О внесении изменений и дополнения в постановление Правительства Республики Казахстан от 20 декабря 2018 года № 846 "Об утверждении Концепции индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2020 – 2025 годы"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 декабря 2021 года № 965.

      Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

      1. Внести в постановление Правительства Республики Казахстан от 20 декабря 2018 года № 846 "Об утверждении Концепции индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2020 – 2025 годы" следующие изменения и дополнение:

      заголовок изложить в следующей редакции:

      "Об утверждении Концепции индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2021 – 2025 годы";

      преамбулу изложить в следующей редакции:

      "Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:";

      пункты 1 и 2 изложить в следующей редакции:

      "1. Утвердить прилагаемую Концепцию индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2021 – 2025 годы (далее – Концепция).

      2. Центральным государственным, местным исполнительным органам Республики Казахстан и организациям (по согласованию), ответственным за реализацию Концепции:

      1) принять меры по реализации Концепции;

      2) представлять информацию о ходе реализации Концепции в порядке и сроки, установленные постановлением Правительства Республики Казахстан от 29 ноября 2017 года № 790 "Об утверждении Системы государственного планирования в Республике Казахстан".";

      дополнить пунктом 2-1 следующего содержания:

      "2-1. Контроль за исполнением настоящего постановления возложить на Министерство индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан.";

      Концепцию индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2020 – 2025 годы, утвержденную указанным постановлением, изложить в новой редакции согласно приложению к настоящему постановлению.

      2. Настоящее постановление вводится в действие со дня его подписания.

      Премьер-Министр
Республики Казахстан
А. Мамин

  Приложение
к постановлению Правительства
Республики Казахстан
от 30 декабря 2021 года № 965
  Утверждена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 20 декабря 2018 года № 846

Концепция индустриально-инновационного развития
Республики Казахстан на 2021 – 2025 годы

      Паспорт

      1. Анализ текущей ситуации индустриально-инновационного развития в Республике Казахстан

      2. Обзор международного опыта государственной политики в области индустриально-инновационного развития

      3. Видение индустриально-инновационного развития

      4. Основные принципы и подходы развития

      5. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

      6. План действий по реализации Концепции индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2021 – 2025 годы

Паспорт

Наименование

Концепция индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2021 – 2025 годы

Основание для разработки

1. Указ Президента Республики Казахстан от 26 февраля 2021 года № 521 "О внесении изменений в Указ Президента Республики Казахстан от 15 февраля 2018 года № 636 "Об утверждении Национального плана развития Республики Казахстан до 2025 года и признании утратившими силу некоторых указов Президента Республики Казахстан".
2. Указ Президента Республики Казахстан от 14 сентября 2020 года № 413 "О мерах по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2020 года "Казахстан в новой реальности: время действий".
3. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана от 10 января 2018 года "Новые возможности развития в условиях четвертой промышленной революции".
4. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана от 5 октября 2018 года "Рост благосостояния казахстанцев: повышение доходов и качества жизни".
5. Пункт 8 Указа Президента Республики Казахстан от 9 февраля 2018 года № 633 "О мерах по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 10 января 2018 года "Новые возможности развития в условиях четвертой промышленной революции".
6. Указ Президента Республики Казахстан от 19 июня 2019 года № 27 "О мерах по реализации предвыборной программы Президента Республики Казахстан "Благополучие для всех! Преемственность. Справедливость. Прогресс" и предложений, полученных в ходе общенациональной акции "Бірге".
7. Постановление Правительства Республики Казахстан от 20 декабря 2018 года № 846 "Об утверждении Концепции индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2020 – 2025 годы".
8. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана от 2 сентября 2019 года "Конструктивный общественный диалог – основа стабильности и процветания Казахстана".
9. Протокол совещания у Президента Республики Казахстан по индустриально-инновационному развитию страны в городе Караганде от 23 августа 2019 года.
10. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана от 1 сентября 2020 года "Казахстан в новой реальности: время действий".
11. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана от 1 сентября 2021 года "Единство народа и системные реформы – прочная основа процветания страны".
12. Задача 3. Расширение возможностей для роста и развития малого и среднего бизнеса; Задача 10. Развитие инфраструктуры и цифровизация базовых отраслей экономики; Задача 11. Диверсификация экономики за счет технологического развития Общенационального приоритета 8. Построение диверсифицированной и инновационной экономики Национального плана развития Республики Казахстан до 2025 года, утвержденного Указом Президента Республики Казахстан от 26 февраля 2021 года № 521.
13. Пункт 2.2.1 протокола заседания Правительства Республики Казахстан от 30 ноября 2021 года № 41.
14. Пункт 66 Системы государственного планирования в Республике Казахстан, утвержденной постановлением Правительства Республики Казахстан от 29 ноября 2017 года № 790.

Государственный орган, ответственный за разработку Концепции

Министерство индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан

Государственные органы и организации, ответственные за реализацию Концепции

Министерство индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан, Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан; Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан, Министерство труда и социальной защиты населения Республики Казахстан, Министерство образования и науки Республики Казахстан, Министерство финансов Республики Казахстан, Министерство торговли и интеграции Республики Казахстан, Министерство национальной экономики Республики Казахстан, Министерство энергетики Республики Казахстан, Министерство экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан, акиматы областей и городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента, Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан, акционерное общество "Национальный управляющий холдинг "Байтерек", акционерное общество "Банк развития Казахстана", акционерное общество "Фонд развития промышленности", Национальная палата предпринимателей Республики Казахстан "Атамекен", акционерное общество "Казахстанский центр индустрии и экспорта "QazIndustry", автономный кластерный фонд "Парк инновационных технологий", республиканское государственное предприятие "Национальный центр технологического прогнозирования", республиканское государственное предприятие "Национальный центр по комплексной переработке минерального сырья", акционерное общество "Фонд национального благосостояния "Самрук-Қазына", акционерное общество "Казына Капитал Менеджмент", республиканское государственное предприятие "Жезказганредмет".

Сроки реализации

2021 – 2025 годы

      Концепция разработана в целях исполнения поставленных задач Национального плана развития Республики Казахстан до 2025 года. Так, для решения задачи по созданию специализированных факторов и рыночных условий в секторах промышленности предусмотрено расширение инструментария мер государственной поддержки для производителей обрабатывающей промышленности, в том числе пакетные решения в рамках соглашения о повышении конкурентоспособности.

      Практическая реализация задачи по расширению возможностей для роста и развития малого и среднего бизнеса (далее – МСБ) будет осуществляться посредством мер, направленных на повышение доступности к финансированию бизнеса через расширение и повышение адресности программ и мер государственной поддержки.

1. Анализ текущей ситуации индустриально-инновационного развития в Республике Казахстан

      С 2010 года в Казахстане поэтапно реализуется политика индустриально-инновационного развития, направленная на создание высокопроизводительной и экспортоориентированной обрабатывающей промышленности.

      За период ее реализации обрабатывающая отрасль стала основным драйвером роста в промышленности, заложены базовые условия для запуска процесса диверсификации экономики.

      Приоритетами индустриально-инновационной политики стали развитие и создание потенциально конкурентоспособных, в том числе экспортоориентированных производств в обрабатывающем секторе.

      Верность выбранного государством решения в повышении конкурентоспособности обрабатывающей промышленности подтверждают результаты проложенного курса индустриализации. В 2020 году доля обрабатывающей промышленности в промышленности увеличилась на 17,2 процентных пункта (с 31,8 % в 2010 году до 49 % в 2020 году).

      За 2010 – 2020 годы индустриализации предприятия обрабатывающей промышленности произвели продукцию на общую сумму около 84,7 трлн тенге (в период первой пятилетки индустриализации – 26 трлн тенге, второй пятилетки – 58,6 трлн тенге), увеличившись в 3,4 раза с 3,8 трлн тенге в 2010 году до 13,2 трлн тенге в 2020 году.

      Валовая добавленная стоимость (далее – ВДС) обрабатывающей промышленности увеличилась в 3,7 раза с 2,5 трлн тенге в 2010 году до 9,2 трлн тенге в 2020 году. Реальный рост ВДС обрабатывающей промышленности в 2010 – 2020 годах был обеспечен преимущественно традиционными секторами: металлургическая промышленность – 40,3 %, цветная металлургия – 69,1 %, производство продуктов питания – 25,0 %, производство неметаллических минеральных продуктов – 71,4 %, химическая промышленность – 72,5 %.

      Освоено производство новых видов продукции, ранее не производимых в Казахстане: грузовые и пассажирские вагоны, электровозы, грузовые, легковые автомобили и автобусы, трансформаторы, рентген аппаратура, светодиодные светильники, титановые слитки и слябы, лекарственные средства и другие.

      Увеличилось количество товаров, производимых в Казахстане и конкурентоспособных на внешних рынках, в том числе: паровые турбины, изделия из меди, радиаторы, аккумуляторы, напитки, кондитерские изделия и т.д.

      Налоговые отчисления от предприятий обрабатывающей промышленности стали одним из основных источников значительных стабильных поступлений в бюджет за последние 10 лет.

      В 2020 году обрабатывающая промышленность увеличила налоговые поступления на 16 %, тогда как горнодобывающий сектор под влиянием падения биржевых цен начислил обязательных платежей на 44 % меньше, чем за аналогичный период 2019 года.

      Потенциал обрабатывающей промышленности определяется ее инвестиционной привлекательностью. В результате ежегодной положительной динамики вложения инвестиций в основной капитал обрабатывающей промышленности с начала реализации политики индустриально-инновационного развития объем инвестиций в основной капитал составил 8,9 трлн тенге, увеличившись в 2,6 раза с 413,1 млрд тенге в 2010 году до 1 077,8 млрд тенге в 2020 году, при этом реальный рост инвестиций в основной капитал в 1,7 раза (168,3 %).

      В 2018 году объем инвестиций в основной капитал обрабатывающей промышленности составил 1241,9 млрд тенге, увеличившись по сравнению с 2017 годом в номинальном выражении на 285,7 млрд тенге за счет роста вложений в металлургическую промышленность в 1,3 раза, производство продуктов химической промышленности в 1,3 раза и продуктов питания на 29,9 %.

      В 2019 году инвестиции в основной капитал обрабатывающей промышленности составили 1017,1 млрд тенге, сократившись по сравнению с 2018 годом в номинальном выражении на 224,8 млрд тенге за счет сокращения вложений в производство кокса и продуктов нефтепереработки на 66,9 %, продуктов питания на 31 % и прочей неметаллической минеральной продукции на 6,9 %.

      В 2020 году объем инвестиций в основной капитал обрабатывающей промышленности увеличился на 4,4 % к 2019 году (сократился на 17,3 % по сравнению к 2018 году) и составил 1077,8 млрд тенге.

      Основной поток инвестиций в 2020 году направлялся на развитие предприятий: металлургической промышленности (372 млрд тенге или 34,5 % от общего объема инвестиций в сектор), химической промышленности (301,3 млрд тенге или 28 % от общего объема инвестиций в сектор), продукты питания (109 млрд тенге или 10,1 %), кокса и продуктов нефтепереработки (68 млрд тенге или 6,3 %), прочей неметаллической минеральной продукции (67,2 млрд тенге или 6,2 %) (рисунок 1).

      рисунок 1. Динамика инвестиций в основной капитал за 2010 – 2020 годы, млрд тенге

     


      Источник: БНС АСПИР РК

      Всего за 10 лет (2010 – 2020 годы) валовой приток прямых иностранных инвестиций в обрабатывающий сектор составил более 39,4 млрд долларов США, увеличившись в 1,4 раза с 2,2 млрд долларов США в 2010 году до 3,2 млрд долларов США в 2020 году. Больше всего иностранные инвесторы вкладывают в металлургическую промышленность и производство готовых металлических изделий, кроме машин и оборудования (32,3 млрд долларов или 82 % от общей суммы вложенных иностранных инвестиций), в производство пищевых продуктов, напитков и табачных изделий (1,9 млрд долларов или 4,8 % от общей суммы вложенных иностранных инвестиций), резиновых и пластмассовых изделий, а также прочей неметаллической минеральной продукции (1,4 млрд долларов или 3,6 %), компьютеров, электронной и оптической продукции (1,2 млрд долларов или 3,1 %) и продуктов химической промышленности (743,1 млн. долларов или 1,9 %) (рисунок 2).

      рисунок 2. Валовой приток прямых инвестиций в Казахстан от иностранных прямых инвесторов, млрд долларов США

     

Источник: НБ РК

      Промышленность Казахстана ориентируется преимущественно на добычу и экспорт сырьевых продуктов. Соответственно, индекс промышленности коррелирует с мировыми ценами на ресурсы, которые нестабильны в последние годы. Значительная часть экспорта обрабатывающей промышленности все еще состоит из сырьевых товаров и также связана с биржевыми ценами.

      В целях снижения чувствительности к внешним шокам продолжен курс диверсификации обрабатывающей промышленности с акцентом на производство товаров средних и высоких переделов.

      Основным приоритетом политики развития промышленности является вывод на внешние рынки казахстанских товаров путем увеличения номенклатуры экспортируемых товаров и повышения "сложности" экспортной корзины.

      По итогам 2018 года объем экспорта обрабатывающей промышленности увеличился по сравнению с 2017 годом на 0,6 % и составил 15,7 тысячи долларов США (рисунок 3).

      В 2019 году объем экспорта обрабатывающей промышленности составил 15,8 млрд долларов. При этом в структуре экспорта обрабатывающей промышленности 90 % занимают пять отраслей: металлургическое производство (63,3 %), производство кокса и продуктов нефтепереработки (11,6 %), производство продуктов питания (6,6 %), производство продуктов химической промышленности (5,6 %), производство прочих транспортных средств (3,1 %).

      По итогам 2020 года общий объем экспорта товаров из Казахстана составил 46,9 млрд долларов США, что на 11,2 млрд долларов США меньше показателя 2019 года.

      рисунок 3. Динамика экспорта товаров Республики Казахстан, млрд долларов США

     


      Источник: БНС АСПИР РК, КГД МФ РК

      Начиная с 2010 года наблюдается положительная динамика по объемам производства товаров обрабатывающей промышленности – с 3,8 трлн тенге в 2010 году до 13,2 трлн тенге в 2020 году (рисунок 4).

      рисунок 4. Динамика объема производства товаров Республики Казахстан, трлн тенге

     


      Источник: БНС АСПИР РК

      По итогам 2018 года объемы производства в обрабатывающей промышленности по сравнению с 2017 годом увеличились на 4,5 % за счет роста объемов металлургического производства на 2,4 %, машиностроения на 14,4 %, производство кокса и продуктов нефтепереработки на 9,1%.

      В 2019 году объемы производства в обрабатывающей промышленности по сравнению с 2018 годом увеличились на 5,8 % за счет роста объемов производства металлургического производства на 5,5 %, машиностроения на 24,1 %, производства продуктов питания на 3,0 %.

      В 2020 году объемы производства в обрабатывающей промышленности показали уверенный рост на 4,1 %. Наибольший вклад в развитие обрабатывающей промышленности внесли такие отрасли, как фармацевтическая промышленность (индекс физического объема (далее – ИФО) 147,3 %), машиностроение (ИФО 116,4 %), в том числе автомобилестроение (ИФО 158,3 %), продукты питания (ИФО 103,2 %) и металлургия (ИФО 102,8 %).

      В 2020 году, в условиях пандемии, запустились новые инновационные производства, в том числе производство препарата для лечения рассеянного склероза, препарата для растворения тромба при инфаркте миокарда, инсулина для лечения сахарного диабета, препаратов для лечения редких заболеваний.

      В машиностроении основной прирост был достигнут за счет сектора автомобилестроения. По итогам 2020 года впервые был побит рекорд по производству автотранспортных средств – 77,4 тысячи единиц (рост в 20 раз за 10 лет). При этом в 2020 году порядка 73 % проданных новых автомобилей были отечественной сборки. Более 10 % (8122 единицы) производимой продукции было направлено на экспорт.

      Осуществляется промышленная сборка аппаратов ИВЛ с уровнем локализации до 30 % с перспективой его увеличения до 50 % и более. В 2020 году производство возросло с 717 до 2096 штук.

      В легкой промышленности существенный рост произошел за счет увеличения производства хлопчатобумажных тканей на 56,9 % до 22,1 млн кв. м, синтетической ткани на 46 % до 88,7 млн кв. м, кожаной обуви на 16,7 % до 1,1 млн пар.

      В целом, проводимая индустриальная политика позволила запустить диверсификацию экономики. Так, по итогам 2020 года за 10 лет реализации индустриальной политики валовая добавленная стоимость обрабатывающей промышленности (13,1 %) превысила показатели горнодобывающей промышленности (12,5 %).

      Реальный уровень развития обрабатывающей промышленности Республики Казахстан определяется через параметры технологичности, географического распределения и экспорта.

      Обрабатывающая промышленность является наиболее разнородной из всех секторов экономики. Она состоит из 24 различных отраслей, отличающихся уровнем капиталоемкости, использования труда, технологичности, выбором месторасположения и потребительской природой. В Отчете о промышленном развитии 2020, подготовленном UNIDO, Казахстан отнесен к странам с развивающейся индустриальной экономикой. Большая часть добавленной стоимости в обрабатывающей промышленности относится к низко- (14,7 %) и среднетехнологичным (23,7 %) секторам (рисунок 5).

      рисунок 5. Структура обрабатывающей промышленности по технологической сложности (% к ВВП)

     


      Источник: United Nations Industrial Development Organization, 2020. Competitive Industrial Performance Report 2020. Vienna, Austria

      Казахстан в Индексе экономической сложности в сравнении с 2018 годом улучшил свою позицию в 2019 году на 15 пунктов, поднявшись с 94-го (Индекс экономической сложности составляет -0,59 балла) на 78-ое место (Индекс экономической сложности -0,32 балла) в рейтинге из 133 стран (рисунок 6).

      рисунок 6. Место Казахстана в рейтинге Индекса экономической сложности в 2000 – 2019 годы

     


      Источник: https://atlas.cid.harvard.edu/rankings

      Казахстан опережает Узбекистан на 9 позиций (87 место), в то время как отстает от Армении на 3 позиции (76 место), Кыргызстана на 12 позиций (66 место), России на 26 позиций (52 место), Беларуси на 47 позиций (31 место).

      В 2019 году объем экспорта Казахстана составил 54,4 млрд долларов США, увеличившись с основными странами партнерами: Китай – 18,61 % (16,69 % в 2018 году), Россия – 12,22 % (11,01 % в 2018 году) и Франция – 7,61 % (годом ранее Германия была одним из трех основных партнеров и занимала долю в размере 7,65 %)1.

      Цветная металлургия, черная металлургия и нефтепереработка создают половину ВДС в обрабатывающей промышленности. В то же время потребление продукции высокотехнологичных отраслей носит преимущественно внутренний характер и не находит существенного отражения в экспорте. Более 60 % проектов, включенных в Карту индустриализации, имеют низкую и среднюю технологическую сложность.

      При этом за годы индустриализации были реализованы инвестиционные проекты в рамках Карты индустриализации и карт поддержки предпринимательства в количестве 1527 проектов на общую сумму 9,1 трлн тенге, создано более 212 тысяч постоянных рабочих мест, общий объем производства с 2010 года составил 28,8 трлн тенге или 2,6 трлн тенге в среднем ежегодно. По итогам 2020 года проектами карт было произведено продукции на сумму 4,6 трлн тенге, что составило 35 % от общего объема производства в обрабатывающей промышленности.

      При этом более 20 % проектов, реализуемых в рамках карт, не относились к проектам обрабатывающей промышленности, что не позволило соответственно обеспечить их эффективную реализацию, а также полноценный вклад в развитие обрабатывающей промышленности.

      Последние 10 лет высокие темпы роста обрабатывающей промышленности Казахстана были обеспечены преимущественно за счет расширения участия страны в мировых сырьевых рынках (базовые металлы и материалы). Международное сообщество в виде международных институтов, представителей бизнес-сообществ и экспертов разделяет мнение о том, что сырьевой супер-цикл закончен и возможности экономического роста за счет продажи товаров низких переделов исчерпаны.

      _____________________________________________________

      1https://atlas.cid.harvard.edu/countries/115/summary

      В этой связи назрел вопрос интенсивного развития обрабатывающей промышленности за счет организации производства продуктов наиболее высокотехнологичной сложности, ориентированных на мировую торговлю, не подверженных внезапным изменениям закупочных цен на сырье.

      К примеру, в Казахстане доля металлургической промышленности в объеме обрабатывающей промышленности с низким уровнем переделов (производство листов из стали, рафинированной меди и прочее) в период с 2014 по 2018 годы повторяют динамику индекса скачка цены за 1 тонну меди, что свидетельствует о прямой корреляции между этими показателями.

      В то время как в Японии фокус производства сконцентрирован на высокотехнологичной продукции (сталь для судостроения, транспорта, электротехники) и в результате этого металлургическое производство является более стабильным к глобальным скачкам цен на сырье (сталь) (рисунок 7).

      рисунок 7. Сравнение влияния индекса цен стали на черную металлургию в Казахстане и Японии.

     


      Источники: Bloomberg, Bureau of Statistics of Japan, БНС АСПИР РК

      В настоящее время государственная поддержка целых отраслей уже не может привнести того значительного эффекта, который требовался в первые годы индустриализации. Поддержка базового фундамента обрабатывающей промышленности являлась ответной реакцией на всемирный экономический кризис и стала своего рода антикризисной мерой для экономики Казахстана.

      Экономический кризис, вызванный распространением коронавирусной инфекции COVID-19, в том числе закрытие границ между странами из-за пандемии нанесли серьезный удар по мировой логистике и привели к сбою цепочек поставок сырья и готовой продукции. По причине сохраняющихся ограничений во избежание распространения коронавируса и, как следствие, произошедшего спада потребительского спроса и роста протекционистской риторики наблюдается сокращение объемов торговли и прямых иностранных инвестиций.

      В результате наблюдаются тенденции снижения конкурентоспособности сырьевой модели, ускорение цифровизации всех сфер жизни общества и отраслей экономики, смена технологической парадигмы и структуры потребления.

      Вследствие вышеописанного на этапе восстановления экономики в постковидное время Казахстану необходимо как можно скорее диверсифицировать свою экспортную и потребительскую корзину, отходить от практики поддержки целых отраслей, формировать критическую массу промышленных предприятий, производящих товары, имеющих жизненно важное значение.

      На текущий момент Казахстан не сформировал критическую массу предприятий в обрабатывающей промышленности. Так, в 2020 году количество действующих предприятий в обрабатывающей промышленности составило 16 862 единицы, в то время как экономически активное население составило 9 167,9 человек. В большинстве отраслей обрабатывающей промышленности наблюдается высокая экономическая концентрация. Процесс географической концентрации предприятий находится на начальном этапе. Отсутствие критической массы и географической концентрации предприятий может привести к проблемам формирования полноценных отраслей, создания цепочек добавленной стоимости, слабых межотраслевых связей, отсутствия агломерационных эффектов и сопровождающих их положительных внешних эффектов, слабой мотивации к технологической модернизации, улучшению качества продуктов, повышению его технологической сложности ввиду недостаточной конкуренции.

      С учетом нынешних реалий для последующего углубления индустриализации перед Казахстаном стоят задачи качественного роста обрабатывающей промышленности, ориентированные на удовлетворение первоочередных нужд населения, как в продовольственных, так и непродовольственных товарах, обеспечения бесперебойной работы и развития отечественного производственного комплекса, и тем самым повышения самодостаточности экономики страны.

      Эти задачи диктуются как большими вызовами глобального характера, так и внутренними процессами и проблемами.

      Так, одной из основных проблем является низкий уровень загрузки производственных мощностей предприятий обрабатывающей промышленности. Так, во втором квартале 2021 года загрузка производственных мощностей 69,6 % отечественных предприятий обрабатывающей промышленности составила менее 70 %, в то время как 30,5 % предприятий были загружены на уровне более 70 % 2.

      Основными причинами недостаточной загруженности отечественных предприятий обрабатывающей промышленности являются проблемы с обеспечением сырьем, нехватка финансовых средств на оборотные средства и модернизацию мощностей, отсутствие или недостаточный спрос на продукцию предприятий на внутреннем и внешнем рынках, недостаточность либо отсутствие подготовленных кадров для работы на специальном оборудовании.

      В настоящее время в обрабатывающей промышленности используются импортное сырье и комплектующие, которые не производятся на территории Казахстана и не имеют дальнейших перспектив к локализации. Доля импорта таких промежуточных товаров в перерабатывающих производствах может занимать до 50 % и более.

      К примеру, доля импорта в структуре производства в фармацевтической промышленности составляет 63 %, мебельной промышленности – 55 %, электронной продукции – 40 %, продуктах питания – 21 %, в производстве стройматериалов – 18 %.

      Отсутствие либо недостаток сырья и комплектующих обусловлены следующими причинами:

      технологическая неразвитость сырьевого производства (отсутствие производства высококачественного сырья и материалов);

      экономическая нецелесообразность производства определенных видов сырья (небольшая внутренняя потребность);

      отсутствие базового сырья для организации последующей переработки.

      Так, отмечается острая потребность облегчения доступа к сырью и комплектующим, не производимым на территории Казахстана, с целью повышения конкурентоспособности отечественной продукции, как на внутреннем, так и на внешних рынках.

      По итогам 2020 года высокая степень износа по видам экономической деятельности приходится на такие отрасли, как электроснабжение, подача газа, пара и воздушное кондиционирование – 73,1 %, горнодобывающая промышленность и разработка карьеров – 66,6 %, cельское хозяйство – 41,9 %. В обрабатывающей промышленности данный показатель составил 39 %.

      ______________________________________________

      2Отраслевой конъюнктурный обзор Национального Банка Республики Казахстан за второй квартал 2021 года

      Таким образом, основные производственные фонды, задействованные в экономике обрабатывающего сектора, нуждаются в модернизации. Для решения данной задачи необходимо стимулировать предприятия к инвестиционной и инновационной активности, а также к модернизации основных производственных фондов.

      В текущее время инновационность отечественной продукции обрабатывающей промышленности находится на низком уровне. Несмотря на то, что затраты на технологические инновации в обрабатывающей промышленности по итогам 2019 года по сравнению с 2010 годом увеличились в 1,4 раза, составив 247,1 млрд тенге напротив 183,0 млрд тенге; объем произведенной инновационной продукции сократился в 1,5 раза и достиг 818,8 млрд тенге в 2019 году по отношению к 2010 году (1236,0 млрд тенге). Экспорт инновационной продукции сократился в 1,9 раз с 182,3 млрд тенге в 2012 году до 94,8 млрд тенге в 2019 году. Доля инновационной продукции в валовом внутреннем продукте в 2019 году остается на крайне низком уровне – 1,6 % (рисунок 8).

      рисунок 8. Динамика показателей инновационной активности в обрабатывающей промышленности

     


      Источник: БНС АСПИР РК

      Существуют системообразующие национальные и частные компании, которые обладают определенным потенциалом для развития корпоративных инноваций, инвестировать средства в научно-исследовательские и опытно-конструкторские работы (далее – НИОКР), способные стать драйвером инновационного и научно-технического развития.

      В Казахстане функционируют такие институты развития поддержки инноваций, как международный технопарк IT-стартапов "Astana Hub", автономный кластерный фонд "Парк инновационных технологий", акционерное общество "QazTechVentures", акционерное общество "Qazinnovations". Реализуется проект Всемирного Банка "Стимулирование продуктивных инноваций". Функционируют инновационный кластер Назарбаев университета NURIS, Fintechhub "Международного финансового центра "Астана" (далее – МФЦА) и Международный центр зеленых технологий и инвестиционных проектов.

      В 2020 году по опыту Всемирного Банка были усовершенствованы Правила предоставления инновационных грантов на коммерциализацию технологий, технологическое развитие действующих предприятий и технологическое развитие отраслей.

      В целом, показатели по инновациям в сравнении с 2010 годом показывают рост. При этом по состоянию на 2019 год инновационное и технологическое развитие страны характеризуется:

      низкой долей экспорта высокотехнологичной продукции в общем объеме экспорта обрабатывающей промышленности – 21,8 %;

      сравнительно низкой инновационной активностью предприятий в обрабатывающей промышленности – 14,4 % и долей инновационной продукции в ВВП – 1,6 %.

      В стране отсутствуют достаточные собственные компетенции для разработки либо трансфера современных технологий, необходимых для выпуска товаров средних и высоких переделов, поэтому в экспорте все еще преобладают сырьевые товары, полезные ископаемые, а в структуре импорта большую часть занимают машины, оборудование, станки, высокоточные приборы, спецтехника, электроника и другие ключевые факторы производства, одним словом, технологии.

      Для формирования эффективной инновационной экосистемы, выхода на высокотехнологичную экономическую структуру, способную создавать наукоемкие продукты и тем самым повысить уровень жизни граждан необходимо развитие инноваций на системной основе.

      В июле  2021 года между Правительством Республики Казахстан и Всемирным Экономическим Форумом подписано Соглашение касательно присоединения и сотрудничества между Центром Четвертой промышленной революции (далее – Центр 4ПР) в Казахстане и Всемирным Экономическим Форумом (далее – Соглашение), одобренное постановлением Правительства Республики Казахстан от 25 декабря 2020 года № 894. Аффилированный Центр 4ПР создан на базе МФЦА. На основании Соглашения был открыт Аффилированный Центр 4ПР.

      Основной целью МФЦА является формирование новой площадки для сотрудничества, направленной на разработку принципов управления, политики и протоколов, ускоряющих применение научных и технологических достижений в соответствии с глобальными общественными целями, а также для масштабирования и локализации достижений трансформационной эпохи, так называемой Четвертой промышленной революции.

      МФЦА имеет региональное значение и позволит формировать и совершенствовать в Центральной Азии механизмы, политики, процедуры и принципы регулирования инноваций и цифровой трансформации в таких областях, как интернет вещей, умные города, искусственный интеллект и машинное обучение, управление большими данными, блокчейн, беспилотный транспорт и аэрокосмические технологии.

      Для наращивания инновационного потенциала и повышения конкурентоспособности эксперты Глобального индекса инноваций и Всемирного экономического форума дают следующие рекомендации для развивающихся стран (в том числе с учетом новой реальности, связанной с пандемией):

      фокусировка руководства страны на инновационной политике и межведомственной координации;

      обеспечение взаимодействия со всеми субъектами инновационной деятельности;

      согласованность политик в области интеллектуальной собственности и инноваций;

      проведение долгосрочной стратегии развития науки, технологии и инноваций, с определением приоритетов и консолидацией на них большинства ресурсов;

      увеличение государственного финансирования и стимулирование частных инвестиций;

      постановка конкретных KPI и регулярная оценка принимаемых мер.

      При этом, согласно исследованию экспертов Всемирного Банка для развивающихся стран, в первую очередь должна появиться способность производить, а затем следует этап адаптации (трансферта) существующих технологий, и только третьим этапом появляется способность создавать инновации самим.

      Таким образом, на сегодня реальная ситуация в Казахстане (инфраструктура, компетенции) предполагает создание только инкрементальных инноваций.

      Внедрение прорывных технологий требует больших инвестиций. Вместе с тем, у отечественных крупных и средних предприятий отмечается высокий уровень закредитованности, что приводит к сдерживанию процесса инновационного развития. В условиях недостаточности финансовых ресурсов, привлечение прямых иностранных инвестиций могло бы стать триггером наращивания инновационного потенциала отечественных предприятий.

      Способность к инновациям становится центральным фактором устойчивости. Нарастающая конкуренция между Китаем и США усиливает конкуренцию за инновации между ними. Все чаще появляются отдельные сферы технологического влияния, в которых применяются либо китайские, либо американские стандарты, а технологические разработки одной из этих стран доминируют. Пандемия COVID-19 еще больше усилила эту тенденцию, показав, как быстро государства могут быть отрезаны от иностранных инноваций и насколько ценны их собственные инновационные возможности во время кризиса. В складывающихся условиях все большее значение приобретает цифровой суверенитет стран, отраслей, предприятий.

      Инвестиции в цифровые технологии будут иметь решающее значение для сохранения конкурентоспособности. Согласно опросам, проведенным китайским институтом Tencent, большинство компаний планируют увеличить свои цифровые инвестиции на 10–30 % и будут сосредоточены, в частности, на Big Data, интернете вещей, облачных вычислениях и 5G. В итоге к 2025 году Китай планирует полностью построить материальную базу для Индустрии 4.0 по определению Всемирного Экономического Форума.

      Также важное значение имеет развитие инфраструктуры, поддерживающей цифровизацию, такой как сети 5G и высокопроизводительные вычислительные мощности. Пандемия COVID-19 предъявляет повышенные требования к цифровым и сетевым ресурсам.

      В этом контексте стремительно возрастает важность цифровой трансформации промышленных производственных цепочек – Индустрии 4.0. Значимость связанных технологий во время кризиса стала очевидна, когда, например, для производства козырьков и деталей для аппаратов искусственной вентиляции легких (ИВЛ) повсеместно использовалась 3D-печать.

      Степень автоматизации и использования цифровых технологий для дистанционного управления оборудованием оказала огромное влияние на промышленные компании в период карантина. Компании с достаточным уровнем цифровизации продолжили производство, в то время как многие другие полностью остановились, когда оперативный персонал не смог выходить на работу. Компании, внедрившие элементы Индустрии 4.0, оказались намного лучше подготовлены к кризису. По оценке Института машиностроения и автоматизации Общества Фраунхофера, 70 % компаний, чьи бизнес-модели оцифрованы, являются более устойчивыми к последствиям COVID-19. Пандемия COVID-19 значительно ускорила цифровизацию и автоматизацию промышленного производства. За счет автоматизации предприятия обеспечили снижение затрат от 15 до 40 %.

      Данные международной консалтинговой компании McKinsey & Company показывают, что за 2020 год внедрение новых цифровых технологий приносит свои плоды. К примеру, цифровизация бизнес-процессов в промышленности в США в среднем приносит прибыль от 12 % до 14 % по сравнению с 7 %–9 % для европейских предприятий и от 5 % до 7 % для азиатских аналогов.

      При этом в Казахстане предприятия также приступили к внедрению цифровых технологий в производственные процессы, однако в большинстве случаев весь процесс модернизации характеризуется "лоскутной цифровизацией". Другими словами, происходит частичная цифровизация производства, не покрывающая всю цепочку создания стоимости продукции, к тому же не позволяющая в полной мере достичь полноценного эффекта от цифровых технологий, не имеющих возможности интеграции с существующим и новым оборудованием.

