінде ескеріледі.
      Аумақтың су ресурстарымен қамтамасыз етілуінің жалпы бағасы немесе «су тапшылығының көрсеткіші» – бұл су көздерінен алынатын судың қолда бар ресурсының жалпы көлеміне арақатынасы. Қабылданған халықаралық өлшемшарттар бойынша Қазақстан Республикасы су тапшылығының көрсеткіші жоғары елдердің санатына жатады.

3. Бар су ресурстары

      Экономика салаларында өзен ағынын пайдалану мүмкіндігі
тұрғысынан бар су ресурстары қызығушылық тудырады. Олардың
шамасы су ресурстары мен міндетті ағын шығындарының әртүрлілігі
бойынша айқындалады. Су ресурстары су қоймаларының суы мол
жылдардағы су ағынын суы аз жылдарға қайта бөлуді, қайтарымды суларды, басқа бассейндерден су ағынын жіберуді, жерасты және басқа да су көздерін пайдалануды ескере отырып белгіленген.
      Міндетті шығындарға: Қытай Халық Республикасындағы қосымша су тарту, жерасты суларын алу есебінен өзен ағынына келтірілетін нұқсан, тұйық су айдындарына және шектес елдерге міндетті су жіберу (экологиялық, санитариялық) жатады.
      Қазақстан Республикасының бар су ресурстары перспективада:
      1) су аз жылдары 2030 жылғы деңгейде – 10 км3, ал 2040 жылғы деңгейде – 9,9 км3;
      2) сулылығы орташа жылы 2030 жылғы деңгейде – 20,4 км3, 2040 жылғы деңгейде – 23,1 км3;
      3) су көп жылдары 2030 жылғы деңгейде – 30 км3, 2040 жылғы деңгейінде – 29,7 км3 құрайды.

4. Экономика салаларының су ресурстарын пайдалануы

      1. Коммуналдық және өнеркәсіптік сумен жабдықтау мен су бұру

      2012 жылы табиғи су объектілерінен ауыз сумен жабдықтау үшін 838,893 млн.м3 алынды. 1990 салыстырғанда су тұтыну 1,68 есе қысқарды, ал халықтың саны 1,01 есе азайды.
      Су тұтыну өсімі сақталады және 2040 жылғы деңгейде су алу 1276,140 млн. м3 көлемінде күтілуде.
      Судың үлестік шығыны 1 тұрғынға тәулігіне 60 литрден бастап 250 литрге дейін ауытқиды, бұл тұрғын құрылыстардың жайлылығы деңгейіне және жүйенің техникалық жай-күйіне байланысты.
      Республикада су ресурстарын анағұрлым маңызды әрі ірі тұтынушылардың бірі өнеркәсіп болып табылады. Оның қажеттіліктері таза жерүсті суын (жалпы су алудың 89,8 %) алу және жерасты көздері (10,2 %) есебінен қанағаттандырылады.
      Кәсіпорын қызметінің түріне байланысты суды басым пайдалану сипаты әртүрлі болуы мүмкін.
      Суды шығындау нормасы өндірістің нақты технологиясына қолданылатын есеп негізінде айқындалады. Су тұтынудың және табиғи су объектілеріне су ағызудың көп көлемі технологиялық процестер мен өндірісте су шаруашылығы схемасының жетілмегенін сипаттауы мүмкін.
      Бірқатар жағдайда тұтынылатын судың көлемі оның сапасына байланысты болады.
      Су ресурстарын, әсіресе, өнеркәсіпте үнемдеудің маңызды резерві айналым суымен жабдықтау болып табылады.
      Оны енгізген жағдайда су алу 5 – 10 есе төмендеуі мүмкін, тиісінше ағызу да азаяды. Қазақстан Республикасы бойынша жүйелі қайтарымды және тізбекті-айналым суымен жабдықтау көлемі 2012 жылы 8308,37 млн. м3, оның ішінде айналым суы – 7556,495 млн. м3, қайтарымды су – 751,875 млн. м3құрады.
      Перспективада су бұрудың жалпы көлемі – 4718,90 млн. м3, оның ішінде су объектілеріне – 4150,36 млн. м3 күтілуде.
      Қазіргі жағдаймен салыстырғанда, 2040 жылы қайтарымды және тізбекті-айналым суымен жабдықтау көлемі 1,2 есе өседі және 9760,244 млн. м3, оның ішінде айналым суы – 8895,505 млн. м3, қайтарымды су
– 864,739 млн. м3көлемінде күтілуде.
      Кәсіпорындардың сарқынды сулары су айдындарын ластаудың кең тараған көздерінің бірі болып табылады.
      Өнеркәсіптік, тау-кен және қайта өңдеу кәсіпорындарынан басқа, су ластағыштарға қала құрылысы, суармалы егіншілік алқаптары, түрлі тұндырғыштар, қатты, сұйық қалдықтардың және мұнай өнімдерінің қоймалары жатады.
      Бұрылатын сарқынды сулардың санаттарына негізінен шаруашылық-тұрмыстық, өнеркәсіптік, карьерлік, кеніштік және аралас сулар жатады. Тазалау түрлері: механикалық, табиғи және жасанды-биологиялық.
      Республика бойынша 2012 жылы су бұру көлемі 4022,729 млн. м3құрады. Жалпы көлемнен: тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығынан – 430,466 млн.м3 (11 %), өнеркәсіптік – 3592,263 млн. м3 (89 %) ағызылды.
      Республика аумағында 2012 жылы 609 кәріздік құрылысжай және 387 жекелеген кәріздік желі жұмыс істеді.

2. Ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау және жайылымдарды суландыру

      Ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауда негізгі тұтынушылар – ауыл халқы, мал шаруашылығы, ауыл шаруашылығы өнімін бастапқы өңдеу кәсіпорындары, халықтың жеке қосалқы шаруашылық жүргізуге арналған үй жанындағы учаскелері болып табылады.
      Базалық 1990 жылы республикада ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау мен жайылымдарды суландыру қажеттіліктеріне су алу 1092,8 млн. м3 құрады, оның ішінде жерүсті көздерінен 520,7 млн. м3 немесе 47,6 % құрады. 2012 жылы жалпы су алу – 366,0 млн. м3 құрады, оның ішінде жерүсті суынан 108,25 (29,6 %) және жерасты суларынан – 257,75 млн. м3 (70,4 %) құрады. Перспективада 2040 жылғы деңгейде аталған қажеттіліктерге 820,09 млн. м3 көлемінде су алу күтілуде.
      Ауыл шаруашылығы су тұтынушыларынан су бұру негізінен орталықсыздандырылмай жүзеге асырылады.
      Ауылда санитария объектілерінің құрылысына тиісінше назар аударылмайды, әзірше сумен жабдықтау ғана басым болып тұр. Сондықтан ауылдық елді мекендерде тұрғын құрылыстарды кәріз жүйесімен қамту деңгейі су құбырымен қамту деңгейінен әлдеқайда төмен болып келеді.

3. Суармалы егіншілік

Бассейндерде суармалы егіншіліктің қазіргі заманғы жай-күйін талдау және бағалау

      Қазақстан жағдайларында жерлерді мелиорациялау егіншіліктің ауа райының қолайсыз жағдайларына тәуелділігін төмендетудің және
көкөніс-бақша, техникалық, дәнді дақылдар, жемшөптік ауыл шаруашылығы дақылдарының, тиісінше, мал шаруашылығы өнімдері өндірісі тұрақтылығының маңызды шарттарының бірі болып табылады.
      Мал шаруашылығы үшін астық пен жемшөпті кепілдік берілген өндіру аймағын жасау суармалы жерлердің негізгі міндеті болып табылады.
      Сонымен қатар топырақтың су және жел эрозиясына қарсы күрес, ауыл шаруашылығы өндірісін кешенді механикаландыру, электрлендіру және химиялау, қажетті базаны жасау және суармалы жүйелер құрылысының индустриялық әдістерін игеру бойынша шаралар кешенін жүзеге асыру көзделеді.
      Барлығы республика бойынша ауыл шаруашылығы алқаптары 222242,5 мың га немесе бүкіл аумақтың 81,55 % құрайды. Суармалы алаңдар бүкіл ауыл шаруашылығы алқаптарының 1,32 % құрайды.
      Қазіргі заманғы жағдайларда, алдыңғы кезеңдердегідей, республикада мелиорациялық жұмыстардың негізгі түрі тұрақты және лиманды суару болып табылады.
      1990 жылы республикада 3248,5 мың га суармалы алаң болды, іс жүзінде 3064,75 мың га (94 %) суарылатын. 2012 жылы 2909,59 мың га суармалы жер болды, іс жүзінде 1305,06 мың га суарылды.
      Қазақстан Республикасында суармалы егіншілік анағұрлым ірі су тұтынушы болып табылады. Бұрын сол үшін шамамен 65 % таза су алынатын.
      Суармалы егіншілікте суды пайдалану тұрақты және лиманды суару қажеттіліктерін қамтиды.
      Тұрақты суару республикамыздың оңтүстігінде – Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Жамбыл және Қызылорда облыстарында жеткілікті дамыған.
      Республикамызда лиманды суару да, әсіресе, солтүстік облыстарда дамыды.
      1990 жылы тұрақты суару жүйелерінде су беру және суару тәсілдері:
      1) машиналық су көтергішті пайдалану – 25,2 %;
      2) жаңбырлату – 30 % болды.
      2012 жылы осы көрсеткіштер тиісінше 3,9 және 2,5 % құрады, бұл жүйенің қазіргі заманғы суару тәсілдерімен нашар жабдықталғанын көрсетеді.
      Лиманды суару өзендердің ағысына, олардың саласына және жергілікті ағысына негізделеді. Базалық 1990 жылы лиманды суару алаңдарының жер балансы 928,04 мың га болды, іс жүзінде 761,47 мың га немесе олардың жалпы санынан 82 % суарылды.
      2012 жылы іс жүзінде 40,73 мың га немесе базалық жылдан шамамен 3,8 % лимандар пайдаланылды. Одан басқа, 311,98 мың га шабындыққа су жіберілді.
      Республикада мал басы санының болжанатын өсуі шаруашылық жүргізуші субъектілердің, сол сияқты облыстардың су шаруашылығы және өзге де ұйымдарының лимандарды пайдалану саясатын түбегейлі қайта қарауын талап етеді.
      Осыған байланысты қара шөптің негізгі өндірушілері ретінде лиманды суару алаңдарын қалпына келтіру белгіленген.

Суармалы егіншілікте су және жер ресурстарын пайдалану перспективасы. Сценарийлер

      Республикамыздың жер қоры суармалы жерлердің алаңдарын
қалпына келтіруге мүмкіндік береді, бірақ көптеген бассейндерде бірқатар өңірлердің экологиялық ахуалын сақтап қалу үшін ағынның едәуір көлемін бөлуді талап ететін су ресурстарының тапшылығы тежеуші фактор болып табылады.
      Қажетті ауыл шаруашылығы өнімін алу, су-жер және еңбек ресурстары, табиғат пайдалану мүдделері бойынша өңірлік міндеттерді негізге ала отырып, республикада суарудың қажетті алаңдары үш сценарий бойынша қарастырылған:
      1) бірінші сценарий – «Ең төменгі», ол 2040 жылғы деңгейге дейін өзгеріссіз қалып, суармалы алаңдарды ұлғайтпай, саланы дамытуға негізделеді және 1560,4 мың га құрайды, оның ішінде тұрақты суару – 1391,1 мың га және лиманды суару – 169,3 мың га.
      Суармалы егіншілікті дамытудың бұл сценарийінде ел халқын негізгі азық-түлік өнімдерімен (ет, сүт, жұмыртқа және жемістер), ал мал шаруашылығын жемшөппен қамтамасыз ету қиын болады. Бұл сценарий бойынша суармалы жерлер алаңының ұлғаюы мардымсыз (10 % жуық);
      2) екінші сценарий – «Оңтайлы», бұл шиеленіскен өңірлерде экологиялық тепе-теңдікті сақтау басымдылығымен су ресурстарын барынша үнемдеуді ескере отырып, суармалы алаңдарды оңтайлы ұлғайта отырып, саланы дамытуға негізделеді.
      Бұл даму сценарийінде 2040 жылдың соңына қарай халықтың ауыл шаруашылығы өнімдері мен мал басының жемшөппен ішкі қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін барлық суармалы алаңдарды 2210 мың га-ға, оның ішінде тұрақты суаруды – 1800,0 мың га және лиманды суаруды 410 мың га дейін жеткізу қарастырылған. Бұл сценарий бойынша суармалы жерлердің алаңы 40 % дейін көбейеді;
      3) үшінші сценарий – «Ең жоғары», бұл ауыл шаруашылығы өндірісі үшін суармалы жерлерді барынша пайдалану басымдылығымен республиканың су шаруашылығы кешенінің экономикасын толық дамытуға негізделеді.
      Бұл сценарий бойынша ауыл шаруашылығының айналымына республиканың барлық суармалы жерлері – 2692,9 мың га, оның ішінде тұрақты суарудың – 2100,0 мың га және лиманды суарудың – 592,0 мың га жерлері еттің экспорттық әлеуетін ескере отырып, мал шаруашылығына жемшөп базасын жасау үшін қатысуы тиіс.
      Бұл сценарий бойынша суармалы жерлердің алаңы 70 – 75 % ұлғаяды. Үшінші сценарий бойынша алаңдарды суаратын сумен қамтамасыз ету үшін бізге шектес мемлекеттерден келетін трансшекаралық өзендердің ағынынан су бөлу бойынша мәселелерді, ағынды қайта реттеуді және бассейнаралық жіберуді шешу қажет.
      Жоғарыда жазылғандарды ескере отырып, суармалы егіншілікті дамытудың «ең жоғары» сценарийі жоғарыда тізбеленген шарттарды орындаған кезде жүзеге асырылуы мүмкін.
      Бұл сценарий елдің экономикалық тұрақтылығы жақсарып, өзендердің трансшекаралық мәселелері шешілетін, ауыл халқының әл-ауқаты жоғарылап, саны өсетін 2030 жылғы деңгейден кейін қарастырылуы мүмкін.
      Суармалы жерлерді үш сценарий бойынша ықтимал оңалтуды талдау халықты және қайта өңдеу өндірісін су ресурстарын пайдалануды шамалы ұлғайта отырып, қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін екінші «оңтайлы» сценарийдің қағидатты басымдығын көрсетті.
      Су шаруашылығы есептері үш сценарий бойынша суармалы егіншіліктің (тұрақты және лиманды) мынадай алаңдарын негізге ала отырып жасалды:
      2020 жылы ең төменгі сценарий бойынша – 13579 мың га, оңтайлы сценарий бойынша – 187,50 мың га, ең жоғары сценарий бойынша – 1960,40 мың га;
      2030 жылы ең төменгі сценарий бойынша – 13579 мың га, оңтайлы сценарий бойынша – 1965,40 мың га, ең жоғары сценарий бойынша – 2430,52 мың га;
      2040 жылы ең төменгі сценарий бойынша – 1560,4 мың га, оңтайлы сценарий бойынша – 2210,0 мың га, ең жоғары сценарий бойынша – 2692,0 мың га.
      Әкімшілік облыстардағы бірқатар өзен бассейндері бойынша 2040 жылғы деңгейдегі есептерде суармалы жерлердің максималды алаңдарын және суарылатын сумен нақты қамтамасыз ете алатындарды ғана пайдалану көзделгенін атап өту керек.
      Бас схемада суаруды қалпына келтіру және реконструкциялаудың қарқыны мен көлемі суармалы егіншілікті дамыту стратегиясына, экономикалық және материалдық факторларды ескере отырып, республика халқын азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етуді қанағаттандыру қажеттілігіне негізделіп қабылданды.
      Суармалы жерлерден алынатын ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісін ұлғайтуға:
      1) ауыл шаруашылығы айналымына қалпына келтірілген суармалы алаңдарды енгізу;
      2) қолданыстағы суару жүйелерін техникалық реконструкциялау;
      3) агротехникалық іс-шаралар кешенін жүзеге асыру есебінен қол жеткізуге болады.
      Жерүсті ағыны бассейндегі суармалы егіншіліктің негізгі көзі болып табылады. Қазіргі жағдайда (2012 жылы) жерүсті ағынындағы суару алаңы 1257,8 мың га немесе 99,5 % құрайды.
      2040 жылғы деңгейге қарай оңтайлы сценарий бойынша жерүсті ағынындағы суармалы алаң 1726,02 ың га құрауы керек, сонымен қатар есептік су жинау 11518,34 млн. м3 көлемінде күтіледі.
      Жерасты суларын шаруашылықта пайдалануға қарқынды тарту су ресурстарын ұтымды пайдалануға, жерүсті ағынын үнемдеуге бағытталған маңызды іс-шара болып табылады.
      Жерлерді суаруға жарамды жерасты суларының көлемі республика бойынша жылына 8,41 км3 құрайды.
      Жерасты суларын пайдалану Қазақстан Республикасында суару алаңдарын ұлғайту үшін мол мүмкіндіктер ашады.
      Бас схемада 2040 жылғы деңгейде жерасты суларымен суаруға ұсынылған алаңның барлығы су алу 154,13 млн. м3 болғанда 31,85 мың га құрайды (1,82 %).
      2012 жылы коллекторлық-дренаждық сулармен суару 3,41 мың га құрады. Коллекторлық-дренаждық сулар базасында суару оны су көздері бойынша ортақ бөлуде болуы керек (жеткілікті араластыруды ескергенде), бұл жерүсті ағынын үнемдейді.
      Бас схемада 2040 жылғы деңгейге қарай коллекторлық-дренаждық суларды жинау 90,34 млн. м3 болған кезде 13,85 мың га алаңда пайдалану белгіленеді. 2012 жылы коллекторлық-дренаждық сулармен суару 3,12 мың га құрады.
      Бірқатар елдерде сарқынды сулар негізінде суару жүйесі жеткілікті дамыған, сондықтан Қазақстан Республикасында да суарудың осы түріне назар аударылуға тиіс.
      2040 жылғы деңгейге қарай су алу көлемі 158,63 млн. м3 болғанда алаңдарды кейіннен кеңейте отырып, 29,53 мың га алаңда сарқынды суларды пайдалану көзделген.
      Суару жүйелерінің техникалық деңгейін сипаттайтын негізгі көрсеткіш ПӘК болып табылады.
      Перспективада 2040 жылға қарай жүйелердің ПӘК – 0,70 дейін өседі, бұл ретте: магистральдық каналдардың ПӘК – 0,92, ішкі жүйе ПӘК – 0,87, егістіктің ПӘК – 0,88 болуы тиіс.
      Тұрақты суарудың қолданыстағы жүйесін қалпына келтіру және реконструкциялау суару және қоршаған ортаны қорғау кезінде суармалы жерлердің және ауыл шаруашылығы алқаптарының өнімділігін арттыру, су ресурстарын үнемдеу, еңбек өнімділігін арттыру бойынша міндеттерді шешуде мелиорацияның маңызды бағыты болып табылады.
      Барлығы 2040 жылғы деңгейде оңтайлы сценарий бойынша
Бас схемада тұрақты суару алаңдарын 1800,0 мың га дейін жеткізу жоспарланған.
      Суармалы жүйелердің техникалық жай-күйін талдау оларды толық қайта құру талап етілетінін көрсетті.
      Жүйелердің ПӘК төмен болуы мен бетінің қанағаттанарлықсыз жоспарлануы кейбір учаскелерде судың өндіріссіз жоғалуына әкеледі.
      2040 жылғы деңгейге:
      1) 535,67 мың га алаңда тұрақты суару жүйесін қалпына келтіру;
      2) 632,17 мың га алаңда тұрақты суару жүйесін кешенді реконструкциялау;
      3) 316,08 мың га алаңда тұрақты суару жүйесін ішінара реконструкциялау белгіленді.
      Осы міндеттерге сәйкес қолданыстағы суару жүйелерін реконструкциялау бірінші кезекте жүйелердің ПӘК қазіргі заманғы талаптарды қанағаттандырмайтын алаңдары белгіленген.
      Перспективада 2040 жылғы деңгейде су алудың есептік көлемі 11188,71 млн. м3-нан 12282,62 млн. м3-ге дейін немесе қалпына келтірілетін алаңдардың 1264,33 мың га -дан 1800,0 мың га-ға (1,4 есе) арту кезінде 1,1 есеге өсуі тиіс.
      Лиманды суару дүркін-дүркін құрғақшылық болып тұратын алаңдарда, яғни топырақтағы көктемгі ылғалдың шоғырлануы есебінен ауыл шаруашылығы дақылдарының (жемшөптік) үлкен өнімін алуға мүмкіндік беретін жерлерде қолданылады.
      Перспективада жемшөптің кепілдік берілген көлемінің қазіргі көрсеткіштермен салыстырғанда өсуі мал шаруашылығын дамытуға негіз болып табылады.
      2040 жылғы деңгейге қарай лиманды суару алаңын 410,0 мың га дейін жеткізу белгіленеді.
      Лиманды суарудың техникалық жай-күйін талдау оларды толық қайта құру талап етілетінін көрсетті.
      2040 жылғы деңгейге қарай Бас схемада 368,67 мың га алаңда лиманды суару жүйесін қалпына келтіру, оларды 31,0 мың га алаңда кешенді реконструкциялау белгіленді.
      Тұтастай алғанда, лиманды суару алаңдарының сумен қамтамасыз етілуі есептік режимге, суармалы алаңдардың болуына және кезеңдер бойынша техникалық даму деңгейінен олардың өсу қарқынын негізге алып белгіленген.

4. Өзге де салалар

Балық шаруашылығы

      Қазақстан Республикасының балық шаруашылығы қорының құрамына Каспий және Арал теңіздерінің айдындары, Балқаш көлі, Алакөл көлі жүйесінің, Бұқтырма, Қапшағай және Шардара су қоймалары және халықаралық, республикалық, жергілікті маңызы бар басқа да су айдындары кіреді.
      Каспий теңізін есептемегенде, су айдындарының жалпы алаңы шамамен 5 миллион гектарды құрайды.
      Қазақстанның балық шаруашылығы мен балық аулауды қарқынды дамыту үшін балық шаруашылығының су қоры бай. Республикамыз халқының болжамды өсуін және ғылымның ұсынылған нормаларын есепке ала отырып, халықтың балық және балық өнімін тұтынуын қанағаттандыру үшін (1 адамға жылына 13,4 килограмм), тауарлы балықты өсіру және оны импорттау көлемін жылына 272 мың тоннаға дейін жеткізу керек.
      Базалық 1990 жылы балық шаруашылығының мұқтаждықтарына су алу көлемі жылына – 417,74 млн. м3, қайтарымсыз су тұтыну жылына – 282,6 млн. м3, 2012 жылы тиісінше жылына 94,9 және 65,29 млн. м3 құрады.
      Перспективада 2040 жылғы деңгейге қарай су алу көлемі шамамен жылына – 192,14 млн. м3, қайтарымсыз су тұтыну жылына 127,30 млн. м3 дейін өсуі мүмкін.
      Тауарлық балық шаруашылығын дамыту әрі сирек кездесетін және жойылып бара жатқан балық түрлерін қалпына келтіру үшін тауарлық балықты емес, сонымен қатар балық өсіру материалдарын да өсіруге маманданған балық шаруашылығын дамыту қажет.
      Жалпы айтқанда, балық шаруашылығының су тұтыну көлемі көп емес (әсіресе, қазіргі уақытта тұйықталған цикл бойынша балық өсіру технологияларын ескерсек) және шаруашылық тиісінше пайдаланылған кезде судың жетіспеуі мүмкін емес.