      Вместе с тем, по результатам проведенного совместно с привлеченными зарубежными партнерами (институт имени Фраунхофера, Бизнес-Швеция) в 2017 году анализа более 605 предприятий в секторах обрабатывающей промышленности и горно-металлургического комплекса (далее – ГМК) на предмет готовности к переходу к цифровой трансформации выявлено, что большинство предприятий характеризуются отсутствием цифровой системы управления производством (84 % предприятий обрабатывающей промышленности, 56 % в горнорудном секторе). С другой стороны, около 3 % компаний обрабатывающей промышленности и порядка 21 % предприятий ГМК имеют достаточную технологическую, организационную и кадровую базу для цифровой трансформации.

      Выявлены сдерживающие факторы для цифровой трансформации. Во-первых, бизнес недостаточно понимает экономические выгоды от цифровизации, во-вторых, слабо развиты отечественные разработки и компетенции по автоматизации и цифровизации, в-третьих, нехватка квалифицированных кадров, ограниченность финансовых ресурсов, а также инфраструктурные ограничения.

      По итогам проведенной работы в рамках Государственной программы "Цифровой Казахстан" внедрен ряд системных мер, таких как создание модельных цифровых фабрик, реализация проектов цифровизации крупными компаниями горно-металлургического комплекса, создание благоприятных правовых условий для развития промышленного интернета вещей, создание финансовых, фискальных и иных стимулов для предприятий к внедрению технологий Индустрии 4.0, нормативно-правовое регулирование применения цифровых технологий с целью повышения безопасности на производстве, реализация проекта инновационного взаимодействия в добывающем секторе "Добыча 4.0".

      В рамках проекта "Создание модельных цифровых фабрик" проводился технологический аудит с целью определения текущего состояния производства АО "АК Алтыналмас", АО "Химфарм", АО "Евразиан Фудс", АО "Кентауский трансформаторный завод", ТОО "Бал Текстиль", ТОО "Карлскрона", ТОО "Алматинский вентиляторный завод", по результатам которого утверждены дорожные карты цифровизации компаний.

      Параллельно с этим в регионах ведется работа по цифровизации промышленных предприятий. В целом на текущий момент в регионах до 2022 года запланировано внедрение цифровых решений на 121 предприятии (порядка 276 проектов цифровизации, учитывая новые предприятия и проекты модернизации). По итогам 2020 года отечественными промышленными предприятиями реализовано более 171 проекта, из которых 57 проектов приходится на 2020 год.

      Вместе с тем, для повышения компетенций сотрудников в 2020 году совместно с Институтом промышленной инженерии и автоматизации имени Фраунхофера проведено обучение специалистов промышленных предприятий по тематике Индустрии 4.0. Обучение направлено на трансфер компетенций и знаний по ключевым технологиям и тематикам Индустрии 4.0 промышленным предприятиям страны.

      С целью привлечения инвестиций, передовых технологий производства товаров и услуг, создания новых рабочих мест, а также развития конкурентоспособного производства в Казахстане созданы специальные экономические зоны (далее – СЭЗ) и индустриальные зоны (далее – ИЗ), составляющие инфраструктуру индустриально-инновационной системы страны.

      На сегодняшний день в стране функционируют 13 СЭЗ и 24 ИЗ.

      На территориях СЭЗ за все время их функционирования (с 2002 по 2021 годы) запущено 307 (108 экстерриториальные) проектов. В результате реализации этих проектов создано более 21 тысячи рабочих мест, налоговые поступления в бюджет составили 232,9 млрд тенге.

      Бюджетные затраты на строительство инфраструктуры всех СЭЗ составили 377,2 млрд тенге, при этом объем привлеченных инвестиций составил порядка 1713,5 млрд тенге. То есть 1 бюджетный тенге, вложенный в инфраструктуру СЭЗ, позволил привлечь 4,5 тенге частных инвестиций (доля иностранного участия составила 29,3 %).

      На ИЗ запущено 184 производства, с объемом инвестиций около 423 млрд тенге. Создано около 15 тысяч рабочих мест. На инфраструктуру индустриальных зон вложено 75,8 млрд тенге. Таким образом, на 1 вложенный бюджетный тенге привлечено 5,5 тенге инвестиций. По объему привлеченных инвестиций лидирует индустриальная зона города Алматы.

      Разница в привлеченном на 1 тенге инвестициях объясняется тем, что на СЭЗ проекты являются капиталоемкими с повышенными требованиями к инфраструктуре.

      В целом, благодаря режиму СЭЗ в Казахстане образовались целые группы предприятий по определенным видам экономической деятельности.

      К примеру, на базе СЭЗ "Хоргос – Восточные ворота" создан логистический центр последнего поколения. На СЭЗ "Астана – новый город" получило свое развитие железнодорожное машиностроение, ранее отсутствовавшее в Казахстане. СЭЗ "Оңтүстік" возрождает текстильную промышленность. Заложена основа нефтехимического производства на СЭЗ "Национальный индустриальный нефтехимический технопарк" (далее – "НИНТ") и СЭЗ "Павлодар". На СЭЗ "Химический парк Тараз" создаются новые производства химической промышленности, такие как производство глифосата (гербицида), цианида натрия, пиросульфита натрия, серной кислоты и т.д. По такому же принципу во всех СЭЗ вокруг "якорных" производств планируется увеличить локализацию малых и средних производств. Несмотря на принимаемые меры и достигнутые результаты, потенциал развития СЭЗ и ИЗ полностью не раскрыт, что открывает перспективы для их дальнейшего развития.

      Для дальнейшего развития, продвижения и управления СЭЗ в Республике Казахстан необходимо устранение (совершенствование) следующих барьеров, характеризующих низкие темпы развития и слабую эффективность деятельности отечественных СЭЗ:

      фактически не завершена инфраструктура ряда СЭЗ и ИЗ;

      недостаточное финансирование и несвоевременное завершение строительства объектов инфраструктуры. К примеру, критической потребностью в СЭЗ "Павлодар" на сегодня является завершение строительства очистных сооружений, увеличение мощностей электроэнергии путем строительства подстанции, в СЭЗ "Оңтүстік" высокая степень изношенности объектов инфраструктуры СЭЗ, в СЭЗ "Астана – новый город" необходимо достроить комплекс теплового снабжения, для потенциальных инвесторов в СЭЗ "Химический парк Тараз" не завершено и необходимо строительство объектов инфраструктуры (2-я очередь), а именно не реализованы объекты коммунального снабжения (магистральный водовод, очистные сооружения, газопровод), подведение железнодорожных путей, увеличение мощностей путем строительства комплексных трансформаторных подстанций;

      практически не используется механизм государственно-частного партнерства, а также потенциал частного капитала при строительстве базовой инфраструктуры СЭЗ и ИЗ;

      отсутствует возможность размещения небольших производств (отсутствуют готовые производственные помещения, как для малых производств, так и для видов деятельности, не требующих строительства собственных заводов, например, IT);

      короткие сроки функционирования СЭЗ и неравные периоды действия льгот (СЭЗ действует максимум 25 лет, из которых не весь период предоставляются льготы – в зависимости от периода получения статуса участника СЭЗ);

      пробелы и коллизии в законодательстве, регулирующем деятельность СЭЗ, в части функционирования СЭЗ, а также льготного налогообложения на территории СЭЗ;

      отсутствие обслуживающих компаний для обеспечения сохранности и обслуживания, ликвидации аварий или иных сбоев объектов инженерно-коммуникационной инфраструктуры.

      Для решения данных задач требуется внедрение новых подходов к функционированию и развитию СЭЗ и ИЗ на территории Республики Казахстан с учетом мирового опыта развитых стран.

      Вместе с тем, новой эффективной формой кооперации производственных и сервисных предприятий, образовательных и научных организаций, органов власти и институтов развития являются кластера. Кластерный подход как инструмент повышения конкурентоспособности компаний в регионах станет важным направлением в развитии обрабатывающей промышленности и сектора продуктивных услуг.

      С 2017 года разработана методологическая основа для реализации кластерной политики, включающая в себя методику развития территориальных кластеров, организации и проведения конкурсных процедур по отбору территориальных кластеров, методологию экспертной оценки конкурсных заявок от кластерных инициатив.

      В результате диагностики кластерной инфраструктуры в регионах Казахстана на конкурсной основе были отобраны шесть пилотных территориальных кластеров: в Карагандинской области (строительный), городе Шымкенте (по производству фармацевтической продукции), городе Алматы (по производству мебельной продукции), Костанайской области (мукомольный), Акмолинской области (по переработке молока), Алматинской области и городе Алматы (по развитию туризма).

      На современном этапе развития указанных территориальных кластеров участники фармацевтического, туристического кластеров, кластера по переработке молока объединились в кластерные организации и формализовали свою деятельность по решению общих проблем по повышению конкурентоспособности продукции и выходу на внешние рынки.

      Подобная коллаборация прямо влияет на эффективность производственной деятельности участников кластеров и сказывается на состоянии отрасли в целом.

      На базе предприятий-участников кластеров созданы центры компетенций (АО "Химфарм", ТОО "Гормолзавод"), каждый кластер разработал свою стратегию развития, начаты работы по реализации проектов кластеров. Участниками мебельного кластера разработаны сертификаты, предусматривающие скидки до 20 % для застройщиков, с целью обеспечения покупателей квартир комплексными мебельными решениями. Участниками строительного кластера заключен меморандум с исследовательскими центрами города Караганды на проведение обзорных исследований по перспективам производства экологичных строительных материалов из отечественного сырья и промышленных отходов.

      Основной спецификой кластера является получение предприятиями, входящими в него, синергетического эффекта, выражающегося в повышении конкурентоспособности всех участников кластера по сравнению с отдельными хозяйствующими субъектами. Совместные проекты участников кластеров позволяют расширить линейку производимых товарных групп в соответствии с современными мировыми трендами развития отраслей, переход к производству экологичных строительных материалов и другой продукции.

      Развитие обрабатывающей промышленности также зависит от развитости и сложности внутреннего рынка. Для обеспечения потребностей внутреннего рынка необходимо в приоритетном порядке развитие производств, продукция которых должна соответствовать уровню качества импортируемой крупными предприятиями продукции, то есть соответствовать международным стандартам качества и менеджмента управления. Отечественные производители не могут конкурировать с зарубежными заводами, не готовы занять нишу по поставкам собственной продукции на сервисный рынок. Наблюдается значительное технологическое отставание отечественных предприятий, выпускающих продукцию в части обновления, модернизации, расширения производства.

      В современной экономике регулируемые закупки играют фундаментальную стратегическую роль. Период, когда закупки рассматривались в качестве правил снабжения заказчиков, остался в прошлом. Сейчас на первый план вышел системообразующий потенциал закупок, экономическая суть которого заключается в трансформации спроса в факторы экономического развития.

      Анализ регулируемых закупок товаров, работ и услуг (государственные закупки, закупки национальных компаний и холдингов, закупки недропользователей) показал, что по республике с 2016 по 2020 годы при общем росте объемов закупок в 1,5 раза с 11073,5 до 17632,7 млрд тенге, произошло снижение доли местного содержания с 54 % до 52,3 %. При этом наибольший показатель местного содержания приходится на 2016 год (54 %) с резким снижением в 2018 году на 3,4 % и дальнейшим небольшим ежегодным ростом (рисунок 9).

      рисунок 9. Динамика показателей регулируемых закупок и местного содержания в них за 2016 – 2020 годы

     


      Источник: Данные Министерства индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан

      В рамках вступления и участия Казахстана во Всемирной торговой организации и Евразийском экономическом союзе, в соответствии с принятыми обязательствами на законодательном уровне были исключены нормы, предоставляющие преференции для отечественных поставщиков в государственных закупках, и частично сохранены требования по местному содержанию в закупках недропользователей. При этом предусмотрена возможность установления изъятий из национального режима в целях оказания поддержки для отечественных поставщиков и ограничения доступа к определенным закупкам товаров, услуг, работ и их поставщиков, происходящих с территории иностранных государств. При этом после принятия определенных мер показатели по местному содержанию показывают положительную динамику за период с 2018 по 2020 годы (рисунок 10).

      рисунок 10. Динамика показателей объемов закупок и местного содержания в государственных закупках за 2015 – 2020 годы

     


      Источник: Министерство финансов Республики Казахстан

      В настоящее время требования по местному содержанию частично предусмотрены только в закупках недропользователей.

      Крупными операторами проектов – товариществом с ограниченной ответственностью "Тенгизшевройл" (далее – ТШО), товариществом с ограниченной ответственностью "Карачаганак Петролеум Оперейтинг Б.В." (далее – КПО), Северо-Каспийской операционной компанией (далее – НКОК) проводятся работы с отечественными товаропроизводителями и поставщиками работ, услуг в рамках меморандумов с Правительством Республики Казахстан о сотрудничестве. Операторы стремятся к сотрудничеству с поставщиками, имеющими устойчивую ориентированность на заказчика, поставщикам выставляются высокие требования. Но сложностью конкурирования данных производителей является отсутствие ввозных таможенных пошлин на иностранную продукцию при поставке заказчикам.

      Крупные компании в Казахстане часто сталкиваются с проблемами поиска малого и среднего предпринимательства (далее – МСП), предлагающего соответствующую продукцию и услуги, а также оценки их квалификации, получения информации, которая необходима для снижения риска при проведении операций с ними.

      Доля сектора МСП в экспорте по-прежнему находится на недостаточном уровне. Одной из причин низкого уровня экспорта товаров казахстанских МСП является высокая стоимость сертификации на соответствие международным стандартам и нормам, гарантиям качества (API, ASMI, ISO, HACCP, CEN и т.д.), применяемым в зарубежных странах.

      Необходимо усиливать меры содействия предприятиям в разработке технической документации, необходимой для сертификации продукции и услуг, что позволит МСП преодолевать технические барьеры и повышать уровень конкурентоспособности отечественных предприятий и товаров.

      Дальнейшее проведение индустриально-инновационной политики будет рассматриваться в свете нескольких инициативных групп. Первая, реализация существующих возможностей с использованием существующих сильных сторон. Вторая, инвестиции в слабые стороны для использования существующих возможностей. Третья, проведение превентивных мероприятий с использованием сильных сторон для компенсации рисков и угроз.

      1) Возможности для индустриально-инновационного развития Республики Казахстан

      Расположение Казахстана между второй (Китайская Народная Республика) и двенадцатой (Российская Федерация) экономиками мира и участие в интеграционных проектах с ними создают возможности для обрабатывающей промышленности.

      Анализ международной торговли и глобальных потоков иностранных инвестиций показывает преобладающую роль трансграничной торговли и инвестиций.

      По результатам анализа были выявлены 3 категории стран по уровню приоритетности в качестве рынков сбыта для потенциального экспорта обрабатывающей промышленности. Наиболее приоритетными странами стали Китай и Россия. Следующими по приоритетности стали Узбекистан и Иран. Третьими по приоритетности стали более удаленные Япония, Южная Корея, Индия, Пакистан, Турция, Саудовская Аравия и Объединенные Арабские Эмираты.

      Снятие барьеров для экспорта обработанной продукции на рынки Китая и России может существенно улучшить позиции отечественных компаний для достижения необходимого эффекта масштаба и снизить неблагоприятное влияние транспортных расходов.

      Казахстан совместно со странами Евразийского экономического союза (далее – ЕАЭС) будет активно использовать возможности в рамках Соглашения о торгово-экономическом сотрудничестве между ЕАЭС и Китаем в целях создания условий для улучшения взаимной торговли, в частности акцентировать внимание на упрощении торговых процедур и реализации совместных инвестиционных проектов.

      Казахстан потенциально остается привлекательной инвестиционной площадкой для компаний из Китая и России для создания производств в целях проникновения на рынки друг друга. Кроме того, "санкционная борьба" между Россией и западными странами может создать условия для привлечения европейских компаний для обслуживания ее рынка.

      В силу периферийного расположения Республики Казахстан по отношению к странам "мирового центра"3 процесс диффузии инноваций идет медленно. Однако формирование в Китае нового технологического центра может значительно ускорить процесс трансферта технологий, проникновения и абсорбции технологических инноваций.

      Ускоряющаяся урбанизация в Казахстане создает концентрацию капиталов, труда, знаний и потребителей в пространственных точках роста.

      Глобальный тренд переселения людей в урбанизированные территории, меняющий ландшафт страновой конкуренции, находит отражение и в Казахстане. Появление на территории Республики Казахстан второго и третьего городов-миллионников начинает создавать локальные пространственные "центры тяжести", привлекательные для производства товаров конечного потребления, развития сложившихся и формирования новых инновационных систем, специализированных факторов производства, необходимых для привлечения инвестиций в средне-и высокотехнологичные сектора.

      Развитие крупных городских агломераций генерирует постоянный спрос на продукцию локальных кластеров пищевой промышленности, производства одежды и обуви, товаров для дома, строительных материалов, металлических изделий и химической продукции.

      Рынок регулируемых закупок по мере роста экономики и реализации крупных инфраструктурных проектов генерирует постоянный и концентрированный спрос на товары производственного назначения.

      По-прежнему существует значительный потенциал регулируемых закупок для локализации производств товаров и услуг в Казахстане.

      Развитие новых производственных технологий и цифровизация обрабатывающей промышленности (Индустрия 4.0) создает возможности для рывка в производительности и снижения дистанции и барьеров в торговле.

      Индустрия 4.0 трансформирует производственные и бизнес-модели, открывая возможности для формирования высокотехнологичных отраслей промышленности в развивающихся странах. Относительная доступность ключевых технологий Индустрии 4.0 позволяет сократить технологическое отставание от развитых стран.

      2) Основные угрозы и риски для индустриально-инновационного развития являются обратной стороной возможностей и дополняются проблемами, присущими обрабатывающей промышленности.

      ___________________________________________

      3США и Западная Европа

      Недостаточные меры по привлечению инвестиций в обрабатывающую промышленность создают угрозу "ранней деиндустриализации".

      Инвестиции в традиционные сектора металлургии и нефтепереработки составляют большую часть, в то время как инвестиции в прочие отрасли обрабатывающей промышленности достаточно стабильны и не демонстрируют тенденцию к быстрому росту. Без учета базовых секторов показатель близок к простому воспроизводству.

      В результате Казахстан не сформировал критическую массу предприятий в обрабатывающей промышленности. В большинстве отраслей обрабатывающей промышленности наблюдается высокая экономическая концентрация. Показатель приведенного количества предприятий в обрабатывающей промышленности ниже, чем в России и Беларуси. Процесс географической концентрации предприятий находится на начальном этапе.

      Недостаток инвестиций в основной капитал на ранних этапах ставит под угрозу достижение всех показателей индустриального развития. Отсутствие критической массы и географической концентрации предприятий ведет к проблемам формирования полноценных отраслей, создания цепочек добавленной стоимости, слабых межотраслевых связей, отсутствия агломерационных эффектов и сопровождающих их положительных внешних эффектов, слабой мотивации к технологической модернизации, улучшению качества продуктов, повышению его технологической сложности ввиду недостаточной конкуренции.

      Высокая конкуренция на внешних рынках, недостаточная емкость внутреннего рынка и высокая конкуренция на нем со стороны производителей Китая, России и других стран создают давление на отечественных производителей.

      Исторически емкость казахстанского рынка недостаточна для достижения эффекта масштаба, необходимого для производства значительной части номенклатуры обрабатывающей промышленности. Доступность внешних рынков критична для достижения эффекта масштаба при текущих производственных моделях.

      Внешние рынки двух крупнейших соседей имеют более развитые и сложные производственные системы по сравнению с Казахстаном. Кроме того, данные страны создают ограничения при ввозе казахстанских товаров во внешние страны. Несмотря на нахождение в едином экономическом союзе с Россией, отечественные производители по-прежнему сталкиваются с условиями недобросовестной конкуренции, основанной на административных барьерах. Рынок Китая исторически имеет высокие входные барьеры, связанные со специальными мерами по допуску на внутренний рынок.

      Рост спроса на продукцию обрабатывающей промышленности удовлетворяется в основном за счет импорта и отечественные предприятия встречаются с сильной конкуренцией со стороны производителей России и Китая.

      Казахстан имеет ограниченную экспортную корзину и недостаточную "сложность", что создает риск перманентного технологического отставания.

      Экспорт Республики Казахстан характеризуется ограниченной номенклатурой товаров со сравнительным преимуществом. Большая часть экспорта приходится на продукцию металлургии и нефтепереработки, которые относятся к низко- и среднетехнологичным секторам. Уровень технологической сложности Казахстана значительно ниже, чем у Китая, России и Беларуси.

      Казахстан имеет средний уровень развития основной цифровой инфраструктуры4, низкую готовность предприятий к "цифровой эпохе" и слабую мотивацию на уровне средних предприятий к внедрению "цифровых решений"5, что создает препятствие для цифровой трансформации промышленности.

      _________________________________________

      4Networked readiness index, Всемирный Экономический Форум

      5Отчет Fraunhofer

      Для использования всех преимуществ технологий "цифровой эпохи" требуется высокий уровень развития цифровой инфраструктуры. В настоящий момент Казахстан относится к группе стран со средним уровнем развития в этом аспекте.

      Предприятия характеризуются низким уровнем использования текущих информационно-коммуникационных технологий, слабо информированы и не имеют кадрового потенциала для внедрения цифровых технологических решений. Отсутствие понимания необходимости и кадров снижает стимулы предприятий к инвестициям в цифровизацию.

      Влияние распространения пандемии коронавирусной инфекции COVID-19 на мировую экономику

      В связи с объявлением Всемирной организацией здравоохранения пандемии COVID-19 в мире в 2020 – 2021 годах на экономику Казахстана негативное влияние оказывает распространение коронавирусной инфекции COVID-19. Неблагоприятная эпидемиологическая ситуация, начавшаяся в четвертом квартале 2019 года и повлекшая за собой закрытие государственных границ и снижение экономической активности во всем мире, отрицательно сказалась на осуществлении внешнего товарооборота. Закрытие границ между странами из-за пандемии нанесло серьезный удар по мировой логистике и обеспечению цепочки поставок сырья и готовой продукции. Цепочки становятся более короткими и диверсифицированными, ускоряется возврат производств и аутсорсинг бизнес-процессов в близлежащих территориях с укреплением внутренних каналов поставок.

      Как следствие наблюдается низкий потребительский спрос, связанный с тем, что все больше стран придерживаются политики экспортного протекционизма. Это способствует снижению глобального спроса, а следовательно – росту цен.

      3) Сильные стороны индустриально-инновационного развития.

      Обрабатывающая промышленность находится в постоянном приоритете политического руководства страны.

      Правительство последовательно осуществляет индустриальную политику, а также выделяет финансовые ресурсы на поддержку индустриальной политики.

      Сформированная система институтов развития позволяет охватить все аспекты регулирования индустриальной политики.

      Создана и функционирует система субъектов поддержки индустриально-инновационной деятельности, которая позволяет охватить все аспекты регулирования индустриальной политики.

      Государство прямо или косвенно контролирует и регулирует добычу сырья, выпуск продукции первых переделов и факторов производства, связанных с инфраструктурой.

      Казахстан имеет высокий уровень обеспеченности базовыми минеральными ресурсами. Государство напрямую или через акционерное общество "Фонд национального благосостояния "Самрук-Қазына" имеет доли участия в ряде добывающих и выпускающих продукцию первых переделов компаний. Это создает возможность преференциального обеспечения новых проектов обрабатывающей промышленности сырьем и базовыми полуфабрикатами.

      4) Резервы повышения эффективности использования ресурсов и слабые стороны в проведении индустриально-инновационной политики, которые требуют концентрации внимания и дополнительных ресурсов.

      Недостаточно эффективная система мониторинга и механизмов обратной связи при реализации индустриально-инновационной политики.

      Существуют значительные затруднения, связанные с объективной оценкой реализации политики индустриально-инновационного развития, в том числе достигнутых прямых и конечных результатов и эффективности инструментов поддержки. Одним из механизмов повышения эффективности индустриально-инновационной политики является обеспечение качественного мониторинга и на его основе анализа на предмет результативности применяемых инструментов поддержки, в том числе посредством количественной и качественной оценки.

      На основании рассмотрения возможных комбинаций факторов можно выделить следующие основные направления для продолжения индустриально-инновационной политики.

      Проведение проактивной торговой политики.

      Ресурсы и усилия должны быть направлены по двум векторам. Первое, нахождение решений и компромиссов для снятия барьеров во внешней торговле в рамках ЕАЭС, доступе на рынок Китая и продвижении на рынках Центральной и Южной Азии. Необходимо наладить постоянный диалог с существующими экспортерами обрабатывающей промышленности для понимания их реальных потребностей и барьеров во внешней торговле.

      Опережающее создание специализированных факторов производства в пространственных "точках роста".

      Повышение привлекательности обрабатывающей промышленности требует снижения издержек и увеличения отдачи от инвестированных ресурсов. Это возможно достичь исключительно через системную работу с основным фокусом на сопряжение индустриального и пространственного развития для создания, расширения и предложения специализированных факторов производства. Усилия будут направлены на развитие качественной промышленной и цифровой инфраструктуры, человеческого капитала, центров компетенций, испытательной и сертификационной инфраструктуры.

      Создание новых крупных капиталоемких и наукоемких производств.

      Используя возможности государства по распределению сырьевых ресурсов и его готовность к предоставлению особых условий для частных инвесторов, обеспечить реализацию отдельных крупных капиталоемких и наукоемких проектов в обрабатывающей промышленности.

2. Обзор международного опыта государственной политики в области индустриально-инновационного развития

      Тенденции к изменениям и необходимость преодоления внутренних барьеров развития Казахстана трактует конъюнктура мирового рынка. К основным внешним факторам, определяющим дальнейшее развитие обрабатывающей промышленности, следует отнести глобальную экономическую конкуренцию, торгово-экономическую интеграцию Евразийского экономического союза, появление новых сильных азиатских игроков, ужесточение стандартов на промышленную продукцию.

      Мировой технологический прогресс в индустриальном секторе усилил цифровой разрыв между странами. Тотальное недофинансирование научных разработок в промышленности, отсутствие стимулирующих факторов со стороны государства привели к замедлению развития в Казахстане передовых технологий.

      Оценка Института статистики Организации Объединенных Наций по вопросам образования, науки и культуры (ЮНЕСКО) показала, что объем внутренних затрат Казахстана на НИОКР в 2018 году составил 0,1 % от ВВП. Лидером по этому показателю является Япония 3,26 % от ВВП. На втором месте США (2,84 % от ВВП) и на третьем находится Китай (2,19 % от ВВП).

      Если проводить оценку по численности инженеров, в том числе технических специалистов в НИОКР, а также работников, чьи основные задачи требуют технических знаний и опыта в инженерном деле, физикe и биологии (технической), в НИОКР общее количество человек в 2018 году достигло 123,9 человек/млн человек. По уровню исследователей-специалистов, занятых в разработке и создании новых знаний, продуктов, процессов, методов или систем управления соответствующими проектами в НИОКР в Казахстане, численность составила 666,9 человек/млн человек.6

      ___________________________________

      6UNESCO Institute for Statistics: Research and Development Expenditure 2019.


      Таблица 2. Результаты оценки Института статистики Организации Объединенных Наций по вопросам образования

Страна Расходы на НИОКР (в % от ВВП) по годам
2013 2014 2015 2016 2017 2018

Казахстан

0,17

0,17

0,17

0,14

0,13

0,12

Россия

1,03

1,07

1,10

1,10

1,11

0,99

Беларусь

0.65

0.51

0.50

0.50

0,58

0,61

Кыргызстан

0,15

0,13

0,12

0,11

0,11

-

Китай

2

2,03

2,07

2,12

2,15

2,19

      Источник: UNESCO Institute for Statistics: Research and Development Expenditure 2019.

      Показатель затрат на научно-исследовательские и опытно-конструкторские работы в Казахстане в 2018 году составляет 0,12 % ВВП, в то время как в странах Европейского союза он равен 2,2 %. Наибольшая интенсивность НИОКР в 2018 году зафиксирована в Японии, Швеции, Австрии и Германии, где соответствующие показатели превысили 3 % ВВП. В Дании, Бельгии и Финляндии уровень расходов на НИОКР составил около 3 % ВВП. Между тем в восьми странах Европейского союза Румынии, Словакии, Болгарии, Латвии, Литве, Ирландии, на Мальте и Кипре интенсивность НИОКР оказалась ниже 1 % ВВП.

      Удельный вес организаций, осуществлявших инновации по итогам 2019 года, составил 11,3 % (в целом по экономике) против 44 %, 46 % и 54 % в Великобритании, Франции и Германии соответственно.

      При этом согласно показателю Глобального индекса конкурентоспособности Всемирного экономического форума по фактору "инновационный потенциал" в 2019 году Казахстан занял 95 место, по данным рейтинга Глобального индекса инноваций Казахстан занимает 79 место (Россия – 46, Украина – 47).

      Согласно Индексу готовности к передовым технологиям (UNCTAD)7 Казахстан занимает 62 место (индекс 0,50) из 158 стран. Для расчета Индекса готовности к передовым технологиям UNCTAD сформировал индикаторы на основе данных международных организаций:

      по уровню развития инфраструктуры ИКТ с учетом интернета вещей, больших данных и блокчейн интернет-технологий – 62 место (источники ITU; M-LAB);

      по наличию навыков по использованию, внедрению и адаптации передовых технологий – 42 место (источники UNDP; ILO);

      по исследованиям и разработкам (НИОКР), в том числе для производства и внедрения передовых технологий, требующих настройки или модификации для локального использования, а также научно-исследовательской деятельности, измеряемой с учетом количества публикаций и патентов, – 56 место (источники SCOPUS; PatSeer);

      по использованию, внедрению и адаптации передовых технологий на производстве, включая взаимодействие с цифровизацией в области финансов и ИКТ, – 75 место (источник UNCTAD);

      по оценке доступности финансирования для частного сектора, включающего ресурсы, предоставляемые финансовыми корпорациями, такими как финансы и лизинговые компании, страховые компании, пенсионные фонды и иностранная валюта компании, различные финансовые инструменты, в том числе ссуды, покупку неакционерного капитала, ценные бумаги, торговые кредиты и прочую дебиторскую задолженность, – 114 место (источники WB; IMF,OECD).

      В рейтинге 2021 года по уровню развития инноваций Казахстан занимает 79 место из 132 стран8. В сравнении со странами-членами ЕАЭС в 2021 году по уровню развития инноваций Казахстан опередил на 19 позиций Кыргызстан (98 место), но показал снижение по сравнению с Россией (45 место), Арменией (69 место) и Беларусью (62 место).

      ________________________________________

      7https://unctad.org/system/files/official-document/tir2020_en.pdf

      8https://www.globalinnovationindex.org/analysis-economy

      Индекс развития инноваций (Global Innovation Index), рассчитываемый на основе 80 показателей, сгруппированных в две категории: наличие ресурсов и условий для инноваций и достигнутых практических результатов внедрения инноваций, в 2021 году опустился с 77 на 79 место, достигнув уровня 2019 года.

      Лучшие результаты Казахстан показывает по уровню развития институциональной среды, рынка, инфраструктуры и человеческого капитала – поднявшись с 64 места в 2019 года на 61 место в 2021 году. Однако, по достигнутым практическим результатам в 2021 году Казахстан показал снижение, опустившись с 92 на 101 место. (таблица 3)

      Таблица 3. Данные рейтинга Глобального индекса инноваций

Год

Место в индексе

Показатель
"Наличие ресурсов"

Показатель
"Достигнутые практические результаты"

2021

79

61

101

2020

77

60

94

2019

79

64

92

      Источник: https://www.globalinnovationindex.org/analysis-economy

      В реализации государственной политики в области индустриально-инновационного развития мировое сообщество в целом применяет практически общие принципы и подходы.

      Индустриальные страны имеют в целом схожую организационную структуру государственного управления развитием промышленности, основными элементами которой можно выделить следующие:

      1) четкое законодательное регулирование промышленной политики, которое позволяет проводить централизованную и сбалансированную промышленную политику на всей территории страны, систематизирует и фокусирует процесс и условия оказания государственной поддержки промышленности;

      2) центральные государственные органы, отвечающие за политику по развитию промышленности, сопутствующих услуг, а также их продвижение на внешних рынках;

      3) скоординированная система институтов индустриально-инновационного развития;

      4) крупные государственные или национальные компании, специально определенные государством, с полномочиями для привлечения инвестиций и реализации крупных промышленных проектов и создания производств в новых отраслях;

      5) научная, технологическая, инновационная политика, на реализацию которой направлены планы, программы, концепции отраслевых министерств и ведомств.

      К основным различиям можно отнести условия, критерии поддержки предприятий, а также возможности государства обеспечить и определенным путем облегчить уровень фискальной, таможенной нагрузки предприятий, стремящихся к внедрению новых технологий и обновлению основных фондов.

      К примеру, Турецкая Республика осуществляет развитие частного предпринимательства через организацию по развитию малых и средних предприятий (далее – KOSGEB) путем реализации программы модернизации предприятий МСБ. Поддерживаются инвестиционные проекты по увеличению производства продукции с высокой добавленной стоимостью в средне- и высокотехнологичных секторах Турции, а также продуктов, которые имеют решающее значение для развития этих секторов, в рамках технологически ориентированного промышленного движения. 

      Если машины, оборудование и программное обеспечение являются отечественными товарами, к ставке невозмещаемой поддержки добавляется 15 %, а ставка возмещаемой поддержки уменьшается по той же ставке.

      Программа поддержки инвестиций в технологические продукты малого и среднего бизнеса имеет 2 направления:

      производство и коммерциализации продуктов, являющихся результатом НИОКР / инновационной деятельности. Для предпринимателя, производящего товары низкой технологической сложности, поддержка составит не более одного миллиона турецких лир. Для предпринимателя, производящего продукцию средней и высокой технологической сложности, сумма в 6 раз превышает сумму поддержки предпринимателя, производящего продукцию низких переделов, и составляет шесть миллионов турецких лир. Обязательным условием является погашение 70 % от суммы поддержки;

      производство и коммерциализация продуктов в области средних, высоких технологий, которые будут вносить существенный вклад в экономику страны. Доля погашения составит 30 % от указанной выше суммы поддержки.

      В рамках программы по привлечению инвестиций Турция предоставляет иностранным инвесторам в полном объеме те же права, что и национальному капиталу. Основные положения заложены в Законе Турецкой Республики "Об иностранных инвестициях". Основными критериями в оценке проектов иностранных инвестиций являются их технологический уровень, конкурентоспособность, экспортный потенциал, возможности вовлечения местных ресурсов для их реализации. Немаловажное значение, как уже говорилось, имеет географический аспект.

      Территориальное расположение проектируемого объекта и объем инвестируемого капитала являются основными показателями для получения инвестором так называемого "Поощрительного сертификата", то есть особого одобрения Главного управления по вопросам иностранных инвестиций, что дает право на пользование льготами при осуществлении проекта, а именно: частичным или полным освобождением от уплаты таможенных пошлин и иных налогов, доступом к льготным кредитам, правительственным дотациям и другие.

      При выдаче "Поощрительного сертификата" учитывается в какой степени при осуществлении проекта предполагается воспользоваться привлеченными источниками финансирования. Соотношение между собственным и привлеченным капиталом составляет норму самофинансирования; она может быть не более 40 % для инвестиционных проектов в "приоритетных районах", 50 % в "нормальных районах" и 60 % в "развитых". Исключением, не принимающим во внимание региональный аспект, являются инвестиции в организацию авиационного (Air-Kargo) и морского (Ro-Ro) транспортного обслуживания – 25 %, а также строительство и ремонт яхт и судов, где норма самофинансирования установлена на уровне 15 %. Допускается льготная норма самофинансирования (15 %) также для тех проектов, осуществление которых предполагается полностью финансировать из иностранных источников.

      Система льгот для иностранных инвестиций, отмеченных "Поощрительным сертификатом", включает в себя таможенные льготы на ввоз машин и оборудования не старше 5 лет, сырье и полуфабрикаты, запасные части.

      Освобождаются от таможенных пошлин в полном объеме ввозимые машины и оборудование, импортируемые с целью осуществления инвестиционных проектов, согласно утвержденному перечню приоритетных секторов экономики.

      Проводимая государственная политика предусматривает поддержку предприятий, налаживающих новое производство, посредством освобождения от таможенных пошлин импорт сырья и полуфабрикатов в ограниченном объеме и на лимитированный срок.

      Так, для реализации новых производств при условии внесения депозита (10 % капитала) допускается беспошлинный импорт сырья и полуфабрикатов на сумму, не превышающую 20 % от общей стоимости импортированных или приобретенных на месте машин и оборудования, на срок до 3 месяцев.

      Для реализации инвестиционных проектов в приоритетных районах при условии внесения депозита (10 % капитала) допускается беспошлинный импорт сырья и полуфабрикатов на сумму, не превышающую 30 % от общей стоимости импортированных или приобретенных на месте машин и оборудования, на срок до 4 месяцев.

      Для осуществления крупных проектов возможен беспошлинный импорт сырья и полуфабрикатов на сумму, не превышающую 40 % от общей стоимости импортированных или приобретенных на месте машин и оборудования, на срок до 6 месяцев.

      Дополнительно предусмотрено освобождение от таможенных пошлин машин и капитального оборудования, импортируемых в целях реализации инвестиционных проектов в электронной промышленности, сельском хозяйстве и агропромышленном комплексе, туризме, транспортировке природного газа, судоремонте, образовании, строительстве и оборудовании госпиталей и другое.

      В программах поддержки кластеров согласно Закону Турецкой Республики "О научно-исследовательских центрах" льготы предоставляются кластерам или группе предприятий конкурентоориентированных секторов. На основе этого проекта Министерством экономики запущен механизм поддержки кластеров по оказанию помощи промышленным и/или коммерческим предприятиям, классифицируемым согласно потребностям, масштабу, наличию оборудования.

      В Турции функционируют 36 зон развития технологий, объединяющих 3000 компаний по развитию технологий, экспортирующих услуги и продукцию на сумму около 900 млн долларов США. Законом Турецкой Республики "О зонах по развитию технологий" определены зоны развития технологий для компаний, использующих передовые технологии, производящие и разрабатывающие технологии или программное обеспечение. Преимуществами зон по развитию технологий являются предоставление офисов для аренды с инфраструктурой; освобождение от корпоративного подоходного налога, полученного от разработки программного обеспечения и деятельности НИОКР, освобождение от налога на добавленную стоимость (далее – НДС) осуществляется при поставках прикладного программного обеспечения, произведенного исключительно в зонах по развитию технологий.

      Промышленная политика Российской Федерации регулируется Федеральным Законом Российской Федерации "О промышленной политике в Российской Федерации", принятым в 2014 году. Кроме того, стратегические подходы реализации государственной политики в области развития промышленности отражены в Государственной программе "Развитие промышленности и повышение ее конкурентоспособности". Целями промышленной политики являются:

      1) формирование высокотехнологичной, конкурентоспособной промышленности, обеспечивающей переход экономики государства от экспортно-сырьевого типа развития к инновационному типу развития;

      2) обеспечение обороны страны и безопасности государства;

      3) обеспечение занятости населения и повышение уровня жизни граждан Российской Федерации.

      Закон регулирует промышленную деятельность страны и охватывает виды экономической деятельности, относящиеся к добыче полезных ископаемых, обрабатывающему производству, обеспечению электрической энергией, газом и паром, кондиционированию воздуха, водоснабжению, водоотведению, организации сбора и утилизации отходов, а также ликвидации загрязнений.

      В сфере промышленности для субъектов предпринимательства Законом предусмотрены меры финансовой, информационно-консультационной поддержки. Оказывается поддержка субъектам, осуществляющим научно-техническую, инновационную, внешнеэкономическую деятельность в сфере промышленности, а также в рамках развития кадрового потенциала.

      Стимулирование научно-технической и инновационной деятельности в промышленности осуществляется в рамках государственного оборонного заказа, в ходе реализации инвестиционных проектов и в хозяйственных обществах с государственным участием.

      Стимулирование спроса на инновационную продукцию осуществляется в том числе посредством нормирования в сфере закупок товаров, работ, услуг для государственных и муниципальных нужд.

      Финансовая поддержка оказывается организациям, осуществляющим инновационную деятельность при оказании инжиниринговых услуг.

      Правительством создаются условия для координации деятельности субъектов в сфере промышленности при осуществлении научной, научно-технической и инновационной деятельности.

      Поддержку получают производители промышленной продукции, внедряющие в производство результаты интеллектуальной деятельности, относящиеся к приоритетным направлениям развития науки, техники и технологий или критическим технологиям.

      Предоставление поддержки субъектам предпринимательства в области развития кадрового потенциала осуществляется в виде:

      поддержки организаций, осуществляющих образовательную деятельность по дополнительным профессиональным программам для работников, посредством предоставления финансовой, информационной и консультационной поддержки;

      предоставления учебно-методического и научно-педагогического обеспечения субъектам предпринимательства;

      финансовой поддержки субъектов предпринимательства, участвующих в создании организаций, осуществляющих образовательную деятельность по дополнительным профессиональным программам для работников указанных субъектов и обеспечивающих согласование теоретических знаний с практическими навыками и умениями;

      других мероприятий, связанных с предоставлением поддержки субъектам предпринимательства, при осуществлении ими образовательной деятельности по дополнительным профессиональным программам.

      Субъектам предпринимательства, осуществляющим экспорт произведенной на территории Российской Федерации промышленной продукции, может оказываться поддержка в виде:

      содействия в продвижении на рынки иностранных государств промышленной продукции и создания благоприятных условий для субъектов предпринимательства, осуществляющих экспорт произведенной на территории страны промышленной продукции;

      предоставления финансовой и имущественной поддержки субъектам предпринимательства, осуществляющим экспорт промышленной продукции, организациям, входящим в состав инфраструктуры поддержки деятельности в сфере промышленности и осуществляющим страхование экспортных кредитов и инвестиций от предпринимательских и (или) политических рисков, а также предоставления государственных гарантий по обязательствам субъектов деятельности в сфере промышленности.

      В Российской Федерации в условиях наличия постоянных санкций российские промышленные компании создали экосистему продукции, позволяющую обеспечить технологическую независимость от иностранных производителей. Утвержденный План первоочередных мероприятий по обеспечению устойчивого развития экономики в условиях ухудшения ситуации в связи с распространением новой коронавирусной инфекции (утвержден Председателем Правительства Российской Федерации от 17 марта 2020 года) содержит действия, направленные на обеспечение товарами первой необходимости и поддержки населения; поддержку отраслей экономики, оказавшихся в зоне риска (авиационные перевозки, туризм, строительство, сфера отдыха, развлечений и т.д.); меры поддержки малого и среднего предпринимательства (административные и финансовые) и общесистемные меры.

      Меры общесистемного характера предусматривают финансовый пакет: формирование финансового резерва в размере до 300 млрд рублей; создание гарантийного фонда для реструктуризации кредитов компаний, пострадавших от ухудшения ситуации в связи с распространением новой коронавирусной инфекции. Созданная специальная комиссия оказывает оперативную поддержку в части реструктуризации кредитов, задолженности, либо даже с прямым субсидированием; предоставление Правительству Российской Федерации полномочий устанавливать процедуры получения отсрочки (рассрочки) по уплате налогов, сборов и взносов, а также определять основания и порядок предоставления таких отсрочек (рассрочек), пролонгировать сроки представления налоговых деклараций и налоговой отчетности; расширять перечень мер поддержки бюджетов субъектов Российской Федерации, столкнувшихся с падением налоговых доходов.

      Сервисный пакет включает мероприятия по ускорению государственных капитальных вложений путем упрощения процедур корректировки федеральной адресной инвестиционной программы; информированию резидентов о необходимых действиях в случае неисполнения или угрозы неисполнения сроков поставки и (или) оплаты товаров иностранными контрагентами в рамках внешнеэкономических сделок и невозвращения ранее уплаченных резидентами денежных средств; формированию перечня системообразующих предприятий (ранее механизм уже использовался во время кризиса 2008 - 2009 годов и в 2014 году), которые будут находиться под особым контролем.

      В рамках мер поддержки системообразующих предприятий утверждены Правила отбора организаций, включенных в отраслевые перечни системообразующих организаций российской экономики, претендующих на предоставление в 2020 году мер государственной поддержки в целях поддержания их финансовой устойчивости и бесперебойного функционирования в условиях ухудшения ситуации в связи с распространением коронавирусной инфекции (постановление Правительства Российской Федерации от 10 мая 2020 года).

      Фондом развития предпринимательства Российской Федерации реализуются программы финансовой поддержки предприятий:

      направленные на внедрение современных технологий, включенных в утвержденный Правительством Российской Федерации перечень по производству промышленной продукции, конкурентоспособной на мировом рынке (Специальный инвестиционный контракт)10. Также предусмотрены встречные обязательства по достижению определенного объема производства и реализации продукции, уплате налогов в определенном объеме, созданию определенного количества рабочих мест.

      для предприятий, осуществляющих НИОКР, внедрение новых технологий или освоение высокотехнологичной продукции, а также имеющих необходимость в модернизации производства для выпуска конкурентоспособной продукции предоставляются субсидии на компенсацию части затрат на проведение НИОКР по современным технологиям в рамках реализации инновационных проектов11. Основные встречные обязательства относятся к достижению предельного значения целевого показателя (индикатора), установленного межведомственной комиссией для соответствующей современной технологии.

      - в целях создания условий для повышения производительности труда предприятий обрабатывающей промышленности предоставляется целевой займ с процентной ставкой в 1% годовых12. В рамках займа покрываются расходы предприятий на разработку или трансфер технологии, включая опытно-конструкторские и опытно-технологические работы, контрольно-сертификационные мероприятия, необходимые для реализации проекта; приобретение расходных материалов, в том числе, сырья и ресурсов для испытания оборудования и технологии; на инжиниринг, в т.ч. обеспечение необходимой адаптации технологического оборудования, компьютерного, серверного, сетевого оборудования и инженерных коммуникаций, программно-аппаратных комплексов, адаптация и (или) переработка (модификация) программного обеспечения; приобретение в собственность для целей технологического перевооружения и модернизации производства российского и (или) импортного промышленного оборудования как нового, так и бывшего в употреблении (включая принадлежности, технологическую оснастку, ремонтные комплекты), а также его монтаж, наладка; на общехозяйственные расходы по проекту, включая затраты на выполнение функций управления и обслуживания.

      ____________________________________

      10Постановление Правительства Российской Федерации от 16 июля 2015 года № 708, Распоряжение Правительства Российской Федерации от 28 ноября 2020 года № 3143-р; https://frprf.ru/download/prezentatsiya-spik.pdf, https://frprf.ru/navigator-gospodderzhky/spik_main/

      11Постановление Правительства Российской Федерации от 12 декабря 2019 года № 1649

      12Стандарт фонда условия и порядок отбора проектов для финансирования по программе "Повышение производительности труда" от 21 сентября 2018 года; https://frprf.ru/zaymy/proizvoditelnost-truda/

      Минпромторг России совместно с Фондом развития предпринимательства в целях поддержки системообразующих организаций (антикризисные меры)13 предлагает:

      - субсидии, предоставляемые в соответствии с частью 1 статьи 78 Бюджетного кодекса Российской Федерации, в целях финансового обеспечения (возмещения) затрат (части затрат) в связи с производством (реализацией) товаров, выполнением работ, оказанием услуг в порядке, установленном правилами предоставления субсидий системообразующим организациям в 2020 году на обеспечение (возмещение) таких затрат (части затрат), утверждаемыми Правительством Российской Федерации;

      - отсрочки (рассрочки) по уплате налогов, авансовых платежей по налогам в соответствии с Правилами предоставления отсрочки (рассрочки) по уплате налогов, авансовых платежей по налогам и страховых взносов, утвержденными постановлением Правительства Российской Федерации от 2 апреля 2020 года № 409 "О мерах по обеспечению устойчивого развития экономики";

      - государственные гарантии Российской Федерации по кредитам или облигационным займам, привлекаемым системообразующими организациями на цели, устанавливаемые Правительством Российской Федерации в рамках мер, направленных на решение неотложных задач по обеспечению устойчивости экономического развития, в порядке и на условиях, которые предусмотрены постановлением Правительства Российской Федерации от 10 мая 2017 года № 549 "О государственных гарантиях Российской Федерации по кредитам или облигационным займам, привлекаемым юридическими лицами на цели, установленные Правительством Российской Федерации в рамках мер, направленных на решение неотложных задач по обеспечению устойчивости экономического развития".

      Опыт создания и функционирования свободных (специальных) экономических зон различного типа в мировой экономике огромен. Сегодня в мире действует около 5400 свободных (специальных) экономических зон различного вида. При этом более чем 1000 создано за последние 5 лет и еще более 500 в планах на ближайшие годы. При общем числе занятых не менее 4 млн и объеме экспорта свыше 30 млрд долларов через такие зоны можно говорить об их 15-20 % доле мирового товарооборота. Трудно назвать страну, которая на том или ином этапе своего развития не обращалась бы к этому инструменту для решения экономических задач.

      Число СЭЗ по всему миру продолжает расти, что усиливает конкуренцию за инвесторов между ними.

      Из общего количества экономических зон в мире 30 % из них остались нереализованными, а из 70 % реализовавшихся лишь 1 % добились значительных успехов, это известные СЭЗ: Джебель Али в Дубаи, СЭЗ Шенжень и Шанхай в Китае, СЭЗ Катовице в Польше, Джуронг в Сингапуре, Шэнон в Ирландии и др., при этом опыт развития передовых СЭЗ показывает, что критическая масса проектов на зоне заполняется спустя 6-8 лет после завершения строительства необходимой инфраструктуры.

      Почти половина всех СЭЗ мира сосредоточена в странах Азии, где рекордсменами являются Китай, Вьетнам, Филиппины, Индия и Индонезия. К примеру, число СЭЗ в Китае достигает 187, а во Вьетнаме и Индонезии – 185 и 115 соответственно. В то же самое время в Ирландии создано всего 2 СЭЗ.

      _______________________________________

      13https://gisp.gov.ru/support-measures/list/11478749/

      Распределение СЭЗ по регионам мира происходит следующим образом: на Азию приходится 43 %, на Америку – 23 %, Европу – 19 %, Ближний Восток – 9 % и Африку – 5 %.

      В международной практике наиболее ярко выделяются пять основных мотивов создания СЭЗ: 1) "оазис"; 2) "занятость" 3) экспорт; 4) привлечение инвестиций; и 5) развитие депрессивных территорий.

      Общемировые тренды в развитии СЭЗ

      Все общемировые тренды в развитии СЭЗ объединяет стремление к усилению конкурентоспособности зон. Можно выделить следующие тренды в развитии СЭЗ.

      Рост числа частных управляющих компаний

      За последние годы доля частных управляющих компаний все время растет. Более 70 % создаваемых СЭЗ управляются частными компаниями.

      Разработка новых типов СЭЗ

      Число возможных типов СЭЗ все время растет. Страны экспериментируют с зонами, пытаясь найти наиболее оптимальные.

      Рост числа и диверсификация услуг в СЭЗ

      Растущая конкуренция между СЭЗ в разных странах и глобализация вынуждают все время увеличивать число оказываемых услуг, их качество и разрабатывать новые виды услуг, которые могут быть интересны инвесторам, замещая традиционную концепцию упора на налоговые и таможенные преференции.

      Использование СЭЗ для тестирования реформ

      Все больше стран следует успешному примеру иностранных государств (например, Китая) и использует СЭЗ для тестирования новых моделей управления и регулирования, распространяя затем режим СЭЗ на всю территорию.

      Модели развития свободных экономических зон в странах Азии и, в частности, в КНР отличаются заметным многообразием.

      Институциональную структуру можно рассмотреть на примере СЭЗ "Тяньцзинь". Управляющая компания отвечает за формирование бюджета на строительство объектов инфраструктуры, за привлечение инвестиций в СЭЗ, а также отбирает и регистрирует новых участников. Дочерние предприятия и департаменты управляющей компании состоят из органов, которые отвечают за строительные работы, маркетинговую деятельность, предоставление коммунальных услуг и т.д. Другие вспомогательные органы предоставляют дополнительные услуги, например, архитектурное проектирование и предоставление технической поддержки.

      Выбор модели административно-хозяйственного управления специальной экономической зоной зависит от ее типа и размера территории, особенностей государственного устройства страны, развитости частного сектора. Обобщение опыта функционирования свободных экономических зон в мире показывает, что установление особых режимов и механизмов таможенного обложения, налогообложения, субсидирования, ценообразования, особого валютного режима привлекает значительные финансовые, материальные, технологические и трудовые ресурсы. В результате происходит быстрое развитие экономического потенциала, увеличиваются валютные поступления, внутренний рынок насыщается конкурентно-способными товарами и услугами, значительно увеличивается экспорт.

      Ежегодные отчеты ОАЭ по экономическому развитию отмечают активное развитие особых экономических зон. Первая из них появилась в Джебель Али (Jebel Ali Free Zone) в 1985 году. Сейчас их более 20 и еще несколько находятся в процессе создания. Экономические зоны есть в каждом из семи арабских эмиратов. Более половины зон расположены в эмирате Дубай. Крупнейшей и наиболее известной продолжает оставаться зона Джебель Али, находящаяся в Дубае, – в ней работает порядка 5500-6000 компаний из более 120 стран мира. Это самая крупная и самая быстрорастущая экономическая зона в мире.

      Существующие в ОАЭ экономические зоны можно разделить на четыре типа: свободные торговые зоны, производственные зоны, технико-внедренческие зоны, зоны услуг. Данная классификация достаточно условная. Для ОАЭ характерно наличие комплексных зон, которые охватывают разные стороны экспортно-импортной, производственной и инновационной деятельности, отчего их внутренняя структура наиболее сложна.

      Каждый из арабских эмиратов является абсолютной монархией, и государство в лице правительства и эмиров является главным инициатором создания особой экономической зоны (далее – ОЭЗ) на территории страны. Управление зонами, как правило, осуществляется государственными компаниями (например, Dubai Holding). Условия для привлечения резидентов и успешного функционирования бизнеса в экономических зонах практически одинаковы для всех зон ОАЭ. В большей степени они различаются по своему географическому положению и возможностям, предоставляемым компаниям в каждой конкретной зоне.

      Для резидентов экономических зон правительством ОАЭ законодательно закреплены различные налоговые и таможенные льготы.

      Помимо льгот резидентам экономических зон в ОАЭ предоставляется целый ряд различных услуг, например, субсидирование водо- и энергоснабжения. Развитая транспортная инфраструктура является одной из основных причин привлекательности экономических зон арабских эмиратов для резидентов: близость портов, международных аэропортов самого современного уровня, развитая сеть дорог и т.д. Правительство ОАЭ вкладывает огромные средства в развитие инфраструктуры ОЭЗ, используя при проектировании самые современные технологии. Кроме того, в ОАЭ высокая обеспеченность самыми современными коммуникациями – беспроводная связь, оптоволоконные сети и т.д.

      Наиболее распространенными видами деятельности компаний-резидентов производственных зон являются: нефтехимия, текстильная и легкая промышленность, ювелирное производство, фармацевтическая промышленность.

      В Польше СЭЗ представляют один из классических примеров успешного взаимодействия государства и бизнеса.

      Государство полностью обеспечивает формирование всей необходимой инфраструктуры. При этом земельные участки реализуются участникам СЭЗ с учетом вложенных государством средств.

      Вместе с тем, в Польше по СЭЗ несколько иной подход к стимулированию бизнеса. Если мировая практика предполагает освобождение от уплаты каких-либо налогов, то в Польше участникам СЭЗ представляют некий счет, который формируется в размере 25-55 % от капитальных затрат, понесенных участником СЭЗ.

      Исчисление сумм налогов, сборов и плат в бюджет происходит в обычном режиме, однако оплата производится путем "списывания" с такого счета.

      Управляющая компания-администратор СЭЗ обладает широким функционалом.

      В Российской Федерации ОЭЗ понимают также, как и в Казахстане – часть территории РФ, которая определяется Правительством РФ и на которой действует особый режим осуществления предпринимательской деятельности, а также может применяться таможенная процедура свободной таможенной зоны.

      Вместе с тем существует ряд отличий от казахстанских СЭЗ. Так в российских ОЭЗ не устанавливают перечень приоритетных (разрешенных) видов деятельности, а делят их на типы:

      1) промышленно-производственные особые экономические зоны;

      2) технико-внедренческие особые экономические зоны;

      3) туристско-рекреационные особые экономические зоны;

      4) портовые особые экономические зоны.

      Резидентам ОЭЗ предоставляются налоговые преференции по НДС, акцизам, налогам на прибыль и на имущество организаций (от 5 до 10 лет), а также по земельному (на 5 лет) и транспортному налогам (от 5 до10 лет).

      При этом льготные ставки не снижены до 0 и действуют по нарастающей.

      В 2016 году в РФ по ряду причин приняли решение об упразднении 10 ОЭЗ, 8 из которых туристические (часть ОЭЗ так и остались на бумаге, в некоторых резиденты не осуществляют деятельность, в некоторых вообще отсутствуют резиденты). Подобный опыт жизнедеятельности туристических СЭЗ вполне ожидаем и в Казахстане (ранее функционировала СЭЗ "Бурабай", а также периодически возникают предложения по созданию СЭЗ туристской направленности).

      Таким образом, опыт создания и развития свободных экономических зон в мире свидетельствует о том, что для успешного развития СЭЗ необходимы льготы, сроки действия зависят от каждой страны, стратегии развития имеющегося экономического потенциала, материальных ресурсов, рабочей силы. Выбор управления в СЭЗ также определяет эффективность функционирования и развития СЭЗ.

      Так, например, во многих странах в целях стимулирования развития СЭЗ предоставляются налоговые и таможенные преференции, выраженные в льготах по налогу на прибыль, налогу на имущество, таможенным платежам, налогу на добавленную стоимость, налогам на землю.

      Вопрос создания свободных (специальных) экономических зон не был обойден своим вниманием и в бывшем СССР, где с конца 80-х годов под влиянием бурного развития СЭЗ в Китае, Тайване и Южной Корее изучению указанного вопроса стали уделять пристальное внимание. Однако этот процесс совпал с трудным кризисным переходом экономики страны к рыночным отношениям, в силу чего его развитие претерпевало на разных этапах существенные коррективы.

      В условиях пандемии и на фоне нестабильных и низких цен на нефть на мировой арене разворачивается борьба не только за новые инвестиции, но и за спасение собственной индустриальной промышленности.

      Правительства разных стран ведут большую работу по совершенствованию и созданию новых условий для развития своей промышленности.

      Казахстану, имеющему огромный потенциал, необходимо использовать все возможности для создания крепкой и конкурентной экономики.

      В целях развития экономики будет необходимо провести работу по совершенствованию механизмов развития индустриального сектора.

      Одним из инструментов являются специальные экономические зоны.

      Во всем мире СЭЗ используются как действенный инфраструктурный инструмент индустриализации и являются важным звеном в реализации принципов открытой экономики. Их функционирование связывается с активизацией внешнеэкономической деятельности страны.

      В настоящее время разные подходы в управлении и финансировании отразились на равномерности развития каждой СЭЗ.

      Так, в мировой практике средний срок строительства полной инфраструктуры СЭЗ занимает 2-3 года (ОАЭ, Польша, Китай). В Казахстане же базовая инфраструктура строится минимум 5 лет.

      Опыт развития передовых СЭЗ показывает, что критическая масса проектов на зоне заполняется спустя 6-8 лет после завершения строительства необходимой инфраструктуры.

      Несмотря на принимаемые меры и достигнутые результаты, потенциал развития СЭЗ и ИЗ полностью не раскрыт, что открывает перспективы для их дальнейшего развития.

      2.1. Глобальные тренды индустриального развития

      Существуют определенные векторы развития глобальной экономики, по которым следуют все развитые и развивающиеся страны. На сегодняшний день выявлено 7 глобальных мегатрендов, которые будут оказывать наибольшее воздействие на обрабатывающую промышленность Казахстана. Данные тренды необходимо учитывать при реализации индустриальной политики.

      2.1.1 Технологическое развитие на базе цифровизации

      Цифровые технологии активно внедряются во все сферы жизни человека и производственные процессы. Помимо таких базовых цифровых технологий, как промышленный интернет вещей, облачные сервисы, 3D-печать, Big Data, 5G, дополненная и виртуальная реальность, уже ставших реальностью сегодняшнего дня, важными трендами становятся квантовые сервисы, умные пространства, биочипы, нейронные процессоры, граничные вычисления (Edge), дополненная аналитика, сервисы визуального и голосового поиска товаров, смешанная реальность.

      Согласно данным Accenture в 2030 году получат распространение технологии виртуальной фабрики: самоорганизующиеся и самоподдерживающиеся фабрики, умные услуги. Тогда как Gartner прогнозирует, что через десять лет технологии искусственного интеллекта (AI) получат повсеместное распространение.

      Цифровые технологии влияют не только на промышленность, но и меняют характеристики "типичного" города. Так, новые технологии расширят возможности пространств, где бывает человек, и позволят "умнее" жить и работать. К подобным технологиям относятся 4D-печать, самовосстанавливающиеся системы, умная пыль, батарейки с кремниевым анодом (емкость которых намного больше обычных), стереодисплеи, летающие автономные средства передвижения.

      Активное внедрение цифровых технологий позволяет предприятиям усиливать конкурентоспособность через предложение кастомизированного (индивидуализированного) продукта, значительное сокращение вывода новых продуктов на рынок, создание самооптимизирующихся, адаптивных и автономных производств, предложение сопутствующих передовых "умных" услуг.

      2.1.2. Смещение экономической мощи в сторону азиатских стран

      Тенденции развития мировой экономики изменяют направленность спроса со стороны развивающихся азиатских рынков. Рост уровня жизни в азиатских странах способствует формированию среднего класса, спрос, со стороны которого направлен на потребление недорогих, но качественных товаров конечного потребления. Такая тенденция способствует развитию экономики простых вещей.

      2.1.3. Регионализация против глобализации

      Поддержка глобализации постепенно перемещается в азиатский регион, тогда как западные страны все больше прибегают к ограничительным мерам и протекционистской политике. Мир переходит от глобальной конкуренции между странами к конкуренции между региональными блоками. В условиях возникновения и продолжения "торговых войн" в отношении стран-партнеров по экономическим сообществам (Евразийский экономический союз, Шанхайская организация сотрудничества и др.) для Казахстана появляется возможность создания и развития "офшорного производства".

      2.1.4. Зеленая экономика

      Все большее значение приобретают вопросы перехода к "зеленой экономике", так как нарастание экологических проблем – загрязнение воздуха, земли, воды – уже оказывает отрицательное воздействие на климат и здоровье людей. Повсеместно принимаются решения об отказе от производств, наносящих большой вред окружающей среде, растут штрафные санкции за неиспользование очистительных сооружений и оборудования.

      На мировой повестке находится вводимый ЕС трансграничный углеродный налог. Это затронет отечественных производителей черных и цветных металлов, цемента, удобрения и других товаров.

      2.1.5. Замкнутые циклы производства (loop economy)

      Экономика замкнутого цикла производства становится все более актуальной в условиях истощения природных ресурсов и опасного для человечества загрязнения окружающей среды. Такая экономика подразумевает постоянный круговорот материалов при производстве и потреблении, исключающий образование отходов, накапливающихся в окружающей среде. Такая модель бизнеса предусматривает необходимость предварительного планирования мер по утилизации произведенного товара и возвращение материалов в производственный цикл. Кроме того, замкнутый цикл производства дает возможность снижения затрат на производство.

      2.1.6. Усиление роли кооперации (coop economy)

      Кооперативная экономика признает право на личную выгоду в структуре, которая поддерживает каждого из ее членов. В кооперативной экономике большая часть промышленности, торговли и коммерции управляется через кооперативные организации.

      В кооперативной экономике деятельность государственных предприятий будет направлена на поставку материалов и услуг производителям по сниженной цене. Кооперативный бизнес будет производить все виды товаров и услуг, от товаров первой необходимости до предметов роскоши, включая здравоохранение, юридические услуги и сельское хозяйство. Все эти предприятия будут работать как коммерческие предприятия, но прибыль будет делиться между членами, а не руководителями.

      2.1.7. Усиление роли государства в индустриально-инновационном развитии

      В сложившихся условиях усиливается роль государства в реализации индустриально-инновационной политики путем дальнейшего совершенствования институциональной, инфраструктурной, финансовой, фискальной и иных видов поддержки, а также инициирования целевых векторов научно-технологического развития в целях стимулирования инновационного и технологического развития обрабатывающей промышленности.

3. Видение индустриально-инновационного развития

      Главными направлениями государственной политики индустриализации, как катализатора и основы диверсификации всей экономики, являются создание технологически прогрессивной промышленности, модернизация основных фондов, цифровая трансформация предприятий, ориентированных на создание продукции средних и верхних переделов, с ориентиром на включение в глобальные цепочки поставок.

      В соответствии с основными направлениями Национального плана развития Республики Казахстан до 2025 года акцент в государственной промышленной политике будет сделан на создание экспортоориентированной экономики с высокой добавленной стоимостью.

      Ориентация на экспорт продиктована необходимостью расширения рынков сбыта растущего объема товаров, услуг и встраивания в глобальные цепочки создания стоимости. Экспортоориентированная индустриализация позволит вывести на внешние рынки новые казахстанские товары, в том числе товары высоких переделов.

      Исходя из указанных тенденций в среднесрочной перспективе можно выделить ряд стратегических производств.

      В металлургии

      Принимая во внимание вопросы национальной безопасности в свете нестабильной геополитической обстановки, в металлургии одним из стратегических материалов является металлопрокат, который относится к наиболее важным конструкционным материалам. Его используют практически во всех отраслях современной промышленности, в том числе в машиностроении и производстве строительной индустрии.

      Черный и цветной прокат играет важную роль в современной жизни, способствуя развитию производства и ускорению строительных процессов.

      Учитывая поставленную задачу по увеличению объемов строительства, дефицит отечественного металлопроката может привести к удорожанию жилья и вследствие к социальному напряжению среди населения.

      Металлургические предприятия Казахстана за последние 10 лет активно интегрируют отечественное производство металлов с мировыми производителями готовой продукции с высокой добавленной стоимостью (совместно с Aubert&Duval (Франция) – "УКАД" (кованные и штампованные изделия из титана, шасси для самолетов); совместно с POSCO (Корея) - ТОО "ПОСУК Титаниум" (титановые слябы и слитки); совместное предприятие во Франции "EcoTitanium" (поставка УКТМК губчатого титана для дальнейшей переработки, с группой "Евраз" (Россия) производство кабельно-проводниковой продукции).

      Особый рывок по переходу на глубокие переделы удалось осуществить в алюминиевой отрасли. Производимый первичный алюминий стал фундаментом дальнейшего развития алюминиевых переделов:

      - алюминиевые профили;

      - алюминиевые радиаторы;

      - алюминиевые сплавы, порошки, проволока и другое.

      К примеру, проект 5-го передела по производству автомобильных алюминиевых колес, мощностью до 1 млн колес в год из отечественного легированного алюминия.

      Данный проект успешно интегрирован в цепочку производства отечественного автопрома.

      Ближайшее 5 лет приоритетами развития в черной металлургии будут являться производства новых видов композитных сплавов с применением магний-хромовых стальных сплавов для тяжелого машиностроения, в цветной металлургии - сплавы из алюминия с добавлением титана и кремния для применения в автомобилестроении и авиационной промышленности.

      Вместе с тем постоянный технологический прогресс повышает мировой спрос на продукцию из редкоземельных металлов. При этом стоит отметить, что производством с высокой добавленной стоимостью и соответствующей технологической сложностью также является продукция верхних переделов.

      В настоящее время мировая потребность в редкоземельных элементах составляет около 120 тысяч тонн в год. Однако мировой рынок редкоземельных металлов практически монополизирован производством из Китая. Уже сейчас наблюдаются различного рода ограничения по поставкам продукции редкоземельных металлов, что отражается крайне негативно на промышленности других государств. В связи с этим у крупнейших экономик мира, активно использующих редкоземельные металлы в своей промышленности (США, Россия, Япония, Германия), имеются различные планы по уменьшению высокой зависимости от поставок редкоземельных металлов из Китая. Одним из примеров такого отхода от китайской зависимости можно наблюдать в соглашении между Соединенными Штатами Америки и Австралией о совместной добыче и переработке полезных ископаемых, включая редкоземельные и редкие металлы (неодим и тантал).

      Казахстан обладает значительными запасами и перспективами расширения минерально-сырьевой базы редких и редкоземельных металлов.

      Учитывая, что именно производство редких и редкоземельных металлов в дальнейшем будут играть важную роль в развитии глобальной экономики, необходимо разрабатывать совместные проекты с привлечением глобальных игроков на такие приоритетные направления, как добыча, селекция, получение чистых редких и редкоземельных металлов и их соединений, с дальнейшим развитием полупроводниковой, электронной, приборостроительной и других передовых отраслей науки и техники.