Рекреациялық сала

      Рекреация үшін ірі және шағын су объектілері пайдаланылады. Анағұрлым тартымды көлдер – Балқаш, Алакөл, Шалқар, Бурабай көлдер тобы және басқалары, су қоймаларының ішінде – Бұқтырма, Қапшағай, Қаратомар, Қарғалы, Тасөткел және кішілеу су қоймалары. Жағалауы құмды жағажайлармен жалғасқан Каспий теңізі рекреация үшін бірегей су айдыны. Демалыстың белсенді түрін – аң аулау мен балық аулауды ұйымдастыру үшін республиканың солтүстік және орталық облыстарында белгілі бір қызығушылық тудыратын мыңдаған шағын көлдер бар.
      Қазіргі уақытта рекреациялық-туристік салада барлық ескерілген мекемелердің түрі шамамен жылына 2 млн. м3 суды тұтынады. Республиканың барлық типтегі рекреациялық мекемелерінің су тұтынуының жалпы көлемі 2040 жылғы деңгейде шамамен жылына 58,58 млн. м3 құрайды.
      Су бұру көлемі су тұтыну көлемінің 90 % көлемін құрайды.

Көл шаруашылығы, өзен және атыраулық экожүйелер, сулы-батпақты алқаптар

      Республиканың аумағында бірқатар бірегей сулы, ландшафты-экологиялық, атыраулық экожүйелердің және сулы-батпақты алқаптар бар, олар тірі организмдерден және олардың мекендеу ортасынан құрылған табиғи кешенді білдіреді, оларды қалпына келтіру мен сақтап қалу үшін гидрологиялық режимін қалпына келтіру үшін белгілі бір іс-шаралар талап етіледі.
      Қазақстан жерүсті суларының ерекшелігі ішкі су айдындарының (Балқаш, Арал, Каспий) деңгейі мен тұздылығын ұстап тұруға, сонымен қатар өзен алқаптарының және атыраулардың табиғи жүйесін суландыруға өзен ағынының шектеулі ресурстарының жартысын шығындау қажеттілігі болып табылады.
      Қазақстан Республикасының су ресурстарының жаңартылатын көлемінің жартысы оның аумағынан тыс қалыптасатындықтан, республика үшін трансшекаралық су объектілерінің су ресурстарын бірлесіп пайдалану және қорғау мәселелерін реттеудің маңызы өте зор.
      Бас схемада мынадай объектілер: Ертіс өзенінің алқабы, Шідерті-Өлеңті алқабының аймағы, Сырдария, Іле, Жайық, Нұра өзендерінің атыраулары, Алакөл, Сасықкөл көлдер жүйелері, Қорғалжын көлдер тобы, Торғай өзені бассейнінің сулы-батпақты алқаптары бойынша есептер қарастырылды және жүргізілді.

5. Экономика салаларының су ресурстарын пайдалануын бағалау

      Ауыз су-шаруашылық, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы объектілері үшін су қажеттілігінің үздіксіз өсуі, жерүсті және жерасты суларының қарқынды ластануы, жерасты суларын алудың қоршаған ортаға әсері табиғи ресурстарды, әсіресе, су ресурстарын қорғау проблемаларын маңыздылардың қатарына шығарады.
      Республикамыздың экономика салаларының қажеттіліктеріне жалпы су жинау 2012 жылы – 17,47 км3, ал басқа да қажеттіліктерді ескере отырып 21,389 км3 құрады.
      Республикада перспективада халық санының, мал басының және өнеркәсіптік өндірістің артуы күтілуде, осыған байланысты су алу және пайдалану көлемі өседі. Экономика салаларының таза суды 2040 жылғы перспективалық деңгейге дейін алуы республиканың экономика салалары су тұтынуының үлестік көлемі негізінде сумен жабдықтаудың қайтарымды жүйелерін енгізуді, желіде ысыраптарды төмендету есебінен суды үнемдеуді, ПӘК арттыруды және су үнемдейтін технологияларды енгізуді ескере отырып айқындалған.
      Экономика салаларының 2040 жылғы деңгейге дейін су алу көрсеткіштері 1-кестеде көрсетілген.

      Перспективалық деңгейлер бойынша су алу серпіні 3-суретте бейнеленген.

1-кесте

Экономика салалары су алуының жиынтық көрсеткіштері

млн. м3

Көрсеткіштер

Жылдар бойынша су алу көлемдері

1990 жыл

2012 жыл

2015 жыл

2020 жыл

2030 жыл

2040 жыл

1

2

3

4

5

6

7

Су алу жиыны

35573,66

17465,45

20188,62

21004,66

22140,27

23260,19

Коммуналдық шаруашылық

1416,66

843,58

866,63

932,95

1059,26

1281,97

Өнеркәсіп

7110,70

4230,16

4482,23

4696,66

4968,30

5230,65

Ауыл шаруашылығы
оның ішінде:
тұрақты суару лиманды суару суарылатын шабындық
Ертіс өзенінің алқабына су ағызу және Қорғалжын көлдеріне су беру
Ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау жайылымдарды суландыру

26622,63
21539,94
1916,63
2073,26
0,00

479,60
613,20

12255,03
11186,18
152,28
550,53

0,00
267,61
98,43

14642,59
12124,86
408,93
778,39
837,00

364,29
129,12

15114,81
11957,86
686,47
1047,00
857,00

428,56
137,92

15785,97
12082,25
1079,22
1062,00
877,00

540,16
145,35

16382,37
12282,62
1342,62
1062,00
875,00

667,35
152,76

Қабат қысымын ұстап тұру

0,00

38,99

40,94

44,95

49,28

54,50

Балық шаруашылығы

417,74

94,92

118,64

168,67

213,10

242,14

Рекреациялық сала және өзге де мұқтаждықтар мұқтаждар

5,92

2,76

37,59

46,63

64,36

68,58

3-сурет. Перспективалық деңгейлер бойынша су алу серпінінің көрінісі

6. Экономика салаларының суға қажеттіліктері

      Қазақстан Республикасының су шаруашылығы кешенінің
басты мақсаты халықты және барлық экономика салаларын
сапалы сумен қамтамасыз ету, олардың жұмыс істеуіне қолайлы
жағдай жасау, су ресурстарын сарқылудан және ластанудан қорғау болып табылады.
      Бас схемада жүргізілген, республиканың су шаруашылығы бойынша көптеген материалдарды талдау нәтижесінде қазіргі уақыт деңгейінде елімізде экономика салаларының барлық қажеттіліктерін қанағаттандыратын жерасты және жерүсті су ресурстарының жеткілікті көлемде бар екені белгілі болды, бірақ перспективада бұл су ресурстары жеткіліксіз болуы мүмкін, сондықтан оларды қайта реттеу және бассейн ішінде ауыстыру талап етіледі.
      Ағынның су қоймаларымен реттелуі, ағынныңбір бөлігін ірі су тұтынушылар мен шаруашылық-экологиялық жүйелердің алуымен, су бетінің булануынан қосымша шығынымен және басқа да себептермен байланысты антропогендік факторлардың әсерінен Қазақстанның өзен ағыны соңғы онжылдықта айтарлықтай өзгерді.
      Соңғы он бес жылда су шаруашылығының барлық экономика салаларында пайдаланылатын және бұрылатын су көлемінің орнықты төмендеу үрдісі байқалады.
      Мұның барлығы өнеркәсіптегі өндірістің төмендеуімен және ауыл шаруашылығында суармалы жерлер алаңдарының едәуір азаюымен сипатталатын республика экономикасының жалпы жай-күйімен байланысты.
      2000 жылдан кейін елде экономиканың өркендеуі байқалады, алайда су тұтыну көлемінің елеулі өсуі байқалмайды. Бұл өнеркәсіп өндірісіндегі технологиялық циклда суды ұтымды пайдаланумен және суармалы егіншілікте жалғасып келе жатқан іркілу кезеңімен байланысты.
      Қазіргі жағдайда негізгі су тұтынушылар өнеркәсіп, қала және ауыл коммуналдық шаруашылығы, суармалы егіншілік қажеттіліктері болып табылады.
      Бұл үрдіс перспективада 2040 жылға дейінгі деңгейде күшінде қалады. Соған қарамастан, алдағы уақытта тұрақты суару алаңдарын реконструкциялау есебінен өнім өндірудің жалпы көлемінде ауыл шаруашылығының жалпы өнімін ұлғайту белгіленеді.
      2-кестеде Қазақстан Республикасының экономика салаларының 2040 жылға дейінгі перспективада әртүрлі толтыру көздері бойынша суға қажеттіліктері келтірілген.
      Суға жалпы қажеттіліктер 2040 жылғы деңгейде 23,1 км3 дейін құрайды және ең бастысы жерүсті көздері есебінен (87 – 84 %) қамтамасыз етіледі.
      Негізгі су тұтынушы ауыл шаруашылығы, ең бастысы, тұрақты суару болып табылады.

2-кесте

Қазақстан Республикасы экономика салаларының перспективада (2040 жылды қоса алғанда) әртүрлі толтыру көздері бойынша суға қажеттіліктері

млн. м3

Бассейндер

Барлығы

Оның ішінде

жерүсті сулары

теңіз және көл сулары

жерасты сулары

шахталық-кеніштік сулар (пайдалану)

сарқынды су

коллекторлық-дренаждық сарқынды сулар

1

2

3

4

5

6

7

8

2020 жыл

Арал- Сырдария

6969,07

6676,24

0

255,28

1,27

36,28

0

Балқаш-Алакөл

4239,06

3581,61

166,97

375,71

0,35

61,33

53,1

Ертіс

4163,34

3934,53

0

224,06

4,75

0

0

Есіл

433,24

375,41

0

52,71

1,53

3,6

0

Жайық-Каспий

2435,27

1007,3

1240,14

168,55

19,28

0

0

Нұра-Сарысу

500,76

364,87

0

81,47

47,86

6,56

Тобыл-Торғай

264,32

220,54

0

36,83

6,95

0

0

Шу-Талас

1885,88

1790,24

0

93,79

1,85

0

0

Барлығы

20890,95

17950,74

1407,11

1288,39

83,84

107,77

53,1

2030 жыл

Арал-Сырдария

6875,16

6524,35

0

314,76

1,33

34,71

0

Балқаш-Алакөл

4287,84

3530,2

177,9

436,57

0,38

81,79

61

Ертіс

4522,11

4254,75

0

262,38

4,98

0

0

Есіл

576,21

501,03

0

65,25

1,73

8,19

0

Жайық-Каспий

2858,99

1293,11

1348,74

195,74

21,4

0

0

Нұра-Сарысу

609,88

463,86

0

82,69

52,09

11,25

0

Тобыл-Торғай

2358,61

306,53

0

44,8

7,28

0

0

Шу-Талас

358,61

306,53

0

116,97

2,08

0

5,7

Арал-Сырдария

1931,08

1806,33

0

116,97

2,08

0

5,7

Барлығы

22019,88

18680,17

1526,64

1519,16

91,27

135,94

66,7

2040 жыл

Арал-Сырдария

6799,62

6372,11

0

390,59

1,4

35,52

0

Балқаш-Алакөл

4412,61

3531,31

190,39

516,38

0,42

105,12

69

Ертіс

4822,77

4514,45

0

303,14

5,18

0

0

Есіл

818,56

724,8

0

81,31

1,99

10,46

0

Жайық-Каспий

3180,78

1493,07

1423,13

240,84

23,74

0

0

Нұра-Сарысу

686,19

526,86

0

88,99

57,26

13,08

0

Тобыл-Торғай

431,72

369,94

0

53,85

7,93

0

0

Шу-Талас

1980,62

1827,66

0

139,6

2,34

0

11,02

Барлығы

23132,87

19360,2

1613,52

1814,69

100,26

164,18

80,02

7. Су шаруашылығы есептері мен балансы

      Бұл бөлімнің негізгі міндеттері: 2012 жылғы нақты
деректер бойынша қазіргі су шаруашылығы жағдайын бағалау және
2040 жылға дейін даму деңгейінде экономика салаларының және су пайдаланушылардың су қажеттілігін қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтау болып табылады.
      Қазіргі уақытта республиканың су ресурстарын перспективада ұтымды пайдалануды қарау қажеттілігі негізгі трансшекаралық өзендер ағынының шектес елдерде жылдан жылға қарқынды пайдаланылуына байланысты өзекті болып отыр.
      Қытай Халық Республикасында Іле, Ертіс өзендерінен су алу көлемін арттырудың жоспарлануына байланысты жақын арада ағынның бірталай азаюы күтілуде.
      Қазақстан Республикасында су пайдалану және су тұтыну мәселелерін шешу үшін климаттың жаһандық өзгеруіне байланысты өзендер ағынының өзгеруін есепке алудың, Қазақстан аумағында су үнемдеу технологияларын енгізудің, су қоймаларын пайдалану кезінде су жіберудің оңтайлы режимін айқындаудың, ағынның шығынын бағалаудың және республиканың су балансына әсер ететін басқа да факторлардың маңызы зор.
      Су шаруашылығы балансын жасау үшін бастапқы деректер екі топқа: кіріс және шығыс бөліктерге біріктірілді.
      Кіріс бөлігі:
      1) өзендердің су ресурстарынан және уақытша су ағындарынан;
      2) жерасты және шахта-кеніш суларынан;
      3) сарқынды және қайтарымды сулардан;
      4) теңіз және көлдердің суларын пайдаланудан;
      5) тартылған ағыннан (ағынды ауыстыру) тұрады.
      Шығыс бөлігі:
      1) экономика салаларының су тұтынуынан;
      2) су пайдаланушылардың талаптарынан (гидроэнергетика, кеме қатынасы, табиғатты қорғау және басқа су жіберулер);
      3) ағын шығынынан;
      4) Қытай Халық Республикасының аумағында Қара Ертіс және Іле өзендерінен алынатын судан;
      5) Өзбекстан Республикасына және Ресей Федерациясына міндетті берілетін ағыннан;
      6) жерасты суларын пайдалану кезінде өзен ағынына келтірілген нұқсаннан тұрады.

1. 2012 жылғы су шаруашылығы балансын талдау

      Республика бойынша өзендердің сулылығы 2012 жылы нормаға жақын – 100 км3-ге жуық болды. Бұл мөлшерден Қазақстан аумағында қалыптасатын ағын 40,4 км3 құрады, ал басқа елдерден өзендер арқылы 59,4 км3 келді. Қазақстан Республикасы бойынша жиынтық су шаруашылығы балансы 2-кестеде келтірілген. Су қоймаларындағы судың көпжылдық қорының тайыздануы, өзендерге сарқынды және шахта-кеніш суларын ағызу және басқа да факторлар есебінен жерүсті су ресурстары 111,8 км3 дейін ұлғайды.

2-кесте

Қазақстан Республикасы бойынша 2012 жылғы су шаруашылығы балансының жиынтығы

млн. м3

Р/с
№

Баланс баптары

Көлем

1

2

3

1. Кіріс бөлігі

1

Жерүсті сулары

109890,19

оның ішінде:

өзен ағыны (жергілікті)

40378,9

трансшекаралық өзендер арқылы басқа елдерден түсуі

59387,7

Еділ өзенінен тартылған ағын

91,9

қайтарымды сулардың түсуі

2840,2

су қоймаларының тайыздануы

7191,4

2

Жерасты суларын пайдалану

937,2

3

Шахталық-кеніштік суларды пайдалану

73,1

4

Сарқынды суларды пайдалану

58,4

5

Коллекторлық-дренаждық суларды пайдалану

6,3

6

Теңіз суын пайдалану

1120,9

Жиыны

112086,1

2. Шығыс бөлігі

1

Экономика салаларының су алуы

20265,1

оның ішінде:

жерүсті көздерінен

18069,2

жерасты көздерінен

937,2

шахталық-кеніштік суларды пайдалану

73,1

сарқынды суларды пайдалану

58,4

коллекторлық-дренаждық суларды пайдалану

6,3

теңіз суын пайдалану

1120,9

2

Жалпы шығындар (сүзу және су қоймалары мен өзендердің беттерінен булану, аңғар шығындары)

18249,1

Басқа елдерге беру

26981,5

оның ішінде:

Өзбекстанға

2967,2

Ресей Федерациясына

24014,3

4

Сағалық көлдер мен теңіздер жүйесіне беру, ағынсыз аймаққа беру

46590,4

оның ішінде:

Арал теңізіне және Шошқакөл жүйесіне

4841,2

Балқаш көліне

14828,4

Каспий теңізіне

19118,1

атыраулық көлдерге және ағынсыз аймаққа

7802,7

Жиыны

112086,1

Баланс

0,0

      Пайдаланылған жерасты, шахта-кеніш, коллекторлық-дренаждық суларды және теңіз суларын есепке алғанда, жалпы су ресурстары 112,1 км3 құрады.
      Жалпы су ресурстары өзендердің орташа сулылығы кезінде былайша бөлінді:
      1) 34,3 % (38,5 км3) республика аумағында жұмсалды;
      2) 41,6 % (46,6 км3) сағалық көлдер мен теңіздерге түсті;
      3) 24,1 % (27,0 км3) басқа елдерге, негізінен Ресей Федерациясына берілді.
      Қазақстан Республикасының аумағына жалпы су балансына әсер етпейтін ағынды бассейнаралық ауыстыру жүзеге асырылады.
      Республика аумағында жұмсалған 38,5 км3 көлемнен экономика салаларын сумен қамтамасыз ету үшін суды жалпы жинау – 20,3 км3 (52,7 %), ал шығындар 18,2 км3 (47,3 %) құрады.
      Қайтарылмайтын су тұтыну бойынша тұтастай республикада ауыл шаруашылығы бірінші орында тұр, бұл жерде судың негізгі көлемі тұрақты суаруға, одан кейін өнеркәсіпте және шабындықтарды суаруға пайдаланылады. Айналымды циклді судың негізгі тұтынушысы өнеркәсіп болып табылады. Экономика салаларын және су пайдаланушыларды сумен қамтамасыз ету тұтастай республика бойынша 2012 жылы қанағаттанарлық болды.
      Көптеген өзендердің жеткілікті сулылығымен байланысты 2012 жылдың салыстырмалы қолайлы жағдайлары су шаруашылығын, әсіресе, су ресурстары өз аумағына көршілес елдерден келетін ағынға байланысты өңірлерде сумен қамтамасыз етудің проблемалық мәселелері күн тәртібінен алып тасталмайды.
      Халықты және экономика салаларын сумен жабдықтау проблемалары Батыс Қазақстан облысының шалғай аудандарында Үлкен және Кіші Өзен өзендері бойынша, сондай-ақ Палассов суару жүйесі бойынша сезіледі. Бұл аудандарға су Ресей Федерациясының Саратов және Волгоград облыстарының каналдары арқылы сорғы қондырғылармен беріледі. Ресей Федерациясының Еділ суының төлемін көтеруіне байланысты қаржылық қиындықтар бар, сондай-ақ Саратов каналы бойынша су беру азаюда.
      Бұдан басқа, Үлкен және Кіші Өзен өзендерінің ағынын сулылығы әртүрлі жылдарда тең бөлу шарттары жиі орындалмайды.
      Ертіс өзені алқабының жыл сайынғы су басуы өзекті проблема болып отыр, оған 2012 жылы су толған жоқ, мұнымен Павлодар облысының мал шаруашылығына едәуір зиян келтірілді.
      Жамбыл облысында (Шу, Талас, Күркүреусу өзендері) Қырғыз Республикасының аумағынан су келмеуі салдарынан, әсіресе су аз жылдары су шаруашылығының қиын жағдайы орын алуда.
      Қазіргі уақытта Сырдария мен Тобыл өзендері бассейндерінде негізгі проблема ағынды тиімсіз реттеу нәтижесінде (сулылықтың нақты болжамы болмаған кезде) қалаларды, кенттерді және басқа да аумақтарды су басу қаупі болып табылады.
      Көксарай су қоймасын пайдалануға бергеннен кейін Сырдария өзені бойынша проблема ішінара шешілді.
      Қазіргі уақытта Шардара су қоймасынан су көп жылдарда артық суды бұру бойынша қосымша іс-шаралар қаралуда.
      Республикада халықты және өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ету бойынша көп жұмыстар жүргізіліп жатқанына қарамастан, қалалар мен кенттердің сулы абаттандыру жеткіліксіз екенін атап өту керек. Ауыл шаруашылығында су пайдалану, бірінші кезекте жерлерді суаруға қатысты жағдай да мәз емес. Қазіргі жағдайларда сумен қамтамасыз етудің көптеген проблемалары кейбір өзендер (Елек, Қара-Кеңгір және басқалар) суы сапасының нашар болуына, суаруға су беру бойынша көрсетілетін қызметтер үшін тарифтерді енгізу есебінен қаржылық-техникалық қиыншылықтарға, бөгеттердің, каналдардың, су құбырларының техникалық жай-күйінің төмен болуына байланысты.

2. Перспективалық (2040 жылды қоса алғанда) су шаруашылығы балансының есебі

      Перспективалық су шаруашылығы балансының есебі осы Бас схеманың 1-бөлімінде сипатталған республика аумағын су шаруашылығы бойынша әкімшілік аудандарға бөлу негізінде есептік топтар мен учаскелер бойынша жүргізілді.
      Қазақстан Республикасы өзендерінің табиғи жағдайлардағы жалпы су ресурстары мен уақытша су ағындары 110,1 км3 құрады.
      Ағымдағы жағдайда трансшекаралық өзендерде су бөлуді, Ертіс және Іле өзендерінен Қытай Халық Республикасында су алуды және Сырдария өзенімен жоғары ағынды ескере отырып, су ресурстары 100,6 км  бағаланды.
      Климаттық ағын сулылығының перспективаға арналған болжамына сәйкес алынған нәтиженің орташа шамасы жалпы климаттық ағынның өзгеру мүмкіндігін, әсіресе, оның Ертіс, Есіл, Нұра-Сарысу бассейндерінде азаюы, ал басқа бассейндерде көбеюі туралы куәландырады.
      Алайда өзен ағынын 20 – 30 жылға ұзақ мерзімге болжаудың пайдаланылған әдістері болжамды болып табылатынын назарға ала отырып, осы Бас схемада Қытай Халық Республикасында ағынды елеулі алу болжанатын негізгі трансшекаралық Ертіс және Іле өзендерін қоспағанда, су шаруашылығы балансын есептеу кезінде болжамдық бағалау ескерілген жоқ.
      Әрбір қаралатын су шаруашылығы бассейнінің «жерүсті ағыны» балансының кіріс бабы бойынша бастапқы деректерді даярлау ерекшеліктері және пайдалану бағыттары бойынша төменде келтірілген.

Арал-Сырдария бассейні

      Сырдария өзенінің ағыны, негізінен, су жинағыштардың жоғарғы және орта бөліктерінде қалыптасады. Қазақстан Республикасы шегінде Сырдария өзені Шыназ гидробекетінен Арал теңізіне құйылысына дейін ағады және Шардара су қоймасынан жоғары құятын Келес, Құрықкелес өзендерінің оң саласын, ал одан төмен – Арыс өзенін қабылдайды.
      Тасқын толқындарының жайылуы және ағынның алқаптағы, батпақтардағы, көлдердегі және ағынсыз төмен жерлердегі шығындары Қазақстан Республикасында су жинағыштың төменгі жағындағы өзеннің ерекшеліктерін айқындайтын факторлар болып табылды.
      Перспективада (қазіргі жағдайда да) Сырдария өзенінің ағыны ағын қалыптасуының табиғи факторларымен ғана емес, сонымен қатар  бассейн өзендерінен алынатын судың өзгеруімен, қайтарымды сулармен және Тәжікстан және Өзбекстан республикаларында, сондай-ақ Қырғыз Республикасындағы су қоймаларының жұмыс режимімен айқындалатын болады.
      Су шаруашылығы балансын есептеу кезінде қабылданған Сырдария өзені бассейнінің су ресурстары:
      1) Келес және Құрықкелес саласының қалдық ағынын қоса алғанда, Шардара су қоймасының саласынан;
      2) Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарының аумағында қалыптасатын өзендердің ағыны мен ұсақ су ағындарынан (Арыс өзені және басқалар);
      3) ШАКИА ағынының лимитін пайдаланудан;
      4) Өзбекстан Республикасынан «Достық» каналы арқылы келетін судан қалыптасады.
      Тоқтағұл су қоймасы жұмысының энергетикалық режимге ауысуына және су қоймасынан жоғары су тұтынудың төмендеуіне байланысты осы Бас схемада су шаруашылығының перспективаға арналған есептерінде Шардара су қоймасының аймағында Сырдария өзенінің су ресурстары ретінде Тоқтағұл ГЭС-нің энергетикалық режимдегі жұмысы ескеріліп, су қоймасына есептік сала қабылданды.
      Бұл ретте перспективада Шардара су қоймасынан жоғары бассейнде негізінен суаруға алынатын су есептелген (1990 жылғы деңгейге теңестірілген). Шардара су қоймасына келетін орташа көпжылдық есептік көлем (Келес, Құрықкелес өзендерінің ағынын қоса алғанда) 16,3 км3 құрайды. Су аз жылы ағынның көлемі 9,3 км3 құрайды.
      АӨБСР су ресурстары, сулылығы орташа жылдары 2,6 км3 дейін және су аз жылдары 2,15 км3 дейін төмендеп, 3,36 км3 құрайды.
      ШАКИА ирригациялық аудандары мен бұрынғы «Мырзашөл» алабының су шаруашылығы балансын есептеу кезінде бар жерүсті су ресурстары ретінде тиісінше 1,25 км3, 1,38 км3 мөлшерде ағын лимиттерінен аспайтын мәлімделген су тұтыну көлемі қабылданған.