      Исходя из мировой практики дальнейшее развитие отрасли редкоземельных металлов должно предусматривать увеличение государственной поддержки в стимулировании производства продукции высоких переделов.

      В Казахстане реализуется новая индустриальная политика, направленная на создание высокопроизводительной и экспортоориентированной обрабатывающей промышленности.

      Новейшие разработки в высокотехнологичных секторах экономики (авиастроение, атомная энергетика, ракетостроение, автомобильная отрасль, микроэлектроника, машиностроение) требуют гарантированного обеспечения и создания новых специальных материалов, которые способны удовлетворить растущие требования производителей наукоемкой продукции. Базовыми элементами для успешного развития указанных направлений являются редкие металлы, в том числе редкоземельные металлы. Использование редких и редкоземельных металлов и их соединения связано с их уникальными свойствами, такими как тугоплавкость, поливалентность, твердость, пластичность, ползучесть и др.

      В настоящее время четыре ключевых направления: аддитивные технологии, полимерные и композиционные материалы, редкие и редкоземельные металлы, новые конструкционные и функциональные материалы и вещества, являются мировыми трендами.

      Современные композиционные материалы обладают достаточно высокой прочностью, низкой теплопроводностью, высокими электроизоляционными свойствами. Последующее развитие связано с повышением качества и расширения функционала.

      Развитие обрабатывающей отрасли наряду с другими направлениями требует выполнения научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ, направленных на создание технологий получения и синтеза новых композиционных материалов, с использованием отечественного редкометального сырья, способствующих развитию высокотехнологического производства обрабатывающей индустрии в Республике Казахстан и позволяющих обеспечить конкурентоспособность казахстанских производителей, а также снизить импортозависимость предприятий.

      На сегодняшний день в республике производство редкоземельных металлов осуществляется на специализированных предприятиях, производственные фонды которых не соответствуют современному уровню технологии, а также полностью работают на давальческом сырье (толлинг).

      Для ухода от сырьевой зависимости, увеличения объема производства редких и редкоземельных металлов, а также увеличения номенклатуры выпускаемой продукции необходимо развитие переработки импортного сырья в виде отходов металлургического производства сульфида рения и жаропрочных никелевых сплавов с получением рения и других редких металлов путем технического перевооружения и модернизации производства РГП "Жезказганредмет".

      Машиностроение

      В машиностроительной отрасли стратегическим направлением в целом является локализация, так как способствует достижению экономической и технологической безопасности, независимости страны от геополитических и макроэкономических изменений.

      Высокая зависимость от импортных сырья и комплектующих все еще остается значительной проблемой в отрасли. Более 81% потребности внутреннего рынка в машиностроительной продукции обеспечивается за счет зарубежных поставок (до 60% импорта из России, Китая и Кореи). На территории Республики Казахстан организуются в основном сборочные производства с минимальным уровнем локализации.

      В секторе автомобилестроения стратегическими являются производство автокомпонентов (автостекло, штамповка, кузова, редукторы, мосты, коробки передач, диски, пластиковые изделия интерьера и экстерьера), производство электромобилей и в особенности производство батарей для электромобилей.

      В секторе железнодорожного машиностроения необходимо освоить литейное производство, поковку и штамповку для предприятий.

      В секторе сельскохозяйственного машиностроения необходимо наладить производство комплектующих (кабины, стекло, колеса, пластиковые изделия интерьера и экстерьера и прочее).

      В секторе горнорудного машиностроения необходимо создание литейных предприятий (цехов) для производства заготовок для машиностроительной отрасли.

      В секторе нефтегазового машиностроения необходимо повышение качества выпускаемой продукции для соответствия требованиям по сертификации по международным стандартам к закупаемой продукции (API, ASME). Основная продукция представляет из себя кастомизированные машины и оборудование под нужды каждого заказчика и месторождения нефти и газа. В основном это запорная арматура, насосы, теплообменники, нефтепромысловое оборудование.

      В секторе электротехнического машиностроения стратегически важным направлением является наладка производства трансформаторной стали. Также, крайне важным направлением является производство электрораспределительной аппаратуры и продукции, направленной на взаимодействие с электроэнергией. Вопросы развития электрической инфраструктуры и функционального использования электроэнергии в дальнейшем будут усиливаться в результате роста населения и промышленного потенциала страны.

      В секторе электронной промышленности стратегически важными направлениями являются сектора, связанные с локализацией производства коммуникационного и вычислительного оборудования, приборов и датчиков для автоматизации и цифровизации технологических процессов и производств во всех секторах реальной экономики, включая проекты Смарт сити, а также электронных устройств и приборов для аэрокосмической и оборонной промышленности.

      Учитывая кадровый и научный потенциал, а также стоимость рабочей силы и основных коммунальных услуг, необходимо максимально благоприятные условия для привлечения мировых компаний в сфере электроники для организации сборочных производств с одновременным созданием соответствующих научных лабораторий и институтов. Эти условия должны включать в себя экономические стимулы, упрощение всех процессов для импорта комплектующих и экспорта готовой продукции, а также для подготовки кадров и реализации НИОКР.

      Химическая промышленность

      Сектор агрохимии имеет важное значение в мире. Самым конкурентным рынком в мире считается рынок азотных удобрений, на его долю приходится 60% всего рынка, 25% приходится на фосфорные и 15% - на калийные удобрения. Для Казахстана сектор агрохимии является наиболее перспективным, т.к. имеет постоянно растущий внутренний рынок и экспортный потенциал.

      Одной из наиболее востребованной химической продукции являются полимеры. На данном этапе производство полимеров – наиболее динамично развивающийся сектор в мировой экономике. Полимеры широко применяются во многих отраслях промышленности, потеснив традиционные рынки бумаги, хлопка, шерсти, кожи, дерева и др. Объем их потребления ежегодно растет на 5-6%. Существует широкий спектр полимеров, к базовым можно отнести полиэтилен (ПЭ), полипропилен (ПП), поливинилхлорид (ПВХ), полиэтилентерефталат (ПЭТФ), полистирол (ПС), полиуретан (ПУ), синтетические каучуки (СК) и многие другие полимеры, и сополимеры.

      Производство стройматериалов

      Для отрасли производства строительных материалов стратегически важным является развитие товаров развития сложных производств с более высокой добавленной стоимостью. К таким товарам относятся материалы финишной отделки: санфаянс, керамическая плитка, обои, линолеум, листовое стекло и др. Данный сегмент отрасли остается импортозависимым. На данный момент одним из возможных направлений развития является производство керамической плитки. Так, на основе имеющихся запасов месторождений глины каолина (более 50 месторождений) возможно развитие производства данного товара. Однако сдерживающим фактором является отсутствие горно-обогатительных комбинатов по выпуску необходимого сырья для керамических плиток. Перспективным также является возможность организации производства сантехнических изделий (санфаянс). Данный товар характеризуется большим спросом как на внутреннем рынке страны, так и внешних рынках макрорегиона. На территории страны имеются обширные разведанные запасов сырья для производства санфаянса, но их добыча и обогащение также не организованы. Консолидация производств товаров грубой керамики на базе имеющихся предприятий керамической плитки может снизить затраты по организации инфраструктуры, выкуп земельного участка, строительство объектов бытового и административного назначения. Наращивание мощностей теплоизоляционных материалов также будет способствовать снижению зависимости внутреннего рынка от импортных поставок. Применение в теплоизоляции полимерного сырья и развитие газохимического комплекса с производством полипропилена и полиэтилена положительно отразиться на обеспечении производителей сырьевым материалом.

      Вместе тем следует отметить, что сохранение производств базовых товаров таких так цемент, товарный бетон, стеновые материалы (керамические, силикатные кирпичи) имеет важное значение ввиду первоочередного применения в сфере строительства.

      Продолжатся продвижение производимых в Казахстане товаров с уникальными характеристиками, имеющих спрос на мировом рынке (например, производство хризотила и хризотилцементных изделий), защита интересов таких производств на международных торговых площадках.

      Легкая промышленность

      Несмотря на ежегодный рост объемов производств продукции легкой промышленности, обеспеченность внутреннего рынка составляет всего 10%. При имеющемся сырье легкая промышленность Казахстана слабо развита в производстве полуфабрикатов и фурнитуры, что сдерживает конкурентоспособность сегмента готовых изделий.

      В целом, в объемах производства отрасль представлена, в основном, крупными и средними предприятиями, которые в большинстве случаев ориентированы на госзаказ (спецодежда, форменное обмундирование и прочее).

      При этом перспектива развития отечественной индустрии лежит в основе развития коммерческого сегмента.

      В данной отрасли основным стратегическим ориентиром должно стать развитие высокомаржинальных сфер через становление собственных коммерческих брендов.

      В данном аспекте необходимо сфокусироваться на развитии маркетинга, дизайна, дистрибуции, а также производстве готовой продукции, национальных брендов в области одежды и обуви, что позволит увеличить добавленную стоимость продукции, расширить географию экспорта, а также кратно нарастить долю отрасли в обрабатывающей промышленности.

      Производство мебели

      Мебельные компании страны практически полностью зависят от поставки импортных сырьевых товаров (ДСП, ДВП, МДФ), которые в основном поступают из России и Беларуси. Так, в 2020 году в Республику Казахстан было импортировано плитной продукции на сумму свыше 200 млн долларов США.

      В целях снижения зависимости отечественных мебельных предприятий от импортных сырьевых товаров к стратегическим производствам следует отнести производства ДСП и ДВП.

      Для реализации стратегических производств товаров средних и верхних переделов, ориентированных на внутренний и внешние рынки, предусмотрен комплекс стимулирующих мер.

      Новшествами в индустриальном развитии являются переформатирование поддержки отраслей промышленности и переход на стимулирование развития производства конкретных видов обработанной продукции высоких и средних переделов. Так, на основе международного опыта будет сформирован перечень приоритетных товаров, имеющих высокую добавленную стоимость и продуктовую сложность. Данный перечень будет состоять из приоритетных товаров, формирующих сферы и отрасли обрабатывающей промышленности, определяющие долгосрочную конкурентоспособность национальной экономики и концентрацию мер поддержки, за исключением товарных позиций, относящихся к сегменту "commodities" (сырьевых, околосырьевых позиций, на объемы производства и торговли которых большое влияние оказывает внешняя конъюнктура, а именно цены на сырье на мировых биржах).

      Меры государственного стимулирования будут предоставляться предприятиям обрабатывающей промышленности, производящим продукцию из данного перечня. Это позволит обеспечить переход предприятий к модели экспортоориентированного развития путем повышения уровня производительности труда и качества продукции.

      Базовыми критериями для включения товаров в перечень будут следующие: технологическая сложность производимой продукции, экспортный потенциал и потенциал потребления на внутреннем рынке.

      Перечень будет включать более 4 тысяч наименований товаров на 6 знаках ТН ВЭД и охватывать все отрасли обрабатывающей промышленности.

      Также в целях обеспечения конкурентоспособности промышленности согласно перечню приоритетных товаров будет проводиться работа по привлечению инвестиций.

      Средством повышения эффективности функционирования предприятий, создающим условия для развития и диверсификации, станет механизм по обеспечению перерабатывающих производств сырьем. Механизм направлен на формирование благоприятного ценообразования на сырье, в том числе не производимое и не имеющее перспектив производства внутри страны, но использующиеся в создании экспортоориентированной продукции.

      Индустриальная политика ориентирована на создание условий стимулирования конкурентоспособности предприятий обрабатывающего сектора, способных адаптироваться к изменениям геополитических и экономических процессов.

      В целях обеспечения устойчивого развития обрабатывающей промышленности путем увеличения производства конкурентоспособной, высокотехнологичной, экспортоориентированной продукции и отхода от сырьевой модели развития разработан проект Закона Республики Казахстан "О промышленной политике".

      Основными задачами законопроекта являются:

      повышение благосостояния населения страны;

      создание и развитие современной промышленной инфраструктуры;

      развитие новых высокотехнологичных производств;

      повышение конкурентоспособности производства путем роста производительности труда;

      повышение самодостаточности национальной экономики.

      Принятие Закона Республики Казахстан "О промышленной политике" заложит основу для формирования эффективной промышленной политики.

      4. Основные принципы и подходы развития

      Принципы и подходы индустриально-инновационного развития будут реализованы в рамках Закона Республики Казахстан "О промышленной политике Республики Казахстан", а также с учетом обязательств Республики Казахстан в рамках членства в международных экономических организациях.

      4.1. Принципы для проведения индустриально-инновационной политики

      Концепция индустриально-инновационного развития будет сохранять преемственность и базироваться на следующих принципах:

      1) фокус на производстве обработанной продукции с высокой добавленной стоимостью;

      Будут учитываться все горизонтальные политики по улучшению индустриального и бизнес-климата, твердой, "мягкой", инновационной инфраструктуры и цифровой трансформации.

      В целях стимулирования производства товаров, имеющих высокую добавленную стоимость и продуктовую сложность, будут определены приоритетные товары средних и верхних переделов (далее – приоритетные товары).

      2) сопряжение индустриально-инновационного и территориального развития;

      Усилия будут сосредоточены на развитии специализированных факторов преимущественно в точках пространственного роста для достижения агломерационных эффектов, стимулирующих конкуренцию, увеличении сложности локальных рынков, снижении транзакционных издержек, стимулировании развития конкурентоспособных территориальных кластеров.

      В целях решения системных проблем в обрабатывающей промышленности будут учтены промышленная специализация регионов, а также потенциал для сбалансированного (пространственного) развития и предоставления соответствующих мер государственного стимулирования.

      Кроме того, в целях ускоренного развития приграничного сотрудничества, а также общего рынка товаров работ и услуг будет уделено внимание раскрытию промышленного потенциала сопредельных регионов.

      3) ориентация на внешние рынки с учетом внутренних возможностей;

      Создание отечественной добавленной стоимости является одним из наиболее важных факторов развития экспортного потенциала и повышения конкурентоспособности на внешних рынках.

      Сохранится последовательность политики экспортоориентированной индустриализации, основанной на создании, поддержании и развитии производств, ориентированных на мировой рынок и жизнеспособных в условиях глобальной конкуренции, которая должна сочетаться с разумной защитой и развитием внутреннего рынка.

      4) баланс стратегических интересов государства, общества и бизнеса;

      Будут использованы инструменты планирования, реализации и мониторинга индустриально-инновационного развития, предусмотренные системой государственного планирования, Законом Республики Казахстан "О промышленной политике Республики Казахстан", Предпринимательским кодексом Республики Казахстан и сложившейся экосистемой институтов развития.

      Гибкость в реализации политики будет осуществляться через постоянную обратную связь с общественностью и бизнесом, обеспечивать высокую восприимчивость к изменяющимся условиям.

      5) эффективность и адресность мер стимулирования.

      Реализация политики будет ориентирована на достижение конкретных результатов, согласующихся с долгосрочными стратегическими целями развития страны.

      В рамках нового подхода к реализации мер стимулирования предусмотрено смещение акцента на эффективные предприятия обрабатывающей промышленности, которые направлены на технологическую модернизацию и цифровизацию производства, с ориентиром на экспорт своей продукции, а также насыщение внутреннего рынка.

      При оказании мер государственного стимулирования предприятий обрабатывающей промышленности операторы будут ориентироваться на приоритетные товары.

      4.2. Подходы развития

      Политика индустриально-инновационного развития будет сбалансирована между прямой и системной поддержкой с учетом обязательств Республики Казахстан в рамках членства в международных экономических организациях.

      1) Прямые меры стимулирования предприятий

      Продолжится практика применения прямых мер государственного стимулирования, предусмотренных законодательством Республики Казахстан, которые будут предоставляться на всех этапах развития предприятия, что приведет к усилению конкуренции через формирование критической массы действующих предприятий.

      В целях стимулирования предприятий к переходу на модель экспортоориентированного развития на регулярной основе будут совершенствоваться действующие и внедряться новые меры стимулирования с исключением невостребованных и неэффективных мер.

      Для оценки эффективности реализации мер государственного стимулирования промышленности уполномоченным органом в области государственного стимулирования промышленности разрабатываются и утверждаются формы, предназначенные для сбора административных данных в области промышленности, по согласованию с уполномоченным органом в области государственной статистики.

      В рамках повышения конкурентоспособности отечественных предприятий путем эффективного государственного стимулирования будет усовершенствован и пересмотрен механизм их предоставления. Суть нового подхода должна заключаться в проведении предварительного анализа субъектов предпринимательства, который включает в себя анализ финансовой устойчивости, технического оснащения субъекта, бизнес-процессов, стратегии, его возможностей, результатов и т.д.

      При предоставлении мер государственного стимулирования будет учитываться готовность предприятий к производству наиболее перспективных товаров с точки зрения международной конкурентоспособности.

      В целях повышения эффективности оказания мер государственного стимулирования промышленности будут введены встречные обязательства предприятий, которые предусматривает набор обязательств предприятия по исполнению экономических показателей производства, в том числе социально значимых.

      Уполномоченным органом в области развития государственного стимулирования промышленности будут утверждены правила определения и применения встречных обязательств предприятий, которые будут предусматривать механизмы применения обязательств и базовые обязательства, применяемые для всех предприятий. Набор встречных обязательств будет взаимоувязан со стратегическими целями государственной политики индустриализации и повышения благосостояния государства.

      При этом учитывая разную целенаправленность мер государственного стимулирования, операторы при предоставлении мер будут определять дополнительные обязательства, соответствующие целям предоставляемых мер.

      Также предусмотрено внедрение ответственности за некачественное и/или несвоевременное исполнение обязательства со стороны предприятий (возврат средств, компенсация, штрафы, пени). Это позволит избежать недобросовестного использования государственных ресурсов, увеличить эффективность государственного стимулирования и последующего мониторинга.

      Кроме того, в целях обеспечения прозрачности при получении мер государственного стимулирования необходимо открыть доступ органов государственного аудита к сведениям, составляющим банковскую тайну, путем включения в правила, типовые договора соответствующих норм, предусматривающих наличие согласия получателя мер государственного стимулирования на раскрытие банковской тайны органам государственного аудита. При этом, данное условие должно быть обеспечено на всех уровнях государственного и квазигосударственного сектора.

      Операторами мер государственного стимулирования должны быть приняты исчерпывающие меры по повышению прозрачности финансовых операций мер государственного стимулирования по предоставлению средств в части разработки и утверждения типовых условий о раскрытии информации о получателях мер государственного стимулирования.

      Национальными институтами развития, национальным управляющим холдингом будет предоставляться информация по включенным встречным обязательствам в рамках выдаваемых мер государственного стимулирования предприятиям обрабатывающей промышленности, в том числе в рамках Соглашения о повышении конкурентоспособности (далее – Соглашение) национальному институту развития в области развития промышленности.

      Соглашение является пакетным решением получения комплекса мер государственного стимулирования, заключаемого между государством и субъектом индустриально-инновационной деятельности на условиях встречных обязательств. Заключение Соглашения предоставит субъекту промышленно-инновационной деятельности право на получение:

      1. Гарантированного комплекса мер государственного стимулирования.

      2. Софинансирования промышленно-инновационных проектов.

      3. Льготных условий при предоставлении мер государственного стимулирования.

      Оператором по Соглашению будет выступать национальный институт развития в области развития промышленности, который будет осуществлять отбор, сопровождение и последующий мониторинг реализации Соглашения.

      Соглашения будут заключаться на принципах государственно–частного партнерства на условиях взаимодействия сторон реализации взаимных обязательств и гарантий.

      В Соглашении будут закреплены:

      индивидуальный комбинированный пакет прямых мер государственного стимулирования, которые будут предоставлены предприятию национальными институтами развития и национальным управляющим холдингом;

      объем ежегодно выделяемых в рамках индивидуального комбинированного пакета прямых мер государственного стимулирования (при этом, выделенные средства не будут подлежать секвестированию по аналогии с проектами государственно–частного партнерства);

      встречные обязательства предприятия по повышению производительности труда, увеличению номенклатуры и повышению "сложности" производимых товаров, в том числе пользующихся спросом на внешних рынках, а также освоению новых рынков сбыта (при этом, встречные обязательства будут соразмерны предоставляемому объему государственного финансового стимулирования и учитывать возможные риски, не зависящие от деятельности предприятий);

      ответственность предприятия за некачественное либо несвоевременное исполнение принятых встречных обязательств.

      Для предприятий, готовых получать меры государственного стимулирования в рамках Соглашения, будет применен конкурсный принцип отбора.

      Система прямого государственного стимулирования будет способствовать появлению новых предприятий, производящих и экспортирующих средне- и высокотехнологичную продукцию, и тем самым будет содействовать качественному развитию и конкуренции отечественных предприятий на внутреннем и внешнем рынках.

      Меры государственного стимулирования предприятий по производству средне- и высокотехнологичной продукции, повышению производительности труда, промышленному гранту и развитию внутреннего рынка будет оказывать национальный институт в области развития промышленности.

      Меры государственного стимулирования субъектов индустриально-инновационной деятельности по повышению производительности труда будут предоставляться путем возмещения исторических затрат.

      Промышленный грант будет направлен на модернизацию производственных мощностей предприятий обрабатывающей отрасли. Данная мера предполагает предоставление финансовых средств на безвозмездной основе на условиях софинансирования для приобретения оборудования и его внедрения на производстве и/или для расширения номенклатуры и выпуска продукции с высокой добавленной стоимостью, что в дальнейшем позволит эффективно продвигать ее как на внутреннем, так и на внешних рынках.

      Мерами поддержки в рамках Национального проекта могут воспользоваться все субъекты индустриально-инновационной деятельности, кроме субъектов, пятьдесят и более процентов акций (долей участия в уставном капитале) которых прямо или косвенно принадлежат государству, национальному управляющему холдингу, национальному холдингу, национальной компании (за исключением социально-предпринимательской корпорации, а также предпринимателей, учрежденных в рамках договора о государственно-частном партнерстве).

      2) Системная поддержка

      Системная поддержка будет сконцентрирована на создании специализированных факторов и условий спроса для развития обрабатывающей промышленности в дополнение к прочим горизонтальным концепциям по улучшению индустриального и бизнес-климата, поддержки экспорта, привлечению иностранных инвестиций, решению проблем с высвобождающейся рабочей силой.

      Развитие специализированных факторов

      В рамках развития специализированных факторов будут приняты меры по расширению доступа предприятий к:

      - индустриальной и цифровой инфраструктуре, включая кластерное развитие;

      - сырью и комплектующим;

      - обновлению основных фондов предприятий, в т.ч. с внедрением элементов индустрии 4.0 в разрезе отраслей;

      - обеспечению фискальными мерами;

      - развитию внутреннего рынка;

      - качественному человеческому капиталу;

      - центрам инноваций и компетенций;

      - испытательной и сертификационной инфраструктуре;

      - совместным системам продаж, промышленному консалтингу и инжинирингу.

      Современный региональный срез развития обрабатывающей промышленности демонстрирует разноуровневую концентрацию производства, межрегиональная и внутри региональная дифференциация качества производственной инфраструктуры оказывает негативное влияние в целом на формирование валового регионального продукта.

      В целях решения системных проблем в обрабатывающей промышленности конкурентоспособность регионов должна основываться на специализации в отраслях, в которых эти регионы имеют наиболее сильные конкурентные преимущества, а также на потенциале сбалансированного (пространственного) развития и предоставления стимулирующих мер государственной поддержки.

      Раскрытие промышленного потенциала и специализации регионов будет осуществлено с учетом центров высокотехнологичных и наукоемких производств в северо-восточных регионах страны, "новых переделов" в западных регионах, передовых технологий в развитии АПК в северных регионах, а также за счет развития новых источников энергии и сопутствующих производств на юге.

      Кроме того, в целях ускоренного развития приграничного сотрудничества, а также общего рынка товаров работ и услуг с российской стороной будет уделено внимание раскрытию промышленного потенциала сопредельных регионов; а также развитию "точек роста" (агломераций), которые позволят обеспечить "перелив" экономической активности и благосостояния на другие территории за счет интеграции.

      Для достижения целей указанных программ и исключения противоречащих друг другу действий необходима межрегиональная и межотраслевая координация развития отраслей обрабатывающей промышленности.

      Промышленная политика, имеющая инвестиционную и инновационную составляющие, является неотъемлемым элементом общей региональной политики, и роль местных исполнительных органов значительна. Местные исполнительные органы участвуют в формировании и реализации промышленной политики региона.

      Региональное развитие в части обрабатывающей промышленности до 2025 года будет определяться в основном уже сформированными зонами опережающего экономического роста (инструментами реализации), к которым относятся: свободные экономические зоны, реализация проектов Карты индустриализации, а также территориальные кластеры.

      При этом определение промышленной и региональной политики будет основываться на результатах исследования конкурентных преимуществ отраслей экономики Казахстана по методологии Economic complexity index, исследовании Всемирного банка и других международных институтов развития.

      В рамках Концепции индустриально-инновационного развития усилия будут сосредоточены на продолжении кластерного подхода для развития региональных производственных систем с учетом сопряженного индустриально-инновационного и пространственного развития.

      Кластерная политика является одним из инструментов повышения конкурентоспособности обрабатывающей промышленности в региональном разрезе и в дальнейшем работа по сопровождению процессов развития территориальных кластеров будет продолжена. Дальнейшее развертывание кластерной политики в регионах обусловлено поступательностью в проведенных ранее и предстоящих к исполнению мероприятий, выполненных в рамках компонента 2.2. проекта Всемирного Банка "Повышение конкурентоспособности МСП в Казахстане".

      Ключевая роль в развитии территориальных кластеров отводится региональным бизнес-ассоциациям и местным исполнительным органам.

      Для обеспечения анализа современного состояния кластерных групп, демонстрирующих устойчивую тенденцию к локализации, будет сформирован реестр кластерных инициатив в разрезе регионов (выявление или идентификация кластеров в регионах и последующее ранжирование). Формирование реестра будет осуществляться на заявительной основе уполномоченным органом в области государственного стимулирования промышленности при наличии планов развития территориальных кластеров программы, утверждаемых участниками кластеров.

      Планы развития территориальных кластеров с концентрацией усилий на четких приоритетах, основанных на просчитанных поступательных действиях, должны демонстрировать экономическую эффективность с учетом конкуренции и государственно-частного партнерства с постепенным переходом к самофинансированию программы самими участниками кластера с фокусом на оптимизацию и углубление технологических цепочек, их локализации, развития коллаборационных процессов.

      Планы развития территориальных кластеров будут содержать мероприятия, направленные на:

      1) поддержку и развитие кооперации и сотрудничества участников кластера;

      2) развитие человеческих ресурсов кластера (тренинги, повышение квалификации и т.д.);

      3) продвижение кластера и продукции кластера на внутреннем и зарубежном рынках (организация миссий на целевые рынки, совместное участие в выставках и т.д.);

      4) инновационно-технологическое развитие кластера (проведение совместных промышленных, маркетинговых исследований либо иных исследований, необходимых кластеру и т.д.);

      5) создание бизнес-климата и инфраструктуры коллективного пользования (лаборатории, центры компетенций, сервис центры, шоу-румы и т.д.) участниками кластера;

      6) организацию мероприятий по повышению качества выпускаемой продукции либо предоставляемых услуг предприятиями кластера (разработка и внедрение стандартов, проведения оценки качества и т.д.).

      Государство является главным инвестором на первоначальной стадии развития кластера. В дальнейшем будет рассмотрена возможность смешанного (частное и государственное) финансирования. Таким образом, в регионах на базе территориальных кластеров сформируются концентрированные группы промышленных предприятий, сфокусированных на производстве конкурентной продукции либо услуг.

      В целях дальнейшего развития СЭЗ и ИЗ будут внедрены новые подходы к функционированию и развитию СЭЗ и ИЗ на территории Республики Казахстан с учетом мирового опыта развитых стран:

      1) будет проработан вопрос формирования перечня приоритетных видов деятельности в рамках обрабатывающей промышленности, подпадающих в низкий передел, при этом отсутствующих в Казахстане производства, а также где импорт продукции составляет больше 65 % (средний уровень импорта в обрабатывающей промышленности составляет 68,6 %), и/или товары, подпадающие в средний и верхний передел. Перечень будет актуализироваться раз в год. В то же время действующие приоритетные виды деятельности останутся приоритетными для каждой СЭЗ в отдельности. При формировании перечня приоритетных видов деятельности будет поддерживаться добросовестная конкуренция на внутреннем рынке.

      2) будет проработан вопрос увеличения сроков действия специального правового режима действующих СЭЗ, таких как СЭЗ "Павлодар", "Сарыарка", "НИНТ", "Морпорт Актау", "Оңтүстік".

      Действующие участники СЭЗ осуществляют свою деятельность до конца сроков договоров, но не более первоначального срока действия СЭЗ.

      Для каждого инвестора будут предоставляться разные сроки действия льготного пакета в зависимости от соответствия критерию по объему инвестиций – от 5 до 12 лет. Например, до 100 тысяч МРП – 5 лет, от 100 тысяч МРП до 500 тысяч МРП – 7 лет (323 тыс. – 3,23 млн долларов США); 500 тысяч - 2 млн МРП – 10 лет, (3,23 млн – 13 млн долларов США; свыше 2 млн МРП – 12 лет.

      3) на территориях СЭЗ будут предоставляться готовые производственные помещения для реализации проектов малого и среднего бизнеса. Строительство данных помещений будет реализовано как через государственное-частное партнерство, так и определяя в качестве приоритетного вида деятельности.

      Также в рамках развития СЭЗ и ИЗ будут применены следующие системные меры:

      1) выделение бюджетных средств на строительство критическими потребностями инфраструктуры на 3–5 лет. К примеру, критической потребностью в СЭЗ "Павлодар" на сегодня являются завершение строительства очистных сооружений, увеличение мощностей электроэнергии путем строительства подстанции, в СЭЗ "Оңтүстік" высокая степень изношенности объектов инфраструктуры СЭЗ, в СЭЗ "Астана – новый город" необходимо достроить комплекс теплового снабжения.

      2) передача объектов инфраструктуры на баланс управляющих компаний для обеспечения эксплуатации и содержания инженерно-коммуникационной инфраструктуры (далее - ИКИ). Текущая ситуация показала отсутствие обслуживающих компаний для обеспечения сохранности и для обслуживания, ликвидации аварий или иных сбоев объектов ИКИ.

      3) оптимизация штатной численности некоторых управляющих компаний СЭЗ до 30%. К примеру, в СЭЗ "Хоргос-Восточные ворота" штатная численность составляет 73 – единиц, в СЭЗ "ПИТ" - 70 единиц, в СЭЗ "МЦПС "Хоргос" - 49 единиц, также корпоративная структура управляющей компании представлена 4 дочерними организациями;

      4) изъятие не осваиваемых земельных участков на территории СЭЗ.

      Для развития обрабатывающей промышленности будут активно использоваться инструменты технического регулирования и метрологии, в том числе в части расширения испытательных возможностей в обрабатывающей промышленности и создания условий для признания результатов испытаний оценки соответствия на международном уровне.

      Будет организована работа по обеспечению субъектов индустриально-инновационного развития Республики Казахстан межотраслевой информацией о зарубежных достижениях науки и техники, передовых технологиях и производствах на основе специальных материалов, а также содействие в реализации не менее 4 проектов по коммерциализации результатов научно-технической деятельности, трансферту технологий, привлечению инвестиций и экспорту продукции и технологий.

      Оценка индустриального развития

      Одним из инструментов формирования и реализации промышленной политики является оценка индустриального развития, которая предусматривает анализ правовых, экономических, финансовых и иных факторов, влияющих на развитие промышленности. В ходе анализа будет проведена работа по определению ключевых факторов производства, улучшению условий деятельности индустриальных (промышленных) предприятий, снижению административных барьеров и решению системных проблем, сдерживающих реализацию индустриальной политики. Оценка индустриального развития позволит систематизировать и решить проблемные вопросы, которые касаются индустриального развития с учетом текущих государственных приоритетов.

      Финансирование проектов и лизинговое финансирование

      Акционерное общество "Национальный управляющий холдинг "Байтерек" и его дочерние структуры как финансовые операторы предоставят следующие меры поддержки для предприятий в рамках Концепции при условии получения необходимого объема средств с учетом международных обязательств Республики Казахстан.

      1) Кредитование через финансовые институты (операторы – акционерное общество "Банк развития Казахстана", акционерное общество "Фонд развития предпринимательства "Даму") продолжится через межбанковское кредитование по линии акционерного общества "Банк развития Казахстана" и акционерного общества "Фонд развития предпринимательства "Даму".

      Cтимулирование проектов по обеспечению продукцией машиностроения: легковые автомобили (льготное автокредитование). Финансирование будет осуществляться через акционерное общество "Национальный управляющий холдинг "Байтерек" по ставке вознаграждения 0,1 % годовых с последующим предоставлением кредита акционерного общества "Банк Развития Казахстана" по ставке 0,15 % годовых с последующим предоставлением кредита БВУ по ставке 1 % годовых. Основные условия кредитования физических лиц: сумма займа – не более 10 млн. тенге, срок займа – не более 7 лет, годовая номинальная ставка вознаграждения - не выше 4 %, при этом годовая эффективная ставка вознаграждения для заемщика не должна превышать 7,5 % годовых с учетом затрат заемщика по страхованию и оформлению в залог автотранспорта.

      2) Долгосрочное финансирование по линии акционерного общества "Банк развития Казахстана" осуществляет путем микширования 50/50 бюджетных средств и коммерческих средств со сроком 7-10 лет со ставкой не более 11 % для конечного заемщика с собственным участием предприятия не менее 20 % от суммы проекта.

      Бюджетные средства выделяются путем увеличения уставного капитала акционерного общества "Национальный управляющий холдинг "Байтерек" для финансирования проектов в обрабатывающей промышленности по ставке вознаграждения не более 11% годовых для конечных заемщиков путем микширования бюджетных средств с коммерческими в пропорции 50/50 сроком на 20 лет (финансирование будет осуществляться путем кредитования дочерних организаций акционерного общества "Национальный управляющий холдинг "Байтерек" (акционерного общества "Банк развития Казахстана") по ставке 0,15% годовых).

      Экспортное финансирование отечественных производителей будет производиться АО "БРК" по ставке не более 6% для конечных заемщиков путем микширования бюджетных средств с коммерческими в пропорции 70/30 сроком на 20 лет.

      3) Финансирование проектов обрабатывающей промышленности предоставляется акционерным обществом "Фонд развития промышленности" субъектам индустриально-инновационной деятельности, в том числе проектов по улучшению условий труда и проживания для работников; лизинговое финансирование проектов, включенных в программу совместных действий в области казахстанско-российской производственной кооперации. Финансированию проектов обрабатывающей промышленности не подлежат субъекты индустриально-инновационной деятельности, пятьдесят и более процентов акций (долей участия в уставном капитале) которых прямо или косвенно принадлежат государству, национальному управляющему холдингу, национальному холдингу, национальной компании (за исключением социально-предпринимательской корпорации, а также предпринимателей, учрежденных в рамках договора о государственно-частном партнерстве).

      Бюджетные средства выделяются путем увеличения уставного капитала и/или бюджетного кредитования акционерного общества "Фонд развития промышленности" для финансирования проектов в обрабатывающей промышленности по ставке вознаграждения не более 3 % годовых для конечных заемщиков.

      Субъект индустриально-инновационной деятельности обеспечивает участие денежными средствами в реализации проекта в размере не менее 15% от общей суммы финансирования (по проектам, направленным на увеличение локализации производства допускается участие денежными средствами в реализации проекта в размере менее 15 %). Сумма финансирования должна быть не менее 80 млн тенге (для предприятий легкой промышленности не менее 50 млн. тенге). Финансирование предоставляется сроком не более 20 лет. Ставка вознаграждения для заявителя должна составлять не более 3 %.

      Для получения финансирования субъект индустриально-инновационной деятельности подает в акционерное общество "Фонд развития промышленности" пакет документов, перечень которых утверждается внутренними документами акционерное общество "Фонд развития промышленности". Порядок и сроки предоставления финансирования определяются внутренними актами акционерного общества "Фонд развития промышленности".

      4) В рамках лизингового финансирования поддержка будет предоставляться по следующим направлениям:

      обновление/модернизация автомобилей и специальной техники (пожарной (пожарно-технического вооружения и оборудования), спасательной, санитарного парка (автомобили скорой медицинской помощи, передвижные лабораторные комплексы и специальной техники для оказания медицинской помощи/услуг), коммунального парков, машин экстренных служб, патрульные автомобили, специальных транспортных средств уполномоченных органов) через механизм лизингового финансирования акционерного общества "Фонд развития промышленности". Лизинговое финансирование предоставляется в тенге на автомобили и специальную технику сроком до 7 лет, ставка вознаграждения для заявителей должна составлять 7 % годовых, при этом соотношение бюджетных средств и иных средств фондирования акционерное общество "Фонд развития промышленности" должно составлять 70/30. Авансовый платеж составляет не менее 15 % за счет средств местного бюджета или собственных средств лизингополучателя (в случае погашения лизинговых платежей за счет средств республиканского или местного бюджетов допускается финансирование без авансового платежа).

      обновление парка сельскохозяйственной техники. Лизинговое финансирование сельскохозяйственной техники предоставляется в тенге через акционерное общество "Фонд развития промышленности" со сроком до 7 лет, ставка вознаграждения для заявителей должна составлять 7 % годовых, при этом соотношение бюджетных средств и иных средств фондирования акционерного общества "Фонд развития промышленности" должно составлять 70/30. Авансовый платеж составляет не менее 15 % за счет средств местного бюджета или собственных средств лизингополучателя (в случае погашения лизинговых платежей за счет средств республиканского или местного бюджетов допускается финансирование без авансового платежа).

      обновление парка автобусов. Лизинговое финансирование автобусов предоставляется в тенге через акционерное общество "Фонд развития промышленности" со сроком до 7 лет, ставка вознаграждения для заявителей должна составлять 7% годовых, при этом соотношение бюджетных средств и иных средств фондирования акционерного общества "Фонд развития промышленности" должно составлять 70/30. Авансовый платеж составляет не менее 15% за счет средств местного бюджета или собственных средств лизингополучателя (в случае погашения лизинговых платежей за счет средств республиканского или местного бюджетов и/или предоставления банковской гарантии и/или договора страхования, заключенного со страховой организацией, удовлетворяющего требования акционерного общества "Фонд развития промышленности", допускается финансирование без авансового платежа). При этом на модели автобусов, произведенных методом, включающим операции по сварке и окраске, авансовый платеж составляет не менее 5 %;

      обновление парка автотранспортных средств, участвующих в грузовых перевозках. Лизинговое финансирование автотранспортных средств, участвующих в грузовых перевозках, предоставляется в тенге через акционерное общество "Фонд развития промышленности" со сроком до 7 лет, ставка вознаграждения для заявителей должна составлять 6 % годовых, при этом соотношение бюджетных средств и иных средств фондирования акционерного общества "Фонд развития промышленности" должно составлять 70/30. Авансовый платеж составляет от 0 % за счет средств местного бюджета или собственных средств лизингополучателя (в случае погашения лизинговых платежей за счет средств республиканского или местного бюджетов допускается финансирование без авансового платежа);

      лизинговое финансирование заявителей, приобретающих в лизинг автотранспортные средства, автотехнику специального назначения, за исключением сельскохозяйственной техники (далее – автотранспортные средства), предоставляется в тенге через акционерное общество "Фонд развития промышленности" сроком от 3 до 5 лет со ставкой вознаграждения для заявителей 3 % годовых. Авансовый платеж должен составлять 30 %. Допускается лизинговое финансирование на основе механизма государственно-частного партнерства. Источниками лизингового финансирования будут являться средства республиканского бюджета;

      лизинговое финансирование проектов строительной индустрии (производства строительных материалов) и деревообрабатывающей промышленности предоставляется в тенге через акционерное общество "Фонд развития промышленности" сроком на 10 лет со ставкой вознаграждения для заявителей не более 3 % годовых. Бюджетные средства выделяются путем увеличения уставного капитала акционерного общества "Фонд развития промышленности".

      Лизинговым финансированием могут воспользоваться субъекты индустриально-инновационной деятельности, государственные учреждения, местные, центральные и государственные исполнительные органы, учреждения, государственные коммунальные предприятия на праве хозяйственного ведения и государственные казенные коммунальные предприятия Республики Казахстан.

      5) осуществление инвестиций в уставные капиталы, а также предоставление мезонинного финансирования (оператор – акционерное общество "Казына капитал менеджмент").

      Долевое и мезонинное финансирование будет предоставлено предприятиям обрабатывающей промышленности через фонд/фонды прямых инвестиций в рамках льготного условий: срок финансирования до 10 лет, участие Фонда акционерного общества "Казына капитал менеджмент" до 49 % в уставном/акционерном капитале, конечная ставка вознаграждения – 8 %, размер инвестиций в один проект от 1 млрд тенге до 5 млрд тенге.

      Для осуществления инвестиций в капитал предприятий обрабатывающей промышленности будут выделены бюджетные средства для пополнения уставного капитала АО "НУХ "Байтерек" с последующим пополнением уставного капитала АО "Казына Капитал Менеджмент" для фондирования фондов прямых инвестиций.

      Развитие внутреннего рынка

      Развитие обрабатывающей промышленности будет зависеть от развитости и сложности внутреннего рынка. Необходима разработка горизонтальной торговой политики, направленной на развитие внутренней экосистемы торговли, в которой будут сформулированы принципы, подходы и меры для развития доступа к каналам продаж, продвижения и улучшения торговой деятельности. Данная политика должна включать в себя решение задач по облегчению доступа отечественных производителей к розничным каналам продаж, повышению доверия к результатам казахстанских испытательных лабораторий и сертификационных центров.

      Обеспечение системного доступа предприятий к внутренним и внешним рынкам будет осуществляться в соответствии с концепцией и национальным проектом, направленными на развитие торговли.

      В рамках системных мер государственного стимулирования развития внутреннего рынка будет усилена работа по повышению внутристрановой ценности, в том числе:

      1) в рамках регулируемых закупок будут проработаны механизмы, направленные на развитие новых высокотехнологичных производств, привлечение инвестиций и новых технологий, поддержку эффективного внедрения инноваций, а также развитие научно-исследовательской базы Республики Казахстан и ее интеграцию с производственным процессом;

      2) создание надежной системы измерений на основе технически совершенных и модернизированных государственных эталонов;

      3) продолжится работа по внедрению новых комплексных мер, направленных на повышение конкурентоспособности отечественных предприятий и отраслей обрабатывающего сектора на внутреннем и внешних рынках.

      Накопленные знания и опыт, сформировавшиеся за счет развития услуг в научно-исследовательском и инженерно-техническом секторе, необходимо реализовывать в локализации импортируемой продукции. Для этого предполагается привлечение для инвестирования в создаваемые производства глобальных "якорных" компаний, располагающих сильными программами по развитию поставщиков и имеющих естественный интерес к осуществлению закупок на местном уровне ради снижения расходов на логистику и других операционных затрат. Перспективным направлением развития внутреннего производства должно стать привлечение иностранного капитала через:

      1) создание контрактных производств;

      2) создание совместных производств;

      3) локализацию продукции.

      В целях загрузки простаивающих предприятий и выхода на производственную мощность действующих предприятий обрабатывающей промышленности в регулируемые закупки будут внедрены механизмы, допущенные международными соглашениями и призванные стимулировать заказчиков на приобретение продукции обрабатывающей промышленности (к примеру: обязательное требование ссылки на национальный стандарт в технической спецификации и т.д.).

      В целях дозагрузки отечественных предприятий обрабатывающей промышленности будут разработаны регуляторные механизмы по обеспечению отечественным сырьем и меры стимулирования, в том числе налоговое и таможенное стимулирование, по облегчению доступа к импортному сырью, не производящемуся и не имеющих перспектив производства на территории Республики Казахстан.

      Таким образом, для развития внутреннего рынка обрабатывающей промышленности будут проработаны следующие системные меры:

      - внедрение мер, разрешенных в рамках Евразийского экономического союза и Всемирной торговой организации, направленных на обеспечение стабильности стратегически важных секторов экономики (изъятие из национального режима, меры тарифного и нетарифного регулирования и т.д.);

      - при реализации крупных проектов иностранными инвесторами предусмотреть условия по привлечению в качестве партнеров казахстанские компании;

      - стимулирование локализации производств путем создания вокруг крупных производственных предприятий малых и средних компаний по оказанию технологически связанных и сервисных услуг, выпуску комплектующих материалов и переработке и (или) утилизации отходов производства и потребления;

      - продолжение работы по развитию центров субконтрактации совместно с крупными частными и государственными предприятиями в промышленности;

      - участие в международных системах промышленной кооперации и субконтрактации в целях развития промышленного сотрудничества и кооперации в рамках ЕАЭС;

      - создание службы развития поставщиков на базе национального института развития в области развития промышленности, направленной на повышение конкурентоспособности отечественных производителей обработанной продукции, что позволит им стать потенциальными поставщиками для крупных заказчиков сырьевого и обрабатывающего секторов экономики Республики Казахстан;

      - выработка мер стимулирования по развитию кооперации предприятий обрабатывающей промышленности и отраслей промышленности в рамках исполнения контрактов (в т.ч. EPC) по регулируемым закупкам.

      Участие в международных системах промышленной кооперации и субконтрактации в рамках ЕАЭС будет осуществляться в рамках проекта "Евразийской сети промышленной кооперации, субконтрактации и трансфера технологий", реализуемого всеми государствами-членами ЕАЭС. Проект предполагает создание цифровой экосистемы, предоставляющей хозяйствующим субъектам государств-членов механизмы оперативного подбора наиболее эффективных партнеров по промышленной кооперации и субконтрактации, вовлечения малых и средних предприятий в производственные цепочки крупных производителей, стимулирования инновационных процессов путем трансфера технологий. Национальным оператором по "Евразийской сети промышленной кооперации, субконтрактации и трансфера технологий" будет выступать национальный институт развития в области развития промышленности, а общая координация будет за уполномоченным органом в области государственной поддержки индустриальной деятельности.

      Служба развития поставщиков будет тесно работать с малым и средним бизнесом над повышением их компетенции, соответствием требованиям крупных покупателей в вопросах качества и надежности предлагаемых товаров и услуг, при этом помогая развивать их производственно-торговые связи с соответствующими крупными покупателями. Деятельность службы поможет в улучшении экспортных возможностей малого-среднего бизнеса:

      1) поддержка в переходе к международным стандартам качества, системам управления качеством и содействие их использованию;

      2) обеспечение специальных знаний и навыков, необходимых для успешной работы предприятий-экспортеров на конкретных рынках;

      3) содействие в технологическом совершенствовании и создании продуктов с добавленной стоимостью, что создаст потенциал для дальнейшего развития и роста экспорта.

      В целях повышения конкурентоспособности и максимальной реализации потенциала отечественных предприятий обрабатывающей промышленности необходимо на регулярной основе проводить аналитическую работу по выявлению товаров для применения разрешенной нормы в рамках Всемирной торговой организации и Евразийского экономического союза по изъятию из национального режима. По итогам анализа и проведения процедуры изъятия мы получим возможность максимальной загрузки мощностей отечественных производителей товаров обрабатывающей промышленности, включенных в перечень изъятий через регулируемые закупки.

      В целях недопущения на рынок регулируемых закупок импортных товаров необходимо проводить регулярный мониторинг и анализ (с участием профильных государственных органов, НПП "Атамекен" и отраслевых ассоциации) передвижения товаров из перечня изъятия из национального режима, в том числе и импорта.

      Следующим же шагом для дальнейшего развития потенциала локализации производства в Казахстане станет процесс привлечения транснациональных компаний к сотрудничеству с местными производителями, пополняя собственную базу поставщиков, не прибегая к "принудительной локализации", поощрять социальную ответственность и развивать конкурентоспособные предприятия, что способны подстраиваться под международные стандарты и выходить на внешние рынки сбыта.

      Усилится работа по координации совместных действий в развитии действующих и создании новых производств в отрасли машиностроения, в сфере сервисных компаний, по развитию базы научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ, кадрового потенциала, по унификации тендерных процедур в рамках закупок операторов, а также созданию единой базы данных отечественных товаропроизводителей.

      Работа с крупными заказчиками станет основой для скоординированных действий участников по развитию внутреннего рынка и эффективным инструментом переговоров между отечественными производителями и заказчиками.

      Для переквалификации и переориентации высвобождаемой рабочей силы на предприятиях обрабатывающей промышленности будет инициировано сотрудничество учебных организаций по высшим и средним специальностям с предприятиями обрабатывающей промышленности.

      Эти меры помогут решить проблемы отсутствия высокотехнологичной продукции на внутреннем рынке, низкого объема закупа товаров, работ и услуг у отечественных поставщиков и производителей.

      Комплексные меры по повышению конкурентоспособности будут осуществляться в отношении товаров, где главным критерием является способность внедрения высоких стандартов качества в рамках международных стандартов.

      На регулярной основе будет производиться анализ рынка и объемов закупок недропользователей, системообразующих предприятий и национальных компаний для выявления потенциального спроса на товары, работы и услуги с последующим проведением анализа по выявлению востребованной продукции с целью определения возможности ее освоения отечественными производителями, где результатом данной работы являются кооперационная связь предприятий и заключенные офтейк-контракты.

      Оказание содействия при подписании офтейк контрактов между крупными заказчиками и производителями дает возможность:

      - развитию новых видов производств для развития добавленной стоимости внутри рынка и выхода на экспорт;

      - технологическому развитию и цифровизации отраслей.

      Помимо государственной помощи действующим производствам будут представлены рекомендации и направления в освоении новых производств конкурентоспособной и высокотехнологичной продукции. Одним из таких направлений в достижении поставленных задач является формирование перечня наиболее востребованной импортируемой продукции.

      Развитие инноваций / технологическое развитие

      В обрабатывающей промышленности государственная поддержка инновационной деятельности будет нацелена на создание благоприятных условий для введения в употребление нового или значительно улучшенного продукта (товара, работы или услуги), технологии или процесса, нового метода маркетинга или нового организационного метода в деловой практике, организации рабочих мест или внешних связей, для повышения конкурентоспособности национальной экономики.

      Государственная поддержка инновационной деятельности предприятий обрабатывающей промышленности будет направлена на развитие высокотехнологичных производств, повышение технологической сложности продукции, корпоративных инноваций и трансферт технологий через инструменты по предоставлению инновационных грантов, грантов бизнес-инкубирования, промышленных грантов и других инструментов, направленных на содействие внедрению новшеств в производстве, в том числе процессных инноваций.

      Так, одним из условий предоставления мер государственного стимулирования будет являться критерий инновационности, направленный на повышение экономической эффективности деятельности путем создания новых или усовершенствованных товаров, работ и услуг, а также производств, процессов и технологий с учетом их дальнейшего внедрения и обеспечения экологической безопасности.

      В целом инновационное развитие промышленности будет обеспечиваться в соответствии с общей технологической политикой страны, предусматривающей механизм и инструменты, включающие определение технологических ориентиров и приоритетных направлений инновационного развития промышленности с использованием экспертного потенциала отраслевых центров технологических компетенций. Данная работа будет осуществляться при тесной коллаборации бизнес-сообщества, промышленности, науки и IT-сектора на площадке создаваемых технологических платформ.

      Эффективное взаимодействие промышленных предприятий с IT-компаниями является весьма актуальным в контексте повышения их конкурентоспособности и производительности труда за счет автоматизации производств, цифрового управления процессами с применением технологий интернета вещей, искусственного интеллекта и больших данных.

      Уровень автоматизации казахстанских предприятий остается низким. Так более 80% предприятий обрабатывающей и 60 % предприятий добывающей промышленности находится только на этапе перехода к автоматизированному производству.

      Такой уровень автоматизации и цифровизации промышленности наряду с отсутствием стимулов и мотивации у предприятий к цифровизации также связан с нехваткой достаточных компетенций, ресурсов и недостаточной информацией о технологиях Индустрии 4.0 и их возможностях. При этом для отечественных IT-компаний ограничен доступ к качественным данным промышленных предприятий, что, в свою очередь, не позволяет обеспечить разработку зрелых IT-решений.

      В этой связи будет сформирована база знаний в области Индустрии 4.0. на основе опыта и экспертизы отраслевых лидеров – промышленных предприятий (ERG, Kazakhmys, Kaz Minerals, Kazzinc, Алтыналмас, Alageum electric и др), международных поставщиков (вендоров) цифровых решений (Fraunhofer, Siemens, Kuka, SAP, Kaspersky и др.), авторитетных экспертных организаций (World Bank, KPMG, Strategy Partners и др.) и отечественных НИИ (Назарбаев Университет, Сатпаев Университет, Astana IT университет, ИГД Кунаева и др.).

      База знаний Индустрии 4.0. сконсолидирует адаптированную под потребности отечественных промышленных предприятий экспертизу по повышению эффективности процессов предприятий посредством внедрения цифровых технологий и информацию о реализованных проектах, которые будут представлены в открытом доступе для всех заинтересованных организаций.

      База знаний в области Индустрии 4.0. позволит показать преимущества и риски внедрения цифровых технологий в производство на практических примерах; консолидировать накопленную и разрозненную экспертизу из разных областей Индустрии 4.0 и представить в виде целостной базы знаний; повысить компетенцию промышленных предприятий и заинтересованных лиц в области Индустрии 4.0; увеличить долю промышленных предприятий, использующих цифровые технологии; повысить эффективность промышленных предприятий за счет внедрения цифровых технологий и уменьшения ошибок при переходе к цифровому производству благодаря кейсам, представленным в базе знаний; популяризовать Индустрию 4.0 благодаря демонстрации системных подходов и повышению успешных кейсов на их основе.

      Кроме того, будет сформирована площадка, объединяющая IT-компании и промышленные предприятия в цифровую технологическую платформу, - Smart Industry Management Platform (далее – SIMP) на базе микросервисной архитектуры, которая позволяет постоянно наращивать и развивать функционал путем добавления отдельных модулей по каждой отрасли и интеграции с действующими информационными системами.

      Использование платформы SIMP должно иметь следующие основные эффекты и преимущества как для предприятий, так и для IT-компаний (инноваторов):

      - сокращение капитальных затрат предприятий за счет PaaS/SaaS масштабирования, а также снижение затрат на полное содержание и обслуживание систем, внедрение отечественных IT-решений;

      - оптимизация технологических процессов на промышленных предприятиях за счет внедрения цифровых решений;

      - получение мер государственной поддержки и услуг через "единое окно";

      - автоматизация процесса сбора, обработки и анализа больших объемов цифровых данных для получения детальной информации по развитию отраслей промышленности;

      - промышленные предприятия получат доступ к качественным отечественным IT решениям, смогут заключать договора с IT-компаниями на платформе;

      - на платформе будет возможно проведение онлайн-конференций, вебинаров, курсов переквалификации для сотрудников промышленных предприятий и специалистов в области "Индустрии 4.0";

      - на платформе размещена интерактивная Карта промышленности, которая содержит сведения о промышленных предприятиях и уровне их цифровизации;

      - кроме того, будет возможной интеграция платформы SIMP с другими информационными системами;

      - создание высококвалифицированных рабочих мест в области "Индустрии 4.0".

      Цифровая технологическая платформа SIMP позволит выстроить взаимовыгодное сотрудничество между промышленностью и IT-отраслью путем предоставления инфраструктуры для размещения технологических задач промышленных предприятий и отечественных IT-разработок, а также обработки больших объемы данных, повышения компетенции специалистов по направлению Индустрии 4.0.

      С учетом того, что цифровая технологическая платформа SIMP разрабатывается на микросервисной архитектуре, это позволит дополнять ее новыми модулями по другим отраслям и интегрировать действующие информационные системы без разработки цифровых технологических платформ.

      Кроме того, в рамках аффилированного Центра 4ПР Всемирного экономического форума и Правительства РК на базе МФЦА в целях наращивания темпов цифровизации во всех отраслях экономики в рамках Индустрии 4.0 необходимо нарастить и консолидировать качественную базу знаний с успешными международными кейсами в цифровизации аналогичных отраслей и осуществить вовлечение в данный процесс компетенций международных экспертов.

      Для устойчивого развития этих инициатив возникает потребность в унификации международных норм и стандартов, которые могут быть достигнуты путем поэтапной гармонизации стандартов и законодательств. В целях комплексного подхода Центром 4ПР был включен ряд мероприятий в Национальный проект "Digital El".

      Ресурсная база Центра на текущий момент расширяется и подкреплена базой данных Всемирного экономического форума (международные эксперты, бенчмарк и др.).

      Цифровизация промышленности

      С учетом складывающихся трендов стабильный рост и конкурентоспособность промышленности Казахстана и других отраслей экономики, курируемых уполномоченным органом в области государственного стимулирования промышленности, возможны путем создания технологически прогрессивной промышленности, трансформации и цифровизации основных фондов действующих предприятий, ориентированных на создание высокотехнологичной и/или конкурентоспособной продукции с последующим выходом на глобальные рынки.

      Для этого необходимо предусмотреть комплекс стимулирующих мер для производителей обрабатывающей промышленности. В частности, учитывая процесс становления промышленности "цифровой эпохи" будет осуществляться акцентированное стимулирование предприятий, выпускающих высокотехнологичную продукцию по внедрению современных цифровых технологий.

      Меры будут сконцентрированы на следующих направлениях:

      1) улучшение правовых условий и регулирование для стимулирования процесса автоматизации промышленности;

      2) создание цифровой инфраструктуры для промышленности, включая обеспечение предприятий широкополосным доступом в Интернет для стимулирования процесса автоматизации промышленности;

      3) актуализация действующих и разработка новых инструментов государственного стимулирования для внедрения цифровых решений и элементов Индустрии 4.0 в промышленности;4) повышение осведомленности и заинтересованности предприятий в цифровизации (обучение, методологическая и экспертная поддержка, повышение квалификации специалистов предприятий и организаций, формирование базы знаний по повышению производительности труда, в том числе Индустрии 4.0);

      4) повышение осведомленности и заинтересованности предприятий в цифровизации (обучение, методологическая и экспертная поддержка, повышение квалификации специалистов предприятий и организаций, формирование базы знаний по повышению производительности труда, в том числе Индустрии 4.0);

      5) создание площадки для взаимодействия IT компаний, научно-исследовательских институтов, промышленных предприятий, государственных органов и т.д.

      6) дальнейшая реализация и мониторинг проектов цифровизации и автоматизации системообразующими компаниями.

      В процессе формирования данной системы мер поддержки большое внимание будет уделяться фокусировке институтов развития на сфере цифровых технологий для повышения эффективности производства промышленных предприятий Республики Казахстан посредством цифровой трансформации, базирующихся на использовании техники и оборудования нового поколения, выдачи инновационных грантов для цифровой и технологической модернизации производства, возмещения части затрат по повышению производительности труда, предоставления лизингового финансирования и др.

      Наряду с мероприятиями, направленными на цифровизацию промышленности и предусмотренными национальным проектом "Устойчивый экономический рост, направленным на повышение благосостояния казахстанцев", в рамках национального проекта "Технологический рывок за счет развития цифровизации, науки и инноваций" операторами связи будет обеспечена цифровая инфраструктура с высокоскоростным широкополосным доступом к интернету в местах концентрации промышленных предприятий, специальных экономических и индустриальных зонах в городах республиканского и областного значения.

      Единая карта индустриализации

      С целью обеспечения полноценного мониторинга проектов обрабатывающей промышленности, а также их эффективной реализации будет принята единая карта индустриализации, в которую будут включаться проекты обрабатывающей промышленности, получившие или планирующие получение мер государственного стимулирования, с принятием встречных обязательств.

      На регулярной основе будет проводиться работа по мониторингу проектов единой карты индустриализации, ее актуализации и сопровождению, выявлению текущих и системных проблем реализации и их причин, с дальнейшей выработкой соответствующих предложений по их разрешению.

      Мониторинг единой карты индустриализации, а также сопровождение ее проектов предусматривают определение эффективности реализации проектов на основе данных, предоставляемых ответственными отраслевыми государственными органами, национальными холдингами и местными исполнительными органами, а также первичных статистических данных о заявителе проекта от уполномоченного органа в области государственной статистики на основании письменного согласия заявителя.

      Так, единая карта индустриализации будет являться инструментом реализации индустриально-инновационной системы и представлять собой совокупность проектов, реализуемых субъектами предпринимательства в обрабатывающей промышленности.

      Политика индустриализации будет сфокусирована на решении задач обрабатывающей промышленности. Она будет сопряжена с принятыми национальными проектами по развитию инвестиционного климата, привлечению и удержанию иностранных инвестиций, продвижению экспорта, обеспечению массовой занятости, развитию предпринимательства, развитию общей и цифровой инфраструктуры, а также регионов.

      Конечный результат политики индустриализации – международная конкурентоспособность предприятий обрабатывающей промышленности. Достижение такого результата будет подтверждаться ростом экспорта казахстанских товаров, расширением и "усложнением" номенклатуры, а также успешной конкуренцией с зарубежными поставщиками на внутреннем рынке.

      5. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты (социально-экономический эффект)

      Достижение цели Концепции будет измеряться следующими целевыми индикаторами (таблица 4):

      рост производительности труда в обрабатывающей промышленности на 38,9% к уровню 2019 года;

      ВДС обрабатывающей промышленности до 15 трлн тенге;

      реальный рост инвестиций в основной капитал в обрабатывающую промышленность на 79,5% к уровню 2019 года;

      повышение места в Индексе экономической сложности (Гарвард) с 74 до 69 (уровня с -0,26 балла до -0,16 балла).

      Таблица 4. Целевые индикаторы в обрабатывающей промышленности


п/п

Целевые индикаторы

Ед. изм.

Источник
информации

2019 год
(факт)

2020 год (факт)

Прогноз

Ответственные за исполнение

2021 год

2022 год

2023 год

2024 год

2025 год

1.

Рост производительности труда в обрабатывающей промышленности

% к уровню 2019 года

БНС АСПиР

100,0

104,2

116,4

121,4

127,9

133,3

138,9

МИИР, МСХ, МЭ, МФ, МЦРИАП, МЗ, МКС, МЭГПР, акиматы областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента, НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию)

2.

Валовая добавленная стоимость обрабатывающей промышленности

трлн тенге

БНС АСПиР

8,0

9,3

9,9

11,2

12,4

13,7

15,0

МИИР, МСХ, МЦРИАП, акиматы областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента, НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию)

3.

ИФО производства обрабатывающей промышленности

% к предыдущему году

БНС АСПиР

105,8

104,1

105,2

103,5

103,6

104,3

104,3

МИИР, МСХ, МЦРИАП, акиматы областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента, НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию)

4.

Реальный рост инвестиций в основной капитал в обрабатывающую промышленность

% к уровню 2019 года

БНС АСПиР

100,0

104,4

107,8

124,2

144,5

166,5

179,5

МИИР, акиматы областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента, НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию)

5.

Повышение места в Индексе экономической сложности (Гарвард)

место (балл)

Рейтинг Гарвардского универститета

78
(-032)

74
(-0,26)

75
(-0,28)

73
(-0,23)

72
(-0,21)

74
(-0,26)

69
(-0,16)

МИИР, МТИ, МНЭ, МИД, МСХ, МЭ, МФ, МЦРИАП, акиматы областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента, НПП "Атамекен" (по согласованию)


      Целевые индикаторы Концепции соответствуют Национальному плану развития Республики Казахстан до 2025 года.

      Заложенные в Концепции подходы и механизмы повысят рост конкурентоспособности обрабатывающей промышленности и позволят достичь следующих ожидаемых результатов к 2025 году:

      рост количества действующих предприятий обрабатывающей промышленности, обеспечивающих критическую массу, до 21 тысячи единиц;

      увеличение дохода от реализации товаров и услуг крупных и средних компаний до 17,7 трлн тенге;

      увеличение объема экспорта средней и высокой технологической сложности до 8,6 млрд долларов США.

      Достижение указанных задач Концепции в указанный период будет обеспечено посредством реализации Плана действий по реализации Концепции согласно приложению к настоящей Концепции.


  Приложение
к Концепции индустриально-
инновационного развития
Республики Казахстан на
2021 - 2025 годы

План действий по реализации Концепции индустриально-инновационного развития
Республики Казахстан на 2021 – 2025 годы


п/п
Наименование Форма завершения Сроки исполнения Ответственные исполнители
1 2 3 4 5
Направление 1. Производительность труда в обрабатывающей промышленности

Целевой индикатор 1. Рост производительности труда в обрабатывающей промышленности на 38,9 % прироста от уровня 2019 года
2021 год – 116,4 %, 2022 год – 121,4 %, 2023 год – 127,9 %, 2024 год – 133,3 %, 2025 год – 138,9 %

Целевой индикатор 2. Валовая добавленная стоимость обрабатывающей промышленности до 15 трлн тенге
2021 год – 9,9 трлн тенге, 2022 год – 11,2 трлн тенге, 2023 год – 12,4 трлн тенге, 2024 год – 13,7 трлн тенге, 2025 год – 15 трлн тенге
ИФО валовой добавленной стоимости обрабатывающей промышленности
2021 год – 105,2 %, 2022 год – 103,5 %, 2023 год – 103,6 %, 2024 год – 104,5 %, 2025 год – 104,3 %

1.

Утверждение на законодательном уровне подходов по внедрению встречных обязательств, Соглашения о повышении конкурентоспособности, новой меры государственного стимулирования по предоставлению промышленного гранта

Закон Республики Казахстан

2022 год

МИИР, заинтересованные государственные органы и организации

2.

Реализация проектов, направленных на модернизацию оборудования субъектов промышленно-инновационной деятельности (промышленный грант)

договоры о предоставлении промышленных грантов

2022 – 2025 годы

МИИР, АО "КЦИЭ "QazIndustry"
(по согласованию)

3.

Реализация проектов в обрабатывающей промышленности с участием АО "Фонд развития промышленности" (путем увеличения уставного капитала АО "Фонд развития промышленности" и/или бюджетного кредитования).

ГИП, ФЭО, отчет

2022 – 2025 годы

МИИР, АО "НУХ "Байтерек"
(по согласованию), АО "ФРП"
(по согласованию)

4.

Реализация проектов в обрабатывающей промышленности с участием АО "Банк Развития Казахстана" посредством осуществления бюджетных инвестиций/бюджетного кредитования по ставке вознаграждения не более 11 % годовых для конечных заемщиков путем микширования бюджетных средств с коммерческими

ГИП, ФЭО, отчет

2022 – 2025 годы

МИИР, АО "НУХ "Байтерек"
(по согласованию), АО "БРК"
(по согласованию)

5.

Осуществление инвестиций в предприятия обрабатывающей промышленности через инструменты долевого и мезонинного финансирования

ГИП, ФЭО, отчет

2022 – 2025 годы

МИИР, АО "НУХ "Байтерек"
(по согласованию), АО "ККМ"
(по согласованию)

6.

Реализация проектов в строительной индустрии (производство строительных материалов) и деревообрабатывающей промышленности в рамках импортозамещения (через увеличение уставного капитала АО "Фонд развития промышленности")

ГИП, ФЭО, отчет

2022 – 2025 год

МИИР, АО "НУХ "Байтерек"
(по согласованию), АО "ФРП"
(по согласованию)

7.

Разработка рекомендаций для технологических процессов предприятий обрабатывающей промышленности
 

ежегодно не менее 20 рекомендаций

2021 – 2025 годы

МИИР, МЦРИАП, МСХ, МЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию),
АО "КЦИЭ "QazIndustry"
(по согласованию)

8.

Создание и продвижение реестра решений для предприятий обрабатывающей промышленности

реестр ИТ-решений

2021 – 2025 годы

МИИР, МЦРИАП, АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию), АКФ "ПИТ" (по согласованию), НПП "Атамекен" (по согласованию),
АО "МФЦА"
(по согласованию)

9.

Создание и реализация государственной системы межотраслевой научно-технической информации в Республике Казахстан на основе специальных материалов

отчет о проделанной работе

2021 – 2025 годы

МИИР, РГП "НЦТП"
(по согласованию)

10.

Организация системы переквалификации и переориентации высвобождаемой рабочей силы на предприятиях обрабатывающей промышленности

меморандум между акиматами областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента и работодателями, ожидающими высвобождения рабочей силы

2023 год

акиматы областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента, МТСЗН, МОН, МИИР, МСХ, МЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)

11.

Осуществление мониторинга по управляемому перетоку работников в крупных предприятиях

информация в МИИР

2022 – 2025 годы

МТСЗН, МНЭ, МОН, МИИР, МСХ, МЗ, МЭ, МЦРИАП, МЭГПР, акиматы областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента, АО "ФНБ "Самрук-Қазына" (по согласованию), НПП "Атамекен" (по согласованию)

Направление 2. Инвестиции в основной капитал в обрабатывающую промышленность

Целевой индикатор 1. Реальный рост инвестиций в основной капитал в обрабатывающую промышленность на 79,5 % к уровню 2019 года

12.