Балқаш-Алакөл бассейні

      Бассейннің тиесілігі бойынша қаралатын аумақ екі табиғи ауданға: Балқаш көлі бассейні (Іле өзені) және Алакөл ойпаты көлдерінің бассейні деп бөлінеді. Барлық өзендердің 90 % Балқаш көлінің бассейніне, ал қалғаны Алакөл көлдері тобының бассейніне жатады. Өзендердің көпшілігі көлдерге жетпей, құмдарға сіңіп кетеді. Тоғандар және су қоймаларының көбі тау бөктеріндегі аймақтарда орналасқан. Қаралатын аумақта 37 су қоймасы бар және 2 су қоймасы салынып жатыр.
      Іле Алатауының бөктеріндегі және таулары төмен орналасқан аймақтарда жасанды гидрографиялық желі су қоймаларынан және тоғандардан, ирригациялық су жинау және ағызу каналдарынан тұрады. Олардың бір бөлігі қазіргі уақытта техникалық жай-күйінің нашар болуына байланысты пайдаланылмайды.
      Ең ірісі ҮАК болып табылады. Қапшағай су қоймасы ең үлкен, қалыпты толық деңгейі 479 метр, ал көлемі 18560 млн. м3 құрайды. Су қоймасы Іле өзенінде 1970 жылы энергетика және ирригация мақсаты үшін салынды.
      Іле өзенінің су шаруашылығы есептері Қапшағай су қоймасы салынғанға дейін болған Іле өзенінің шартты-табиғи ағынының және Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының аумақтарындағы Іле өзені мен оның салаларынан су алудың ұлғаюы негізінде орындалды.
      Балқаш-Алакөл бассейні бойынша барлығы табиғи су ресурстары
27,7 км3 болып бағаланады. Қытай Халық Республикасында Іле өзенінің бассейнінде су алу көлемі шартты-табиғи кезеңде 1 – 2 км3 жететін, бұл сол жылдары өзеннің гидрологиялық режимінің өзгеруіне айтарлықтай әсер етпейтін.
      1970 жылдан бастап Қытай Халық Республикасының аумағында су алу 1,2 – 1,5 км3 дейін артты. Қазіргі жағдайда Қытай Халық Республикасында Іле өзенінің бассейнінде су пайдаланудың жалпы көлемі 3,5 км3 шегінде (2,5 км3 артқан).
      Осының негізінде Балқаш-Алакөл бассейні су ресурстарының ағымдағы жай-күйі 25,2 км3 деп бағаланады.
      Қазақстан Республикасының экономика салаларын сумен қамтамасыз ету мәселелерін шешу және Балқаш көлін сақтап қалу үшін перспективада Қытай Халық Республикасында 1970 жылға дейін қол жеткізілген деңгейге қарағанда, яғни 1-2 км3 жоғары су тұтынуды ықтимал қосымша арттыруды ескеру қажет.
      Кейбір деректер бойынша перспективада Балқаш-Алакөл бассейніне жалпы климаттық ағын көпжылдық нормамен салыстырғанда, 2020 жылғы деңгейде 2,1 км3, ал 2050 жылғы деңгейде 3,2 км3 артуы мүмкін.
      Алайда бұл деректер шамамен көрсетілгенін ескере отырып, осы Бас схемада ағынның мұндай артуы қаралмайды. Қытай Халық Республикасында қосымша су алуды есептеу кезінде Іле өзенінің бастауларында қалыптасатын ағын сулылығының 2015 – 2030 жылдары – 1 км3 және 2040 жылы 1,4 км3 ықтимал ұлғаюы назарға алынды.

Ертіс бассейні

      Қазақстан Республикасында Ертіс өзенінің негізгі қоректену ауданы Шығыс Қазақстан облысының аумағы болып табылады. Павлодар облысында Ертіс өзеніне құятын сала жоқ дерлік. Ертіс өзенінің көпжылдық ағыны ерекшеліктерінің бірі суы мол және суы аз жылдар деп топтастыру үрдісі болып табылады, бұл табиғи жағдайларда оның пайдаланылуын айтарлықтай дәрежеде қиындатты. 1960 жылы су қоймасының пайдалы сыйымдылығы 30,81 км3 Бұқтырма ГЭС-ін пайдалануға бергеннен кейін бұл жағдай түзелді. Бұқтырма ГЭС-і мен Шүлбі ауылының тұстамасы арасындағы құятын сала ағынын пайдалы сыйымдылығы 1,47 км3 Шүлбі су қоймасы реттейді, ол 1988 жылы пайдалануға берілді және негізінен, Ертіс өзенінің алқабын суландыруға және энергетикаға арналған.
      Басқа өзендерде (Ертіс өзенінің салалары) сыйымдылығы 12 млн. м -нан жоғары оннан астам су қоймасы салынған, олардың жалпы сыйымдылығы 0,1 км3 құрайды, су қоймаларының жалпы сыйымдылығы – 53 км3 құрайды, ал пайдалы сыйымдылығы – 32,6 км3 құрайды.
      Бассейннің барлық жерүсті су ресурстарының жиыны шартты-табиғи жағдайда 33,7 км3 бағаланады, оның ішінде 7,8 км3 Қытай Халық Республикасының аумағында қалыптасады. Қалған 25,9 км3 Қазақстан Республикасының аумағында қалыптасады және Ертіс өзенінің салалары мен ағынсыз су ағындарынан тұрады.
      Қара Ертіс өзенінің алқабынан судың булануы мен транспирациясы және салаларда табиғи кешеннің су тұтынуы, аңғар шығындары 0,71 км3 құрайды.
      Ертіс өзені бассейнінің Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарының шекарасынан төмен учаскесінің Ресей Федерациясының шекарасына дейін өзен желісі жоқ.
      Ертіс өзенінің транзиттік ағыны бұл жерде алқаптарда және топырақта тасқын су ағынының шоғырлануына, сондай-ақ өзендердің беті, сала көлдердің булануына, топырақ бетінің қайтарымсыз шығынына, өсімдіктер транспирациясына байланысты алқап шегіндегі су шығындары есебінен 2,3 км3 азаяды.
      Осылайша Ресей Федерациясымен шекарадағы Ертіс өзенінің ағыны 26,6 км3 дейін төмендейді.
      Булану шығынын қоспағанда, ағынның жоғарыда тізбеленген шығындарын шығын деп те айтуға болмайды, өйткені өзен алқаптарындағы табиғи кешен (ормандар, бұталар, шөптер, жануарлар әлемі) солардың есебінен тіршілік етеді және сақталады, табиғи шабындықтар мен жайылымдар сумен қамтамасыз етіледі.
      Жергілікті ағын экономика салаларында, негізінен, тұрақты суару үшін пайдаланылады.
      Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының шекарасында 1973 – 1974 жылдардан бастап Қара Ертіс өзенінен және оның салаларынан Қытай аумағын суару үшін су алудан туындаған Қара Ертіс өзені ағынының табиғи ағу жолдарында айтарлықтай бұзушылық басталды.
      Қазіргі уақытта Қытай Халық Республикасынан ағын шартты-табиғи кезеңге қарағанда орташа 2,5 – 3,3 км3 (шекті мәні 0,95 – 5,6 км3 болғанда) қысқарғаны есептеу арқылы белгіленді.
      Осылайша Ертіс өзені бассейнінің су ресурстары іс жүзінде ағымдағы кезеңде – 30,4 км3, оның ішінде трансшекаралық ағын шамамен 4,5 км3 құрайды деп бағалануда. Перспективада 2040 жылға қарай Қытай Халық Республикасында су алуды ұлғайту есебінен су ресурстары 28,3 км  дейін қысқарады.
      Климаттық ағын сулылығының болжамы бойынша Ертіс өзені бассейнінің ағыны орташа 2030 жылғы деңгейде 0,3 км3 азаюы, одан кейін 2050 жылғы деңгейде 0,7 км3 дейін ұлғаюы мүмкін.
      Бассейн өзендерінің перспективада күтілетін сулылығының жағдайы белгісіз болғандықтан, Ертіс өзені бойынша су шаруашылығы есептері екі нұсқа бойынша жүргізілген.
      Бірінші нұсқа бойынша перспективада ағынның қалыптасуы жағдайларының елеулі өзгеруі күтілмейді. Осы болжамды негізге ала отырып, ағынның алдыңғы нормасы мен басқа да параметрлері болашақтағы тиісті көрсеткіштерге теңестірілген. Бұл нұсқа бойынша Ертіс өзенінің су шаруашылығы есептерінің алғашқы негізі ретінде соңғы жылдардағы деректерді қоса отырып, ай бойынша (Бұқтырма су қоймасына сала және Бұқтырма ГЭС-і – Шүлбі ГЭС-і учаскесінде Ертіс өзенінің құятын саласы) табиғи (қалпына келтірілген) ағынның 106 жылдық (1903 – 2012 жылдар) гидрометриялық қатары алынды.
      Екінші нұсқа бойынша өзен ағынында уақыт өте келе туындауы мүмкін, Ертіс өзенінің бассейні өзендерінің сулылығындағы өзгерістер ескерілді.
      Бұл ретте Бұқтырма су қоймасы бассейніндегі ағын, тау етегіндегі өзендерде (Қара Ертіс, Тұрғұсын) ағынның төмендеуі биік таулар өзендеріндегі (Бұқтырма, Күршім, Нарым) ағынның артуымен өтеледі деген тұжырымды негізге ала отырып, өзгеріссіз алынды.
      Оба және Үлбі өзендерінің бассейндерінде ағынның төмендеуі жылына орташа 1,2 % деп қабылданды. Осылайша екі нұсқа бойынша Бұқтырма ГЭС-інің тұстамасына орташа көпжылдық ағын жылына 19,2 км3деп қабылданды, Бұқтырма ГЭС-і – Шүлбі ГЭС-і учаскесінде 2016, 2020 және 2030 – 2040 жылдары ағынның төмендеуін ескере отырып, құятын саланың орташа көпжылдық ағыны тиісінше 9,2 км3, 8,7 км3 және 7,7 км3 құрайды.
      Ертіс өзенінің транзиттік ағыны үшін төменгі, іс жүзінде ағынсыз учаскелерде және Шар өзенінің бассейні үшін су шаруашылығы балансы сулылығы бойынша есептік қамтамасыз етілуге жақын сипатты жылдардың айлық ағыны бойынша жасалды.

Есіл бассейні

      Есіл өзенінің негізгі қоректену ауданы Ақмола облысы болып табылады.
      Есіл өзені бір жылдың ішінде және жылдан жылға ағынның біркелкі бөлінбеуімен сипатталады.
      Есіл өзені ағынының көпжылдық ағу ерекшеліктерінің бірі суы мол және суы аз жылдар деп топтастыру үрдісі болып табылады, бұл оның экономика салаларында пайдаланылуын айтарлықтай дәрежеде қиындатады.
      Астана (Вячеслав) (пайдалы сыйымдылығы 375 млн. м3) және Сергеев (пайдалы сыйымдылығы 635 млн. м3) су қоймалары пайдалануға берілгеннен кейін жағдай елеулі түзелді, өйткені су қоймалары өндірісті, халықтың шаруашылық-ауыз су және коммуналдық-тұрмыстық мұқтаждықтарын, суаруды сумен қамтамасыз етеді, өзенде санитариялық жағдайды сақтайды. Су қоймаларының жиынтық пайдалы сыйымдылығы 1441 млн. м3 құрайды.
      Қаралып отырған бассейнге судың жиынтық орташа көпжылдық ағыны 358 млн. м3, ал сулылығы орташа жылдарда – 77 млн. м3, су аз жылдарда – 12 млн. м3 құрайтын Есіл – Ертіс өзен аралығының бір бөлігі кіреді.
      Үлкенірек өзендерде (Сілеті және Шағалы) жалпы пайдалы сыйымдылығы шамамен 250 млн. м3 көпжылдық ағынды реттеу су қоймалары салынды.
      Қаралып отырған аумақта барлығы жерүсті су ресурстары шамамен2,76 км3, олардың ішінде Есіл өзенінің бассейні – 2,40 км3 құрайды.
      Есіл өзенінің су шаруашылығы есептерінің негізіне анағұрлым айқын байқаулар кезеңіндегі (1930 жылдан бастап 2012 жылға дейін) ағынның айлық шамасының көпжылдық қатары алынған.
      Бұл қатардың репрезентативтілігіне қатысты мынаны айтуға болады. Суы аз кезеңдердің болуы бойынша есептік қатар репрезентативтілік талаптарын қанағаттандырады, себебі суы аз кезеңдерді: 1930 – 1940, 1950 – 1953, 1967 – 1969, 1975 – 1978 жылдарды қамтиды. Осы кезеңдердің ішінде ағын тапшылығы бойынша (орташаға қарағанда) басқа кезеңдерден елеулі асып түсетін суы аз 1930 – 1940 жылдар болды. Сондай-ақ қатар суы мол кезеңдерді де: 1941 – 1942, 1946 – 1949, 1971 – 1972 жылдарды қамтыды, бірақ суы  мол жылдар жеткілікті берілмеген және суы аз кезеңдерді толық шамада өтей алмайды.
      Бас схеманың мақсаты үшін суы аз жылдар мен кезеңдер қызығушылық тудыратындықтан, 1930 – 2012 жылдар кезеңіндегі ағынның қатарын су шаруашылығы есептерінде гидрологиялық негіз ретінде пайдалануға болады деп санаймыз.
      Бұл жағдайда орындалған есептер сенімділігінің бірқатар қоры жасалады.

Жайық-Каспий бассейні

      Жайық-Каспий бассейнінің өзендері су режимінің жағдайлары бойынша көктем кезеңінде ағынның күрт басым (жылдық ағын 55-тен 100 % дейін) болуымен сипатталады.
      Аумақ өзендерінің ағыны жылдар бойынша күрт құбылып тұрады. Ағынның көпжылдық ағысының ерекшелігі сулылығы төмен, көбіне бірінен кейін бірі жалғасатын және суы аз кезеңдерді құрайтын жылдардың көп қайталануы болып табылады.
      Экономика салаларында өзендер ағындарын пайдалану үшін Қазақстан Республикасында бассейн өзендерінде жиынтық толық сыйымдылығы шамамен 1,1 км3 42 су қоймасы салынған (сыйымдылығы 1 млн. м3 көп).
      Бассейннің бүкіл жерүсті су ресурстарының жиынтығы табиғи жағдайларда 12,8 км3 деп бағаланады, оның ішінде 8,7 км3 (68 %) Ресей Федерациясында қалыптасады. Қалған 4,1 км3 (32 %) Қазақстан Республикасының аумағында қалыптасады және Жайық өзенінің ағындарында және ағынсыз су ағындарында орналасқан.
      Батыс Қазақстан облысының аумағына Ресейдің Орынбор облысынан Жайық өзенінің аңғары бойынша транзитпен келетін табиғи ағын 9,3 км3 құрайды. Осы мөлшердің 1,4 км3 Қазақстанда (Ор, Елек, Үлкен Қобда өзендері) қалыптасатын ағынға тиесілі, ал қалған 7,9 км3 Ресей Федерациясында қалыптасады.
      Нақты келетін ағын (өлшенген ағын), әсіресе, 1970 жылдан бастап Ресей Федерациясында (Жайық өзені және оның салалары) және Қазақстан Республикасында (Ор, Елек, Үлкен Қобда өзендері) ағынды алып қою және шығындар салдарынан көрсетілгеннен кем.
      Сондықтан су шаруашылығы балансын есептеу кезінде мемлекеттік шекарадағы өзен ағыны оның табиғи жағдайдағы мәні бойынша емес, Ресей Федерациясындағы су алудың жоғары бөлігінде шаруашылық қызметтің ағынды бұрмалауын ескере отырып алынады.
      Су аз жылдары, керісінше, Ресей Федерациясында орналасқан су қоймаларында Жайық өзенінің ағынын реттеу есебінен Ресейден келетін ағынның көлемі ағынның табиғи жағдайларда қалыптасуына қарағанда жоғары. Бұл уағдаластықтар 2040 жылға дейінгі перспективаға арналған су шаруашылығы балансын жасау кезінде негізге алынған.
      Үлкен және Кіші Өзен өзендері арқылы Ресей Федерациясы Саратов облысының аумағында су тұтыну болмағанда Батыс Қазақстан облысына орташа 0,44 км3 су келетін еді. Алайда осы өзендер арқылы олардың ағынын Саратов облысында қарқынды алу салдарынан судың нақты келуі едәуір аз.
      Кейбір су аз жылдарда Батыс Қазақстан облысының аумағына су мүлдем келмейді.
      1992 жылғы 27 тамыздағы Ресей Федерациясының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы трансшекаралық су объектілерін бірлесіп пайдалану және қорғау туралы келісім Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында трансшекаралық өзендердің су ресурстарын ұтымды пайдалану және қорғау саласындағы өзара іс-қимылдың негізі болып табылады.
      Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасы арасында Үлкен және Кіші Өзендердің ағынын бөлу кез келген жылдың сулылығы бойынша тең жүзеге асырылуға тиіс.
      Осылайша су шаруашылығы балансын есептеу кезінде алынған Жайық-Каспий бассейнінің жерүсті су ресурстары 12,39 км3 құрайды.

Нұра-Сарысу бассейні

      Нұра өзенінің бассейні.
      Нұра өзенінің ағыны, негізінен, су жинағыштың жоғарғы және орта бөлігінде қалыптасады. Тасқын су толқынының жайылуы және алқапта, алқапты көлдер мен аңғарлардағы ағын шығындары су жинағыштың төменгі бөлігіндегі өзеннің ерекшелігін айқындайтын факторлар болып табылады. Нұра өзенінің режиміндегі айтарлықтай өзгерістер шаруашылық қызметпен (су қоймаларын салу, ҚСатК және басқалар) байланысты.
      Салынған су қоймаларының жиынтық пайдалы сыйымдылығы 416 млн.м3құрайды. Ең ірі су қоймалары: Шерубайнұра өзеніндегі Шерубайнұра және Нұра өзеніндегі Самарқанд су қоймалары. Шерубайнұра көпжылдық реттеу су қоймасының (пайдалы сыйымдылығы 179,8 млн. м3) кешенді мақсаты бар.
      Самарқанд су қоймасы ағынды көп жылдар бойы реттеуді жүзеге асыра отырып, Қарағанды және Теміртау қалаларын сумен жабдықтаудың ірі көзі болды. Ертіс суының келуімен Самарқанд су қоймасының 197 млн. м3-ден бастап 100,2 млн. м3 дейін азайтылған жұмыс бағыты, негізінен, суды маусымдық қайта бөлу үшін пайдаланылды. 2040 жылға дейінгі перспективада экономика салаларының су тұтынуды ұлғайтуынан Самарқанд су қоймасы көпжылдық реттеу элементтерімен ағынды маусымдық реттеу режимінде жұмыс істейтін болады. ҚСатК арқылы 2040 жылы су беруді арттырумен Нұра-Ертіс суы Самарқанд су қоймасы арқылы транзитпен өтуі мүмкін. Пайдалы сыйымдылығы 0,9 млн. м3-ден 28 млн. м3 дейін ұсақ су қоймалары, негізінен, суару үшін пайдаланылады.
      Қаралып отырған ауданда жайылымдарды суландыру, тұрақты суару үшін пайдаланылатын көп тоғандар бар.
      Нұра өзенінің және қаралып отырған аумақтың басқа да өзендерінің өзіне тән ерекшелігі бір жылдың ішінде және жылдан жылға ағынның біркелкі бөлінбеуі болып табылады.
      Өзенді экономика салаларында пайдалануға теріс әсер ететін Нұра өзені ағынының екінші ерекшелігі – суы аз жылдар деп топтастыру үрдісі.
      Әсіресе 1930 – 1940 жылдар суы аз кезең болды.
      Нұра өзенінің су режиміне әсер ететін ерекше фактор ҚСатК арқылы ағынды ауыстыру болып табылады.
      Нұра өзенінің ағынын Самарқанд су қоймасы реттегеннен кейін және ҚСатК-дан Ертіс суын жіберу басталуымен Нұра өзені жазда орташа су жайылуының етегі сияқты суы жеткілікті көп болды.
      Нұра өзені Ертіс суын негізгі су алу каналдарына: Сарысу өзені бассейніне су беру үшін – Нұра – Сарысуға (Қарағанды облысы, канал қазіргі уақытта пайдаланылмайды) және Есіл өзені бассейніне су беру үшін – Нұра – Есілге (Ақмола облысы) су берудің табиғи арнасы болып табылады.
      Нұра өзені бассейнінің өзендері және Теңіз көлі ағынының жалпы көлемі жылына 941 млн. м3 құрайды, оның ішінде 682 млн. м3 Нұра өзені бассейнінде қалыптасады, ал қалған 259 млн. м3 Теңіз көлі бассейніндегі басқа өзендер ағынының үлесіне тиесілі.
      Қаралып отырған аумақта бүкіл жерүсті су ресурстары 1018 млн. м  деп бағаланады.
      Су шаруашылығы есептерінің негізіне анағұрлым айқын байқаулар кезеңіндегі (1935 жылдан бастап 2012 жылдар аралығына дейін) ағынның айлық шамасының көпжылдық қатары алынған. Осы кезең үшін орташа модульдік коэффициент бірге жақын.
      Теңіз көліне құятын өзге өзендердің (Құланөтпес, Қоң, Керей) және Қарасор көліне құятын өзендердің (Талды, Жарлы, Жарым және
басқалар) ағынын бір жыл ішінде бөлу олардың ағынын экономика салаларында пайдалануға қолайсыз, себебі бүкіл дерлік жылдық ағын көктемгі су жайылуда қысқа кезең ішінде өтеді. Бұл өзендерде жеткілікті ірі су қоймалары да жоқ. Мұның барлығы ағынды пайдаланудың негізгі бағытын – лиманды суаруды айқындайды. Басқа тұтынушылардың суға қажеттіліктері (ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау, жайылымдарды суландыру және басқалар) аз және негізінен, тоғандар, тоған-апандар, көлдер есебінен өтеледі.

      Сарысу өзенінің бассейні.
      Сарысу өзені бассейнінің гидрографиясына тән ерекшелік сирек өзендер желісі және тек көктемгі қар еру кезеңінде ағыны бар уақытша ағын судың салыстырмалы көп болуы болып табылады.
      Сарысу өзені бассейнінің өзендері жылдық ағынның көп өзгеруімен, көктемгі су жайылудың күрт байқалатынымен және сабаларының төмен болуымен сипатталады, бұл оларды экономика салаларында пайдалануды айтарлықтай дәрежеде қиындатады.
      Кеңгір (пайдалы сыйымдылығы 311,2 млн. м3), Жезді (пайдалы сыйымдылығы 72,5 млн. м3) және басқа да су қоймалары пайдалануға берілгеннен кейін сумен қамтамасыз ету жағдайы едәуір түзелді. Қара-Кеңгір және Жезді өзендерінде су шаруашылығы есептерінің негізіне анағұрлым айқын байқаулар кезеңіндегі (1931 жылдан бастап 2012 жылдар аралығына дейін) су қоймаларының тұстамасында ағынның айлық шамасының көпжылдық қатары алынған.
      Сарысу өзені бассейнінің жерүсті су ресурстары 348 млн. м3 деп бағаланады. Нұра және Сарысу өзендері бассейндерінің жерүсті су ресурстары 1366 млн. м3 құрайды.