Рассмотрение возможности внесения изменений в Налоговый кодекс Республики Казахстан по:
- повышению предельной нормы амортизации для II-группы (машины и оборудование) для отдельных секторов обрабатывающей промышленности (в пункт 2 статьи 271);
- введению повышающего коэффициента для инвестиционных налоговых преференций на вводимые в эксплуатацию машины и оборудование для отдельных секторов обрабатывающей промышленности (пункт 7 статья 274);
- применению исчисления двойной амортизации для отдельных секторов обрабатывающей промышленности по впервые введенным в эксплуатацию на территории Республики Казахстан фиксированным активам (пункт 7 статьи 271).

предложения в МНЭ

2022 год

МИИР, МФ, МЭ, МСХ, АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию)

13.

Проработка вопроса регулирования процедур приобретения товаров, работ и услуг в регулируемых закупках

информация в КПМ

2022 год

МИИР, МФ, МЭ, МТИ

14.

Проработка вопроса по внесению изменений в приказ исполняющего обязанности Министра национальной экономики Республики Казахстан от 21 февраля 2018 года
№ 67 "Об утверждении Перечня импортируемых товаров, по которым налог на добавленную стоимость уплачивается методом зачета и правил его формирования" в части актуализации списка стратегических товаров (сырья и комплектующих)

предложения в МНЭ

2022 год

МИИР, МФ, НПП "Атамекен"
(по согласованию)

15.

Внесение изменений в постановление Правительства Республики Казахстан от 8 июня 2020 года № 356 "Об установлении изъятия из национального режима" по вопросу расширения перечня товаров, изымаемых из национального режима

постановление Правительства Республики Казахстан

2022 год

МФ, МТИ, МИИР

16.

Выработка предложений по механизму регулирования и мониторинга внутристрановой ценности в закупках системообразующих предприятий

внесение предложений в МФ
 

2022 год

МИИР, МФ, акиматы областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента, НПП "Атамекен"
(по согласованию)

17.

Разработка и внедрение новых подходов функционирования деятельности СЭЗ и ИЗ

проект Закона Республики Казахстан

2022 год

МИИР, МТИ, МНЭ, МФ, МЭ, акиматы областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента

18.

Строительство инфраструктуры СЭЗ и ИЗ

информация в МИИР

2022 – 2025 годы

акиматы областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента, МТИ, МНЭ, МФ, МЭ,

19.

Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: сельскохозяйственная техника

ГИП, ФЭО

2022 – 2025 годы

МИИР, МСХ, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "ФРП"
(по согласованию)

20.

Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: автобусы

ГИП, ФЭО

2023 – 2025 годы

МИИР, АО "НУХ "Байтерек"
(по согласованию), АО "ФРП"
(по согласованию)

21.

Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: пожарная, спасательная, санитарная, коммунальная техника, машины экстренных служб, патрульные автомобили

ГИП, ФЭО

2022 – 2025 годы

МИИР, АО "НУХ "Байтерек"
(по согласованию), АО "ФРП"
(по согласованию)

22.

Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: автотранспортные средства, участвующие в грузовых перевозках

ГИП, ФЭО

2022 – 2025 годы

МИИР, АО "НУХ "Байтерек"
(по согласованию), АО "ФРП"
(по согласованию)

23.

Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: легковые автомобили

ГИП, ФЭО

2022 – 2025 годы

МИИР, АО "НУХ "Байтерек"
(по согласованию), АО "БРК"
(по согласованию)

24.

Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: автотранспортные средства и автотехника специального назначения, за исключением сельскохозяйственной техники казахстанского производства

информация в КПМ

2022 – 2025 годы

МИИР, АО "НУХ "Байтерек"
(по согласованию), АО "ФРП"
(по согласованию)

Целевой индикатор 2. Повышение места в Индексе экономической сложности (Гарвард) с 74 до 69 (уровня с -0,26 балла до -0,16 балла)
2021 год – 75 место (-0,28 балла), 2022 год – 73 место (-0,23 балла), 2023 год – 72 место (-0,21 балла), 2024 год – 74 место (-0,26 балла), 2025 год – 69 место (-0,16 балла)

25.

Разработка и утверждение единой карты индустриализации

приказ МИИР

2022 год

МИИР, МЗ, МФ, МНЭ, МСХ, МЭ, акиматы областей, городов Нур-Султана, Алматы и Шымкента, АО "КЦИЭ "QazIndustry"
(по согласованию), АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию),
АО "ФНБ "Самрук-Қазына"
(по согласованию)

26.

Запуск новых проектов в рамках территориальных кластеров

информация в МИИР

2022 – 2025 годы

акиматы Карагандинской, Акмолинской, Костанайской, Алматинской, Туркестанской областей и городов Алматы, Шымкента,
АО "КЦИЭ "QazIndustry"
(по согласованию)

27.

Организация центров обмена опытом, повышения квалификации с участием образовательных учреждений в регионах расположения 6 отобранных территориальных кластеров (Карагандинская, Акмолинская, Костанайская, Алматинская, Туркестанская области и города Алматы, Шымкент)

Положение о Центре совершенствования кластера, утвержденное участниками кластеров

2025 год

акиматы Карагандинской, Акмолинской, Костанайской, Алматинской, Туркестанской областей и городов Алматы, Шымкента, МЦРИАП, МОН, АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию)

28.

Реализация проектов, направленных на продвижение товаров, работ и услуг на внутреннем рынке субъектов промышленно-инновационной деятельности

договоры о предоставлении финансирования
 

2022 – 2025 годы

МИИР, АО "КЦИЭ "QazIndustry"
(по согласованию)

29.

Создание новых композиционных материалов с высокими эксплуатационными свойствами на основе редких и редкоземельных элементов

патенты на композиционные материалы

2021 – 2025 годы

МИИР, РГП "НЦКПМС"
(по согласованию)

30.

Стимулирование экспортного финансирования отечественных производителей по ставке не более 6 %.

договоры о предоставлении финансирования
 

2021 – 2025 годы

МТИ, АО "НУХ "Байтерек"
(по согласованию), АО "БРК"
(по согласованию)

31.

Развитие переработки импортного сырья в виде отходов металлургического производства сульфида рения и жаропрочных никелевых сплавов с получением рения и других редких металлов

ГИП, ФЭО

2022 – 2023 годы

МИИР, РГП "Жезказганредмет"
(по согласованию)

32.

Создание производства по выпуску высокомарочного ферросилиция мощностью 240 тысяч тонн в год в Павлодарской области

акт ввода в эксплуатацию

2021 – 2023
годы

МИИР, АО "НУХ "Байтерек
(по согласованию), АО "БРК"
(по согласованию)

      При реализации Концепции в приоритетном порядке за счет средств государственного бюджета средства выделяются на достижение индикаторов/показателей, отраженных в национальных проектах соответствующей отрасли.

      На другие мероприятия средства будут выделяться с учетом развития экономики и потенциала увеличения доходной базы бюджета.

      Примечание: расшифровка аббревиатур:

АО

– акционерное общество

НПП "Атамекен"

– Национальная палата предпринимателей Республики Казахстан "Атамекен"

МСХ

– Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан

СЭЗ

– специальная экономическая зона

АО "НУХ "Байтерек"

– акционерное общество "Национальный управляющий холдинг "Байтерек"

МОН

– Министерство образования и науки Республики Казахстан

АКФ

– автономный кластерный фонд

МЗ

– Министерство здравоохранения Республики Казахстан

ЕАЭС

– Евразийский экономический союз

МТСЗН

– Министерство труда и социальной защиты населения Республики Казахстан

ВДС

– валовая добавленная стоимость

ГИП

– государственный инвестиционный проект

ФЭО

– финансово-экономическое обоснование

МИИР

– Министерство индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан

ИЗ

– индустриальная зона

ПИТ

– парк инновационных технологий

КПН

– корпоративный подоходный налог

НДС

– налог на добавленную стоимость

НПА

– нормативный правовой акт

МФ

– Министерство финансов Республики Казахстан

АО "БРК"

– акционерное общество "Банк развития Казахстана"

РГП "НЦКПМС"

– республиканское государственное предприятие "Национальный центр по комплексной переработке минерального сырья"

РБ

– республиканский бюджет

АО "ФРП"

– акционерное общество "Фонд развития промышленности"

АО "ФНБ "Самрук-Қазына"

– акционерное общество "Фонд национального благосостояния "Самрук-Қазына"

АО "ККМ"

- акционерное общество "Казына Капитал Менеджмент"

БНС АСПиР

Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан

МТИ

– Министерство торговли и интеграции Республики Казахстан

МИД

– Министерство иностранных дел Республики Казахстан

СЭЗ "НИНТ"

– специальная экономическая зона "Национальный индустриальный нефтехимический технопарк"

РГП "НЦТП"

– республиканское государственное предприятие "Национальный центр технологического прогнозирования"

МНЭ

– Министерство национальной экономики Республики Казахстан

МЦРИАП

– Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан

МЭГПР

– Министерство экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан

МЭ

– Министерство энергетики Республики Казахстан

АО "КЦИЭ "QazIndustry"

– акционерное общество "Казахстанский центр индустрии и экспорта "QazIndustry"
 


"Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2020 – 2025 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 20 желтоқсандағы № 846 қаулысына өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 30 желтоқсандағы № 965 қаулысы

      Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

      1. "Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2020 2025 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 20 желтоқсандағы № 846 қаулысына мынадай өзгерістер мен толықтыру енгізілсін:

      тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:

      "Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2021 2025 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы";

      кіріспе мынадай редакцияда жазылсын:

      "Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:";

      1 және 2-тармақтар мынадай редакцияда жазылсын:

      "1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2021 2025 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілсін.

      2. Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты орталық, жергілікті атқарушы органдары мен ұйымдар (келісу бойынша):

      1) Тұжырымдаманы іске асыру жөнінде шаралар қабылдасын;

      2) "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қарашадағы № 790 қаулысында белгіленген тәртіппен және мерзімдерде Тұжырымдаманың іске асырылу барысы туралы ақпарат беріп тұрсын".";

      мынадай мазмұндағы 2-1-тармақпен толықтырылсын:

      "2-1. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне жүктелсін.";

      көрсетілген қаулымен бекітілген Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2020 2025 жылдарға арналған тұжырымдамасы қосымшаға сәйкес жаңа редакцияда жазылсын.

      2. Осы қаулы оған қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
А. Мамин

  Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2021 жылғы 30 желтоқсандағы
№ 965 қаулысына
қосымша
  Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2018 жылғы 20 желтоқсандағы
№ 846 қаулысымен
бекітілген

Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2021 – 2025 жылдарға арналған тұжырымдамасы

      Паспорт

      1. Қазақстан Республикасындағы индустриялық-инновациялық дамудың ағымдағы жағдайын талдау

      2. Индустриялық-инновациялық даму саласындағы мемлекеттік саясаттың халықаралық тәжірибесіне шолу

      3. Индустриялық-инновациялық даму пайымы

      4. Дамудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

      5. Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер

      6. Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2021 – 2025 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

Паспорт

Атауы

Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2021 – 2025 жылдарға арналған тұжырымдамасы

Әзірлеу үшін негіздеме

1. "Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарын бекіту және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы № 636 Жарлығына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 26 ақпандағы № 521 Жарлығы.
2. "Мемлекет басшысының 2020 жылғы 1 қыркүйектегі "Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 14 қыркүйектегі № 413 Жарлығы.
3. Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 10 қаңтардағы "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері" атты Қазақстан халқына Жолдауы.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 5 қазандағы "Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру" атты Қазақстан халқына Жолдауы.
5. "Мемлекет басшысының 2018 жылғы 10 қаңтардағы "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 9 ақпандағы № 633 Жарлығының 8-тармағы.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің "Игілік баршаға! Сабақтастық. Әділдік. Өрлеу" сайлауалды бағдарламасын және "Бірге" жалпыұлттық акциясы барысында алынған ұсыныстарды іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы 19 маусымдағы № 27 Жарлығы.
7. "Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2020 – 2025 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 20 желтоқсандағы № 846 қаулысы.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы 2 қыркүйектегі "Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі" атты Қазақстан халқына Жолдауы.
9. 2019 жылғы 23 тамыздағы Қарағанды қаласында Қазақстан Республикасы Президентінің қатысуымен өткен елдің индустриялық-инновациялық дамуы жөніндегі кеңестің хаттамасы.
10. Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 1 қыркүйектегі "Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі" атты Қазақстан халқына Жолдауы.
11. Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 1 қыркүйектегі "Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі" атты Қазақстан халқына Жолдауы.
12. Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 26 ақпандағы № 521 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарының "Әртараптандырылған және инновациялық экономика құру" деген 8-жалпыұлттық басымдығының "Шағын және орта бизнестің өсуі мен дамуы үшін мүмкіндіктерді кеңейту" 3-міндеті; "Инфрақұрылымды дамыту және экономиканың базалық салаларын цифрландыру" 10-міндеті; "Технологиялық дамыту есебінен экономиканы әртараптандыру" 11-міндеті.
13. Қазақстан Республикасының Үкіметі отырысының 2021 жылғы 30 қарашадағы № 41 хаттамасының 2.2.1-тармағы.
14. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қарашадағы № 790 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің 66-тармағы.

Тұжырымдаманы әзірлеуге жауапты мемлекеттік орган

Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі

Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты мемлекеттік органдар мен ұйымдар

Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі, Қазақстан Республикасы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі; Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі, Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігі, Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі, Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігі, Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі, облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігінің Ұлттық статистика бюросы, "Бәйтерек" ұлттық басқарушы холдингі" акционерлік қоғамы, "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамы, "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы, "Атамекен" Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы, "QazIndustry" қазақстандық индустрия және экспорт орталығы" акционерлік қоғамы, "Инновациялық технологиялар паркі" дербес кластерлік қоры, "Ұлттық технологиялық болжау орталығы" республикалық мемлекеттік кәсіпорны, "Минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталық" республикалық мемлекеттік кәсіпорны, "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" акционерлік қоғамы, "Қазына Капитал Менеджмент" акционерлік қоғамы, "Жезқазғансирекмет" республикалық мемлекеттік кәсіпорны

Іске асыру мерзімі

2021 – 2025 жылдар

      Тұжырымдама Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарында қойылған міндеттерді орындау мақсатында әзірленді. Мәселен, өнеркәсіп секторларында мамандандырылған факторлар мен нарықтық жағдайлар жасау жөніндегі міндеттерді шешу үшін өңдеу өнеркәсібі өндірушілері үшін мемлекеттік қолдау шараларының құралдарын, оның ішінде бәсекеге қабілеттілікті арттыру туралы келісім шеңберіндегі пакеттік шешімдерді кеңейту көзделген.

      Шағын және орта бизнестің (бұдан әрі – ШОБ) өсуі мен дамуы үшін мүмкіндіктерді кеңейту жөніндегі міндетті іс жүзінде іске асыру мемлекеттік қолдау бағдарламалары мен шараларының атаулылығын кеңейту және арттыру арқылы бизнесті қаржыландыруға қолжетімділікті арттыруға бағытталған шаралар арқылы жүзеге асырылатын болады.

1. Қазақстан Республикасындағы индустриялық-инновациялық дамудың ағымдағы жағдайын талдау

      2010 жылдан бастап Қазақстанда жоғары өнімді және экспортқа бағдарланған өңдеу өнеркәсібін құруға бағытталған индустриялық-инновациялық даму саясаты кезең-кезеңімен іске асырылуда.

      Оны іске асыру кезеңінде өңдеуші сала өнеркәсіптегі өсудің негізгі драйверіне айналды, экономиканы әртараптандыру процесін бастау үшін базалық жағдайлар жасалды.

      Индустриялық-инновациялық саясаттың басымдықтары өңдеу секторында әлеуетті бәсекеге қабілетті, оның ішінде экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту және құру болды.

      Өңдеу өнеркәсібінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда мемлекет таңдап алған шешімнің дұрыстығы алға қойылған индустрияландыру бағытының нәтижелері растайды. 2020 жылы өнеркәсіптегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі 17,2 пайыздық тармаққа ұлғайды (2010 жылғы 31,8 %-дан 2020 жылы 49 %-ға дейін).

      Индустрияландырудың 2010 – 2020 жылдары өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындары жалпы сомасы шамамен 84,7 трлн теңгеге өнім өндірді (индустрияландырудың бірінші бесжылдығы кезеңінде – 26 трлн теңге, екінші бесжылдықта – 58,6 трлн теңге), 2010 жылғы 3,8 трлн теңгеден 2020 жылы 13,2 трлн теңгеге дейін 3,4 есеге ұлғайды.

      Өңдеу өнеркәсібінің жалпы қосылған құны (бұдан әрі – ЖҚҚ) 2010 жылғы 2,5 трлн теңгеден 2020 жылы 9,2 трлн теңгеге дейін 3,7 есеге артты. Өңдеу өнеркәсібінің ЖҚҚ нақты өсімін 2010 – 2020 жылдар ішінде басым түрде дәстүрлі секторлар қамтамасыз етті: металлургия өнеркәсібі – 40,3 %, түсті металлургия – 69,1 %, тамақ өнімдері өндірісі – 25,0 %, металл емес минералды өнімдер өндірісі – 71,4 %, химия өнеркәсібі – 72,5 %.

      Қазақстанда бұрын өндірілмеген жаңа өнім түрлерінің өндірісі игерілді: жүк және жолаушылар вагондары, электровоздар, жүк, жеңіл автомобильдер мен автобустар, трансформаторлар, рентген аппаратуралары, жарықдиодты шамдар, титан құймалары мен слябтары, дәрілік заттар және басқалар.

      Қазақстанда өндірілетін және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабілетті тауарлар саны артты, оның ішінде: бу турбиналары, мыстан жасалған бұйымдар, радиаторлар, аккумуляторлар, сусындар, кондитерлік өнімдер және т.б.

      Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарынан түсетін салық аударымдары соңғы 10 жылда бюджетке едәуір тұрақты түсімдердің негізгі көздерінің біріне айналды.

      2020 жылы өңдеу өнеркәсібі салық түсімдерін 16 %-ға ұлғайтты, ал тау-кен секторы биржалық бағалардың құлдырауы әсерінен міндетті төлемдерді 2019 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 44 %-ға кем есептеді.

      Өңдеу өнеркәсібінің әлеуеті оның инвестициялық тартымдылығымен айқындалады. Индустриялық-инновациялық даму саясатын іске асыру басталғаннан бері өңдеу өнеркәсібінің негізгі капиталына инвестициялар салудың жыл сайынғы оң серпіні нәтижесінде негізгі капиталға инвестициялар көлемі 2010 жылғы 413,1 млрд теңгеден 2020 жылы 1 077,8 млрд теңгеге дейін 2,6 есеге ұлғайып, 8,9 трлн теңгені құрады, бұл ретте негізгі капиталға салынған инвестициялардың нақты өсімі –1,7 есе (168,3 %).

      2018 жылы өңдеу өнеркәсібінің негізгі капиталына инвестициялар металлургия өнеркәсібіне 1,3 есе, химия өнеркәсібі өнімдерін өндіруге 1,3 есе және тамақ өнімдерін өндіруге 29,9 %-ға өсуі есебінен 2017 жылмен салыстырғанда номиналды мәнде 285,7 млрд теңгеге ұлғайып, 1 241,9 млрд теңгені құрады.

      2019 жылы өңдеу өнеркәсібінің негізгі капиталына инвестициялар кокс және мұнай өңдеу өнімдері өндірісіне салымдарды 66,9 %-ға, тамақ өнімдерін 31 %-ға және өзге де металл емес минералды өнімдерді 6,9 %-ға қысқарту есебінен 2018 жылмен салыстырғанда номиналды мәнде 224,8 млрд теңгеге қысқарып, 1 017,1 млрд теңгені құрады.

      2020 жылы өңдеу өнеркәсібінің негізгі капиталына инвестициялар көлемі 2019 жылға қарай 4,4 %-ға ұлғайды (2018 жылға қарайғымен салыстырғанда 17,3 %-ға қысқарды) және 1 077,8 млрд теңгені құрады.

      2020 жылы инвестициялардың негізгі ағыны мынадай кәсіпорындарды дамытуға бағытталды: металлургия өнеркәсібі (372 млрд теңге немесе секторға инвестициялардың жалпы көлемінің 34,5 %-ы), химия өнеркәсібі (301,3 млрд теңге немесе секторға инвестициялардың жалпы көлемінің 28 %-ы), тамақ өнімдері (109 млрд теңге немесе 10,1 %), кокс және мұнай өңдеу өнімдері (68 млрд теңге немесе 6,3 %), өзге металл емес минералды өнімдер (67,2 млрд теңге немесе 6,2 %) (1-сурет).

      1-сурет. 2010 – 2020 жылдары негізгі капиталға салынған инвестициялар серпіні, млрд теңге




      Ақпарат көзі: ҚР СЖРА ҰСБ

      Небәрі 10 жыл ішінде (2010 – 2020 жылдары) өңдеу секторына тартылған тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы ағыны 39,4 млрд АҚШ долларын құрап, 2010 жылғы 2,2 млрд АҚШ долларынан 2020 жылы 3,2 млрд АҚШ долларына дейін 1,4 есе артты. Көбінесе шетелдік инвесторлар металлургия өнеркәсібіне және машиналар мен жабдықтардан басқа дайын металл бұйымдарын өндіруге (32,3 млрд АҚШ доллары немесе салынған шетелдік инвестициялардың жалпы сомасының 82 %-ы), тамақ өнімдерін, сусындар мен темекі өнімдерін өндіруге (1,9 млрд АҚШ доллары немесе салынған шетелдік инвестициялардың жалпы сомасының 4,8 %-ы), резеңке және пластмасса бұйымдарын, сондай-ақ өзге металл емес минералды өнімдер өндіруге (1,4 млрд АҚШ доллары немесе 3,6 %), компьютерлер, электрондық және оптикалық өнімдер (1,2 млрд АҚШ доллары немесе 3,1 %) және химия өнеркәсібі өнімдерін өндіруге салады (743,1 млн АҚШ доллары немесе 1,9 %) (2-сурет).

      2-сурет. Шетелдік тікелей инвесторлардан Қазақстанға тікелей инвестициялардың жалпы ағыны, млрд АҚШ доллары




      Ақпарат көзі: ҚР ҰБ

      Қазақстанның өнеркәсібі негізінен шикізат өнімдерін өндіруге және экспорттауға бағдарланады. Тиісінше, өнеркәсіп индексі соңғы жылдары тұрақсыз болған ресурстардың әлемдік бағаларына байланысты. Өңдеу өнеркәсібі экспортының едәуір бөлігі әлі де шикізат тауарларынан тұрады және биржалық бағалармен де байланысты.

      Сыртқы күйзелістерге сезімталдықты төмендету мақсатында өңдеу деңгейі орта және жоғары тауарларды өндіруге баса назар аудара отырып, өңдеу өнеркәсібін әртараптандыру бағыты жалғастырылды.

      Өнеркәсіпті дамыту саясатының негізгі басымдығы экспортталатын тауарлар номенклатурасын ұлғайту және экспорттық қоржынның "күрделілігін" арттыру арқылы қазақстандық тауарларды сыртқы нарықтарға шығару болып табылады.

      2018 жылдың қорытындысы бойынша өңдеу өнеркәсібі экспортының көлемі 2017 жылмен салыстырғанда 0,6 %-ға артып, 15,7 мың АҚШ долларын құрады (3-сурет).

      2019 жылы өңдеу өнеркәсібі экспортының көлемі 15,8 млрд АҚШ долларын құрады. Бұл ретте өңдеу өнеркәсібі экспортының құрылымында бес сала 90 %-ды алады: металлургия өндірісі (63,3 %), кокс және мұнай өңдеу өнімдерінің өндірісі (11,6 %), тамақ өнімдерінің өндірісі (6,6 %), химия өнеркәсібі өнімдерінің өндірісі (5,6 %), өзге де көлік құралдары өндірісі (3,1 %).

      2020 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстаннан тауарлар экспортының жалпы көлемі 46,9 млрд АҚШ долларын құрады, бұл 2019 жылғы көрсеткіштен 11,2 млрд АҚШ долларына кем.


      3-сурет. Қазақстан Республикасы тауарлары экспортының серпіні, млрд АҚШ доллары





      Ақпарат көзі: ҚР СЖРА ҰСБ, ҚР Қаржыминінің МКК

      2010 жылдан бастап өңдеу өнеркәсібі тауарларын өндіру көлемі бойынша оң серпін байқалады – 2010 жылғы 3,8 трлн теңгеден 2020 жылы 13,2 трлн теңгеге дейін (4-сурет).


      4-сурет. Қазақстан Республикасының тауарлар өндірісі көлемінің серпіні, трлн теңге




      Ақпарат көзі: ҚР СЖРА ҰСБ

      2018 жылдың қорытындысы бойынша өңдеу өнеркәсібіндегі өндіріс көлемі металлургия өндірісі көлемінің 2,4 %-ға, машина жасау өндірісі көлемінің 14,4 %-ға, кокс және мұнай өңдеу өнімдері өндірісінің 9,1 %-ға өсуі есебінен 2017 жылмен салыстырғанда 4,5 %-ға ұлғайды.

      2019 жылы өңдеу өнеркәсібіндегі өндіріс көлемі металлургия өндірісі көлемінің 5,5 %-ға, машина жасаудың 24,1 %-ға, тамақ өнімдері өндірісінің 3,0 %- ға өсуі есебінен 2018 жылмен салыстырғанда 5,8 %-ға ұлғайды.

      2020 жылы өңдеу өнеркәсібіндегі өндіріс көлемі 4,1 %-ға сенімді өсуді көрсетті. Өңдеу өнеркәсібінің дамуына фармацевтика өнеркәсібі (нақты көлем индексі (бұдан әрі – НКИ) 47,3 %), машина жасау (НКИ 116,4 %), соның ішінде автомобиль жасау (НКИ 158,3 %), тамақ өнімдері (НКИ 103,2 %) және металлургия (НКИ 102,8 %) сияқты салалар үлкен үлес қосты.

      2020 жылы пандемия жағдайында жаңа инновациялық өндірістер іске қосылды, оның ішінде шашыраңқы склерозды емдеуге арналған препарат, миокард инфарктісі кезінде тромбты ерітуге арналған препарат, қант диабетін емдеуге арналған инсулин, сирек кездесетін ауруларды емдеуге арналған препараттар өндірісі.

      Машина жасауда негізгі өсімге автомобиль жасау секторы есебінен қол жеткізілді. 2020 жылдың қорытындысы бойынша алғаш рет автокөлік құралдарын өндіру бойынша рекордқа қол жеткізілді – 77,4 мың бірлік (10 жылда 20 есе өсу). Бұл ретте 2020 жылы сатылған жаңа автомобильдердің шамамен 73 %-ы – елде құрастырылған автомобильдер. Өндірілетін өнімнің 10 %-дан астамы (8 122 бірлік) экспортқа жіберілді.

      ӨЖЖ аппараттары өнеркәсіптік жинау жүзеге асырылды, оның локализациялау деңгейі 30 %-ға дейін, 50%-ға дейін және одан көп ұлғайту перспективасы бар. 2020 жылы өндіріс 717 данадан 2 096 данаға дейін өсті.

      Жеңіл өнеркәсіпте мақта-мата өндірісінің 22,1 млн шаршы метрге дейін 56,9 %-ға, синтетикалық мата өндірісінің 88,7 млн шаршы метрге дейін 46 %-ға, былғары аяқ киім өндірісінің 1,1 млн жұпқа дейін 17 %-ға ұлғаюы есебінен елеулі өсім болды.

      Жалпы алғанда жүргізіліп жатқан индустриялық саясат экономиканы әртараптандыруды іске қосуға мүмкіндік берді. Мәселен, 2020 жылдың қорытындысы бойынша индустриялық саясатты іске асырудың 10 жылы ішінде өңдеу өнеркәсібінің ЖҚҚ (13,1 %) тау-кен өндіру өнеркәсібінің көрсеткіштерінен (12,5 %) асып түсті.

      Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібін дамытудың нақты деңгейі технологиялылық, географиялық бөлу және экспорт параметрлері арқылы айқындалады.

      Өңдеу өнеркәсібі экономиканың барлық секторларының ішінен неғұрлым әртекті болып табылады. Ол 24 әртүрлі саладан тұрады, олар капиталды қажетсіну, еңбекті пайдалану, технологиялық деңгейімен, орналасқан жерін таңдаумен және тұтынушылық табиғатымен ерекшеленеді. UNIDO дайындаған Өнеркәсіптік даму туралы 2020 есебінде Қазақстан дамушы индустриялық экономикасы бар елге жатқызылды. Өңдеу өнеркәсібіндегі қосылған құнның басым бөлігі төмен (14,7 %) және орта технологиялық (23,7 %) секторларға жатады (5-сурет).


      5-сурет. Технологиялық күрделілігі бойынша өңдеу өнеркәсібінің құрылымы (ЖІӨ-ге %)



      Ақпарат көзі: United Nations Industrial Development Organization, 2020. Competitive Industrial Performance Report 2020. Vienna, Austria


      Қазақстан Экономикалық күрделілік индексі рейтингінде 2018 жылмен салыстырғанда 2019 жылы 133 елдің ішінде 94-ші орыннан (экономикалық күрделілік индексі – 0,59 балл) 78-ші орынға (Экономикалық күрделілік индексі – 0,32 балл) көтеріле отырып, өз позициясын 15-тармаққа жақсартты (6-сурет).

      6-сурет. Қазақстанның Экономикалық күрделілік индексі рейтингінде 2000 – 2019 жылдардағы орны





      Ақпарат көзі: https://atlas.cid.harvard.edu/rankings


      Қазақстан Өзбекстаннан 9 позицияға (87-орын) оза отырып, Армениядан 3 позицияға (76-орын), Қырғызстаннан 12 позицияға (66-орын), Ресейден 26 позицияға (52-орын), Беларусьтен 47 позицияға (31-орын) артта қалып отыр.

      2019 жылы Қазақстан экспортының көлемі негізгі әріптес елдермен: Қытаймен – 18,61 % (2018 жылы 16,69 %), Ресеймен – 12,22 % (2018 жылы 11,01 %) және Франциямен – 7,61 % (бір жыл бұрын Германия негізгі үш әріптестің бірі болып, 7,65 % мөлшеріндегі үлесті иеленді) ұлғайып, 54,4 млрд АҚШ долларын құрады.

      Өңдеу өнеркәсібінде түсті металлургия, қара металлургия және мұнай өңдеу ЖҚҚ-ның жартысын құрайды. Сонымен бірге жоғары технологиялық салалардың өнімдерін тұтыну негізінен ішкі сипатқа ие және экспортта айтарлықтай көрініс таппайды. Индустрияландыру картасына енгізілген жобалардың 60 %-дан астамының төмен және орташа технологиялық күрделілігі бар.

      Бұл ретте индустрияландыру жылдары Индустрияландыру картасы және кәсіпкерлікті қолдау карталары шеңберінде жалпы сомасы 9,1 трлн теңгеге 1527 жоба іске асырылды, 212 мыңнан астам тұрақты жұмыс орны құрылды, 2010 жылдан бастап жалпы өндіріс көлемі 28,8 трлн теңгені немесе жыл сайын орта есеппен 2,6 трлн теңгені құрады. 2020 жылдың қорытындысы бойынша карта жобаларымен 4,6 трлн теңге сомасына өнім өндірілді, бұл өңдеу өнеркәсібіндегі жалпы өндіріс көлемінің 35 %-ын құрады.

      Бұл ретте карталар шеңберінде іске асырылатын жобалардың 20 %-дан астамы өңдеу өнеркәсібінің жобалары болған жоқ, бұл тиісінше олардың тиімді іске асырылуын, сондай-ақ өңдеу өнеркәсібінің дамуына толыққанды үлес қосуын қамтамасыз етуге мүмкіндік бермеді.

      Соңғы 10 жылда Қазақстанның өңдеу өнеркәсібі өсімінің жоғары қарқыны негізінен елдің әлемдік шикізат нарықтарына (базалық металдар мен материалдар) қатысуын кеңейту есебінен қамтамасыз етілді. Халықаралық институттар, бизнес-қоғамдастықтардың өкілдері және сарапшылар түріндегі халықаралық қоғамдастық шикізаттық супер-цикл аяқталды және өңдеу деңгейі төмен тауарларды сату есебінен экономикалық өсу мүмкіндіктері таусылды деген пікір айтты.

      Осыған байланысты шикізатты сатып алу бағасының кенеттен өзгеруіне ұшырамайтын, әлемдік саудаға бағдарланған аса жоғары технологиялық күрделі өнімдер өндірісін ұйымдастыру есебінен өңдеу өнеркәсібін қарқынды дамыту мәселесі туындады.

      Мысалы, Қазақстанда өңдеу деңгейі төмен өңдеу өнеркәсібі көлеміндегі металлургия өнеркәсібінің үлесі (болаттан, тазартылған мыстан жасалған табақтар өндірісі және т.б.) 2014 – 2018 жылдар кезеңінде мыстың 1 тоннасы үшін бағаның өсу индексінің серпінін қайталайды, бұл осы көрсеткіштер арасындағы тікелей байланысты көрсетеді.

      Сонымен бірге, Жапонияда өндірістің басты бағыты жоғары технологиялық өнімдерге (кеме жасауға, көлікке, электр техникасына арналған болат) шоғырланған және мұның нәтижесінде металлургия өндірісі шикізат бағасының жаһандық өсуіне (болат) анағұрлым тұрақты болып табылады (7-сурет).


      7-сурет. Баға индексінің Қазақстан мен Жапониядағы қара металлургияға әсерін салыстыру.




      Ақпарат көзі: Bloomberg, Bureau of Statistics of Japan, ҚР СЖРА ҰСБ

      Қазіргі уақытта тұтас салаларды мемлекеттік қолдау индустрияландырудың алғашқы жылдарында талап етілген елеулі әсерді әкеле алмайды. Өңдеу өнеркәсібінің базалық іргетасын қолдау дүниежүзілік экономикалық дағдарысқа жауап реакциясы және өз алдына Қазақстан экономикасы үшін дағдарысқа қарсы шара болды.

      COVID-19 коронавирус инфекциясының таралуына байланысты экономикалық дағдарыс, оның ішінде пандемияға байланысты елдер арасындағы шекаралардың жабылуы әлемдік логистикаға үлкен соққы берді және шикізат пен дайын өнімді жеткізу тізбегінің бұзылуына алып келеді. Коронавирустың таралуын болдырмау үшін шектеулердің сақталуына және салдарында тұтынушылық сұраныстың төмендеуіне және протекционистік риториканың өсуіне байланысты сауда мен тікелей шетелдік инвестициялар көлемінің қысқаруы байқалады.

      Нәтижесінде шикізат моделінің бәсекеге қабілеттілігінің төмендеу үрдісі, қоғам өмірінің барлық салалары мен экономика салаларын цифрландырудың жеделдеуі, технологиялық парадигма мен тұтыну құрылымының өзгеруі байқалады.

      Экономиканы қалпына келтіру кезеңінде ковидтан кейінгі уақытта жоғарыда айтылғандардың салдарынан Қазақстан өзінің экспорттық және тұтыну қоржынын мүмкіндігінше тезірек әртараптандыруы, тұтас салаларды қолдау практикасынан алшақтауы, өмірлік маңызы бар тауарлар өндіретін өнеркәсіптік кәсіпорындарды көптеп қалыптастыруы қажет.

      Қазіргі уақытта Қазақстанның өңдеу өнеркәсібінде көп кәсіпорын қалыптастырылған жоқ. Мәселен, 2020 жылы өңдеу өнеркәсібіндегі жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың саны 16 862 бірлікті құраса, экономикалық белсенді халық 9 167,9 адамды құрады. Өңдеу өнеркәсібінің көптеген салаларында жоғары экономикалық шоғырлану байқалады. Кәсіпорындардың географиялық шоғырлану процесі бастапқы кезеңде. Кәсіпорындардың көп болмауы мен географиялық шоғырланудың жоқтығы толыққанды салаларды қалыптастыру, қосылған құн тізбектерін құру, салааралық байланыстардың әлсіздігі, агломерациялық әсерлердің және олармен бірге жүретін жағымды сыртқы әсерлердің болмауы проблемаларына, технологиялық жаңғыртуға, өнімдердің сапасын жақсартуға, бәсекелестіктің жеткіліксіз болуына байланысты оның технологиялық күрделілігін арттыруға ынталанудың нашар болуына алып келуі мүмкін.

      Қазіргі жағдайды ескере отырып, индустрияландыруды одан әрі тереңдету үшін Қазақстанның алдында халықтың азық-түлік, сол сияқты азық-түлік емес тауарларға деген бірінші кезектегі мұқтаждықтарын қанағаттандыруға, отандық өндірістік кешеннің үздіксіз жұмысын қамтамасыз етуге және дамытуға, сол арқылы ел экономикасының өзін-өзі қамтамасыз етуін арттыруға бағдарланған өңдеу өнеркәсібін сапалы өсіру міндеттері тұр.

      Бұл міндеттер жаһандық сипаттағы үлкен сын-қатерлерге де, сол сияқты ішкі процестер мен проблемаларға да байланысты.

      Демек негізгі проблемалардың бірі өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының өндірістік қуаттарын жүктеу деңгейінің төмендігі болып табылады. Айталық, 2021 жылдың екінші тоқсанында өңдеу өнеркәсібінің отандық кәсіпорындарының 69,6 %-ының өндірістік қуат жүктемесі 70 %- дан аз болды, кәсіпорындардың 30,5 %-ы 70 %-дан астам деңгейінде жүктелді.

      Өңдеу өнеркәсібінің отандық кәсіпорындарының толық жүктелмеуінің негізгі себептері шикізатпен қамтамасыз ету проблемалары, айналым қаражатына және қуаттарды жаңғыртуға қаржы қаражатының жетіспеуі, ішкі және сыртқы нарықтарда кәсіпорындардың өніміне сұраныстың болмауы немесе жеткіліксіз болуы, арнайы жабдықта жұмыс істеу үшін даярланған кадрлардың жеткіліксіздігі не болмауы болып табылады.

      Қазіргі уақытта өңдеу өнеркәсібінде Қазақстан аумағында өндірілмейтін және кейін локализациялау перспективасы жоқ импорттық шикізат пен құрамдауыштар пайдаланылады. Қайта өңдеу өндірістеріндегі осындай аралық тауарлар импортының үлесі 50 %-ға дейін және одан да көп болуы мүмкін.

      Мысалы, фармацевтика өнеркәсібіндегі өндіріс құрылымындағы импорттың үлесі 63 %, жиһаз өнеркәсібінде – 55 %, электрондық өнімдерде – 40 %, тамақ өнімдерінде – 21 %, құрылыс материалдары өндірісінде 18 % құрайды.

      Шикізат пен құрамдауыштардың тапшылығы немесе болмауы мынадай себептерге байланысты:

      шикізат өндірісінің технологиялық дамымауы (жоғары сапалы шикізат пен материалдар өндірісінің болмауы);

      шикізаттың белгілі бір түрлерін өндірудің экономикалық орынсыздығы (шағын ішкі қажеттілік);

      кейінгі өңдеуді ұйымдастыру үшін негізгі шикізаттың болмауы.

      Демек ішкі және сыртқы нарықтарда отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында Қазақстан аумағында өндірілмейтін шикізат пен құрамдауыштарға қол жеткізуді жеңілдетудің өткір қажеттілігі байқалады.

      2020 жылдың қорытындысы бойынша экономикалық қызмет түрлері бойынша тозудың жоғары дәрежесі электрмен жабдықтау, газ, бу беру және ауа баптау сияқты салаларға тиесілі – 73,1 %, тау-кен өнеркәсібі және карьерлер қазу – 66,6 %, ауыл шаруашылығы – 41,9 %. Өңдеу өнеркәсібінде бұл көрсеткіш 39 %-ды құрады.

      Өңдеу секторының экономикасына тартылған негізгі өндірістік қорлар жаңғыртуды қажет етеді. Бұл міндетті шешу үшін кәсіпорындарды инвестициялық және инновациялық белсенділікке, сондай-ақ негізгі өндірістік қорларды жаңғыртуға ынталандыру қажет.

      Қазіргі уақытта өңдеу өнеркәсібі отандық өнімінің инновациялылығының деңгейі төмен. 2019 жылдың қорытындысы бойынша өңдеу өнеркәсібіндегі технологиялық инновацияларға жұмсалатын шығындар 2010 жылмен салыстырғанда 183,0 млрд теңгеден 1,4 есе ұлғайып, 247,1 млрд теңгені құрағанына қарамастан, өндірілген инновациялық өнім көлемі 1,5 есе қысқарды және 2019 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 818,8 млрд теңгеге жетті (1 236,0 млрд теңге). Инновациялық өнімнің экспорты 2012 жылғы 182,3 млрд теңгеден 2019 жылы 94,8 млрд теңгеге дейін 1,9 есеге қысқарды. 2019 жылы жалпы ішкі өнімдегі инновациялық өнімнің үлесі өте төмен деңгейде қалып отыр – 1,6 % (8-сурет).


      8-сурет. Өңдеу өнеркәсібіндегі инновациялық белсенділік көрсеткіштерінің серпіні




      Ақпарат көзі: ҚР СЖРА ҰСБ

      Корпоративтік инновацияларды дамыту, инновациялық және ғылыми-техникалық дамудың драйвері бола алатын ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрі – ҒЗТКЖ) қаражат инвестициялау үшін белгілі бір әлеуетке ие жүйе құраушы ұлттық және жеке компаниялар бар.

      Қазақстанда "Astana Hub" IT-стартаптардың халықаралық технопаркі, Инновациялық технологиялар паркі" дербес кластерлік қоры, "QazTechVentures" акционерлік қоғамы, "Qazinnovations" акционерлік қоғамы сияқты инновацияларды қолдауды дамыту институттары жұмыс істейді. Дүниежүзілік Банктің "Өнімді инновацияларды ынталандыру" жобасы іске асырылуда. Назарбаев Университетінің NURIS, "Астана" халықаралық қаржы орталығының (бұдан әрі – АХҚО) Fintechhub инновациялық кластері және Халықаралық жасыл технологиялар және инвестициялық жобалар орталығы жұмыс істейді.

      2020 жылы Дүниежүзілік банктің тәжірибесі бойынша Технологияларды коммерцияландыруға, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды технологиялық дамытуға және салаларды технологиялық дамытуға инновациялық гранттар беру қағидалары жетілдірілді.

      Жалпы инновациялар бойынша көрсеткіштер 2010 жылмен салыстырғанда өсті. Бұл ретте 2019 жылғы жағдай бойынша елдің инновациялық және технологиялық дамуы:

      өңдеу өнеркәсібі экспортының жалпы көлемінде жоғары технологиялық өнім экспорты үлесінің төмендігімен (21,8 %);

      өңдеу өнеркәсібіндегі кәсіпорындардың инновациялық белсенділігінің салыстырмалы түрде төмендігімен (14,4 %) және ЖІӨ-дегі инновациялық үлесі өнімнің (1,6 %) төмендігімен сипатталады.

      Елде өңдеу деңгейі орта және жоғары тауарлар шығару үшін қажетті қазіргі заманғы технологияларды әзірлеу не олардың трансферті үшін жеткілікті өз құзыреттері жоқ, сондықтан экспортта әлі де шикізат тауарлары, пайдалы қазбалар басым, ал импорт құрылымының басым бөлігін машиналар, жабдықтар, станоктар, дәлдігі жоғары аспаптар, арнайы техника, электроника және өндірістің басқа негізгі факторлары, бір сөзбен айтқанда, технологиялар алады.

      Тиімді инновациялық экожүйені қалыптастыру, ғылымды қажетсінетін өнімдер жасауға қабілетті жоғары технологиялық экономикалық құрылымға көшу және сол арқылы азаматтардың өмір сүру деңгейін арттыру үшін жүйелі негізде инновацияларды дамыту қажет.

      2021 жылғы шілдеде Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Дүниежүзілік экономикалық форум арасында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 25 желтоқсандағы № 894 қаулысымен мақұлданған Қазақстандағы Төртінші өнеркәсіптік революция орталығы (бұдан әрі – 4ӨР орталығы) мен Дүниежүзілік экономикалық форум арасында қосылуға және ынтымақтастыққа қатысты келісімге (бұдан әрі – Келісім) қол қойылды. 4ӨР үлестес орталығы АХҚО базасында құрылды. Келісімнің негізінде 4ӨР үлестес орталығы ашылды.

      АХҚО негізгі мақсаты жаһандық қоғамдық мақсаттарға сәйкес ғылыми және технологиялық жетістіктерді қолдануды жеделдететін басқару қағидаттарын, саясат пен хаттамаларды әзірлеуге, сондай-ақ Төртінші өнеркәсіптік революция деп аталатын трансформациялық дәуірдің жетістіктерін кеңінен таратуға және локализациялауға бағытталған ынтымақтастық үшін жаңа алаң қалыптастыру болып табылады.

      АХҚО-ның өңірлік маңызы бар және Орталық Азияда заттар интернеті, ақылды қалалар, жасанды интеллект және машиналық оқыту, үлкен деректерді басқару, блокчейн, пилотсыз көлік және аэроғарыштық технологиялар сияқты салаларда инновациялар мен цифрлық трансформацияны реттеу тетіктерін, саясатын, рәсімдері мен қағидаттарын қалыптастыруға және жетілдіруге мүмкіндік береді.

      Инновациялық әлеуетті өрістету және бәсекеге қабілеттілікті арттыру үшін Жаһандық инновациялар индексі мен Дүниежүзілік экономикалық форумның сарапшылары дамушы елдерге (оның ішінде пандемияға байланысты жаңа жағдайда ескере отырып) мынадай ұсынымдар береді:

      ел басшылығының инновациялық саясатқа ден қоюы және ведомствоаралық үйлестіру;

      инновациялық қызметтің барлық субъектілерінің өзара іс-қимылды қамтамасыз етуі;

      зияткерлік меншік және инновациялар саласындағы саясаттардың келісілуі;

      ғылымды, технологияны және инновацияларды дамытудың ұзақ мерзімді стратегиясын басымдықтарды айқындап және оларға ресурстардың көпшілігін шоғырландыра отырып жүргізу;

      мемлекеттік қаржыландыруды ұлғайту және жеке инвестицияларды ынталандыру;

      нақты KPI белгілеу және қабылданған шараларды үнемі бағалау.

      Бұл ретте Дүниежүзілік банк сарапшыларының зерттеуіне сәйкес дамушы елдер үшін бірінші кезекте өндіру қабілеті пайда болуға тиіс, содан кейін бар технологияларды бейімдеу (трансферт) кезеңі басталады және үшінші кезеңде ғана инновацияны өздері жасау қабілеті пайда болады.

      Демек бүгінгі күні Қазақстандағы нақты жағдай (инфрақұрылым, құзыреттер) тек инкрементальдық инновациялар құруды көздейді.

      Серпінді технологияларды енгізу қомақты инвестицияларды қажет етеді. Ал отандық ірі және орта кәсіпорындардың кредиттену деңгейі жоғары, бұл инновациялық даму процесін тежеуге алып келеді. Қаржы ресурстарының жеткіліксіздігі жағдайында тікелей шетелдік инвестицияларды тарту отандық кәсіпорындардың инновациялық әлеуетін арттырудың триггері бола алады.

      Инновацияларға қабілеттілік тұрақтылықтың орталық факторына айналуда. Қытай мен АҚШ арасындағы өсіп келе жатқан бәсекелестік олардың арасындағы инновациялар үшін бәсекелестікті күшейтеді. Қытайлық не американдық стандарттар қолданылатын, осы елдердің бірінің технологиялық әзірлемелері басым болатын жекелеген технологиялық ықпал салалары барған сайын артып келеді. COVID-19 пандемиясы бұл үрдісті одан әрі күшейтті, мемлекеттердің шетелдік инновациялардан қаншалықты алшақ болатынын және дағдарыс кезінде өздерінің инновациялық мүмкіндіктері қаншалықты құнды екенін көрсетті. Қалыптасқан жағдайда елдердің, салалардың, кәсіпорындардың цифрлық егемендігі барған сайын маңызды бола түсуде.

      Цифрлық технологияларға инвестициялар бәсекеге қабілеттілікті сақтау үшін шешуші мәнге ие болады. Tencent Қытай институты жүргізген сауалнамаларға сәйкес көптеген компаниялар өздерінің цифрлық инвестицияларын 10-30 %-ға арттыруды жоспарлауда және атап айтқанда, Big Data, заттар интернетіне, бұлтты есептеулерге және 5G-ге шоғырланады. Нәтижесінде 2025 жылға қарай Қытай Дүниежүзілік экономикалық форумның анықтамасы бойынша 4.0 индустриясы үшін материалдық базаны толығымен қалыптастыруды жоспарлауда.

      Сондай-ақ 5G желілері мен жоғары өнімді есептеу қуаттары сияқты цифрландыруды қолдайтын инфрақұрылымды дамыту маңызды. COVID-19 пандемиясы цифрлық және желілік ресурстарға жоғары талаптар қояды.

      Осы тұрғыда өнеркәсіптік өндірістік тізбектер – 4.0 индустриясы цифрлық трансформациясының маңыздылығы қарқынды өсуде. Дағдарыс кезіндегі байланысты технологиялардың маңыздылығы, мысалы, өкпені жасанды желдету (ӨЖЖ) аппараттары үшін маңдайшалар мен бөлшектерді шығару үшін жаппай 3D басып шығару қолданылған кезде айқын болды.

      Жабдықты қашықтан басқару үшін автоматтандыру және цифрлық технологияны қолдану дәрежесі карантин кезеңінде өнеркәсіптік компанияларға үлкен әсер етті. Цифрландырудың жеткілікті деңгейі бар компаниялар өндірісті жалғастырды, ал көптеген басқа компаниялар жедел персонал жұмысқа бара алмаған кезде толығымен тоқтады. 4.0 индустрияның элементтерін енгізген компаниялар дағдарысқа әлдеқайда жақсы дайын болып шықты. Фраунхофер қоғамының машина жасау және автоматтандыру институтының бағалауы бойынша бизнес модельдері цифрландырылған компаниялардың 70 %-ы COVID-19 әсеріне анағұрлым төзімді болып табылады. COVID-19 пандемиясы өнеркәсіптік өндірісті цифрландыру мен автоматтандыруды едәуір жеделдетті. Автоматтандыру есебінен кәсіпорындар шығындарды 15-тен 40 %-ға дейін төмендетуді қамтамасыз етті.

      McKinsey & Company халықаралық консалтингтік компаниясының деректері 2020 жылы жаңа цифрлық технологияларды енгізу өз жемісін беретінін көрсетеді. Мысалы, АҚШ-тағы өнеркәсіптегі бизнес-процестерді цифрландыру орта есеппен 12 % – 14 %-ға дейін пайда әкеледі, бұл ретте еуропалық кәсіпорындар 7 – 9 %, ал азиялық баламалары 5 % – 7 %-ға дейін пайда берді.

      Бұл ретте Қазақстанда кәсіпорындар өндірістік процестерге цифрлық технологияларды енгізуге кірісті, алайда көп жағдайда жаңғыртудың барлық процесі "құрақ цифрландырумен" сипатталады. Басқаша айтқанда, өнім құнын құрудың бүкіл тізбегін қамтымайтын өндірісті ішінара цифрландыру жүруде, бұл қолданыстағы және жаңа жабдықпен интеграциялау мүмкіндігі жоқ цифрлық технологиялардың толыққанды әсеріне толық көлемде қол жеткізуге мүмкіндік бермейді.

      Сонымен қатар 2017 жылы тартылған шетелдік әріптестермен (Фраунхофер атындағы институт, Бизнес-Швеция) бірлесіп өткізілген өңдеу өнеркәсібі және тау-кен металлургия кешені (бұдан әрі – ТМК) секторларындағы 605-тен астам кәсіпорынды цифрлық трансформацияға көшуге дайындық тұрғысынан талдау нәтижелері бойынша кәсіпорындардың көпшілігі өндірісті басқарудың цифрлық жүйесінің болмауымен сипатталатыны анықталды (өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының 84 %-ы, тау-кен секторында –56 %-ы). Екінші жағынан, өңдеу өнеркәсібі компанияларының шамамен 3 %-ы және ТМК кәсіпорындарының шамамен 21 %-ы цифрлық трансформация үшін жеткілікті технологиялық, ұйымдастырушылық және кадрлық базаға ие.

      Цифрлық трансформацияны тежейтін факторлар анықталды. Біріншіден, бизнес цифрландырудан түсетін экономикалық пайданы жеткілікті түсінбейді, екіншіден, автоматтандыру және цифрландыру бойынша отандық әзірлемелер мен құзыреттер нашар дамыған, үшіншіден, білікті кадрлардың жетіспеушілігі, қаржы ресурстарының шектеулілігі, сондай-ақ инфрақұрылымдық шектеулер.

      Жүргізілген жұмыстың қорытындысы бойынша "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде модельдік цифрлық фабрикалар құру, тау-кен металлургия кешенінің ірі компанияларының цифрландыру жобаларын іске асыруы, заттардың өнеркәсіптік интернетін дамыту үшін қолайлы құқықтық жағдайлар жасау, кәсіпорындар үшін 4.0 индустрия технологияларын енгізуге қаржылық, фискалдық және өзге де ынталандырулар жасау, өндірісте қауіпсіздікті арттыру мақсатында цифрлық технологияларды қолдануды нормативтік-құқықтық реттеу, өндіруші секторда "4.0 өндіру" инновациялық өзара іс-қимыл жобасын іске асыру сияқты бірқатар жүйелі шаралар енгізілді.

      "Модельдік цифрлық фабрикалар құру" жобасы шеңберінде "Алтыналмас АК" АҚ, "Химфарм" АҚ, "Евразиан Фудс" АҚ, "Кентау трансформатор зауыты" АҚ, "Бал Текстиль" ЖШС, "Карлскрона" ЖШС, "Алматы желдеткіш зауыты" ЖШС өндірісінің ағымдағы жай-күйін анықтау мақсатында технологиялық аудит жүргізілді, оның нәтижелері бойынша компанияларды цифрландырудың жол карталары бекітілді.

      Сонымен қатар өңірлерде өнеркәсіптік кәсіпорындарды цифрландыру жұмыстары жүргізілуде. Жалпы қазіргі кезде өңірлерде 2022 жылға дейін 121 кәсіпорында цифрлық шешімдерді енгізу жоспарланған (жаңа кәсіпорындар мен жаңғырту жобаларын ескере отырып, шамамен 276 цифрландыру жобасы). 2020 жылдың қорытындысы бойынша отандық өнеркәсіп кәсіпорындары 171 жобаны іске асырды, оның ішінде 57 жоба 2020 жылға тиесілі.

      Сонымен бірге, қызметкерлердің құзыреттілігін арттыру үшін 2020 жылы Фраунхофер атындағы өнеркәсіптік инженерия және автоматтандыру институтымен бірлесіп, 4.0 индустрия тақырыбы бойынша өнеркәсіптік кәсіпорындардың мамандарын оқыту жүргізілді. Оқыту еліміздің өнеркәсіптік кәсіпорындарына 4.0 индустрияның негізгі технологиялары мен тақырыптары бойынша құзыреттер мен білім трансферіне бағытталған.

      Инвестициялар, тауарлар мен көрсетілетін қызметтер өндірісінің озық технологияларын тарту, жаңа жұмыс орындарын құру, сондай-ақ бәсекеге қабілетті өндірісті дамыту мақсатында Қазақстанда елдің индустриялық-инновациялық жүйесінің инфрақұрылымын құрайтын арнайы экономикалық аймақтар (бұдан әрі – АЭА) және индустриялық аймақтар (бұдан әрі – ИА) құрылды.

      Бүгінгі күні елімізде 13 АЭА және 24 ИА жұмыс істейді.

      АЭА аумақтарында олардың жұмыс істеген барлық уақытында (2002 жылдан бастап 2021 жылға дейін) 307 (108 аумақтан тыс) жоба іске қосылды. Осы жобаларды іске асыру нәтижесінде 21 мыңнан астам жұмыс орны құрылды, бюджетке салық түсімдері 232,9 млрд теңгені құрады.

      Барлық АЭА инфрақұрылымын салуға арналған бюджеттік шығындар 377,2 млрд теңгені құрады, бұл ретте тартылған инвестициялар көлемі шамамен 1 713,5 млрд теңгені құрады. Яғни АЭА инфрақұрылымына салынған 1 бюджеттік теңге 4,5 теңге жеке инвестицияларды тартуға мүмкіндік берді (шетелдік қатысу үлесі 29,3 %-ды құрады).

      ИА-да инвестиция көлемі шамамен 423 млрд теңге болатын 184 өндіріс іске қосылды. 15 мыңға жуық жұмыс орны ашылды. Индустриялық аймақтардың инфрақұрылымына 75,8 млрд теңге салынды. Демек салынған 1 бюджеттік теңгеге 5,5 теңге инвестиция тартылды. Тартылған инвестициялар көлемі бойынша Алматы қаласының индустриялық аймағы көш бастауда.

      1 теңгеге тартылған инвестициялардың айырмашылығы АЭА-дағы жобалар инфрақұрылымға жоғары талаптар қоя отырып, капиталды көп қажет ететіндігімен түсіндіріледі.

      Жалпы АЭА режимінің арқасында Қазақстанда экономикалық қызметтің белгілі бір түрлері бойынша кәсіпорындардың тұтас топтары құрылды.

      Мысалы, "Қорғас – Шығыс қақпасы" АЭА базасында соңғы буындағы логистика орталығы құрылды. "Астана – жаңа қала" АЭА-да Қазақстанда бұрын болмаған теміржол машинасын жасау дамыды. "Оңтүстік" АЭА тоқыма өнеркәсібін жандандырады. "Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі" АЭА мен "Павлодар" АЭА-да мұнай-химия өндірісінің негізі қаланды. "Тараз химиялық паркі" АЭА-да глифосат (гербицид), натрий цианиді, натрий пиросульфиті, күкірт қышқылы және т.б. сияқты химия өнеркәсібінің жаңа өндірістері құрылуда. Осындай қағидат бойынша "зәкірлік" өндірістер айналасындағы барлық АЭА-да шағын және орта өндірістерді локализациялауды ұлғайту жоспарлануда. Қабылданып жатқан шаралар мен қол жеткізілген нәтижелерге қарамастан, АЭА мен ИА-ның даму әлеуеті толық ашылмаған, бұл оларды одан әрі дамыту үшін перспективалар ашады.

      Қазақстан Республикасында АЭА-ны одан әрі дамыту, ілгерілету және басқару үшін отандық АЭА қызметінің даму қарқынының төмендігі мен тиімділігінің әлсіздігін сипаттайтын мынадай кедергілерді жою (жетілдіру) қажет:

      бірқатар АЭА мен ИА инфрақұрылымы іс жүзінде аяқталған жоқ;

      жеткіліксіз қаржыландыру және инфрақұрылым объектілері құрылысының уақтылы аяқталмауы. Мысалы, "Павлодар" АЭА-да бүгінгі күнде тазарту құрылыстарын салуды аяқтау, қосалқы станция салу арқылы электр энергиясының қуаттарын ұлғайту аса үлкен қажеттілік болып табылады, "Оңтүстік" АЭА-да АЭА инфрақұрылымы объектілерінің тозуы жоғары дәрежеде, "Астана – жаңа қала" АЭА-да жылумен жабдықтау кешенін аяқтау қажет, әлеуетті инвесторлар үшін "Тараз химиялық паркі" АЭА инфрақұрылым объектілерін салу (2-кезек) аяқталмаған және қажет, атап айтқанда, коммуналдық жабдықтау объектілері (магистральдық су құбыры, тазарту құрылыстары, газ құбыры), теміржол желілерін жүргізу, кешенді трансформаторлық қосалқы станцияларды салу арқылы қуаттарды ұлғайту іске асырылмаған;

      мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетігі, сондай-ақ АЭА және ИА базалық инфрақұрылымын салу кезінде жеке капиталдың әлеуеті іс жүзінде пайдаланылмайды;

      шағын өндірістерді орналастыру мүмкіндігі жоқ (шағын өндірістер үшін де, сол сияқты өз зауыттарын салуды талап етпейтін қызмет түрлері үшін де дайын өндірістік орынжайлар жоқ, мысалы, IT);

      АЭА жұмыс істеу мерзімдерінің қысқалығы және жеңілдіктердің қолданылу кезеңдерінің әркелкілігі (АЭА ең көп дегенде 25 жыл жұмыс істейді, оның ішінде АЭА қатысушысы мәртебесін алу кезеңіне байланысты жеңілдіктер бүкіл кезең бойы берілмейді);

      АЭА-ның жұмыс істеуі, сондай-ақ АЭА аумағында жеңілдікпен салық салу бөлігінде АЭА қызметін реттейтін заңнамадағы олқылықтар мен қайшылықтар;

      инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылым объектілерінің сақталуын қамтамасыз ету және қызмет көрсету, аварияларды немесе өзге де іркілістерді жою үшін қызмет көрсететін компаниялардың болмауы.

      Осы міндеттерді шешу үшін дамыған елдердің әлемдік тәжірибесін ескере отырып, Қазақстан Республикасының аумағында АЭА мен ИА-ның жұмыс істеуі мен дамуының жаңа тәсілдерін енгізу қажет.

      Сонымен қатар, кластерлер өндірістік және сервистік кәсіпорындар, білім беру және ғылыми ұйымдар, билік органдары мен даму институттары кооперациясының жаңа тиімді нысаны болып табылады. Кластерлік тәсіл өңірлердегі компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде өңдеу өнеркәсібі мен өнімді көрсетілетін қызметтер секторын дамытудағы маңызды бағытқа айналады.

      2017 жылдан бастап кластерлік саясатты іске асыру үшін аумақтық кластерлерді дамыту, аумақтық кластерлерді іріктеу бойынша конкурстық рәсімдерді ұйымдастыру және өткізу әдістемесін, кластерлік бастамалардан конкурстық өтінімдерді сараптамалық бағалау әдістемесін қамтитын әдіснамалық негіз әзірленді.

      Қазақстан өңірлерінде кластерлік инфрақұрылымды диагностикалау нәтижесінде конкурстық негізде алты пилоттық аумақтық кластер іріктелді: Қарағанды облысында (құрылыс), Шымкент қаласында (фармацевтикалық өнім өндіру бойынша), Алматы қаласында (жиһаз өнімдерін өндіру бойынша), Қостанай облысында (ұн тарту), Ақмола облысында (сүт өңдеу бойынша), Алматы облысында және Алматы қаласында (туризмді дамыту бойынша).

      Аталған аумақтық кластерлерді дамытудың қазіргі кезеңінде фармацевтикалық, туристік кластерлерге, сүт өңдеу кластеріне қатысушылар кластерлік ұйымдарға бірікті және өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мен сыртқы нарықтарға шығудың ортақ проблемаларын шешу бойынша өз қызметін қалыптастырды.

      Мұндай ынтымақтастық кластерлерге қатысушылардың өндірістік қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді және жалпы алғанда саланың жағдайына әсер етеді.

      Кластерлерге қатысушы кәсіпорындар базасында құзыреттілік орталықтары құрылды ("Химфарм" АҚ, "Гормолзавод" ЖШС), әрбір кластер өзінің даму стратегиясын әзірледі, кластерлер жобаларын іске асыру бойынша жұмыстар басталды. Жиһаз кластеріне қатысушылар пәтерлерді сатып алушыларды кешенді жиһаз шешімдерімен қамтамасыз ету мақсатында құрылыс салушылар үшін 20 %-ға дейінгі жеңілдіктерді көздейтін сертификаттарды әзірледі. Құрылыс кластерінің қатысушылары Қарағанды қаласының зерттеу орталықтарымен отандық шикізаттан және өнеркәсіптік қалдықтардан экологиялық құрылыс материалдарын өндіру перспективалары бойынша шолу зерттеулерін жүргізуге меморандум жасасты.

      Кластердің негізгі ерекшелігі оған кіретін кәсіпорындардың жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілермен салыстырғанда кластердің барлық қатысушыларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру ретінде көрініс табатын көрінетін синергетикалық әсер алуы болып табылады. Кластерлерге қатысушылардың бірлескен жобалары салаларды дамытудың қазіргі заманғы әлемдік трендтеріне сәйкес өндірілетін тауар топтарының желісін кеңейтуге, экологиялық құрылыс материалдары мен басқа да өнімдерді өндіруге көшуге мүмкіндік береді.

      Өңдеу өнеркәсібінің дамуы ішкі нарықтың дамуы мен күрделілігіне де байланысты. Ішкі нарықтың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін өнімдері ірі кәсіпорындар импорттайтын өнімнің сапа деңгейіне сәйкес келуге, яғни сапа мен басқару менеджментінің халықаралық стандарттарына сәйкес келуге тиіс өндірістерді басым тәртіппен дамыту қажет. Отандық өндірушілер шетелдік зауыттармен бәсекелесе алмайды, сервистік нарыққа өз өнімдерін жеткізу бойынша тауашаны иеленуге дайын емес. Өндірісті жаңарту, жаңғырту, кеңейту бөлігінде өнім шығаратын отандық кәсіпорындардың айтарлықтай технологиялық артта қалуы байқалады.

      Қазіргі экономикада реттелетін сатып алу іргелі стратегиялық рөл атқарады. Сатып алу тапсырыс берушілерді жабдықтау қағидалары ретінде қарастырылған кезең өтті. Қазір сатып алудың жүйелік әлеуеті бірінші орынға шықты, оның экономикалық мәні сұранысты экономикалық даму факторларына трансформациялауға негізделеді.

      Тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің (мемлекеттік сатып алу, ұлттық компаниялар мен холдингтердің сатып алуы, жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алуы) реттелетін сатып алуын талдау республика бойынша 2016 жылдан бастап 2020 жылға дейін сатып алу көлемінің 11 073,5-тен 17 632,7 млрд теңгеге дейін 1,5 есеге жалпы өсуі кезінде жергілікті қамту үлесі 54 %-дан 52,3 %-ға дейін төмендеді. Бұл ретте жергілікті қамтудың ең жоғары көрсеткіші 2018 жылы 3,4 %-ға күрт төмендеуімен және одан әрі жыл сайынғы аздаған өсуімен 2016 жылға (54 %) тиесілі (9-сурет).


      9-сурет. 2016 – 2020 жылдардағы реттелетін сатып алу және ондағы жергілікті қамту көрсеткіштерінің серпіні




      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің деректері


      Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына және Еуразиялық экономикалық одаққа кіруі және қатысуы шеңберінде қабылданған міндеттемелерге сәйкес мемлекеттік сатып алуда отандық өнім берушілер үшін преференциялар беретін нормалар заңнамалық деңгейде алып тасталды және жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алуындағы жергілікті қамту жөніндегі талаптар ішінара сақталды. Бұл ретте отандық өнім берушілер үшін қолдау көрсету және шет мемлекеттердің аумағынан шығарылатын тауарларды, көрсетілетін қызметтерді, жұмыстарды және оларды берушілердің белгілі бір сатып алуына қол жеткізуді шектеу мақсатында ұлттық режимнен алып қоюды белгілеу мүмкіндігі көзделген. Бұл ретте белгілі бір шаралар қабылданғаннан кейін жергілікті қамту бойынша көрсеткіштер 2018 – 2020 жылдар аралығындағы кезеңде оң серпінді көрсетеді (10-сурет).


      10-сурет. 2015 – 2020 жылдардағы мемлекеттік сатып алудағы сатып алу көлемі мен жергілікті қамту көрсеткіштерінің серпіні




      Дереккөз: Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі


      Қазіргі уақытта жергілікті қамту бойынша талаптар жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алуында ғана ішінара көзделген.

      "Теңізшевройл" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (бұдан әрі – ТШО), "Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг Б.В" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (бұдан әрі – КПО), Солтүстік Каспий операциялық компаниясы (бұдан әрі – НКОК) жобаларының ірі операторлары Қазақстан Республикасының Үкіметімен ынтымақтастық туралы меморандумдар шеңберінде отандық тауар өндірушілермен және жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді жеткізушілермен жұмыстар жүргізуде. Операторлар тапсырыс берушіге тұрақты бағдарланған жеткізушілермен ынтымақтастыққа ұмтылады, жеткізушілерге жоғары талаптар қойылады. Бірақ бұл өндірушілердің бәсекелестігінің күрделілігі тапсырыс берушілерге жеткізу кезінде шетелдік өнімдерге кедендік әкелу баждарының болмауы болып табылады.