Тобыл-Торғай бассейні

      Тобыл өзенінің бассейні.
      Тобыл өзені бір жылдың ішінде және жылдан жылға ағынның біркелкі бөлінбеуімен сипатталады. Тобыл өзені ағынының көпжылдық ағуы ерекшеліктерінің бірі суы мол және суы аз жылдар деп топтастыру үрдісі болып табылады, бұл су қоймалары салынғанға дейін оның экономика салаларында пайдаланылуын айтарлықтай дәрежеде қиындатты.
      Көлемі бойынша Тобыл өзені ағынының ең ірі реттегіші Қаратомар (пайдалы сыйымдылығы 562 млн. м3) және Рудный, Қостанай, Лисаковск қалаларын және бірқатар басқа да су тұтынушыларды сумен жабдықтау көзі болатын басқа да су қоймаларынан төмен орналасқан Жоғарғы Тобыл су қоймасы (пайдалы сыйымдылығы 781 млн. м3) болып табылады.
      Жазда судың едәуір бөлігі суармалы егіншіліктің мұқтаждықтарына, жасыл екпелерді суаруға жұмсалады. Су қоймаларының жиынтық пайдалы сыйымдылығы – 1393 млн. м3 құрайды.
      Тобыл өзені бассейнінің бүкіл жерүсті су ресурстарының жиыны 746 млн. м3 деп бағаланады, оның бір бөлігі Ресей Федерациясының аумағында қалыптасады.
      Тобыл өзенінің және оның Қазақстан Республикасына кірер жердегі трансшекаралық салаларының Ресей Федерациясындағы шаруашылық іс-шаралардың әсерінен гидрологиялық режимінің өзгеруін бағалау, бүкіл байқау кезеңі ішінде қаралып отырған тұстамаларда жылдық ағынды шартты-табиғи деп алуға болатынын көрсетті.
      Тұстамалардан жоғары, оның ішінде шектес аумақта су тұтыну шамалы және жылдық ағынның шамасына байқалатындай әсер етпейді. Осыны негізге ала отырып, Қостанай облысының су ресурстары Қостанай облысының аумағында орналасқан гидробекеттердің деректері бойынша бағаланды.
      Сол себептен су шаруашылығы балансын есептеу кезінде Ресей Федерациясында осы өзендерден су алу ескерілген жоқ.
      Тобыл өзенінде су шаруашылығы есептерінің гидрологиялық негізі Жоғарғы-Тобыл су қоймасынан Қаратомар су қоймасына дейінгі учаскеде қалыптасатын Жоғарғы-Тобыл су қоймасына және құятын салаға саланың табиғи (қалпына келтірілген) 78 жылдық қатары болды.

      Торғай өзенінің бассейні.
      Қаралып отырған аумақтың су шаруашылығында маңызы өте зор негізгі ағын су Торғай өзені және оның саласы Ырғыз өзені болып табылады.
      Сарықопа көлінің су жүйесі Сары-Өзен және Теке негізгі өзендерін қамтиды. Сарықопа көлі су мол жылдары толып кетеді де, оның суының бір бөлігі Сарысу және Омана (Тауш) өзендері арқылы Торғай өзенінің тармағына жіберіледі. Осы Бас схемада ұсынылған су шаруашылығы балансында Сарықопа көлінен Торғай өзеніне ағу ескерілмеген, себебі баланс сулылығы орташа және су аз жылдар бойынша, бұл құбылыс байқалмағанда жасалады.
      Ұлқаяқ өзенінің су жүйесінің уақытша ағын су желісі жақсы дамымаған және жоғарғы ағыста ғана айтарлықтай сала – Қабырға өзенін қабылдайды. Қаралып отырған аумақтың су режимінде көктемгі су жайылу айқын байқалады.
      Көктемгі су жайылудан кейін жазғы саба басталады. Бұл уақытта көптеген өзендер құрғап қалады, ал құрғап қалмайтын өзендер көбіне қысқы уақытта қатып қалады. Өзендер ағыны бір жылдың ішінде ғана емес, сонымен қатар жылдан жылға біркелкі бөлінбеуімен сипатталады, бұл оларды пайдалануды айтарлықтай дәрежеде қиындатады. Бұл жағдайды су қоймалары мен тоғандар біршама түзетеді. Қазіргі уақытта бассейн аумағында 5 су қоймасы (жиынтық толық сыйымдылығы 35,8 млн. м3 тең) бар, олар негізінен, ауыл шаруашылығы мұқтаждықтарына және мал суару үшін пайдаланылады.
      Торғай, Ырғыз, Сарыөзен бассейндері өзендеріндегі көптеген
суы терең тоғандар ауыл халқын сумен қамтамасыз етудің және жайылымдарды суландырудың сенімді көзі болып табылады.
      Лиманды суару үшін жергілікті ағын – шағын көл бедерінде және шұңқырларда шоғырланған және ірі ағын сулардың ағынына қатыспайтын көктемгі қар мен жаңбыр суының бөлігі пайдаланылады.
      Торғай өзені бассейнінің бүкіл жерүсті су ресурстарының жиыны
1194 млн. м3 деп бағаланады. Тобыл және Торғай өзендері бассейндерінің жиынтық жерүсті су ресурстары 1940 млн. м3 деп бағаланады.

Шу-Талас бассейні

      Шу, Талас, Аса өзендерінің ағыны қазіргі жағдайда (және перспективада) жылдың сулылығымен, ағынның табиғи шығындарымен, сондай-ақ су қоймаларының жұмыс істеу режимімен және Қазақстан Республикасы мен Қырғыз Республикасының аумағында бассейн өзендерінен өзгеріп тұратын су алумен және қайтарымды сулармен айқындалады.
      Қазіргі уақытта бассейн аумағында жиынтық пайдалы сыйымдылығы 849 млн. м3 жуық 35 су қоймасы бар, олар негізінен, ауыл шаруашылығы мұқтаждықтарына және мал суару үшін пайдаланылады.
      Шу, Талас өзендері бассейндерінің жерүсті су ресурстарының негізгі бөлігі Қырғыз Республикасының аумағында шоғырланған.
      Шу, Талас өзендерінің және Күркүреусу өзенінің Аса саласы ағынын Қазақстан Республикасы мен Қырғыз Республикасы арасында бөлу 1983 жылы қабылданған осы өзендер ағынын бөлу туралы ереже негізінде жүзеге асырылады.
      Осы ережеге сәйкес бөлінуге жататын Шу өзені бассейнінің барлық пайдаланылатын су ресурстары 6640 млн. м3 құрайды, оның ішінде 1777 млн. м3 қайтарымды сулар болып табылады.
      Қазақстанға бассейннің жиынтық пайдаланылатын ресурстарының 42 % берілген, ол 2,79 км3 құрайды, оның ішінде Шу өзенінен су алу лимиті – 2,41 км3 және бассейннің өзге өзендерінен су алу лимиті 0,38 км3 құрайды.
      Егер Қаратау жотасының солтүстік-шығыс бөктерінің ұсақ тау көздерінің ағынын (0,138 км3) ескерсек, онда Шу-Талас бассейнінің жалпы жерүсті су ресурстары 2,928 км3 құрайды.
      Талас өзені бойынша көлемі 1616 млн. м3 құрайтын салалары бар жерүсті ағыны, қайтарымды және сызашық сулар (шығындарды шегергенде) бөлінуге жататын су ресурстары болып табылады.
      Қазақстанда су тұтыну Киров су қоймасынан (716 млн. м3) су жіберумен және Қазақстан аумағында қалыптасатын ағындармен (92 млн. м3), барлығы 808 млн. м3 өтелуге тиіс.
      Аса өзенінің бассейнінде: жиынтық ағын – 508 млн. м3, оның ішінде Қырғыз Республикасынан Аса өзенінің саласы арқылы Күркүреусу өзеніне келетін – 14 млн. м3 және Қазақстан шегінде қалыптасатын ағын – 494 млн. м3 құрайды.
      Осылайша Шу, Талас, Аса өзендері бассейндерінің жалпы пайдаланылатын су ресурстары 4,2 км3 құрайды.

Жерасты және шахта-кеніш сулары

      Жерасты сулары, негізінен, коммуналдық шаруашылықта, өнеркәсіпте және ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауда, ал шахта-кеніш сулары – өнеркәсіпте пайдаланылады.
      Қазіргі уақытта жерасты суларын пайдалану 937 млн. м3 және шахта-кеніш суларын – 73 млн. м3 құраса, 2040 жылға қарай оларды пайдалану 1,9 және 1,4 есе артады және тиісінше 1815 млн. м3 және 100 млн. м3 құрайтын болады.
      Алайда су шаруашылығы балансының шығыс бөлігінде жерасты және шахта-кеніш суларының үлесі шамалы болып қалады және 10 %-дан аз болады.

Сарқынды және қайтарымды сулар

      Қазақстан Республикасында сарқынды сулар тұрақты суаруға, коммуналдық шаруашылықта және өнеркәсіпте, лимандарда және мұнай өндіру кезінде қабат қысымын ұстап тұру үшін пайдаланылады. 2040 жылға қарай пайдалану белгіленіп отырған сарқынды сулардың жалпы көлемі 164 млн. м3 құрайды.
      Су объектілеріне су бұру қайталама су ресурстары деп қаралады және барлық бассейндерде жүзеге асырылады.
      Су бұру өнеркәсіпте, коммуналдық шаруашылықта және негізінен, тұрақты суаруда (99,5 %) жүргізіледі, сондай-ақ балық өсіретін тоғандардан қайтарым да орын алады.
      2040 жылғы деңгейде су бұру көлемі 5015 млн. м3 құрайды деп күтілуде.

Теңіз және көл суларын пайдалану

      Теңіз және көл сулары Жайық-Каспий және Балқаш-Алакөл бассейндерінде пайдаланылады.
      Каспий теңізінің сулары, негізінен, Атырау (Сағыз өзенінің бассейні) және Маңғыстау облыстары (ағынсыз аймақ) өнеркәсіптерінде пайдаланылады. Балқаш көлінің суы Солтүстік Балқаш су шаруашылығы ауданында өнеркәсіпте және коммуналдық-тұрмыстық мұқтаждықтарға пайдаланылады.
      Теңіз және көл суларын 2040 жылға қарай жиынтық пайдалану
1614 млн. м3 дейін артады.

Ағынды ауыстыру

      Перспективада бассейнаралық ағындарды ауыстыру Ертіс, Есіл, Еділ (Қиғаш тармағынан) өзендерінен жүзеге асырылатын болады.
      Бассейнаралық ағындарды ауыстырудың негізгі каналы ҚСатК Ертіс суын Нұра, Есіл өзендерінің бассейндеріне береді.
      Нұра өзенінің бассейніне Ертіс суы су тұтынушылар үшін, сондай-ақ табиғат қорғау мақсатында Теңіз-Қорғалжын көлдерін қоректендіру үшін беріледі.
      Одан басқа, Нұра өзенінің аңғарын тазартқаннан кейін Ақмола облысының өнеркәсібін сумен қамтамасыз ету үшін Нұра-Есіл каналына су алу 2030 – 2040 жылдары 10 – 15 млн. м3 құрайды.
      Сондай-ақ Астананың өнеркәсібі мен коммуналдық шаруашылығын сумен қамтамасыз ету үшін Ертіс суын ҚСатК-дан су таратқыш арқылы Вячеслав су қоймасының жоғарғы бьефінен жоғары Есіл өзеніне су беруді жаңарту жоспарланған.
      2040 жылға қарай су таратқыш арқылы ағынды ауыстыру көлемі 95 млн. м3 құрайды, Есіл өзенінің бассейніне ауыстырудың жалпы көлемі Нұра – Есіл каналын есепке алғанда, 110 млн. м3 жетеді.
      Қолданыстағы су таратқыштың жеткіліксіз өткізу қабілеті суға артып келе жатқан қажеттілікті өтеуге мүмкіндік бермейді және 2040 жылға қарай Астана қаласын және жақын орналасқан елді мекендерді сумен жабдықтау үшін су тапшылығын туындатады. Бұл тапшылықтар Ертіс өзенінен белгіленген ауыстыру есебінен өтелуі мүмкін.
      Сергеев су қоймасынан Есіл өзенінде ауылдық елді мекендерді сумен жабдықтау үшін Тобыл өзенінің бассейніне судың шамалы көлемін (жылына 0,16 млн. м3) ауыстыру жүзеге асырылады.
      Перспективада қазіргі жағдайлардағыдай, Жайық-Каспий бассейніне жеке су ресурстарына қосымша Еділ өзенінен (Қиғаш тармағынан) су берілетін болады. Батыс Қазақстан облысына Ащыөзек өзенінің бассейніне (Жәнібек суару-суландыру жүйесі) ауыстыру Ресей Федерациясы Волгоград облысының Палассов суару-суландыру жүйесінен жүзеге асырылады.
      Атырау облысына Еділ суы Еділ өзенінен (Қиғаш тармағынан) облыста тікелей пайдалану үшін және Маңғыстау облысының ағынсыз аймағына беру үшін беріледі. Жайық-Каспий бассейніне Еділ суы келуінің жалпы көлемі 2040 жылға қарай 94 млн. м3 құрайды.
      Жоғарыда көрсетілген бассейнаралық ауыстырулардан басқа, республикада бассейндердің жалпы су шаруашылығының балансына әсер етпейтін және осы Бас схемада қаралмайтын ағынның ішкі бассейндік ауыстырулары жүзеге асырылады.

8. Су шаруашылығы есептерінің нәтижесі

      Баланстар негізіне бар су ресурстары экономика салаларының, су пайдаланушылардың суға қажеттіліктерімен, экономика салаларының дамуының түрлі кезеңдердегі ағын шығындарымен (2015 – 2040 жылдар) салыстырылды. Бар су ресурстарының ішінде (жерүсті ағыны, жерасты сулары және басқалар) жерүсті сулары (өзен ағынын, өзенге су бұру, өзен аңғарына сыналау, су ресурстарын үнемдеу кезінде өзен ағынын босату және басқаларды қоса алғанда) қызығушылық тудырады. Жерүсті суларының үлесі баланстың бүкіл кіріс және шығыс бөліктерінің шамамен 98 %-ын құрайды. Дәл осы жерүсті сулары бассейн аумағының сумен қамтамасыз етілу тапшылығын немесе қолайлығын айқындайды. Қалған су көздері бойынша олар су шаруашылығы балансында пайдалануға тең көлемде (болжамдық және өзге қорлар шегінде) қатысады деп алынды. Ағынды көпжылдық реттеуші су қоймаларының өзендері (Ертіс, Іле, Есіл, Сырдария, Тобыл және басқа да өзендер) бойынша су шаруашылығының есептері ағынның көпжылдық қатары бойынша орындалды. Өзендердің қалған бассейндері бойынша есептер шағын су қоймаларында маусымдық реттеуді ескере отырып, ағынды есептік қамтамасыз ету (айлар аралығында) жылдарында жиынтық ағын бойынша орындалды.
      Орындалған есептеулердің нәтижелері бойынша су қоймаларының қолданыстағы сыйымдылықтары кезінде су шаруашылығының баланстары жасалды, кідірістер есептелді және тұтынушылар мен су пайдаланушыларға кепілдік берілген берудің қамтамасыз етілуі айқындалды. Кідіріс жылы деп кепілдік берілген беру ең болмаса бір айда рұқсат берілетін төменгі шектен төмен берілген әрбір жыл есептеледі. Нормативті су тұтыну (су пайдалану) қауырт кезеңдерде төмендеген кезде берілген есептік қамтамасыз етілуге қарай суға қажеттіліктерді қанағаттандыру сатысы белгіленген.
      Тұтынушыларды сумен қамтамасыз ету кепілдігінің негізгі өлшемшарты ретінде үздіксіз жылдардың саны бойынша қамтамасыз ету алынған. Шаруашылық-ауыз су және өндірістік мұқтаждықтар сенімділігінің нормативі – 95 %, тұрақты суару мен балық шаруашылығы – 75 %, лиманды суару – 30 – 50 % құрайды. Кідіріс жылдары су тұтынудың рұқсат берілетін мөлшері (лиманды суарудан басқа) – 20 % құрайды. Су аз жылдары су ресурстары жетіспеген кезде лиманды суару тұтынушылар құрамынан алып тасталады.
      3-кестеде тұтастай Қазақстан Республикасы бойынша жылдың сулылығына қарай 2040 жылға дейінгі перспективаға арналған су шаруашылығының жиынтық балансы келтірілген, негізгі бассейндер бойынша толық баланстар бұдан әрі қарай мәтін бойынша берілген. 2040 жылғы деңгейде есептік жерүсті су ресурстары реттеуді, су бөлуді, өзендерге су бұруды ескергенде, сулылығы әртүрлі жылдары 110,3-тен 64,3 км3-ге дейін ауытқиды және барлық ресурстар жиынтығының шамамен 94 – 97 % құрайды. Олардың ішінде пайдалану үшін қосымша ресурс ретінде қаралатын коллекторлық-дренаждық, суарудан ағызу және сарқынды сулардың, өнеркәсіп және коммуналдық-тұрмыстық шаруашылық құрамындағы қайтарымды сулар шамамен 5 км3 құрайды. Қазақстанның экономика салаларының су тұтынуы 2040 жылғы деңгейде 84 % жерүсті су көздері есебінен, ал қалған көлем – жерасты және шахта-кеніш, теңіз және көлдер, сарқынды және коллекторлық-дренаждық сулар есебінен жүзеге асырылады.

3-кесте

Тұтастай Қазақстан Республикасы бойынша жылдың сулылығына байланысты 2040 жылға дейінгі перспективаға арналған су шаруашылығының жиынтық балансы

млн. м3

Р/с №

Баланс құрауышы

2020 жыл

2030 жыл

2040 жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз жыл

Орташа көпжылық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз жыл

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Кіріс бөлігі

1

Су бөлуді және қайтарымды суларды реттеуді ескере отырып, өзендердің жерүсті ағыны

109744

87515

63798

110192

85620

63894

110347

88467

64301

2

Еділ суының түсуі

77

77

77

85

85

85

94

94

94

3

Жерасты және шахта-кеніш суларын пайдалану

1373

1373

1373

1612

1612

1612

1916

1916

1916

4

Сарқынды және коллекторлық-дренаждық суларды пайдалану

161

161

161

203

203

203

244

244

244

5

Балқаш көлі мен Каспий теңізінің суларын пайдалану

1407

1407

1407

1527

1527

1527

1614

1614

1614

2. Шығыс бөлігі

1

Су алу, оның ішінде:

20148

19761

17825

21233

20706

18593

22328

21714

19530

жерүсті көздерінен

17374

16987

15051

18070

17543

15430

18744

18130

15946

жерасты және шахта-кеніш суларын пайдалану

1373

1373

1373

1612

1612

1612

1916

1916

1916

сарқынды және коллекторлық-дренаждық суларды пайдалану

161

161

161

203

203

203

244

244

244

Балқаш көлі мен Каспий теңізінің суларын пайдалану

1240

1240

1240

1349

1349

1349

1423

1423

1423

Қытай Халық Республикасында қосымша су тарту

6700

6700

6700

8100

8100

8100

9400

9400

9400

3

Жерасты суларын алу есебінен өзен ағынына келетін залал

251

251

251

294

294

294

347

347

347

4

Ағын шығындары, экология, оның ішінде:

32032

22983

15617

31510

22417

15260

30801

21597

14756

су қоймасы бетінің булануы

12982

10126

6337

12616

9606

5910

12077

8852

5413

ҚСатК бойынша шығындар

270

270

270

270

270

270

270

270

270

каналдарда берілген шектерді ұстап тұру, экологиялық қажеттіліктер

1296

549

325

1187

492

309

1122

467

300

салаларда табиғи кешен суын тұтыну, аңғар шығындары және т.б.

17434

11988

8635

17387

12000

8720

17283

11957

8724

оның ішінде ҚСатК есебінен Шідерті өзенінің сағасына табиғат қорғау үшін су жіберу

50

50

50

50

50

50

50

50

50

оның ішінде Шүлбі су қоймасынан төмен Ертіс өзенінің алқабындағы шығындар

730

730

730

747

747

747

745

745

745

5

Ағын қалдықтары – сағаларға ағуы, оның ішінде:

30380

22570

16724

29649

21873

16077

29063

21264

15662

Балқаш көліне

13671

11989

10289

13083

11396

9690

12486

10750

9225

САТ және Сарышығанаққа

4235

2452

1437

4265

2475

1451

4420

2631

1575

Алакөл және Сасықкөл

3197

2368

1605

3183

2354

1591

3164

2335

1572


көлдеріне








Каспий теңізіне

7773

5266

3145

7664

5163

3094

7577

5080

3043

өзге де өзендерге, оның ішінде

1461

453

205

1412

442

209

1375

425

205

ҚСатК есебінен Қорғалжын қорығына табиғат қорғау үшін су жіберу

42

42

42

42

42

42

42

42

42

6

Ресей Федерациясына су беру

23251

18268

9700

22833

15657

8996

22276

18014

8474

Жиыны

112762

90534

66817

113619

89047

67320

114214

92335

68169

3. Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Республикада су пайдаланудың негізгі үлесі ауыл шаруашылығы өндірісіне тиесілі. Ауыл шаруашылығының су тұтынуы құрамында мейлінше салыстырмалы үлес су жемшөп өндіру үшін лиманды суаруға, жайылымдарды суландыруға және ауыл халқы мен малды сумен жабдықтауға жұмсалатын тұрақты суармалы егіншілікке тиесілі. Тұрақты суару, негізінен, жерүсті көздерінің ағынына негізделеді және республиканың оңтүстігінде және оңтүстік шығысында – Сырдария, Іле, Шу, Талас, Ертіс өзендерінің бассейнінде анағұрлым дамыған.
      Лиманды суару, негізінен, Қазақстанның батысы мен солтүстігінде, Жайық, Торғай, Тобыл және басқа да өзендердің көктемгі ағыны негізінде дамыған.
      Республика бойынша ауылдық елді мекендерді сумен қамтамасыз ету үшін негізінен жерасты сулары пайдаланылады.
      Атап өткендерден басқа, өзендердің төменгі сағасында табиғи шабындықтарға тасқын сулардың жайылуына ағын шығындары орын алды.
      Кейбір жағдайларда экологиялық та мақсаты бар бұл шығындар «экологияға су жіберу» бабы бойынша өтеді.
      Су тұтынудың ең үлкен «өнімсіз» санаты өзен аңғарларынан су шығындары, су қоймалары бетінің булануы, алқап және саға көлдерінде ағынның шоғырлануы болып табылады. Ағынның бұл шығындарын шығын деп айтуға болмайды, өйткені өзен алқаптарындағы табиғи кешен (ормандар, бұталар, шөптер, жануарлар әлемі) солардың есебінен тіршілік етеді және сақталады, табиғи шабындықтар мен жайылымдар сумен қамтамасыз етіледі. Халықты сумен жабдықтау, экономика салалары мен су пайдаланушылар мәселесінде басымдық тәртібін сақтап жүргізілген су шаруашылығы балансын талдау перспективада экономика салаларын сумен қамтамасыз ету пайдаланушыларды сумен қамтамасыз етуге қарағанда, анағұрлым қолайлы болатынын көрсетті.
      Халық пен өнеркәсіп барлық өңірлерде ішкі ресурстар (Каспий теңізін, Балқаш көлін және Қазақстан шегінде бассейнаралық ағын ауыстыруды қоса алғанда), сондай-ақ тартылған ағын (Еділ өзені) есебінен сумен толық қамтамасыз етіледі. Ауыстырылатын ағынның жалпы көлемі 2040 жылға қарай – жылына 741 млн. м3, ал су өте аз жылдары – жылына 813 млн. м3 құрайды.
      Ауыл шаруашылығында халықты және ауыл шаруашылығы өндірісін сумен жабдықтау, негізінен, жерасты суларын пайдалану есебінен оң шешіледі.
      Тұрақты суару іс жүзінде барлық жерде норма шегінде сумен қамтамасыз етілген.
      Перспективада тұрақты суаруды сумен қамтамасыз етуді арттыру жерүсті көздерінен суарылатын жерлердің бір бөлігін неғұрлым сенімді су көзі – жерасты суларына ауыстыруға; суармалы жүйелердің ПӘК арттыра отырып, суармалы желілерді реконструкциялауға және бар су ресурстарын ұлғайту бойынша басқа да іс-шараларға байланысты.
      Тұрақты суару үшін көлемі бойынша шамалы ағын тапшылығы Сарысу өзені, Қарасор (Қарағанды облысы), Торғай, Қобда (Ақтөбе облысы) көлдері бассейндерінде және кейбір басқа да бассейндерде бар, мұнда қуаңшылық жылдары есептік қамтамасыз етілу шегінен тыс су тұтыну рұқсат берілетіннен аз, яғни тұтынудың 80 % төмен өтеледі.
      Торғай, Ырғыз өзендері бассейндеріндегі лиманды суару 30 % қамтамасыз етілген. Перспективада су пайдаланушылар талаптарын қанағаттандыруға қатысты айтар болсақ, онда Қазақстанның жекелеген өңірлерінде балық шаруашылығының, энергетикалық, кеме қатынасы және басқа да су жіберу талаптарын өтеуге, су шаруашылығы кешендерін сумен қамтамасыз етуге және, әсіресе, экологиялық тепе-теңдікті ұстап тұруға байланысты проблемалар туындауы мүмкін.
      Бұл өңірлерге сумен қамтамасыз етілуі көбіне көрші елдерден келетін транзиттік ағындарға, Қазақстан Республикасымен шектес елдермен (Жайық-Каспий, Шу-Талас, Арал-Сырдария, Балқаш-Алакөл, Ертіс бассейндері) трансшекаралық өзендердің ағынын бөлу бойынша шарттық міндеттемелерді сақтауға байланысты өңірлер жатады.
      Су шаруашылығы бассейндерінде перспективаға арналған су тұтынушылар мен су пайдаланушыларды сумен қамтамасыз етудің неғұрлым толық сипаттамасы төменде берілген.

1. Арал-Сырдария бассейні

      Тұтастай Арал-Сырдария бассейні бойынша су
шаруашылығының жиынтық балансы жылдың сулылығына қарай, сумен қамтамасыз етудің барлық көздерін ескере отырып 4-кестеде берілген. Қазақстан Республикасының шегінде Сырдария өзенінің су шаруашылығы балансында бір жағынан – су тұтынушылар мен су пайдаланушылардың, негізінен, жылдың жылы кезеңіндегі қажеттіліктері мен екінші жағынан – қысқы кезеңде Шардара су қоймасына жоғары су ағыны байланыстырылды.
      Су сағаларын сумен қамтамасыз ету мүмкіндіктері Шардара су қоймасының, Көксарай контрреттегішінің, Арнасай көлдері мен Сырдария өзені арнасы жүйесінің бірлесіп жұмыс істеуі негізінде қаралды.
      Сырдария сағасындағы суды пайдаланудың негізгі бағыты ауыл шаруашылығы, негізінен, тұрақты суару болып табылады. Негізгі су пайдаланушылар: САТ пен Сарышығанақ шығанағы, Сырдария өзенінің атырауы, Шардара су қоймасынан бастап Қазалы қаласына дейін Сырдария өзенінің учаскесіндегі экожүйелер.

4-кесте

Тұтастай Арал-Сырдария бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы

млн. м3

Р/с №

Баланс құрауышы

2020 жыл

2030 жыл

2040 жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз жыл

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Кіріс бөлігі

1

Жерүсті сулары:

21504,9

17088,9

13295,9

21428,2

17012,2

13219,2

21424,7

17008,7

13215,7

Шардара су қоймасына су ағыны

16281

12625

9282

16281

12625

9282

16281

12625

9282

Қаратау жотасының оңтүстік батыс бөктерінің өзендерімен қоса, АӨБСР су ресурстары

3360

2600

2150

3360

2600

2150

3360

2600

2150

Достық* каналы бойынша келу

1023

1023

1023

972

972

972

970,1

970,1

970,1

ШАКИА ағынының лимитін пайдалану

824,1

824,1

824,1

800,1

800,1

800,1

799,2

799,2

799,2

АӨБСР-ға суды бұру

16,7

16,7

16,7

15,1

15,1

15,1

14,4

14,4

14,4

2

Шахта-кеніш сулары

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

1,4

1,4

3

Сарқынды сулар

36,3

36,3

36,3

34,7

34,7

34,7

35,5

35,5

35,5

4

Жерасты сулары

255,3

255,3

255,3

314,8

314,8

314,8

390,8

390,6

390,6

Жиыны

21798

17382

13589

21779

17363

13570

21852

17436

13643

2. Шығыс бөлігі

1

Су алу, оның ішінде:

6969

6819

5958

6875

6725

5870

6800

6650

5826

жерүсті көздерінен су алу:

6676

6526

5666

6524

6374

5519

6372

6222

5399

коммуналдық шаруашылық

32,26

32,26

32,26

38,44

38,44

38,44

49

49

49

өнеркәсіп

9,97

9,97

9,97

11,04

11,04

11,04

12,89

12,89

12,89

тұрақты суару

6290

6290

5582

6122

6122

5420

5952

5952

5282


ауыл шаруашылығы

6610

6460

5602

6448

6298

5445

6280

6130

5310

суарылатын шабындықтар, лимандар

300

150

-

300

150

-

300

150

-

ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау және жайылымдарды суландыру

19,92

19,92

19,92

25,37

25,37

25,37

28,33

28,33

28,33

балық шаруашылығы

23,60

23,60

20,57

26,10

26,10

22,74

28,80

28,80

25,10

рекреация

0,87

0,87

0,87

1,14

1,14

1,14

1,48

1,48

1,48

Жерасты көздерінен су алу:

255,29

255,29

255,29

314,76

314,76

314,76

390,59

390,59

390,59

өнеркәсіп үшін шахта-кеніш суларын алу

1,27

1,27

1,27

1,33

1,33

1,33

1,40

1,40

1,40

тұрақты суаруға сарқынды суларды алу

36,28

36,28

36,28

34,71

34,71

34,71

35,52

35,52

35,52

2

Арнасайға су беру

1000

-

-

1000

-

-

1000

-

-

3

Экологияға шығын, ағын шығындары:

8193

6711

5073

8238

6762

5129

8233

6756

5122

Шардара су қоймасының булануы

528

535

475

528

535

475

528

535

475

Көксарай контрреттегішіндегі шығындар

126

126

126

126

126

126

126

126

126

экология, шығындар және басқа шығындар

6000

4711

3342

6020

4727

3352

6018

4725

3351

экология, ШАКИА шығындары

340

340

340

340

340

340

340

340

340

экология, АӨБСР шығындары

1199,1

998,8

790

1224,2

1034,6

836

1220,6

1029,6

829,9

4

Сырдария өзені атырауының су тұтынуы

1400

1400

1120

1400

1400

1120

1400

1400

1120


5

Сарышығанаққа және САТ-қа судың келуі

4235

2452

1437

4265

2475

1451

4420

2631

1575

Сарышығанақ**

690

690

690

690

690

690

690

690

690

САТ

3545

1762

747

3575

1785

761

3730

1941

885

Жиыны

21798

17382

13589

21779

17363

13570

21852

17436

13643

1. Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Ескертпе: * көлемі 1250 млн. м3 толық лимит кезінде ағынды пайдалану ғана көрсетілген. Келес, Құрықкелес өзендері арқылы Сырдария өзеніне келетін ағынның қалдығы Шардара су қоймасының саласына қосылған.
      ** Су объектілеріне су бұру қосылған.
      Шардара су қоймасы мен Көксарай контрреттегішінің әзірленген бірлескен жұмыс режимі, сондай-ақ суару желілерін реконструкциялау және ПӘК ұлғайту бүкіл есептік кезеңге белгіленген суарылатын алаңдарды сумен қамтамасыз етуге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Жемшөп өсіру үшін резерв терең сулы лимандар режимінде жұмыс істейтін Көксарай контрреттегіші болып табылады, бұл су өте аз жылдары суарылатын шабындықтардың (95 % қамтамасыз етілу) алып тасталуына байланысты өнім жетіспеушілігінің орнын толтыруға мүмкіндік береді.
      Экономиканың басқа салаларының қажеттіліктері тұрақты суару қажеттілігімен салыстырғанда өте аз және сулылығы кез келген жылы орындалады. Сонымен қатар есептерге сәйкес қажеттілігі 1,4 км3 Сырдария өзені атырауының нормативтік қамтамасыз етілуі де 75 %. Шардара су қоймасынан бастап Қазалы қаласына дейін Сырдария өзенінің учаскесінде экожүйелердің сумен қамтамасыз етілуі жылдың сулылығына байланысты және жылдар бойынша өзгеріп тұрады: 6,0-дан 3,3 км3 дейін (тиісінше Р = 50 % және 95 %).
      САТ-қа Сарышығанақтан су келуі жылдың сулылығына қарай: 4,2 – 4,4 км3 бастап (Р = 50 %) 1,4 – 1,6 км3 дейін (Р = 95 %) өзгереді және көп жылда орташа алғанда кемінде 3,0 км3 САТ-қа рұқсат берілетін сала бойынша өлшемшартқа сай келеді. Сарышығанақ шығанағын көлемі 0,69 км3 сумен қамтамасыз ету шарттары сулылығы кез келген жылы орындалады.
      Бұрынғы суармалы мырзашөл алабы мен ШАКИА су тұтынуы перспективада өздеріне белгіленген лимиттен аспайды.
      АӨБСР тау бөктері мен таулы аудандарында жауын-шашынның жоғары мөлшері, өзендердің жоғарғы сағаларындағы айтарлықтай сулылық, суару каналдары мен су қоймаларының дамыған жүйесінің болуы қазіргі жағдайларда және перспективада суаруға қажетті су көлемін алуды қамтамасыз ететін болады.

2. Балқаш-Алакөл бассейні

      Перспективаға арналған су шаруашылығы есептері Балқаш-Алакөл су шаруашылығы бассейнінің аумағын құрайтын екі негізгі бассейн:
      1) Балқаш көлі;
      2) Алакөл және Сасықкөл көлдері бойынша берілген.
      Тұтастай Балқаш-Алакөл бассейні бойынша сумен қамтамасыз етудің барлық көздерін ескере отырып, жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы 5-кестеде берілген.
      Қаралып отырған аумақ экономикасының басты бағыты – ауыл шаруашылығы, бұл жерде тұрақты суару басқа тұтынушылар арасында басты орынға ие. Экономика салаларының суға қажеттіліктерінің орнын толтыру, негізінен, жерүсті сулары есебінен жүзеге асырылады.

5-кесте

Тұтастай Балқаш-Алакөл бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы

млн. м3

Р/с №
 

Баланс баптары

2020 жыл

2030 жыл

2040 жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз жыл

Орташа көп жылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз жыл

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Кіріс бөлігі

1

Жерүсті сулары, оның ішінде:

28121,33

23765,99

18974,46

28129,47

23763,46

18957,2

28142,9

23725,2

19207,6

өзендер ағыны

27681,2

22403,3

17499,6

27681,2

22403,3

17499,6

27681,2

22403,3

17499,6

қайтарымды сулар, сыналау

440,125

407,525

372,525

448,27

415,67

380,67

461,726

429,126

394,126

су қоймаларының тайыздануы

0

955,16

1102,34

0

944,49

1076,93

0

892,83

1313,88

2

Жерасты көздерінен су алу

375,71

375,71

375,71

436,57

436,57

436,57

516,39

516,39

516,39

3

Сарқынды суларды пайдалану

61,33

61,33

61,33

81,79

81,79

81,79

105,12

105,12

105,12

4

Шахта-кеніш суларынан су алу

0,35

0,35

0,35

0,38

0,38

0,38

0,42

0,42

0,42

5

Коллекторлық-дренаждық сулардан су алу

53,1

53,1

53,1

61

61

61

69

69

69

6

Балқаш көлінің суын алу

166,97

166,97

166,97

177,9

177,9

177,9

190,39

190,39

190,39

Жиыны

28778,8

24423,4

19631,9

28887,1

24521,1

19714,8

29024,2

24606,6

20088,9

2. Шығыс бөлігі


Экономика салаларының су алуы:

4185,97

4170,97

3961,61

4226,84

4211,84

4002,94

4343,59

4328,59

4114,77

Жерүсті көздерін пайдалану:

3581,61

3566,61

3357,25

3530,21

3515,21

3306,31

3531,27

3516,27

3302,45

1

Коммуналдық шаруашылық және өнеркәсіп

157,35

157,35

157,35

171,88

171,88

171,88

194,23

194,23

194,23

Ауыл шаруашылығы,

оның ішінде:

3348,96

3333,96

3124,6

3272,04

3257,04

3048,14

3244,02

3229,02

3015,19

тұрақты суару

3258,45

3258,45

3064,09

3157,59

3157,59

2963,69

3107,2

3107,2

2908,37

лиманды суару және суарылатын шабындықтар

64,5

49,5

34,5

79,49

64,49

49,49

91,49

76,49

61,49

ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау және жайылымдарды суландыру

26,01

26,01

26,01

34,96

34,96

34,96

45,33

45,33

45,33

Балық шаруашылығы

41,23

41,23

41,23

47

47

47

51,2

51,2

51,2

Рекреация және жасыл екпелерді суару

34,07

34,07

34,07

39,29

39,29

39,29

41,82

41,82

41,82

Жерасты көздерін пайдалану:

375,71

375,71

375,71

436,57

436,57

436,57

516,39

516,39

516,39

Коммуналдық шаруашылық және өнеркәсіп

261,86

261,86

261,86

297,21

297,21

297,21

346,28

346,28

346,28

Ауыл шаруашылығы,

оның ішінде:

109,62

109,62

109,62

134,47

134,47

134,47

164,93

164,93

164,93

тұрақты суару

19,6

19,6

19,6

29

29

29

40,8

40,8

40,8

ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау және жайылымдарды суландыру

90,02

90,02

90,02

105,47

105,47

105,47

124,13

124,13

124,13

Рекреация

4,23

4,23

4,23

4,89

4,89

4,89

5,18

5,18

5,18

Сарқынды суларды пайдалану:

61,33

61,33

61,33

81,79

81,79

81,79

105,12

105,12

105,12

коммуналдық шаруашылық және өнеркәсіп

23,33

23,33

23,33

24,89

24,89

24,89

26,72

26,72

26,72

тұрақты суару

38

38

38

56,9

56,9

56,9

78,4

78,4

78,4

өнеркәсіпте шахта-кеніш суларын пайдалану

0,35

0,35

0,35

0,38

0,38

0,38

0,42

0,42

0,42

Суару үшін коллекторлық-дренаждық суларды пайдалану

53,1

53,1

53,1

61

61

61

69

69

69

Балқаш көлінің суын пайдалану (толық су тұтыну)

166,97

166,97

166,97

177,9

177,9

177,9

190,39

190,39

190,39

2

Қытай Халық Республикасында қосымша су тарту

2000

2000

2000

3000

3000

3000

4000

4000

4000

3

Алакөл көліне судың түсуі

1684,31

1205,31

792,31

1674,27

1195,27

782,27

1664,72

1185,72

772,72

4

Сасықкөл көліне судың түсуі

1512,94

1162,94

812,94

1508,56

1158,56

808,56

1499,31

1149,31

799,31

5

Экология шығыны, ағын шығындары

5671,06

3841,74

1722,64

5333,28

3498,15

1370,28

4961,99

3123,52

1108,11

6

Балқаш көліне судың түсуі

13671,4

11989,38

10289,32

13083,16

11396,28

9689,78

12485,63

10750,44

9225,01

Жиыны

28778,8

24423,4

19631,9

28887,1

24521,1

19714,8

29024,2

24606,6

20088,9

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Қарағанды облысының аумағында Солтүстік Балқашта Балқаш қаласын және оның өнеркәсіптік кәсіпорындарын сумен жабдықтаудың көзі бұрынғыдай Балқаш көлі және сарқынды сулар болып табылады.
      Орындалған есептеулердің нәтижелері перспективада қалалардың халқы мен өнеркәсіп негізінен жерасты суларын пайдалану есебінен сумен толық қамтамасыз етілетінін көрсетті. Ауыл шаруашылығында халықты және ауыл шаруашылығы өндірісін сумен жабдықтау барлық есептік деңгейлерде сумен жабдықтаудың жерүсті және жерасты көздерін (соңғысы басым) пайдалана отырып оң шешіледі.
      Іле өзені және Шығыс Балқаш маңы өзендерінің бассейндерінде тұрақты суару су аз жылдары шекті қысқартумен сумен толық қамтамасыз етіледі. Сумен қамтамасыз етуді ұлғайту суармалы жерлердің бір бөлігін жерүсті көздерінен сенімді су көзі – жерасты суларына ауыстыруға, суару желілерін реконструкциялауға және бар су ресурстарын ұлғайту бойынша басқа да іс-шараларға байланысты.
      Солтүстік Балқаштың өзінде Аягөз, Бақанас өзендерінің бассейнінде 95 % қамтамасыз етілген су аз жылдары тұрақты суару 75 % нормативтік қамтамасыз етілген кезде ағын тапшылығы болады. Жобалық аймақта негізгі су пайдаланушылар Балқаш көлі, Іле өзенінің атырауы және энергетика болып табылады.
      Соңғы жылдары Іле өзенінің су ресурстарының салыстырмалы қолайлы жағдайына қарамастан, күн тәртібінен Балқаш көлін бірыңғай су айдыны ретінде сақтап қалу, оның деңгейін 341,0 метрден төмендетпей және минералдануын 2 г/л-дан асырмай ұстап тұру туралы мәселе түспейді.
      Орындалған есептер нәтижесінде Қазақстан Республикасының аумағында Іле өзенінің бассейнінде су үнемдеуші технологияларды енгізу Балқаш көлін толтыру үшін су ресурстарының біршама резервін қамтамасыз етеді. Алайда бұл іс-шаралар Балқаш көлінің деңгейін 341,0 мБЖ шекті белгіде ұстап тұру үшін жеткіліксіз.
      Қытай Халық Республикасының Іле өзенінің бассейнінде су алуды арттыра отырып, өзінің су шаруашылығы жобаларын іске асыруына байланысты Балқаш көлінің деңгейін, әсіресе, су аз кезең басталғанда, ұстап тұру үшін ағын тапшы болуы мүмкін.
      2040 жылға қарай ағын тапшылығы шамамен 2,5 – 4,0 км3 (Қытай 5,0 – 6,5 км3-қа жуық су алса) болуы мүмкін.
      Егер Қытай Халық Республикасында су алу 5 км3 елеулі асса,
ал Іле өзенінің бассейнінде тау мұздықтарының деградациясы тоқтамаса,
онда көл деңгейінің бірден төмендеуіне және жағдайдың Арал сценарийі бойынша дамуына әкеп соғатын ағын тапшылығы артады. Және тағы да бір маңыздысы ағын тапшылығы көлдің батыс бөлігінің минералдануының артуына әкеп соғады. Бұл Балқаш қаласын және оның кәсіпорындарын сумен жабдықтау үшін көлді пайдалануды қиындатады. Болжамдық есептер перспективада сулылығы бойынша орташа және су аз жылдары Алакөл, Сасықкөл көлдерінің деңгейі төмендеуі күтілетінін көрсетті.
      Алакөл көлінің экологиялық жай-күйінің нашарлауы Емел өзенінің жоғарғы сағасында су алуды ұлғайту және өзенге Қытай Халық Республикасының аумағында тазартылмаған сарқынды суларды ағызу есебінен болуы мүмкін.

3. Ертіс бассейні

      Ертіс өзені бассейнінің су шаруашылығы есептері мен балансы перспективаға (2040 жылды қоса алғанда) Қазақстан Республикасында бүйірлік салалардың сулылығын дамытудың әртүрлі сценарийлері бойынша жүргізілді.
      Қазақстан шегінде табиғи ағын қалыптастырудың екі нұсқасы қаралды:
      1-нұсқа – ағынның өзгеруі күтілмейді;
      2-нұсқа – Оба және Үлбі өзендерінің бассейндері бойынша ағынның азаюы шамамен жылына 1,2 % болады деп күтіледі.
      Тұтастай Ертіс бассейнінде бірінші нұсқа бойынша сулы жылға байланысты сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген су шаруашылығының жиынтық балансы 6-кестеде келтірілген.
      Тұтастай Ертіс бассейнінде екінші нұсқа бойынша сулы жылға байланысты сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген су шаруашылығының жиынтық балансы 7-кестеде келтірілген.
      Су шаруашылығы есептері Бұқтырма және Шүлбі су қоймаларының каскад жұмысы кезінде айлар бойынша көпжылдық ағын қатарлары бойынша жүргізілді, онда негізгі көпжылдық реттеу рөлін Бұқтырма су қоймасы атқарады.
      Бұқтырма және Шүлбі су қоймаларының жұмыс режимі су қоймаларының Жоғарғы Ертіс каскадының су ресурстарын пайдалану қағидаларымен әзірленген диспетчерлік кестелерге сәйкес жүзеге асырылады. Су көлігінің, қысқы және табиғат қорғау үшін су жіберу қажеттіліктері де осы қағидалар бойынша қабылданған. Өзендегі судың қажетті деңгейін ұстап тұру үшін навигациялық кезеңде ең төменгі тәуліктік орташа шығыстар Өскемен гидроэлектрстанциясының тұстамасында секундына 500 – 550 м3, Шүлбі ГЭС-інде – секундына 700 м -ден төмен болмауға тиіс.
      Қысқы кезеңде, мұз қату кезеңінде су шығыстары Өскемен гидроэлектрстанциясының тұстамасында секундына – кемінде 390 м3, Шүлбі ГЭС-інде – секундына 400 – 410 м3-нен төмен болмауға тиіс.
      Ертіс өзенінің алқабын ылғалдандыру үшін табиғат қорғау үшін су жіберу жылдың сулылығына қарай өзгереді және орташа 5,7 км3 құрайды.

6-кесте

Тұтастай Ертіс бассейнінде бірінші нұсқа бойынша сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы

млн м3

Р/с №

Баланс құрауышы

2020 жыл

2030 жыл

2040 жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Кіріс бөлігі

1

Өзендердің жерүсті ағыны

37432

32007

22297

37844

30037

23075

37882

32789

22459

Өзендер ағыны (реттелген)

35064

29639

19930

35398

27592

19930

35352

30260

19930

Сарқынды және қайтарымды суларды ағызу

2367

2367

2367

2445

2445

2445

2529

2529

2529

Шахта-кеніш суларын пайдаланбай су объектілеріне ағызу

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2

Жерасты суларын пайдалану

225

225

225

263

263

263

304

304

304

3

Шахта-кеніш суларын пайдалану

5

5

5

5

5

5

5

5

5


Жиыны

37661

32237

22527

38112

30306

22644

38191

33099

22769

2. Шығыс бөлігі

1

Экономика салаларының су тұтынуы:

34342

34342

34262

3776,2

3776,2

3765,1

4079,1

4079,1

4064,4

жерүсті көздерінен

3204,5

3204,5

3196,5

3507,7

3507,7

3496,6

3769,5

3769,5

3755,8

жерасты көздерінен

224,94

224,94

224,94

263,5

263,5

263,5

304,42

304,42

304,42

өнеркәсіп үшін шахта-кеніш суларын пайдалану

4,749

4,749

4,749

4,978

4,978

4,978

5,18

5,18

5,18

Қытай Халық Республикасында

4700

4700

4700

4700

5100

5100

5100

5400

5400

2

қосымша су тарту








Ағын шығыны, оның ішінде:

77997,76

63765,6

45115,5

7748,63

6194,62

4446,88

7536,03

5793,46

4220,84

Салаларда табиғи кешеннің су тұтынуы, Қара Ертіс өзенінің шығыны, аңғарлар шығыны

19336,4

11309,2

443,426

1875,63

1097

430,123

1819,36

1064,09

417,219

Ертіс өзенінің алқабында суарылатын шабындықтардың су тұтынуы

730

730

730

747

747

747

745

745

745

ҚСатК есебінен Шідерті өзенінің сағасына табиғат қорғау үшін су жіберу

50

50

50

50

50

50

50

50

50

ҚСатК бойынша шығын

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

3

Жерасты суларын алу есебінен өзен ағынына келтірілген залал

131,9

131,9

131,9

154,5

154,5

154,5

178,5

178,5

178,5

4

ҚСатК бойынша басқа бассейндерге суды ағызу

411

410,1

452,1

466,7

466,7

518,7

647,1

647,1

719,1

5

Ресей Федерациясына түсетін судың барлығы

21185

17184

9305

20866

14614

8659

20350

17001

8185

Жиыны

37661

32237

22527

38112

30306

22644

38191

33099

22769

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

7-кесте

Тұтастай Ертіс бассейнінде екінші нұсқа бойынша сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы

млн м3

Р/с №

Баланс құрауышы

2020 жыл

2030 жыл

2040 жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Кіріс бөлігі

1

Өзендердің жерүсті ағыны

36429

27937

21404

34288

27304

20948

35563

27388

21032

Өзендер ағыны (реттелген)

34061

25570

19036

31842

24859

18503

33034

24859

18503

Сарқынды және қайтарымды суларды ағызу

2367

2367

2367

2445

2445

2445

2529

2529

2529

Шахта-кеніш суларын пайдаланбай су объектілеріне ағызу

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2

Жерасты суларын пайдалану

225

225

225

263

263

263

304

304

304

3

Шахта-кеніш суларын пайдалану

5

5

5

5

5

5

5

5

5


Жиыны

36659

28167

21634

34556

27573

21217

35873

27698

21342

2. Шығыс бөлігі

1

Экономика салаларының су тұтынуы:

3434,2

3434,2

3426,2

3776,2

3776,2

3765,1

4079,1

4079,1

4065,4

жерүсті көздерінен

3204,5

3204,5

3196,5

3507,7

3507,7

3496,6

3769,5

3769,5

3755,8

жерасты көздерінен

224,94

224,94

224,94

263,5

263,5

263,5

304,42

304,42

304,42

өнеркәсіп үшін шахта-кеніш суларын пайдалану

4,749

4,749

4,749

4,978

4,978

4,978

5,18

5,18

5,18

2

Қытай Халық Республикасында қосымша су алу

4700

4700

4700

5100

5100

5100

5400

5400

5400

Ағын шығыны, оның ішінде:

7668,36

591,45

4427,44

7398,43

5539,24

4313,32

7139,47

5261,14

4032,74


Салаларда табиғи кешеннің су тұтынуы, Қара Ертіс өзенінің шығыны, аңғар шығыны

1933,64

1130,92

443,426

1875,63

1097

430,123

1819,36

1064,09

417,219

Ертіс өзенінің алқабында суарылатын шабындықтардың су тұтынуы

730

730

730

747

747

747

745

745

745

КСатК есебінен Шідерті өзенінің сағасына табиғат қорғау үшін су жіберу

50

50

50

50

50

50

50

50

50

КСатК бойынша шығын

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

117,8

3

Жерасты суларын алу есебінен өзен ағынына келтірілген нұқсан

131,9

131,9

131,9

154,5

154,5

154,5

178,5

178,5

178,5

4

КСатК бойынша басқа бассейндерге суды ағызу

410,1

410,1

452,1

466,7

466,7

518,7

647,1

647,1

719,1

5

Ресей Федерациясына түсетін судың барлығы

20314

13559

8496

17660

12536

7365

18429

12132

6946

Жиыны

36659

28167

21634

34556

27573

21217

35873

27698

21342

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Табиғат қорғау үшін су жіберу кезінде аңғар мен алқапта су шығынын бөлуді бағалау, Ресей Федерациясына транзиттік ағынды айқындау Шүлбі су қоймасы – Ресей Федерациясының шекарасы учаскесінде аңғар балансын және су жіберудің өзгеруін ескере отырып жүргізілді.
      Су тұтынушылар мен су пайдаланушыларды сумен қамтамасыз етуді талдау мыналарды:
      1) экономика салаларын сумен қамтамасыз ету және ҚСатК су алу үздіксіз 2040 жылға дейін және одан әрі қарай сулылығы әртүрлі жылдары, Қытай Халық Республикасында су алудың ықтимал өсуіне қарамастан жүзеге асырылатынын;
      2) сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі жерүсті сулары болып табылатынын куәландырады.
      Сулылығы орташа жылдары шамамен 7 – 8 км3 су Қазақстан шегінде су қоймаларында, алқаптарда және басқа жерлерде жоғалады.
      Кіші өзендер мен уақытша ағын сулардың ағыны 1,5 – 2 км3 дейін шөлейтті аумақтарға сіңіп Ертіс өзеніне жетпейді.
      Ертіс өзенінің барлық су ресурстарының жартысынан астамы Қазақстаннан Ресей Федерациясына қысқы санитариялық шығыс, кеме қатынасы үшін су жіберу, көктемгі ауыл шаруашылығының алқабына су жіберу және Ресей Федерациясына транзитпен өтетін пайдаланылмаған ағын ретінде кетеді.
      Ертіс өзенінің ағынына негізгі қажеттілік су тұтынушылар тарапынан емес, көлігін пайдаланушылар, энергетика, арнайы табиғат қорғау үшін су жіберу су пайдаланушылары тарапынан болады. Сулылық болжамының екі нұсқасы бойынша да су пайдаланушылар ағынның айтарлықтай тапшылығын Қытай Халық Республикасында сулылықтың азаюынан және су алуды ұлғайтудан артатын су тасқыны кезеңінде өнімсіз ағызулар кезінде саба кезеңінде көреді.

4. Есіл бассейні

      Есіл өзені бойынша перспективаға арналған су шаруашылығы есептері Астана және Сергеев су қоймаларының ағынын көпжылдық реттеу ескеріле отырып, табиғи (қалпына келтірілген) ағынның көпжылдық қатары негізінде жүргізілді.
      Тұтастай Есіл бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы 8-кестеде келтірілген.
      Бассейнде сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі жерүсті сулары, негізінен, су қоймалары болып табылады. Бар су қоймаларының 2040 жылға дейінгі қайтарымы коммуналдық шаруашылықтың, өнеркәсіптің және экономиканың

8-кесте

Тұтастай Есіл бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы

млн. м3

Р/с №

Баланс баптары

2020 жыл

2030 жыл

2040 жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

1

2

3

4

5

6

7

8

8

10

11

1. Кіріс бөлігі

1

Жеке жерүсті сулары:

2540,6

1420,0

538,65

2544,01

1438,41

538,01

2548,05

1458,45

521,05

өзендер ағыны

2525,3

1239,7

262,3

2525,3

1239,7

262,3

2525,3

1239,7

262,3

су қоймаларының тайыздануы және тоғандардағы су қорлары

0

165

261

0

180

257

0

196

236

су бұру

15,35

15,35

15,35

0

180

257

0

196

236

2

Ертіс өзенінен судың түсуі (тапшылықты толтыру):

50

50

92

75

75

127

229

229

301

ҚСатК (ауыстыру кешені)

50

50

92

65

65

95

95

95

95

Нұра-Есіл каналы

0

0

0

10

10

10

15

15

15

Астана каналы бойынша күтілетін ауыстыру

0

0

0

0

0

22

119

119

191

3

Жерасты суларын пайдалану

52,71

52,71

52,71

65,25

65,25

65,25

81,31

81,31

81,31

4

Сарқынды суларды пайдалану

3,6

3,6

3,6

8,19

8,19

8,19

10,46

10,46

10,46

5

Шахта-кеніш суларын пайдалану

1,53

1,53

1,53

1,73

1,73

1,73

1,99

1,99

1,99

Жиыны

2648

1528

688

2694

1589

740

2871

1781

916

2. Шығыс бөлігі

1

Экономика салаларының су алуы

433,23

391,02

327

576,2

505,05

422,61

818,57

736,26

642,81

жерүсті көздерінен су алу

375,39

333,18

269,16

501,03

429,88

347,44

724,81

642,5

549,05

жерасты көздерінен су алу

52,71

52,71

52,71

65,25

65,25

65,25

81,31

81,31

81,31

сарқынды суларды пайдалану

3,6

3,6

3,6

8,19

8,19

8,19

10,46

10,46

10,46

шахта-кеніш суларын пайдалану

1,53

1,53

1,53

1,73

1,73

1,73

1,99

1,99

1,99

2

Сергеев су қоймасынан ағынды ауыстыру

0,16

0,16

0,16

0,16

0,16

0,16

0,16

0,16

0,16

3

Сүзуге кететін шығын және су қоймасы бетінің булануы

114,57

114,01

67,5

111,51

114,86

77,13

110,06

112,62

64,3

4

Аңғар шығыны

758,95

369,23

57,07

731,22

342,5

55,28

721,12

328,9

55,88

5

Жерасты суларын алу есебінен өзен ағынына келтірілген залал

12,59

12,59

12,59

17,48

17,48

17,48

21,67

21,67

21,67

6

Астана және Сергеев су қоймаларындағы шоғырлану

484,6

6,4

0

478,9

6,4

0

447

6,4

0

7

Ағынсыз аймақтарда атыраулық көлдерді толтыру

205,23

56,84

30,03

183,09

43,16

20,83

161,62

25,49

7,85

8

Есіл өзені арқылы Ресей Федерациясына судың кетуі

639,16

577,62

193,91

595,62

559,26

146,74

590,61

549,92

123,4

оның ішінде, санитариялық жіберу

189,36

189,36

79,2

189,36

189,36

60

189,36

189,36

34

Жиыны

2648

1528

688

2694

1589

740

2871

1781

916

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

басқа салаларының су өте аз жылдары шекті төмендетумен суға қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жұмсалады.
      Жерасты сулары қалалардың, жұмысшы кенттерінің, өнеркәсіптік кәсіпорындардың коммуналдық-тұрмыстық шаруашылығында пайдаланылады; олар ауыл халқын сумен қамтамасыз етудің және жайылымдарды суландырудың негізгі көзі болып табылады. Есіл өзені бассейніндегі  шахта-кеніш суларын өнеркәсіптік өндірісте пайдалану жоспарлануда.  2020 жылғы деңгейден бастап тұрақты суару үшін сарқынды суларды пайдалану жоспарлануда.
      Перспективада су аз жылдары экономика салаларының суға қажеттіліктерін өтеу үшін Есіл өзенінің бассейніндегі жеке су ресурстары жеткіліксіз. Сырттан су дотациясы талап етіледі.
      Сумен қамтамасыз етудің қосымша көзі ретінде перспективада Ертіс – ҚСатК (Есіл өзенінің жоғарғы сағасына ҚСатК су беру бойынша құрылыстар кешені) пайдаланылатын болады. 2030 жылдан бастап Нұра-Есіл каналынан 10 – 15 млн. м3 Ертіс суын беру болжануда. Одан басқа, ағынның анықталған тапшылығын Ертіс өзенінің ағынын бассейнаралық ауыстырудың қосымша объектісі – «Астана» каналын салу арқылы Ертіс ағыны есебінен толтыру жоспарлануда.
      Сергеев су қоймасының су тұтынушылар үшін кепілдік берілген қайтарымы кезінде Ресей Федерациясына транзиттік ағын 2040 жылға дейін перспективада: су көп, орташа және аз жылдары 75 % қамтамасыз етілгенде – талап етілетін секундына кемінде 6,0 м3; су аз жылдары 95 % қамтамасыз етілгенде – секундына 4 м3-ден секундына 1,1 м3 құрайды.
      Тасқын кезеңінде Ресей Федерациясына судың айтарлықтай көлемі (600 – 700 млн. м3 дейін) кетеді.

5. Жайық-Каспий бассейні

      Қаралып отырған бассейннің жекелеген бөліктерінде су пайдаланудың негізгі бағыттары бірдей емес. Бұл өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының даму дәрежесінің әртүрлілігімен, аумақ бойынша жерүсті су ресурстарының бөлінуімен байланысты.
      Маңғыстау облысында суды негізгі тұтынушы мұнай кәсіпшілігі және Маңғыстау энергетикалық комбинаты болып табылады, оларды сумен қамтамасыз ету үшін Еділ суы мен Каспий теңізінің суы пайдаланылады.
      Батыс Қазақстан, Ақтөбе және Атырау облыстарында суды негізгі тұтынушы лиманды суару басым ауыл шаруашылығы болып табылады.
      Жылдың жазғы және күзгі кезеңдерінде Сағыз және Ембі өзендерінің бассейндерінде Атырау облысының шегінде, Маңғыстау облысының ағынсыз аймағында, Еділ-Жайық өзендері аралығының ағынсыз өзендерінде ағын тапшылығы пайда болады, олар сырттан (Еділ суы және Жайық өзенінің суы) су дотациясы есебінен толтырылуы мүмкін. Еділ өзенінің Жайық-Каспий бассейніне түсу көлемі 2040 жылға қарай 94 млн. м3 құрайды.
      Перспективада Еділ-Жайық өзендері аралығы (Кіші және
Үлкен Өзен өзендерінің бассейндері) аумағының тәуелділігін жою
үшін Ресей Федерациясынан берілетін Еділ суының көлемінен Жайық суын Жайық-Күшім суару-суландыру жүйесіне ауыстыру жоспарлануда. 2040 жылға қарай ауыстыру көлемі 60 млн. м3 құрайды.
      Перспективада Жайық-Каспий бассейнінің су шаруашылығының басты проблемасы экономика салалары мен су пайдаланушылардың суға қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігін анықтау және байланыстыру және ағынды Ресей Федерациясына беру болып табылады.
      Қала мен ауыл халқын және өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ету, негізінен, сенімді су көздері: жерүсті және шахта-кеніш сулары мен Ақтөбе және Қарғалы су қоймалары есебінен жүзеге асырылады.
      Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары үшін ауыл шаруашылығының су тұтынуы мен экологиялық және балық шаруашылығы, әсіресе, Жайық өзенінің Каспий теңізіне құятын ағынындағы балық шаруашылығы қажеттіліктерінің оңтайлы арақатынасын анықтау анағұрлым маңызды.
      Тұтастай Жайық-Каспий бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы 9-кестеде келтірілген.
      Жайық-Каспий бассейні бойынша жасалған су шаруашылығы балансын талдау бар су ресурстарын ұлғайту бойынша жоспарланған іс-шаралар іске асырылған және Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында су бөлу қағидаттары тең сақталған жағдайда перспективада су тұтынушылар мен су пайдаланушылардың суға барлық қажеттіліктері дерлік нормативтік қамтамасыз етілумен қанағаттандырылады.
      Халық пен өнеркәсіп ішкі ресурстар, Каспий теңізі және Еділ өзенінің (Қиғаш өзені) тартылған ағыны есебінен сумен толық қамтамасыз етіледі.
      Ауыл шаруашылығында халықты және ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау да барлық есептік деңгейлерде жерасты суларын пайдалану есебінен оң шешілуде.
      Тұрақты суару су аз жылдары су қоймаларының, тоғандардың, өзендердің шектеулі ағынының қайтарымы есебінен рұқсат берілетін қысқартумен сумен толық қамтамасыз етіледі.
      95 % және одан да көп қамтамасыз етілетін су өте аз жылдары, Қобда, Ойыл, Арал маңы өзендерінің бассейндерінде тұрақты суаруды қоспағанда, су тұтынуды нормативтікке қарағанда, көбірек қысқартуға тура келеді.
      95 % және одан да көп қамтамасыз етілетін су өте аз жылдары ауыл шаруашылығының қанағаттандырылмай қалатын саласы лиманды суару болып табылады.

9-кесте

Тұтастай Жайық-Каспий бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы

млн. м3

Р/с №

Баланс құрауышы

2020 жыл

2030 жыл

2040 жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Кіріс бөлігі

1

Жерүсті сулары:

12556,4

8087,3

4779,3

12588,8

8135,1

4908,8

12630,8

8172,7

4829,2

табиғи өзен ағыны

4129,9

2214,1

1379,5

4129,9

2214,1

1379,5

4129,9

2214,1

1379,5

Бассейннің басқа аумақтарынан судың түсуі

8259

5902

3073

8259

5602

3073

8259

5602

3073,4

қайтарымды сулардың түсуі

90,21

90,21

90,21

114,54

114,54

114,54

147,93

147,93

147,93

су қоймаларының тайыздануы

0

103,7

169

0

119

156

0

114,7

134,5

тартылған ағын

77,3

77,3

77,3

85,4

85,4

85,4

94

94

94

2

Жерасты көздерінен су алу

168,6

168,6

168,6

195,7

195,7

195,7

240,8

240,8

240,8

3

Шахта-кеніш суларын пайдалану

19,3

19,3

19,3

21,4

21,4

21,4

23,7

23,7

23,7

4

Теңіз суын алу

1240,14

1240,14

1240,14

1348,74

1348,74

1348,74

1423,13

1423,13

1423,13

Жиыны

13984,3

9515,3

6207,3

14154,7

9700,9

6374,7

14318,5

9860,4

6517

2. Шығыс бөлігі


Экономика салаларының су алуы

2435,31

2326,94

1975,18

2859,04

2692,22

2212,67

3180,84

2967,05

2425,5

жерүсті көздерінен су алу:

969,08

860,71

508,96

1251,66

1084,84

605,29

1446,8

1233,01

691,46

коммуналдық шаруашылық

30,28

30,28

30,27

34,26

34,26

34,25

44,38

44,38

44,37

2

өнеркәсіп

86,46

86,46

86,46

97,47

97,47

97,47

113,17

113,17

113,17

ауыл шаруашылығы:

803,51

695,14

352,75

1067,6

900,86

431,31

1234,8

1021,0

489,88

тұрақты суару

277,61

277,18

236,72

371,60

371,17

296,83

433,94

431,79

350,55

лиманды суару, суарылатын шабындықтар

500,25

392,31

90,39

667

500,62

105,41

767,33

555,70

105,75

ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау және жайылымдарды суландыру

25,65

25,65

25,65

29,07

29,07

29,07

33,58

33,58

33,58

балық шаруашылығы

48,73

48,73

39,35

52,15

52,15

42,15

54,50

54,30

43,94

өзге де су тұтынушылар

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

Жерасты көздерінен су алу:

168,55

168,55

168,55

195,74

165,74

195,74

240,84

240,84

240,84

коммуналдық шаруашылық

57,31

57,31

57,31

66,39

66,39

66,39

89,66

89,66

89,66

өнеркәсіп

31,81

31,81

31,81

35,76

35,76

35,76

40,15

40,15

40,15

ауыл шаруашылығы

52,49

52,49

52,49

64,33

64,33

64,33

78,83

78,83

78,83

ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау

40,24

40,24

40,24

51,39

51,39

51,39

65,46

65,46

65,46

жайылымдарды суландыру

12,25

12,25

12,25

12,94

12,94

12,94

13,37

13,37

13,37

пласт қысымын ұстап тұру

26,94

26,94

26,94

29,27

29,27

29,27

32,21

32,21

32,21

Шахта-кеніш суларын пайдалану:

19,28

19,28

19,28

21,40

21,40

21,40

23,74

23,74

23,74

өнеркәсіп

1,29

1,29

1,29

1,41

1,41

1,41

1,48

1,48

1,48

пласт қысымын ұстап тұру

17,99

17,99

17,99

19,99

19,99

19,99

22,28

22,28

22,28

Теңіз суын пайдалану (толық су тұтыну)

1240,14

1240,14

1240,14

1348,74

1348,74

11348,74

1423,13

1423,132

1423,13

коммуналдық су тұтыну

10,43

10,43

10,43

12,97

12,97

12,97

18,37

18,37

18,37

пласт қысымын ұстап тұру

0,01

0,01

0,01

0,02

0,02

0,02

0,03

0,03

0,03

Астрахань – Маңғышлақ су құбыры:

38,25

38,25

38,25

41,50

41,50

41,50

46,33

46,33

46,33

коммуналдық шаруашылық

22,64

22,64

22,64

22,47

22,47

22,47

24,84

24,84

24,84

өнеркәсіп

7,45

7,45

7,45

7,81

7,81

7,81

8,20

8,20

8,20

ауыл шаруашылығы

8,16

8,16

8,16

11,22

11,22

11,22

13,29

13,29

13,29

тұрақты суару

7,51

7,51

7,51

10,15

10,16

10,16

11,89

11,89

11,89

ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау

0,53

0,53

0,53

0,81

0,81

0,81

1,15

1,15

1,15


жайылымдарды суландыру

0,12

0,12

0,12

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

0,25

3

Каналдарда берілген шектерді ұстап тұру, төменгі сағаның экологиялық мұқтаждықтары

1214,66

468,31

244,29

1093,14

399,04

215,07

1006,30

351,69

184,73

4

Жерасты суларын 48 % алу салдарынан жерүсті ағынына келтірілген нұқсан

80,90

80,90

80,90

93,66

93,66

93,66

115,6

155,6

155,6

5

Жалпы шығындар (сүзуге кететін шығын және су қоймалары мен өзендер бетінің булануы)

1230,95

844,8

518,71

1217,25

831,6

511,38

1206,42

821,09

504,49

6

Ресей Федерациясына су беру

1169,85

447,89

162,48

1133,72

427,87

153,31

1117,10

408,99

128,09

оның ішінде міндетті түрде

807,8

349,7

113,10

807,8

349,7

113,10

807,8

349,7

113,1

7

Каспий теңізіне судың түсуі

7772,76

5265,52

3144,83

7663,67

5163,30

3094,35

7576,63

5080,39

3042,95

Жиыны

13984,3

9515,3

6207,3

14154,7

9700,9

6374,7

14318,5

9860,4

6517

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

      Шаруашылық-экологиялық жүйелердің лиманды суару жүйелеріне қарағанда басым жағдайын ескере отырып, лимандар бұл жылдары су тұтынушылар құрамынан алып тасталады, бұған суарудың осы түрі үшін жол беріледі. Атырау ЖЭО сарқынды суларындағы лимандар бұған жатпайды.
      Су пайдаланушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға қатысты айтар болсақ, орындалған есептер: балық шаруашылығының Жайық өзенінің Каспий теңізіне құятын ағынына қажеттіліктері орындалуда. Су өте аз жылдары Жайық өзенінің сағаға жылдық ағыны 2040 жылы шамамен 3,04 км3, яғни балық шаруашылығы қажеттіліктерінің ең төменгі шегінен 3 км3 жоғары болады.
      Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасындағы Ор, Елек, Қобда трансшекаралық өзендері арқылы су беру көлемі бойынша Ресей Федерациясының алдындағы міндеттемелерін перспективада орындалатын болады.

6. Нұра-Сарысу бассейні

      Су шаруашылығы балансының перспективаға арналған есептері ағынды көпжылдық реттеу кезінде ағынның (Нұра-Самарқанд су қоймасы, Шеру-байнұра өзені – Шерубайнұра су қоймасы, Қара-Кеңгір өзені – Қара-Кеңгір су қоймасы, Жезді өзені – Жезді су қоймасы) айлық шамасының көпжылдық қатары бойынша жүргізілді.
      Қалған өзендер бойынша есептер айлар бөлінісінде есептік қамтамасыз етудің жалпы ағыны бойынша жүргізілді.
      Тұтастай Нұра-Сарысу бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы 10-кестеде келтірілген.
      Қаралып отырған өңірде су шаруашылығының негізгі проблемалары:
      1) Қарағанды-Теміртау және Жезқазған өнеркәсіптік аудандары мен басқа да объектілерді коммуналдық-өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы мақсатындағы сумен кепілдік берілген жабдықтау мүмкіндігі;
      2) Теңіз-Қорғалжын көлдеріндегі судың оңтайлы деңгейін ұстап тұру үшін су ағынының жеткілікті көлемін қамтамасыз ету болып табылады.
      Перспективаға арналып жүргізілген есептерді талдау төмендегіні көрсетті.
      Халық пен өнеркәсіпті сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі су қоймалары, жерасты сулары және ҚСатК болып табылады.
      Жерүсті сулары көбіне ауыл шаруашылығында тұрақты және лиманды суару үшін пайдаланылады.
      Нақты ағында, кіші су қоймаларында, көлдерде, тоғандарда, Сарысу өзенінің жоғарғы сағасында және Қарасор көлінің бассейнінде тұрақты суару 75 % қамтамасыз етілген.

10-кесте

Тұтастай Нұра-Сарысу бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы

млн. м3

Р/с №

Баланс баптары

2020 жыл

2030 жыл

2040 жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Кіріс бөлігі

1

Кіші су қоймаларындағы реттеу ескерілген өзендер ағыны

1355,41

546,08

163,42

1356,30

546,56

163,49

1356,90

546,88

163,53

2

Су қоймаларының тайыздануы

0,99

24,32

154,73

0,99

24,32

161,6

0,99

24,32

162,59

3

сарқынды және қайтарымды суларды ағызу

103,315

103,315

103,315

127,139

127,139

127,139

160,544

160,544

160,544

4

Есіл өзені бассейнінен терең тазартылған сарқынды сулардың Нұра өзеніне түсуі

93

93

93

93

93

93

93

93

93

5

ҚСатК бойынша түсуі

360,106

360,106

360,106

391,676

391,676

391,676

418,131

418,131

418,131

7

Жерасты суларын пайдалану

81,465

81,465

81,465

82,687

82,687

82,687

88,993

88,993

88,993

8

Шахта-кеніш суларын пайдалану

47,862

47,862

47,862

52,088

52,088

52,088

57,265

57,265

57,265

9

Сарқынды суларды пайдалану

6,56

6,56

6,56

11,25

11,25

11,25

13,08

13,08

13,08

Жиыны

2048,70

1262,71

1010,46

2115,13

1328,72

1082,93

2188,91

1402,21

1157,13

2. Шығыс бөлігі

1

Су алу

500,94

481,85

405,81

609,74

564,95

462,20

686,04

629,01

508,01

жерүсті көздерінен:

365,06

345,96

269,92

463,71

418,92

316,17

526,70

469,67

348,68

коммуналдық сумен жабдықтау

13,63

13,63

13,63

10,96

10,96

10,96

14,48

14,48

14,48

өнеркәсіп

3,12

3,12

3,12

3,27

3,27

3,27

1,41

1,41

1,41

тұрақты суару

68,87

68,87

41,77

98,59

98,39

58,17

106,35

104,62

61,95

лиманды суару, суарылатын шабындықтар

68,04

48,94

0,00

107,12

62,53

0,00

133,62

78,33

0,00

ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау және жайылымдарды суландыру

3,40

3,40

3,40

4,20

4,20

4,20

4,80

4,80

4,80

рекреация

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

0,10

ҚСатК су тұтыну

165,91

165,91

165,91

197,48

197,48

197,48

223,93

223,93

223,93

табиғат қорғау үшін су жіберу

42,00

42,00

42,00

42,00

42,00

42,00

42,00

42,00

42,00

жерасты көздерін пайдалану:

81,47

81,47

81,47

82,69

82,69

82,69

88,99

88,99

88,99

коммуналдық сумен жабдықтау

44,39

44,39

44,39

42,24

42,24

42,24

43,04

43,04

43,04

өнеркәсіп

15,15

15,15

15,15

16,73

16,73

16,73

18,42

18,42

18,42

ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау және жайылымдарды суландыру

21,93

21,93

21,93

23,72

23,72

23,72

27,54

27,54

27,54

өнеркәсіп үшін шахта-кеніш суларын пайдалану

47,86

47,86

47,86

52,09

52,09

52,09

57,27

57,27

57,27

тұрақты суару үшін сарқынды суларды пайдалану

6,56

6,56

6,56

11,25

11,25

11,25

13,08

13,08

13,08

2

Су қоймаларын толтыру

5,88

0

0

5,88

0

0

5,88

0

0

3

Су қоймаларының булануынан болатын шығын

132,38

113,47

105,84

132,38

113,47

105,84

132,38

113,47

105,84

4

Қарағанды облысы бойынша шығын (ҚСатК)

152,2

152,2

152,2

152,2

152,2

152,2

152,2

152,2

152,2

5

Ағынның аңғар шығыны

551,60

249,55

185,48

514,71

235,63

197,15

513,48

243,99

217,39

6

Жерасты суларын алу есебінен өзен ағынына келтірілген нұқсан

16,084

16,084

16,084

16,458

16,458

16,458

17,193

17,193

17,193

Жиыны

1359,09

1013,15

865,42

1431,37

1082,70

933,85

1507,17

1155,86

1000,64

3. Ағынның қалдықтары

Сағаларға судың түсуі:

689,61

249,56

145,04

683,77

246,02

149,08

681,73

246,35

156,49

1

Телекөл көліне судың түсуі

2,26

0,34

0,04

1,98

0,13

0,04

1,84

0,05

0,04

2

Керей, Қарасор көлдеріне судың түсуі

83,72

4,58

0,00

77,92

1,01

0,00

75,61

1,01

0,00

3

Өзгелер

0,63

0,63

0,63

0,87

0,87

0,87

1,29

1,29

1,29

4

Олардың ішінен Теңіз-Қорғалжын көлдері жүйесіне судың түсуі

603,00

244,00

144,38

603,00

244,00

148,17

603,00

244,00

155,17

Теңіз-Қорғалжын көлдерінің жүйесі

1

Суға қажеттілік

603

244

213,1

603

244

213,1

603

244

213,1

2

Ағынның артығы – шоғырлану

0

0

0

0

0

0

0

0

0

3

Ағын тапшылығы

-

-

68,73

-

-

64,93

-

-

57,93

      Алайда, су өте аз жылдары (20 жылда 1 рет қайталанатын) су тапшылығы туындауы мүмкін және су беру норматив бойынша 20 % -дан жоғары шамаға қысқаруы мүмкін.
      Ағынның жойылуы және экономика салаларының су алуы салдарынан Теңіз-Қорғалжын көлдерінің сулы-батпақты алқаптарының суға қажеттіліктерін сырттан су дотациясы: ҚСатК-дан табиғат қорғау үшін су жіберу (42 млн. м3) және Нұра өзеніне Астана қаласының терең тазартылған сарқынды сулары (93 млн. м3) есебінен қанағаттандырмаса болмайды.
      Соған қарамастан, 95 % қамтамасыз етілген су өте аз жылдары
72 – 58 млн. м3 көлемінде ағын тапшылығы туындауы мүмкін.

7. Тобыл-Торғай бассейні

      Қазіргі уақытта Тобыл-Торғай бассейнінде негізгі су тұтынушылар ауыл шаруашылығы, әсіресе, лиманды суару (жалпы алынған судан 55 %) және қалаларды, жұмысшы кенттерін, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен өнеркәсіпті коммуналдық-тұрмыстық сумен жабдықтау болып табылады.
      Тобыл-Торғай бассейнінде экономика салаларының суға қажеттіліктері, негізінен, жерүсті көздері: су қоймалары, Торғай, Ырғыз, Сарыөзен бассейндерінде өзендердегі терең сулы тоғандар, Есіл
өзенінен ағын ауыстыру есебінен өтеледі. Перспективада халықты, өнеркәсіпті және жайылымдарды суландыруды сумен қамтамасыз ету үшін жерасты суларын алуды арттыру жоспарлануда. Тобыл-Торғай бассейнінде судың қайтымсыз шығыны аңғар шығындарымен және су қоймалары бетінің булануымен байланысты. Аңғарларда шоғырланумен, аңғар сыйымдылығының толуымен байланысты аңғар шығындары Торғай, Ырғыз, Ұлқаяқ, Улы-Жыланшық өзендері аңғарларының ортаңғы және төменгі учаскелеріне тән.
      Тұтастай Тобыл-Торғай бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы 11-кестеде келтірілген.
      Тобыл өзені бойынша орындалған есептеулер Үй өзені құятын жерінен жоғары Қостанай және Қорған облыстарының шекарасында су тұтынушылардың және экологияның қажеттіліктері су тасу кезеңінде қамтамасыз етілетінін көрсетті. Обаған өзені және басқа да кіші өзендерде су аз жылдары (ағынның қамтамасыз етілуі 95 % және одан жоғары) ауыл шаруашылығы үшін судың жетіспеуі байқалады.
      Торғай өзенінің жоғарғы бөлігінде сумен қамтамасыз етудің сенімді жерүсті көздері бар. Мұнда жалпы пайдалы сыйымдылығы 28 млн. м3 төрт су қоймасы бар; Қара-Торғай өзені және басқа да өзендердің жазғы уақыттың өзінде де шамалы ағыны бар; көптеген өзендерде суы терең тоғандар бар.

11-кесте

Тұтастай Тобыл-Торғай бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы

млн. м3

Р/с №

Баланс баптары

2020 жыл

2030 жыл

2040 жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1. Кіріс бөлігі

1

Жерүсті сулары:

1665,5

722,4

342,8

1666,8

742,3

353,5

1667,4

761,6

367,21

өзендер ағыны

1643,9

666,3

243,9

1644,0

666,3

243,9

1644,0

666,3

243,90

су қоймаларының тайыздануы

0,0

34,6

77,3

0,0

53,1

86,8

0,0

71,9

99,85

қайтарымды және шахта-кеніш суларының түсуі

21,4

21,4

21,4

22,7

22,7

22,7

23,3

23,3

23,29

Есіл өзені бассейнінен су ағызу

0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

0,163

2

Жерасты суларын пайдалану

36,8

36,8

36,8

44,8

44,8

44,8

53,8

53,8

53,85

3

Шахта-кеніш суларын пайдалану

7,0

7,0

7,0

7,3

7,3

7,3

7,9

7,9

7,934

Жиыны

1709,3

766,2

386,6

1718,9

794,3

405,6

1729,2

823,4

428,99

2. Шығыс бөлігі

1

Жалпы су тұтыну:

250,85

198,23

155,75

317,76

238,52

183,69

370,13

274,58

213,81

Жерүсті суларын пайдалану

207,07

154,45

111,96

265,68

186,44

131,61

308,35

212,8

152,03

Коммуналдық шаруашылық және өнеркәсіп

63,09

63,09

63,09

67,61

67,61

67,61

75,48

75,48

75,48

Ауыл шаруашылығы:

142,25

89,63

47,60

195,74

116,51

62,34

230,05

134,5

74,53


тұрақты суару

33,08

33,08

31,90

46,20

46,20

44,94

55,40

55,40

53,62

лиманды суару

97,51

44,89

4,04

135,37

56,14

3,23

157,45

61,90

3,69

ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау және жайылымдарды суландыру

11,66

11,66

11,66

14,17

14,17

14,17

17,21

17,21

17,21

Балық шаруашылығы

0,38

0,38

0,38

0,46

0,46

0,46

0,52

0,52

0,52

Рекреация

1,35

1,35

0,89

1,87

1,87

1,20

2,30

2,30

1,50

Жерасты көздерін пайдалану

36,83

36,83

36,83

44,80

44,80

44,80

53,85

53,85

53,85

Коммуналдық шаруашылық және өнеркәсіп

3,15

3,15

3,15

3,65

3,65

3,65

4,39

4,39

4,39

Ауыл шаруашылығы

33,68

33,68

33,68

41,15

41,15

41,15

49,46

49,46

49,46

ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау және жайылымдарды суландыру

33,68

33,68

33,68

41,15

41,15

41,15

49,46

49,46

49,46

өнеркәсіп үшін шахта-кеніш суларын пайдалану

6,95

6,95

6,95

7,28

7,28

7,28

7,93

7,93

7,93

2

Жерасты суларын алу есебінен өзен ағынына келтірілген нұқсан

3,31

3,31

3,31

4,02

4,02

4,02

4,85

4,85

4,85

3

Су қоймаларының беттерінен жалпы қосымша булану

102,00

94,39

42,82

100,50

94,56

34,60

98,90

94,84

29,70

4

Аңғар шығыны

523,41

263,45

116,23

517,13

257,60

114,60

511,16

252,40

112,90

5

Санитариялық су жіберу

15,78

15,78

15,78

15,78

15,78

15,78

15,78

15,78

15,78

6

Су қоймаларында ағынның шоғырлануы

5,90

0,00

0,00

5,80

0,00

0,00

5,70

0,00

0,00

7

Атыраулық көлдерге судың түсуі

566,64

148,06

30,43

536,44

144,06

30,92

520,69

142,25

30,28

Жиыны

1467,9

723,2

364,3

1497,4

754,5

383,6

1527,2

784,7

407,3

8. Еркін ағын

241,4

43,0

22,2

221,5

39,8

22,0

202,0

38,7

21,7

Барлығы

1709,3

766,2

386,6

1718,9

794,3

405,6

1729,2

823,4

429,0

9. Ресей Федерациясына кететін судың барлығы

257,2

58,8

38,0

237,3

55,6

37,8

217,8

54,5

37,4

      Алайда Торғай өзенінің ортаңғы және төменгі ағысында (Амангелді ауылынан төмен) су аз жылдары ағын шамасының 80 – 100 % және сулылығы орташа жылдары шамамен 50 % құрайтын ағынның табиғи шығыны байқалады.
      Ағын шығыны төменгі сағалар үшін су ресурстарын күрт төмендетеді.
      Торғай өзені бассейнінің ағынына қажеттілік су тұтынушылар тарапынан емес, Торғай, Сарықопа және Наурызым табиғи қорықтарының су пайдаланушылары тарапынан болады.
      Орындалған есептеулер көрсеткендей, перспективада 2040 жылғы деңгейде Сарықопа және Наурызым мемлекеттік табиғи қорықтарының (Сары Өзен, Теке және басқа да өзендер сағаларында) табиғат қорғау үшін суға қажеттіліктері қанағаттандырылады. Алайда Торғай өзенінің бассейнінде ағын тапшылығы орын алады.
      Табиғат қорғау үшін су жіберудің басым маңызын ескергенде, тапшылық су шаруашылығы кешенін тұтынушылардың маңызы неғұрлым азына, атап айтқанда, лиманды суаруға жатқызылған.
      Сулылығы орташа жылдары лиманды суаруға толық көлемнен шамамен 50 – 20 % берілетін болады, бұл ретте лиманды суарудың қамтамасыз етілуі 30 % болады, суарудың осы түрі үшін оған жол беріледі.

8. Шу-Талас бассейні

      Су шаруашылығының перспективаға арналған балансы Шу-Талас бассейнінің аумағын құрайтын екі негізгі бассейн: Шу өзені және Талас, Аса өзендері бойынша берілген.
      Тұтастай Шу-Талас бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы 12-кестеде келтірілген.
      Қаралып отырған аумақ экономикасының басты бағыты – ауыл шаруашылығы, оның су тұтынуы жалпы тұтынудан 90 % асады.
      Бұл ретте тұрақты суару қалған тұтынушылар ішінде жетекші (70 – 80 %) орынға ие.
      Ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі – жерүсті сулары – пайдаланылатын су ресурстары болып табылады, олар Қазақстан Республикасы мен Қырғыз Республикасы арасында ағынды бөлу кезінде бөлінеді.
      Бұл ретте су пайдаланушылар мен су тұтынушылардың суға қажеттіліктері, негізінен, Тасөткел (Шу өзені) және Киров (Талас өзені) су қоймаларынан су жіберумен толтырылады.
      Ағынның реттелгендігін ескере отырып, Шу өзенінің бассейні бойынша су шаруашылығы балансы маусым бойынша

12-кесте

Тұтастай Шу-Талас бассейнінде сумен қамтамасыз етудің барлық көздері ескерілген жылдың сулылығына қарай су шаруашылығының жиынтық балансы

млн. м3

Р/с №

Баланс баптары

2020 жыл

2030 жыл

2040 жыл

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

Орташа көпжылдық

Сулылығы бойынша орташа жыл

Су аз

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

1.Кіріс бөлігі

1

Жерүсті сулары:

4259,29

3495,59

2859,99

4271,06

3507,36

2869,56

4276,31

3512,61

2873,81

өзен ағыны:

4244

3480

2848

4244

3480

2848

4244

3480

2848

Қайтарымды сулар

15,29

15,29

12,49

27,06

27,06

22,06

32,31

32,31

26,31

2

Жерасты сулары

93,79

93,79

93,79

116,97

116,97

116,97

139,61

139,61

139,61

3

Шахта-кеніш сулары

1,85

1,85

1,85

2,07

2,07

2,07

2,34

2,34

2,34

4

Сарқынды сулар

0

0

0

5,70

5,70

5,70

11,03

11,03

11,03

Жиыны

4354,93

3591,23

2955,63

4395,80

3632,10

2994,30

4429,28

3665,58

3026,78

2. Шығыс бөлігі

1

Су алу:

1885,89

1885,89

1562,04

1931,08

1931,08

1613,33

1980,63

1980,63

1664,48

жерүсті көздерінен:

1790,25

1790,25

1466,40

1806,34

1806,34

1488,59

1827,67

1827,67

1511,51

өнеркәсіпке, энергетикаға

31,11

31,11

31,11

36,21

36,21

36,21

41,74

41,74

41,74

тұрақты суару

1349,02

1349,02

1187,46

1314,13

1314,13

11863,8

1299,38

1299,38

1153,48

лиманды суару

22,62

22,62

21,03

47,85

47,85

44,50

68,54

68,54

63,73

суарылатын шабындықтар

359,99

359,99

203,89

360

360

204,25

360

360

204,55


ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау

3,19

3,19

3,19

4,54

4,54

4,54

6,03

6,03

6,03

жайылымдарды суландыру

0,54

0,54

0,54

0,78

0,78

0,78

1,03

1,03

1,03

балық шаруашылығы

23,78

23,78

19,18

42,83

42,83

34,43

50,95

50,95

40,95


Жерасты көздерін пайдалану:

93,79

93,79

93,79

116,97

116,97

116,97

139,61

139,61

139,61

коммуналдық шаруашылық

28,98

28,98

28,97

38,05

38,05

38,05

46,63

46,63

46,63

өнеркәсіп

25,82

25,82

25,82

30,05

30,05

30,05

34,60

34,60

34,60

ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау

29,54

29,54

29,54

38,83

38,83

38,83

47,66

47,66

47,66

жайылымдарды суландыру

9,46

9,46

9,46

10,04

10,04

10,04

10,71

10,71

10,71

өнеркәсіп үшін шахта-кеніш суларын пайдалану

1,85

1,85

1,85

2,07

2,07

2,07

2,34

2,34

2,34

Тұрақты суару үшін сарқынды суларды пайдалану

0

0

0

5,70

5,70

5,70

11,03

11,03

11,03

2

Жерасты суларын алу есебінен өзен ағынына келтірілген нұқсан

5,93

5,93

5,93

7,34

7,34

7,34

8,72

8,72

8,72

3

Созақ ауданына су беру

200

200

168,83

200

200

168,83

200

200

168,83

4

Су қоймалары бетінің булануынан ағын шығыны

109,08

109,08

108,30

109,08

109,08

108,30

109,08

109,08

108,30

5

Төменгі сағаларға судың түсуі, аңғарлар мен тасқындар шығыны

2154

1390,3

1110,5

2148,3

1384,6

1096,5

2130,8

1367,1

1076,4

Жиыны

4354,93

3591,23

2955,83

4395,80

3632,10

2994,3

4429,27

3665,57

3026,77

Баланс

0

0

0

0

0

0

0

0

0

(сәуір – қыркүйек, қазан – наурыз) есептік қамтамасыз етілудің жалпы ағыны негізінде, Талас, Аса өзендері бойынша – есептік қамтамасыз етілудің жылдық ағыны негізінде жасалған.
       Коммуналдық шаруашылықты сумен қамтамасыз ету толығымен жерасты суларына, ал өнеркәсіпті – су қоймаларына және басқа да жерүсті көздері мен жерасты суларына негізделеді.
      Ауыл халқын сумен қамтамасыз ету – 70 – 80 % және жайылымдарды суландыру 90 – 100 % жерасты суларынан жүзеге асырылады.
      Орындалған су баланстарының есептеулерін талдау мынаны көрсетті:
      1) қолданыстағы су қоймаларының қайтарымы тұрақты суару мен экономиканың басқа да салаларының суға қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін толық жұмсалады;
      2) табиғи шабындықтарды суландыруды қамтамасыз ету жоғары және 95 % құрайды;
      3) Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданының 200 млн. м3 суға өтінімі толық көлемде 75 % қамтамасыз етілумен толтырылады.
      Осылайша перспективаға арналған су шаруашылығы балансын есептеу нәтижелері бойынша 2040 жылға дейін барлық су тұтынушылар мен су пайдаланушылар 1983 жылы қабылданған Шу, Талас өзендерінің ағынын бөлу туралы ережеге сәйкес Қырғыз Республикасынан су келген жағдайда нормативтік қамтамасыз етілумен сумен қамтамасыз етілетіні күтілуде.

9. Қорытындылар мен негізгі іс-шаралар

      Жасалған су шаруашылығының баланстары қазіргі жағдайларда экономика салаларын және су пайдаланушыларды сумен қамтамасыз ету жалпы республика бойынша қанағаттанарлық екенін көрсетті. Алайда көптеген өзендердің жеткілікті сулылығымен байланысты біршама қолайлы жағдайлар қазіргі кезде су шаруашылығын сумен қамтамасыз етуде, әсіресе, су ресурстары өз аумағына көршілес елдерден келетін ағынға байланысты өңірлерде проблемалық мәселелер күн тәртібінен алып тасталмайды.
      Республикада халықты және өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ету бойынша жүргізілетін жұмысқа қарамастан, қалалар мен кенттерді сумен абаттандыру жеткіліксіз болып қалып отыр. Ауыл шаруашылығында, бірінші кезекте, жерлерді суару кезінде суды пайдалану бойынша жұмыс айтарлықтай жақсы емес.
      Қазіргі жағдайда сумен қамтамасыз етудің көптеген проблемалары кейбір өзендер (Елек, Қара-Кеңгір және басқалар) суы сапасының нашар болуына, суаруға су беру бойынша көрсетілетін қызметтер үшін тарифтерді енгізу есебінен қаржылық-техникалық қиыншылықтарға, гидротехникалық құрылыстардың, каналдардың, су құбырларының техникалық жай-күйінің төмен болуына байланысты.
      Экономика салаларын перспективада сумен қамтамасыз етудің 84 % – жерүсті өзен сулары есебінен, қалған көлемі – жерасты және шахта-кеніш суы, теңіз, көл және сарқынды сулар есебінен жүзеге асырылатын болады. Дәл осы жерүсті сулары республика аумағының сумен қамтамасыз етілуінің тапшылығы мен қолайлылығын айқындайды.
      Халықты, экономика салаларын және су пайдаланушыларды сумен жабдықтау мәселесінде басымдықты сақтай отырып, орындалған су шаруашылығы балансын талдау перспективада экономика салаларын сумен қамтамасыз ету су пайдаланушыларды сумен қамтамасыз етуге қарағанда қолайлырақ болатынын көрсетті.
      Іс жүзінде экономиканың барлық салалары барлық өңірлерде ішкі ресурстар (Каспий теңізін, Балқаш көлін және Қазақстан шегінде ағынды бассейнаралық ауыстыруды қоса алғанда), сондай-ақ тартылған ағын (Еділ өзені) есебінен сумен толық қамтамасыз етіледі.
      Су өте аз жылдары тұрақты суару үшін ағынның (Сарысу, Торғай, Қобда өзендерінің бассейні, Қарасор көлі және басқалар) көлемі бойынша мардымсыз тапшылығы баламалы көздермен (басқа өңірлерден өнім әкелу және басқа) өтелуі тиіс.
      Есіл өзені бассейнінде, әсіресе, 2025 жылғы деңгейде Есіл өзенінің жоғарғы сағасына ҚСатК суды ауыстыру жөніндегі кешен өз мүмкіндіктерін тауысқанда Астана қаласын сумен қамтамасыз ету бойынша тапшылық туындауы мүмкін. Көрсетілген тапшылықты жою үшін республиканың астанасын және бүкіл Орталық Қазақстанды су ресурстарымен қамтамасыз ететін, өңірдің экономика салаларын қарқынды дамытуды қамтамасыз етуге арналған «Астана» каналын салу көзделген.
      Перспективада сумен қамтамасыз ету көбіне Қазақстан Республикасымен шектес елдерден трансшекаралық өзендердің ағынын бөлу бойынша судың келуіне байланысты үш өңірде балық шаруашылығының, энергетикалық, кеме қатынасы және басқа да су жіберу қажеттіліктерін өтеуге, су шаруашылығы кешендерін сумен қамтамасыз етуге және әсіресе, экологиялық тепе-теңдікті ұстап тұруға байланысты проблемалар туындауы мүмкін.
      Егер Жайық өзені және оның салалары бойынша Ресей Федерациясынан келетін сала перспективада 1996 жылғы 20 маусымдағы Трансшекаралық су объектілерін бірлесіп пайдалану және қорғау, Жайық өзені бассейнінде су шаруашылығы қызметін үйлестіру туралы хаттамада көрсетілгеннен аз болса, онда су аз жылдары, әсіресе, қамтамасыз етілуі 75 % асқанда, ағын тапшылығы туындайды. Әсіресе, Жайық өзенінің төменгі сағасында балықтың бағалы бекіре түрін өсіру зардап шегеді. Кіші және Үлкен Өзен өзендерінің ағынын Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында жылдың кез келген сулылығында тең бөлуді жүзеге асыру орынды. Сондай-ақ Батыс Қазақстан облысына Еділ суын беретін Саратов каналының жұмысын қысқартуға жол бермеу керек.
      Жайық-Каспий бассейнінің елеулі проблемаларының бірі Жайық өзенінің бірегей су және ландшафтық экологиялық жүйесін сақтап қалу және қалпына келтіру болды. Соңғы қырық жылда Батыс Қазақстан облысында Владимировка кенті тұсында Жайық өзені аңғарының айтарлықтай өзгергенін байқауға болады. Осы уақыт ішінде өзен аңғары 300 метрге (тасқын көлеміне қарай жылына 7 – 8 метр) жылжыған, оң жағалауы бұзылуда. Жайық өзенінің ағыны Күшім өзенінің аңғарымен кетіп апаттық салдар тудыруы мүмкін. Халық саны 100 мыңнан асатын 29 елді мекен, ауыл шаруашылығы алқаптарының 3 миллионға жуық гектары су басу аймағында қалып қоюы, Жайық-Күшім жүйесінің 4 бөгетінен тұратын каскад шайылып кетуі мүмкін. Гидрологиялық режимді жақсарту мақсатында қорғау дамбаларын салу, жағалауларды бекіту, Жайық өзенінің түбін тереңдету жұмыстарын жүргізу бойынша іс-шаралар көздеу қажет.
      Өзеннің басқа учаскелерінде, ағысы бойынша төменгі жақта Атырау облысында да аңғарды реттеу және түбін тереңдету жұмыстарын орындау қажет.
      Сырдария өзені бассейнінде суармалы алаңдардың айтарлықтай
азаю және мерзімді экологиялық және балық шаруашылығы апаттарының
(САТ құрғауы) туындау қаупі бар, бұл Өзбекстан Республикасынан ШАКИА ирригациялық алаңдарына және бұрынғы «Мырзашөл» алабына су келмеген, сондай-ақ Шардара су қоймасының саласы кішірейген жағдайда болуы мүмкін.
      Сырдария өзені атырауының су шаруашылығы инфрақұрылымы су бөлу желісін – табиғи сағалар мен жер аңғарындағы жасанды каналдар және су реттеу құрылыстарын – бетон құбыр су жіберу құрылысын қамтиды. Ол ұзындығы әртүрлі 54 жасанды және табиғи ағын сулардан, сондай-ақ 55 гидротехникалық су реттегіш құрылыстан тұрады, одан басқа, су ресурстарын Сырдария өзені атырауын тұтынушылар арасында бөлу және Арал теңізіне ағызу үшін Сырдария өзенінің бойында 35 негізгі бұру бар. Қолданыстағы гидроқұрылыстар мен өзендегі су жіберулер жоғары суды өткізудің инженерлік талаптарын және су аз кезеңде басқару шарттарын қанағаттандырмайды. Осыған байланысты оларды реконструкциялау немесе дұрыс бөлуге және атыраудың су ресурстарын бірігіп басқаруға мүмкіндік беретін жаңа реттегіш құрылыстарды салу қажеттілігі туындайды.
      Шу, Талас өзендерінің бассейнінде барлық су тұтынушылар мен су пайдаланушылар 1983 жылы қабылданған осы өзендердің ағынын бөлу туралы ережеге сәйкес Қырғыз Республикасынан су келген жағдайда ғана нормативтік қамтамасыз етілетін сумен қамтамасыз етіледі.
      Әсіресе энергетиканы, кеме қатынасын және басқаларды қоса алғанда, су шаруашылығы кешендерін сумен қамтамасыз етуде, Іле және Ертіс өзендерінің бассейнінде Қытай Халық Республикасында осы өзендерден су алудың артуына байланысты экологиялық тепе-теңдікті ұстап тұруда туындауы мүмкін тәуекелдер бар.
      Қазақстан Республикасының аумағында Іле өзені бассейнінде су үнемдеуші технологияларды енгізу Балқаш көлін толтыру үшін су ресурстарының біршама резервін қамтамасыз етеді. Алайда бұл іс-шаралар Балқаш қаласының ауданында көлдің шекті белгісі 341,0 мБЖ және 2 г/л төмен емес минералдану деңгейін ұстап тұру үшін жеткіліксіз. Су аз фаза басталған кезде көлдің құрғау және тұздану процесі күшейеді. Егер Қытай Халық Республикасында Іле өзенінен су алу 5 км3 асса, ал Іле өзенінің бассейнінде таулы мұздықтардың деградациясы тоқтамаса, онда ағын тапшылығы одан сайын артып, көл деңгейінің күрт төмендеуіне және жағдайдың Арал сценарийі бойынша дамуына әкеп соғады. Ағын тапшылығы көлдің батыс бөлігінің минералдануының артуына әкеп соғады. Бұл Балқаш қаласын және оның кәсіпорындарын сумен жабдықтау үшін көлді пайдалануды қиындатады.
      Осыған байланысты бірқатар шұғыл проблемаларды жағдайдың біржола нашарлауын күтпей, шешу қажет, бірқатар жобаларды дайындауды және іске асыруды бастау ұсынылады:
      1) Кербұлақ гидроторабы құрылысының мүмкіндіктерін зерделеу;
      2) Іле өзенінің атырауын жайластыру;
      3) орнықты жер пайдалану және күшейіп келе жатқан шөлейттену жағдайында биоалуантүрлілікті сақтау моделін әзірлеу және енгізу;
      4) ауыл шаруашылығында пилоттық су үнемдеу технологияларын әзірлеу және енгізу, ауылдық елді мекендерді сумен жабдықтау;
      5) өнеркәсіптік кәсіпорындардың ластауларын қысқартуы;
      6) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар және экологиялық туризм желісін дамыту;
      7) көлік инфрақұрылымын дамыту, жаңартылатын энергия көздерін тарту;
      8) ағын қалыптасу аймағының геожүйесінің гляциялық-гидрофизикалық мониторингін ұйымдастыру.
      Қытай Халық Республикасында Қара Ертіс өзенінен су алудың 3 км3 артық ұлғаюы, Қазақстан Республикасында және Ресей Федерациясында Ертіс өзені бассейнінде сумен қамтамасыз ету үшін елеулі проблема болады.
      Қытай Халық Республикасында суды мұндай көлемде алу Қара Ертіс өзені ағынының төмендеуінен болжанатын салдар мынадай:
      1) Зайсан көлі деңгейінің төмендеуі;
      2) Бұқтырма су қоймасы мен Зайсан көлінің реттеуші сыйымдылығын төмендете отырып, бөлінуі;
      3) Қазақстан Республикасында Ертіс суы минералдануының артуы;
      4) бассейндегі балық шаруашылығы, экологиялық жағдайдың және алқаптардың суландыру жағдайының нашарлауы;
      5) балық ұстаудың азаюы;
      6) Ертіс ГЭС каскадында электр энергиясын өндірудің елеулі азаюы;
      7) Ертіс өзеніндегі кеме қатынасының тоқтап қалуына дейін жағдайдың нашарлауы.
      Осылайша, егер шектес мемлекеттермен су бөлу туралы халықаралық шарттар бойынша міндеттемелерді орындаудың жоғары деңгейіне қол жеткізілмесе, онда 2020 жылға қарай су ресурстарының жетіспеуі нәтижесінде Қазақстан Республикасының экономикасын, экологиялық тұрақтылығын дамыту үшін нақты қатер төнуі мүмкін.
      Қазақстанның өзінде су ресурстарын тұтыну мен үнемдеуге теңгерімді тәсіл керек. Сумен жабдықтау жүйелері су тазартудың қазіргі заманғы технологияларын пайдалануға, су ресурстарын кешенді пайдалануға, судың көліктік шығынын қысқартуды қамтамасыз етуге негізделуге тиіс. Экономиканың барлық салаларында су аз немесе құрғақ технологияға ауысуға дейін су үнемдеуші технологияларды енгізу қажет.
      Әйтпесе, түбегейлі шараларды іске асыруға тура келеді:
      1) Жайық өзені бассейнінде – Еділ өзенінен су ауыстыру;
      2) Сырдария өзені бассейнінде – Ертіс өзенінің суларын және Ресей Федерациясының Сібір өзендерінен су ауыстыру;
      3) Балқаш көлі бассейнінде – Батыс Балқашты сақтап қалу  үшін Ұзын-Арал бұғазында суды реттеп ағызатын бөгет салу, Іле өзені бассейніне шығыс өзендердің (Қаратал өзені және басқалар) ағынының бір бөлігін ауыстыру;
      4) Ертіс өзені бассейнінде – Қазақстан аумағында су резервін іздестіру (ағынды қосымша реттеу: Шүлбі су қоймасының екінші кезегін салу, Оба өзенінде су қоймасын салу және ағыны Ертіс өзеніне жетпейтін кіші өзендердің ағынын реттеу, ағын шығынына қарсы күрес және Қара-Қаба, Ақ-Қаба және Белезек өзендерінің ағынын Қазақстан аумағында Қара Ертіс өзеніне құятын Алқабек өзеніне ауыстыру).
      Бұл ретте Шүлбі су қоймасының екінші кезегін салу үшін 7 – 10 жыл салыстырмалы қолайлы уақыт талап етіледі, сондай-ақ құрылыс айтарлықтай жағымсыз салдармен (қалдық тоғайларды, ауыл шаруашылығы жерлерін су басу және басқалар) байланысты.
      Ағынды көп жыл бойы реттейтін Шүлбі су қоймасының екінші кезегін қолданысқа енгізу мүмкіндігі болмаған кезде экономиканы дамытуға нақты қатер төнеді, себебі су тұтыну көлемін едәуір қысқартуға, ал салаларды қазіргі заманғы деңгейде, яғни дамытпай қалдыруға тура келеді. Мұндай нәрсе болмау үшін ағын тапшылығын көктемгі ирригациялық су жіберу мен энергетикасы бар су көлігі арасында олардың нормативтік қамтамасыз етілуін тиісінше 75 % және 95 % -дан 50 % және 72 % төмендету арқылы бөлу ұсынылады.
      Су аз жылдары және кезеңдерде тапшылықпен қатар, Ертіс, Есіл, Тобыл өзендерінде көктемгі кезеңде, әсіресе, су көп жылдары айтарлықтай көлемде Ресей Федерациясына ағызылатын еркін ағын орын алады. Қазақстан Республикасында осы реттелмейтін ағын белгілі бір жағдайларда Ресей Федерациясындағы тапшылықты жою үшін (мысалы, су қоймасын салуға) пайдаланылуы мүмкін.
      Бедердің төменгі учаскелерінде ағын шығынын сенімді негіздеу үшін өздігінен тасу, аңғар және өзге де шығындар кезінде Іле, Сырдария, Нұра, Тобыл, Есіл және басқа да өзендердің аңғарлары мен атыраулары балансын баланстар құрауыштарының заттай өлшеулерімен зерттеу жүргізу және негізгі өзендердің гидравликалық моделін жасау қажет. Бұл мәселемен экологиялық тепе-теңдікті ұстап тұру және негізінен өзен сағаларында орналасқан көлдердің балық шаруашылығындағы маңызын сақтау үшін судың қажетті көлемін айқындау бойынша міндет тығыз байланысты. Бұл зерттеулер көлдерді шаруашылықта пайдалану орындылығы мен техникалық мүмкіндігін де көрсетуі тиіс.
      Ұсынылатын іс-шаралар:
      1) өзен сағаларында қосымша гидробекеттерді, каналдарға су алуды және коллекторлық желіден ағызуларды бақылау пункттері ашылған;
      2) жерасты суларын байқау және жерасты сулары мен жерүсті суларының өзара байланысын зерделеуді ұйымдастыру үшін ұңғымалардың режимдік желісі ашылған;
      3) өзеннің басында және әрбір учаскенің соңында және су алу мен ағынды ағызу тұстамаларында өзен ағынын бір мезгілде өлшеуді (толу уақытын ескере отырып) жүргізе отырып, ағын шығыны аймағында тәжірибелік учаскелер ұйымдастырылған жағдайда іске асырылуы мүмкін.
      Ертіс өзені бассейнінде су ресурстарының тапшылығы жағдайында тапшылықты жою жолдарының бірі экономиканың кейбір салаларын және су пайдаланушыларды жоғары қамтамасыз ету қажеттілігін төмендету болуы мүмкін. Алайда су ресурстарының тапшылығы жағдайын негізге ала отырып, сумен қамтамасыз ету және су пайдалануды жоғары қамтамасыз етуді шектеу мәселесі анағұрлым терең пысықтауды талап етеді.
      Балқаш көлінің деңгейі мен суының минералдануын ұстап тұру бойынша нұсқаларының бірі рұқсат берілетін азды-көпті шекте Іле өзенінің атырауында ағын шығынын орташа алғанда 2,5 км3 дейін төмендету болып табылады.
      Өз кезегінде бұл атыраудың ылғалдылығын төмендетумен байланысты жағымсыз салдармен ұштасады. Сондықтан арнайы зерттеулерді талап ететін атырау экожүйесін сақтау проблемалары бір уақытта шешілуге тиіс.
      Балқаш көлінің және басқа да өзендер мен су айдындарының табиғи кешенін ұстап тұру бойынша қатаң іс-шаралар (әсіресе Ұзын-Арал бұғазында суды реттеп ағызатын бөгет салу) нұсқаларының әрқайсысы олардың орындылығының ғылыми негізделуін, осы іс-шаралардың техникалық жағын зерттеуді талап етеді.
      Соңғы жылдары көптеген өзендердің бассейндерінде жағдайлардың өзгеруіне байланысты көптеген су қоймаларының су ресурстарын пайдалану режимі бөлігінде пайдалану қағидалары ескірді. Су ресурстарын ұтымды басқару және құрылыстардың жұмыс режимін реттеу үшін көптеген су қоймаларын пайдаланудың жаңа қағидаларын әзірлеу қажеттігі туындады.
      Балқаш, Кіші Арал көлдерінің су-тұз балансын зерттеуді жалғастыру орынды болады.
      Қазақстан Республикасының шегінен тыс күтілетін су алу бойынша, сондай-ақ климаттың жаһандық өзгеруінен туындаған ағынның ықтимал өзгеруі бойынша белгісіздікті ескере отырып, әр үш жыл сайын су шаруашылығы баланстарын қайта қарауды және түзетуді ұсыну керек.
      Болашақта ел экономикасы ауыз су және шаруашылық-тұрмыстық мұқтаждықтарды қанағаттандыруға, сонымен қатар өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, энергетикада және рекреациялық мақсаттарда пайдалануға арналған тиісті сападағы су ресурстарының кепілдік берілген көлемін ұлғайтуды талап етеді.
      Бұл жағдайды жақсартудың жалғыз тәсілі ресурстар мен тұтыну және су сапасын басқару арасындағы балансты жүйелі басқару болып табылады.
      Су шаруашылығы бассейндерінің аумағында әлеуметтік-экономикалық және экологиялық жағдайды тұрақтандыру мақсатында және тұтастай республика бойынша тұрақты дамуды қамтамасыз ету үшін 13-кестеде көрсетілген бірқатар шараларды қолдану қажет.

13-кесте

Су шаруашылығы бассейндерінің аумағында әлеуметтік-экономикалық және экологиялық жағдайды тұрақтандыру және тұтастай республика бойынша орнықты дамуды қамтамасыз ету жөніндегі негізгі іс-шаралар

Р/с №

Іс-шаралардың бағытталуы

Жұмыстар сипаттамасы

1

2

3

1

Өндіріс технологиясын жетілдіру негізінде су ресурстарын ұтымды және үнемді пайдалану

Көлдердегі толық көлемде бақылайтын бекеттерді қоса алғанда, өзендерге қосымша гидробекеттерді орнату

Жерасты және жерүсті суларын пайдалану және олардың жай-күйін мониторингтеудің бірыңғай жүйесін құру

Барлық су жинауыштарда және сарқынды сулардың су жинауыш тоғандарында гидробекеттер орнату


Өнеркәсіпте ауыз суды тұтынуды азайтатын, айналымды, қайталама сумен жабдықтауды пайдалану негізінде суды ұтымды пайдалану әдістерін енгізу

Жайылымдарда мал суару пункттерін салу.
Жайылымдардағы мал суару пункттерін тексеру, түгендеу және паспорттау

Кранды жұмыс режиміне қою, иесіз өз бетімен ағатын ұңғымаларды жою

Пайдалану мерзімінің аяқталуына және жаңа су тұтынушылардың пайда болуына байланысты жерасты сулары кен орнының қорларын қайта бекіту

Экономикалық факторларды тарта отырып, табиғат қорғау үшін су жіберуді негіздеу бойынша экологиялық-экономикалық зерттеулер жүргізу

Су тасқыны кезінде су ағынын ұстап тұру және жыл ішінде ауытқуларды өтеу үшін су қоймаларын және резервуарлар салу.
Жерасты суларын орнықты пайдалануды пысықтау.
Сарқынды суларды тазарту станцияларын және минералданған суларды тазарту қондырғыларын салу

Ағаш отырғызуды, атырауларды қалпына келтіруді қоса алғанда, бассейндік жүйелерді қалпына келтірудің кешенді тәсілі, қоқыс тұнбаларынан тазарту

2

Су аз және сусыз процестерді қолдану

Топтық су құбырларын реконструкциялау және салу

Энергия тиімділігі мен су үнемдеу, сарқынды суларды қайтадан пайдалану және айналымды сумен жабдықтау технологияларын енгізу арқылы қолданыстағы кәсіпорындарда су тұтынуды азайту; су алу және тазарту стандарттарын арттыру

Суарудың қазіргі заманғы әдістерін енгізу; ылғал қарқындылығы аз дақылдарға ауысу; магистральдық суару каналдарын, тасымалдау кезінде су шығынын азайту үшін ірі инфрақұрылымды жөндеу және қайта салу

3

Суару және сумен жабдықтау жүйелерінде су ресурстарының біржола шығынын қысқарту

Үйлерде және коммуналдық желілерде су ағуды жою;
бөлу желілерінде су қысымын бақылау;
су үнемдеу стандарттарын арттыру

Тұрақты және лиманды суару жүйелерін қалпына келтіру және реконструкциялау

Суару кезінде суды үнемдеу технологияларын енгізу

Суаруға тазартылған сарқынды суларды беру

Ауыл шаруашылық тауарын өндірушілерге қызмет көрсету және суармалы жерлердің мелиорациялық жай-күйін ұстап тұру үшін мелиоративтік техникаға сервистік қызмет көрсету орталықтарын ұйымдастыру

4

Жергілікті су ресурстарын реттеу, өзен ағынын бассейнаралық қайта бөлу, тазартылмаған сарқынды суларды ағызу көлемін қысқарту есебінен оларды барынша ықтимал пайдалану

ҚСатК жаңғырту және реконструкциялау

Ертіс өзені бассейнінің су-энергетикалық балансын әзірлеу.
Мыналарды:
ГЭС каскадын және Ертіс өзенінің сағаларында су қоймаларын;
Шүлбі су қоймасынан ҚСатК су беру үшін өздігінен ағатын канал салу мәселесін қарау

Марқакөл көлі арқылы Қара-Оба өзенінің ағынын Ертіс өзеніне ауыстыру

Елді мекендердегі кәріздік жүйелерді және тазарту құрылыстарын реконструкциялау және салу

Ірі өнеркәсіптік орталықтарда нөсер кәрізі жүйесін салу

Су қорғау аймақтарын, су объектілерінде белдеулерді және олардың шаруашылық

пайдалану режимін орнату

Суды зарарсыздандыру үшін қолданылатын уытты хлорды пайдалануды және су айдындарына ағызуды болдырмау

Табиғи объектілердің (теңіздер, көлдер, сулы-батпақты алқаптар) жай-күйін тексеруді жүргізу

Нақты тұтынушылар үшін бор және жоғарғы палеоген шөгінділерінде жерасты су қорларын

мақсатты түрде қайта бағалау

Көл жүйелерін қалпына келтіру

5

Қалаларды, елді мекендерді, ауыл шаруашылығы алқаптарын және басқа да объектілерді су басудың және су деңгейі көтерілуінің алдын алу

Судың зиянды әсеріне байланысты табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға ден қою бойынша іс-әрекет жоспарларын әзірлеу

Елді мекендерді, шаруашылық обьектілерін және аумақтарды судың зиянды әсерінен нормалы қорғалуды қамтамасыз ету

Экономика және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін тасқын судың басуынан және су деңгейінің көтерілуінен қорғау құрылыстарын салу

Кәсіпорындардан және тұрмыстық кәріз жүйесінен су объектілеріне сарқынды суларды ағызу мониторингін бақылау бекеттерінің санын көбейту

Бөгеттерді және реттеуіш шлюздерді күрделі жөндеу

Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы:

Бас схема

– Су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғаудың бас схемасы

ЖІӨ

– жалпы ішкі өнім

бассейн инспекциясы

– су ресурстарын пайдалану мен қорғауды реттеу жөніндегі бассейн инспекциясы

мБЖ

– Балтық жүйесінде теңіз деңгейінен жоғары метр

ПӘК

– пайдалы әсер коэффициенті

ГЭС

– гидроэлектрстанция

ОАӨ

– Орталық Азия өңірі

ҚСатК

– Қаныш Сәтпаев атындағы канал

САТ

– Солтүстік Арал теңізі

ЕҚТА

– ерекше қорғалатын табиғи аумақтар

СБА

– сулы-батпақты алқаптар

ҮБХАК

– Үлкен бөгеттер бойынша халықаралық комиссия

ШАКИА

– Шыршық-Ангрен-Келес ирригациялық ауданы

АӨБСР

– Арыс өзенінің және басқа да өзендердің су ресурстары

ҮАК

– Үлкен Алматы каналы

ҚТД

– қалыпты толық деңгей

ШЭЖ

– шаруашылық-экологиялық жүйе