      Қазақстандағы ірі компаниялар тиісті өнімдер мен көрсетілетін қызметтерді ұсынатын шағын және орта кәсіпкерлікті (бұдан әрі – ШОК) іздеу, сондай-ақ олардың біліктілігін бағалау, олармен операциялар жүргізу кезінде тәуекелді азайту үшін қажетті ақпарат алу проблемаларына жиі тап болады.

      Экспорттағы ШОК секторының үлесі бұрынғыдай жеткіліксіз деңгейде. Қазақстандық ШОК тауарлары экспортының төмен деңгейі себептерінің бірі шет елдерде қолданылатын халықаралық стандарттар мен нормаларға, сапа кепілдіктеріне (API, ASMI, ISO, HACCP, CEN және т.б.) сәйкестікке сертификаттау құнының жоғары болуы болып табылады.

      Кәсіпорындарға өнімдер мен көрсетілетін қызметтерді сертификаттау үшін қажетті техникалық құжаттаманы әзірлеуге жәрдемдесу шараларын күшейту қажет, бұл ШОК-қа техникалық кедергілерді еңсеруге және отандық кәсіпорындар мен тауарлардың бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.

      Индустриялық-инновациялық саясатты одан әрі жүргізу бірнеше бастамашыл топтар аясында қаралатын болады. Біріншіден, қолданыстағы күшті жақтарды қолдана отырып, бар мүмкіндіктерді іске асыру. Екінші, қолданыстағы мүмкіндіктерді пайдалану үшін әлсіз жақтарға инвестициялар салу. Үшінші, тәуекелдер мен қауіптердің орнын толтыру үшін күшті жақтарды қолдана отырып, алдын алу іс-шараларын жүргізу.

      1) Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамыту үшін мүмкіндіктер

      Қазақстанның әлемнің екінші (Қытай Халық Республикасы) және он екінші (Ресей Федерациясы) экономикалары арасында орналасуы және олармен интеграциялық жобаларға қатысуы өңдеу өнеркәсібі үшін мүмкіндіктер жасайды.

      Халықаралық сауданы және шетелдік инвестициялардың жаһандық ағындарын талдау трансшекаралық сауда мен инвестициялардың басым рөлін көрсетеді.

      Талдау нәтижелері бойынша өңдеу өнеркәсібінің әлеуетті экспорты үшін өткізу нарықтары ретіндегі басымдық деңгейі бойынша елдердің 3 санаты анықталды. Ең басым елдер Қытай мен Ресей болды. Келесі басымдық Өзбекстан мен Иран болды. Басымдық бойынша үшінші орында – алыс орналасқан Жапония, Оңтүстік Корея, Үндістан, Пәкістан, Түркия, Сауд Арабиясы және Біріккен Араб Әмірліктері.

      Өңделген өнімді Қытай мен Ресей нарықтарына экспорттаудағы кедергілерді алып тастау қажетті ауқымды әсерге қол жеткізу және көлік шығыстарының қолайсыз әсерін азайту үшін отандық компаниялардың позициясын едәуір жақсарта алады.

      Қазақстан Еуразиялық экономикалық одақ (бұдан әрі – ЕАЭО) елдерімен бірлесіп, өзара сауданы жақсарту үшін жағдай жасау мақсатында ЕАЭО мен Қытай арасындағы Сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы келісім шеңберіндегі мүмкіндіктерді белсенді пайдаланады, атап айтқанда, сауда рәсімдерін оңайлатуға және бірлескен инвестициялық жобаларды іске асыруға назар аударатын болады.

      Қазақстан Қытай мен Ресей компаниялары үшін бір-бірінің нарықтарына кіру мақсатында өндірістер құру үшін тартымды инвестициялық алаң болып қалуда. Бұдан басқа Ресей мен батыс елдері арасындағы "санкциялық күрес" оның нарығына қызмет көрсету үшін еуропалық компанияларды тартуға жағдай жасай алады.

      Қазақстан Республикасының "әлемдік орталық" елдеріне қатысты шеткері орналасуына байланысты инновациялардың диффузиясы процесі баяу жүруде. Алайда Қытайда жаңа технологиялық орталықтың құрылуы технологиялар трансферті, технологиялық инновациялардың енуі мен абсорбциясы процесін едәуір жеделдете алады.

      Қазақстанда жедел урбанизациялау капиталдың, еңбектің, білімнің және тұтынушылардың кеңістіктегі өсу нүктелерінде шоғырландырады.

      Адамдардың урбанизацияланған аумақтарға қоныс аударуының елдік бәсекелестіктің ландшафтын өзгертетін жаһандық тренді Қазақстанда да көрініс табады. Қазақстан Республикасының аумағында тұрғындары миллионнан асатын екінші және үшінші қалалардың пайда болуы түпкілікті тұтыну тауарларын өндіру, қалыптасқан инновациялық жүйелерді дамыту және жаңа инновациялық жүйелерді, орта және жоғары технологиялық секторларға инвестициялар тарту үшін қажетті өндірістің арнаулы факторларын қалыптастыру үшін тартымды жергілікті кеңістікте "тартылыс орталықтарын" құра бастайды.

      Ірі қалалық агломерацияларды дамыту тамақ өнеркәсібінің жергілікті кластерлерінің өніміне, киім мен аяқ киім, үйге арналған тауарлар, құрылыс материалдары, металл бұйымдары мен химия өнімдері өндірісіне тұрақты сұранысты қалыптастырады.

      Реттелетін сатып алу нарығы экономиканың өсуіне және ірі инфрақұрылымдық жобалардың іске асырылуына қарай өндірістік мақсаттағы тауарларға тұрақты және шоғырланған сұранысты қалыптастырады.

      Қазақстанда тауарлар мен көрсетілетін қызметтер өндірісін локализациялау үшін реттелетін сатып алудың елеулі әлеуеті бұрынғыдай бар.

      Жаңа өндірістік технологияларды дамыту және өңдеуші өнеркәсіпті цифрландыру (4.0 индустрия) өнімділікте серпіліс жасау және саудадағы қашықтық пен кедергілерді азайту үшін мүмкіндіктер жасайды.

      4.0 индустрия дамушы елдерде өнеркәсіптің жоғары технологиялық салаларын қалыптастыру үшін мүмкіндіктер аша отырып, өндірістік және бизнес-модельдерді трансформациялайды. 4.0 индустрия негізгі технологияларының салыстырмалы түрде қолжетімділігі дамыған елдерден технологиялық артта қалуды қысқартуға мүмкіндік береді.

      2) Индустриялық-инновациялық даму үшін негізгі қатерлер мен тәуекелдер мүмкіндіктердің кері жағы болып табылады және өңдеу өнеркәсібіне тән проблемалармен толықтырылады.

      Өңдеу өнеркәсібіне инвестициялар тарту жөніндегі жеткіліксіз шаралар "ерте индустриясыздандыру" қаупін туғызады.

      Металлургияның және мұнай өңдеудің дәстүрлі секторларына инвестициялар басым бөлігін құрайды, ал өңдеу өнеркәсібінің басқа салаларына инвестициялар жеткілікті түрде тұрақты және тез өсу үрдісі байқалмайды. Негізгі секторларды есепке алмағанда, көрсеткіштер қарапайым өндіріске жақын.

      Нәтижесінде Қазақстан өңдеу өнеркәсібінде аса көп кәсіпорын қалыптастырылған жоқ. Өңдеу өнеркәсібінің көптеген салаларында жоғары экономикалық шоғырлану байқалады. Өңдеу өнеркәсібіндегі кәсіпорындар санының көрсеткіші Ресей мен Беларуське қарағанда төмен. Кәсіпорындардың географиялық шоғырлану процесі бастапқы кезеңде.

      Бастапқы кезеңдерде негізгі капиталға инвестициялардың жетіспеуі индустриялық дамудың барлық көрсеткіштеріне қол жеткізуге қатер төндіреді. Кәсіпорындардың көп болмауы және географиялық шоғырлануының болмауы толыққанды салаларды қалыптастыру, қосылған құн тізбектерін құру, салааралық байланыстардың әлсіздігі, агломерациялық әсерлердің және олармен қатар жүретін оң сыртқы әсерлердің болмауы, технологиялық жаңғыртуға, өнімдердің сапасын жақсартуға, бәсекелестіктің жеткіліксіз болуына байланысты оның технологиялық күрделілігін арттыруға ынталылықтың әлсіздігі проблемаларына әкеп соғады.

      Сыртқы нарықтардағы жоғары бәсекелестік, ішкі нарықтың жеткіліксіз сыйымдылығы және Қытай, Ресей және басқа елдердің өндірушілері тарапынан жоғары бәсекелестік отандық өндірушілерге қысым жасайды.

      Тарихи тұрғыдан алғанда, қазақстандық нарықтың сыйымдылығы өңдеу өнеркәсібі номенклатурасының елеулі бөлігін өндіруге қажетті ауқым әсеріне қол жеткізу үшін жеткіліксіз. Сыртқы нарықтардың қолжетімділігі қазіргі өндірістік модельдерде ауқым әсеріне қол жеткізу үшін өте маңызды.

      Екі ірі көршінің сыртқы нарықтары Қазақстанмен салыстырғанда анағұрлым дамыған және күрделі өндірістік жүйелерге ие. Бұдан басқа, аталған елдер қазақстандық тауарларды сыртқы елдерге әкелу кезінде шектеулер жасайды. Ресеймен біртұтас экономикалық одақта болғанына қарамастан, отандық өндірушілер әкімшілік кедергілерге негізделген жосықсыз бәсекелестік жағдайларына тап болуда. Қытай нарығы тарихи түрде ішкі нарыққа рұқсат беру жөніндегі арнайы шараларға байланысты жоғары кіру кедергілері өте көп.

      Өңдеу өнеркәсібі өнімдеріне сұраныстың өсуі негізінен импорт есебінен қанағаттандырылады және отандық кәсіпорындар Ресей мен Қытай өндірушілері тарапынан күшті бәсекелестікке тап болады.

      Қазақстанның экспорттық қоржыны шектеулі және "күрделілігі" жеткіліксіз, бұл тұрақты технологиялық артта қалу қаупін тудырады.

      Қазақстан Республикасының экспорты салыстырмалы артықшылығы бар тауарлардың шектеулі номенклатурасымен сипатталады. Экспорттың басым бөлігі төмен және орта технологиялық секторларға жататын металлургия және мұнай өңдеу өнімдеріне тиесілі. Қазақстанның технологиялық күрделілік деңгейі Қытайға, Ресей мен Беларуське қарағанда айтарлықтай төмен.

      Қазақстанда негізгі цифрлық инфрақұрылымды дамытудың орташа деңгейі, кәсіпорындардың "цифрлық дәуірге" әзірлігінің төмендігі және орта кәсіпорындар деңгейінде "цифрлық шешімдерді" енгізуге ынталылықтың әлсіздігі бар, бұл өнеркәсіпті цифрлық трансформациялау үшін кедергі жасайды.

      "Цифрлық дәуір" технологияларының барлық артықшылықтарын пайдалану үшін цифрлық инфрақұрылымды дамытудың жоғары деңгейі талап етіледі. Қазіргі уақытта Қазақстан осы аспектіде даму деңгейі орташа елдер тобына жатады.

      Кәсіпорындар қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолданудың төмен деңгейімен сипатталады, аз ақпараттандырылған және цифрлық технологиялық шешімдерді енгізу үшін кадрлық әлеуеті жоқ. Қажеттілікті түсіну мен кадрлардың болмауы кәсіпорындардың цифрландыруға инвестициялар салуға деген ынтасын төмендетеді.

      COVID-19 коронавирус инфекциясы пандемиясының әлемдік экономикаға әсері

      Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 2020 – 2021 жылдары әлемде COVID-19 пандемиясын жариялауына байланысты Қазақстан экономикасына COVID-19 коронавирус инфекциясының таралуы теріс әсер етуде. 2019 жылдың төртінші тоқсанында басталған және мемлекеттік шекаралардың жабылуы мен бүкіл әлемде экономикалық белсенділіктің төмендеуіне әкелген қолайсыз эпидемиологиялық жағдай сыртқы тауар айналымының жүзеге асырылуына теріс әсер етті. Пандемияға байланысты елдер арасындағы шекаралардың жабылуы әлемдік логистика және шикізат пен дайын өнімді жеткізу тізбегін қамтамасыз етуге үлкен соққы берді. Тізбектер неғұрлым қысқа және әртараптандырыла бастады, ішкі жеткізу арналарын нығайта отырып, жақын маңдағы аумақтардағы өндірістерді қайтару және бизнес-процестердің аутсорсингі жеделдетілуде.

      Осының салдарынан көптеген елдердің экспорттық протекционизм саясатын ұстанатындығына байланысты тұтынушылық сұраныстың төмендігі байқалады. Бұл жаһандық сұраныстың төмендеуіне, демек, бағаның өсуіне ықпал етеді.

      3) Индустриялық-инновациялық дамудың күшті жақтары.

      Өңдеу өнеркәсібіне елдің саяси басшылығы үнемі басымдық береді.

      Үкімет индустриялық саясатты дәйекті жүзеге асырады, сондай-ақ индустриялық саясатты қолдауға қаржы ресурстарын бөледі.

      Даму институттарының қалыптасқан жүйесі индустриялық саясатты реттеудің барлық аспектілерін қамтуға мүмкіндік береді.

      Индустриялық-инновациялық қызметті қолдау субъектілерінің жүйесі құрылды және жұмыс істейді, ол индустриялық саясатты реттеудің барлық аспектілерін қамтуға мүмкіндік береді.

      Мемлекет шикізат өндіруді, өңдеудің бастапқы деңгейіндегі өнімдерді шығаруды және инфрақұрылыммен байланысты өндіріс факторларын тікелей немесе жанама түрде бақылайды және реттейді.

      Қазақстанның базалық минералды ресурстармен қамтамасыз етілу деңгейі жоғары. Мемлекеттің тікелей немесе "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" акционерлік қоғамы арқылы өңдеудің бастапқы деңгейіндегі өнімдерді өндіретін және шығаратын бірқатар компанияларға қатысу үлесі бар. Бұл өңдеу өнеркәсібінің жаңа жобаларын шикізатпен және базалық жартылай дайын өнімдермен преференциялық қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

      4) Назарды шоғырландыруды және қосымша ресурстарды талап ететін ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру резервтері және индустриялық-инновациялық саясатты жүргізудегі әлсіз жақтар.

      Индустриялық-инновациялық саясатты іске асыру кезінде мониторинг жүйесі мен кері байланыс тетіктерінің тиімділігі жеткіліксіз.

      Индустриялық-инновациялық даму саясатын іске асыруды, оның ішінде қол жеткізілген тікелей және түпкілікті нәтижелер мен қолдау құралдарының тиімділігін объективті бағалауға байланысты елеулі қиындықтар бар. Индустриялық-инновациялық саясаттың тиімділігін арттыру тетіктерінің бірі сапалы мониторингті және оның негізінде қолданылатын қолдау құралдарының нәтижелілігін, оның ішінде сан және сапалық бағалау арқылы талдауды қамтамасыз ету болып табылады.

      Факторлардың ықтимал комбинацияларын қарау негізінде индустриялық-инновациялық саясатты жалғастыру үшін мынадай негізгі бағыттарды бөліп көрсетуге болады.

      Проактивті сауда саясатын жүргізу.

      Ресурстар мен күш-жігер екі векторға бағытталуға тиіс. Біріншісі, ЕАЭО шеңберінде сыртқы саудадағы, Қытай нарығына қол жеткізудегі және Орталық және Оңтүстік Азия нарықтарына ілгерілетудегі кедергілерді жою үшін шешімдер мен ымыраларды іздеу. Сыртқы саудадағы нақты қажеттіліктері мен кедергілерін түсіну үшін өңдеу өнеркәсібінің жұмыс істеп тұрған экспорттаушыларымен тұрақты диалогты жолға қою қажет.

      Кеңістіктегі "өсу нүктелерінде" өндірістің арнаулы факторларын алдын ала құру.

      Өңдеу өнеркәсібінің тартымдылығын арттыру шығасыларды азайтуды және инвестицияланған ресурстардан қайтарымды арттыруды талап етеді. Бұған өндірістің арнаулы факторларын құру, кеңейту және ұсыну үшін индустриялық және кеңістікте дамуды ұштастыруға негізгі назарды аудара отырып, жүйелі жұмыс арқылы ғана қол жеткізуге болады. Күш-жігер сапалы өнеркәсіптік және цифрлық инфрақұрылымды, адами капиталды, құзыреттер орталықтарын, сынақ және сертификаттау инфрақұрылымын дамытуға бағытталатын болады.

      Капиталды және ғылымды қажетсінетін жаңа ірі өндірістерді құру.

      Мемлекеттің шикізат ресурстарын бөлу жөніндегі мүмкіндіктерін және оның жеке инвесторлар үшін ерекше жағдайлар жасауға әзірлігін пайдалана отырып, өңдеу өнеркәсібіндегі жекелеген ірі капиталды және ғылымды қажетсінетін жобаларды іске асыруды қамтамасыз ету.

2. Индустриялық-инновациялық даму саласындағы мемлекеттік саясаттың халықаралық тәжірибесіне шолу

      Өзгерістерге беталысты және Қазақстан дамуының ішкі кедергілерін еңсеру қажеттілігін әлемдік нарық конъюнктурасы белгілейді. Өңдеу өнеркәсібінің одан әрі дамуын айқындайтын негізгі сыртқы факторларға жаһандық экономикалық бәсекелестікті, Еуразиялық экономикалық одақтың сауда-экономикалық интеграциясын, жаңа күшті азиялық ойыншылардың пайда болуын, өнеркәсіп өніміне стандарттардың қатаңдатылуын жатқызуға болады.

      Индустриялық сектордағы әлемдік технологиялық прогресс елдер арасындағы цифрлық алшақтықты күшейтті. Өнеркәсіптегі ғылыми әзірлемелерді толық қаржыландырмау, мемлекет тарапынан ынталандырушы факторлардың болмауы Қазақстанда озық технологиялар дамуының баяулауына алып келді.

      Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі статистика институтының (ЮНЕСКО) бағалауы Қазақстанның ҒЗТКЖ-ге жұмсаған ішкі шығындарының көлемі 2018 жылы ЖІӨ-нің 0,1%-ын құрағанын көрсетті. Бұл көрсеткіш бойынша Жапония көшбасшы болып табылады, ЖІӨ-нің 3,26 %-ы. Екінші орында АҚШ (ЖІӨ-нің 2,84 %-ы) және үшінші орында Қытай (ЖІӨ-нің 2,19 %-ы).

      Егер инженерлер, оның ішінде ҒЗТКЖ-дағы техникалық мамандар, сондай-ақ негізгі міндеттері техникалық білім мен инженерлік істегі, физика мен биологиядағы (техникалық) тәжірибесін талап ететін жұмыскерлер саны бойынша бағалау жүргізілсе, ҒЗТКЖ-да 2018 жылы адамдардың жалпы саны 123,9 адамға/млн адамға жетті. Қазақстанда ҒЗТКЖ-да жаңа білімді, өнімдерді, процестерді, әдістерді немесе тиісті жобаларды басқару жүйелерін әзірлеумен және құрумен айналысатын зерттеуші мамандардың деңгейі бойынша олардың саны 666,9 адамды/миллион адамды құрады.

      2-кесте. Біріккен Ұлттар Ұйымының білім беру мәселелері жөніндегі статистика институтының бағалау нәтижелері

Ел

Жылдар бойынша ҒЗТКЖ-ға жұмсалған шығыстар (ЖІӨ-нің %-ы)

2013

2014

2015

2016

2017

2018

Қазақстан

0,17

0,17

0,17

0,14

0,13

0,12

Ресей

1,03

1,07

1,10

1,10

1,11

0,99

Беларусь

0.65

0.51

0.50

0.50

0,58

0,61

Қырғызстан

0,15

0,13

0,12

0,11

0,11

-

Қытай

2

2,03

2,07

2,12

2,15

2,19

      Дереккөз: UNESCO Institute for Statistics: Research and Development Expenditure 2019.


      Қазақстанда 2018 жылы ҒЗТКЖ арналған шығындар көрсеткіші ЖІӨ-нің 0,12 %-ын құрайды, ал Еуропалық Одақ елдерінде ол 2,2 %-ға тең. 2018 жылы ҒЗТКЖ ең жоғары қарқындылығы Жапонияда, Швецияда, Аустрияда және Германияда тіркелді, онда тиісті көрсеткіштер ЖІӨ-нің 3 %-ынан асты. Данияда, Бельгияда және Финляндияда ҒЗТКЖ-ға жұмсалатын шығыстар деңгейі ЖІӨ-нің шамамен 3 %-ын құрады. Сонымен бірге, Еуропалық Одақтың сегіз елінде – Румынияда, Словакияда, Болгарияда, Латвияда, Литвада, Ирландияда, Мальтада және Кипрде ҒЗТКЖ қарқындылығы ЖІӨ-нің 1 %-ынан төмен болды.

      2019 жылдың қорытындылары бойынша инновацияларды жүзеге асырған ұйымдардың үлес салмағы 11,3 %-ды (жалпы экономика бойынша) құрады, ал Ұлыбританияда, Францияда және Германияда тиісінше 44 %-ға, 46 %-ға және 54 % болды.

      Бұл ретте Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің көрсеткішіне сәйкес "инновациялық әлеует" факторы бойынша 2019 жылы Қазақстан 95-орында, Жаһандық инновациялар индексі рейтингінің деректері бойынша Қазақстан 79-орында (Ресей – 46, Украина –47).

      Озық технологияларға дайындық индексіне (UNCTAD) сәйкес Қазақстан 158 елдің ішінде 62-орынды (индексі 0,50) иеленеді. Озық технологияларға дайындық индексін есептеу үшін UNCTAD халықаралық ұйымдардың деректері негізінде индикаторлар қалыптастырды:

      заттар интернетін, үлкен деректерді және интернет-технологиялар блокчейнін ескере отырып, АКТ инфрақұрылымының даму деңгейі бойынша – 62 орын (дереккөздері ITU; M-LAB);

      озық технологияларды пайдалану, енгізу және бейімдеу бойынша дағдылардың болуы бойынша – 42 орын (дереккөздері UNDP; ILO);

      зерттеулер мен әзірлемелер (ҒЗТКЖ), оның ішінде жергілікті пайдалану үшін баптауды немесе түрлендіруді талап ететін озық технологияларды өндіру және енгізу үшін, сондай-ақ жарияланымдар мен патенттер санын ескере отырып өлшенетін ғылыми-зерттеу қызметі бойынша – 56 орын (дереккөздері Scopus; PatSeer);

      қаржы және АКТ саласындағы цифрландырумен өзара іс-қимылды қоса алғанда, өндірістегі озық технологияларды пайдалану, енгізу және бейімдеу бойынша – 75 орын (дереккөз UNCTAD);

      қаржы және лизингтік компаниялар, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары және компанияның шетел валютасы сияқты қаржы корпорациялары ұсынатын ресурстарды, әртүрлі қаржы құралдарын, оның ішінде несиелерді, акционерлік капиталды сатып алуды, бағалы қағаздарды, сауда кредиттері және басқа дебиторлық берешекті қамтитын жеке сектор үшін қаржыландырудың қолжетімділігін бағалау бойынша – 114 орын (дереккөздер WB; IMF, OECD).

      Инновациялардың даму деңгейі бойынша 2021 жылғы рейтингте Қазақстан 132 елдің ішінде 79-орында. ЕАЭО-ға мүше елдермен салыстырғанда 2021 жылы инновациялардың даму деңгейі бойынша Қазақстан Қырғызстаннан 19 позицияға (98-орын) озды, бірақ Ресеймен (45-орын), Армениямен (69-орын) және Беларусьпен (62-орын) салыстырғанда төмен.

      Инновацияларды дамыту индексі (Global Innovation Index) екі санатқа топтастырылған 80 көрсеткіш негізінде есептеледі: инновациялар үшін ресурстар мен жағдайлардың болуы және инновацияларды енгізудің қол жеткізілген практикалық нәтижелері, 2021 жылы 2019 жылдың деңгейіне жетіп, 77-орыннан 79-орынға төмендеді.

      Қазақстан институционалдық ортаның, нарықтың, инфрақұрылымның және адами капиталдың даму деңгейі бойынша 2019 жылғы 64-орыннан 2021 жылы 61-орынға көтеріліп, үздік нәтижелер көрсетуде. Алайда 2021 жылы қол жеткізілген практикалық нәтижелер бойынша Қазақстан 92-орыннан 101-орынға төмендеп, төмендеді (3-кесте).


      3-кесте. Жаһандық инновациялар индексі рейтингінің деректері

Жыл

Индекстегі орны

"Ресурстардың болуы" көрсеткіші
 

"Қол жеткізілген практикалық нәтижелер" көрсеткіші
 

2021

79

61

101

2020

77

60

94

2019

79

64

92

      Дереккөз: https://www.globalinnovationindex.org/analysis-economy

      Индустриялық-инновациялық даму саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруда әлемдік қоғамдастық тұтастай алғанда, іс жүзінде жалпы қағидаттар мен тәсілдемелерді қолданады.

      Жалпы алғанда индустриялық елдердің өнеркәсіптің дамуын мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымы ұқсас, оның негізгі элементтері ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:

      1) елдің бүкіл аумағында орталықтандырылған және теңгерімді өнеркәсіптік саясатты жүргізуге мүмкіндік беретін, өнеркәсіпке мемлекеттік қолдау көрсету процесі мен шарттарын жүйелейтін және шоғырландыратын өнеркәсіптік саясатты нақты заңнамалық реттеу болып табылады;

      2) өнеркәсіпті, ілеспе көрсетілетін қызметтерді дамыту жөніндегі саясатқа, сондай-ақ оларды сыртқы нарықтарда ілгерілетуге жауап беретін орталық мемлекеттік органдар;

      3) индустриялық-инновациялық даму институттарының үйлестірілген жүйесі;

      4) инвестициялар тарту мен ірі өнеркәсіптік жобаларды іске асыру және жаңа салаларда өндірістер құру үшін өкілеттіктері бар, мемлекет арнайы айқындаған ірі мемлекеттік немесе ұлттық компаниялар;

      5) ғылыми, технологиялық, инновациялық саясат, оны іске асыруға салалық министрліктер мен ведомстволардың жоспарлары, бағдарламалары, тұжырымдамалары бағытталған.

      Негізгі айырмашылықтарға кәсіпорындарды қолдау шарттары, өлшемшарттары, сондай-ақ мемлекеттің жаңа технологияларды енгізуге және негізгі қорларды жаңартуға ұмтылатын кәсіпорындардың фискалдық, кедендік жүктемесінің деңгейін белгілі бір жолмен қамтамасыз ету мүмкіндігі жатады.

      Мысалы, Түркия Республикасы ШОБ кәсіпорындарын жаңғырту бағдарламасын іске асыру жолымен шағын және орта кәсіпорындарды дамыту жөніндегі ұйым (бұдан әрі – KOSGEB) арқылы жеке кәсіпкерлікті дамытуды жүзеге асырады. Түркияның орта және жоғары технологиялық секторларында жоғары қосылған құны бар өнімдерді, сондай-ақ технологиялық бағдарланған өнеркәсіптік қозғалыс шеңберінде осы секторларды дамыту үшін шешуші маңызы бар өнімдерді өндіруді ұлғайту жөніндегі инвестициялық жобаларға қолдау көрсетіледі.

      Егер машиналар, жабдықтар және бағдарламалық қамтылым отандық тауарлар болып табылса, өтелмейтін қолдау мөлшерлемесіне 15 % қосылады, ал өтелетін қолдау мөлшерлемесі сол мөлшерлеме бойынша азаяды.

      Шағын және орта бизнестің технологиялық өнімдеріне инвестицияларды қолдау бағдарламасының 2 бағыты бар:

      ҒЗТКЖ / инновациялық қызметтің нәтижесі болып табылатын өнімдерді өндіру және коммерцияландыру. Технологиялық күрделілігі төмен тауарлар өндіретін кәсіпкер үшін қолдау бір миллион түрік лирасынан аспайды. Технологиялық күрделілігі орташа және жоғары өнім өндіретін кәсіпкер үшін бұл сома өңдеу деңгейі төмен өнім шығаратын кәсіпкерді қолдау сомасынан 6 есе көп және алты миллион түрік лирасын құрайды. Қолдау сомасының 70 %-ын өтеу міндетті шарт болып табылады;

      ел экономикасына елеулі үлес қосатын орта, жоғары технологиялар саласындағы өнімдерді өндіру және коммерцияландыру. Өтеу үлесі жоғарыда көрсетілген қолдау сомасының 30 %-ын құрайды.

      Инвестициялар тарту жөніндегі бағдарлама шеңберінде Түркия шетелдік инвесторларға ұлттық капитал сияқты құқықтарды толық көлемде ұсынады. Негізгі ережелер Түркия Республикасының "Шетелдік инвестициялар туралы" Заңына енгізілген. Шетелдік инвестициялар жобаларын бағалаудағы негізгі өлшем олардың технологиялық деңгейі, бәсекеге қабілеттілігі, экспорттық әлеуеті, оларды іске асыру үшін жергілікті ресурстарды тарту мүмкіндіктері болып табылады. Бұрын айтылғандай, географиялық аспектінің маңызы зор.

      Жобаланатын объектінің аумақтық орналасуы және инвестицияланатын капиталдың көлемі инвестордың "Көтермелеу сертификатын", яғни Шетелдік инвестициялар мәселелері жөніндегі бас басқарманың ерекше мақұлдауын алуы үшін негізгі көрсеткіштер болып табылады, бұл жобаны жүзеге асыру кезінде жеңілдіктерді пайдалану құқығын береді, атап айтқанда: кедендік баждар мен өзге де салықтарды төлеуден ішінара немесе толық босату, жеңілдікті кредиттерге, үкіметтік дотацияларға қол жеткізу және басқалар.

      "Көтермелеу сертификатын" беру кезінде жобаны жүзеге асыру кезінде тартылған қаржыландыру көздерін пайдалану қандай дәрежеде көзделетіні ескеріледі. Меншікті және тартылған капитал арасындағы арақатынас өзін-өзі қаржыландыру нормасын құрайды; ол "басым аудандарда" инвестициялық жобалар үшін 40 %-дан, "қалыпты аудандарда" 50 %-дан және "дамыған аудандарда" 60 %-дан аспауы мүмкін. Өңірлік аспектіні ескермейтін ерекшелік авиациялық (Air-Kargo) және теңіз (Ro-Ro) көліктік қызмет көрсетуді ұйымдастыруға инвестициялар – 25 %, сондай-ақ өзін-өзі қаржыландыру нормасы 15 % деңгейінде белгіленген яхталар мен кемелерді салу және жөндеу болып табылады. Жүзеге асырылуы шетелдік көздерден толық қаржыландыру болжанатын жобалар үшін де өзін-өзі қаржыландырудың жеңілдікті нормасына (15 %) жол беріледі.

      "Көтермелеу сертификатында" белгіленген шетелдік инвестициялар үшін жеңілдіктер жүйесі 5 жылдан аспаған машиналар мен жабдықтарды, шикізат пен жартылай дайын өнімдерді, қосалқы бөлшектерді әкелуге арналған кедендік жеңілдіктерді қамтиды.

      Экономиканың басым секторларының бекітілген тізбесіне сәйкес инвестициялық жобаларды жүзеге асыру мақсатында импортталатын, әкелінетін машиналар мен жабдықтар кедендік баждардан толық көлемде босатылады.

      Жүргізіліп отырған мемлекеттік саясат шектеулі көлемде және лимиттелген мерзімге шикізат пен жартылай дайын өнімдер импортын кедендік баждардан босату арқылы жаңа өндірісті жолға қоятын кәсіпорындарды қолдауды көздейді.

      Осылайша депозит (капиталдың 10 %-ы) енгізілген жағдайда жаңа өндірістерді іске асыру үшін 3 айға дейінгі мерзімге импортталған немесе сол жерде сатып алынған машиналар мен жабдықтардың жалпы құнының 20 %-ынан аспайтын сомаға шикізат пен жартылай дайын өнімдердің бажсыз импортына жол беріледі.

      Басым аудандарда инвестициялық жобаларды іске асыру үшін депозит (капиталдың 10%-ы) енгізілген жағдайда 4 айға дейінгі мерзімге импортталған немесе сол жерде сатып алынған машиналар мен жабдықтардың жалпы құнының 30 %-ынан аспайтын сомаға шикізат пен жартылай дайын өнімдердің бажсыз импортына жол беріледі.

      Ірі жобаларды жүзеге асыру үшін импортталған немесе сол жерде сатып алынған машиналар мен жабдықтардың жалпы құнының 40 %-ынан аспайтын сомаға 6 айға дейінгі мерзімге шикізат пен жартылай дайын өнімдердің бажсыз импорты мүмкін болады.

      Электрондық өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында және агроөнеркәсіптік кешенде, туризмде, табиғи газды тасымалдауда, кеме жөндеуде, білім беруде, госпитальдарды салу мен жабдықтауда және т.б. инвестициялық жобаларды іске асыру мақсатында импортталатын машиналар мен күрделі жабдықтарды кедендік баждардан босату қосымша көзделген.

      Кластерлерді қолдау бағдарламаларында "Ғылыми-зерттеу орталықтары туралы" Түркия Республикасының Заңына сәйкес кластерлерге немесе бәсекелестікке бағдарланған секторлар кәсіпорындарының тобына жеңілдіктер беріледі. Осы жобаның негізінде Экономика министрлігі жабдықтардың қажеттілігіне, ауқымына, болуына сәйкес жіктелетін өнеркәсіптік және/немесе коммерциялық кәсіпорындарға көмек көрсету жөніндегі кластерлерді қолдау тетігін іске қосты.

      Түркияда шамамен 900 млн АҚШ доллары сомасына көрсетілетін қызметтер мен өнімдерді экспорттайтын технологияларды дамыту бойынша 3000 компанияны біріктіретін технологияларды дамытудың 36 аймағы жұмыс істейді. "Технологияларды дамыту аймақтары туралы" Түркия Республикасының Заңымен алдыңғы қатарлы технологияларды пайдаланатын, технологияларды немесе бағдарламалық қамтылымды өндіретін және әзірлейтін компаниялар үшін технологияларды дамыту аймақтары айқындалды. Технологияларды дамыту бойынша аймақтардың артықшылықтары инфрақұрылымы бар офистерді жалға алу үшін ұсыну; бағдарламалық қамтылымды әзірлеуден және ҒЗТКЖ қызметінен алынған корпоративтік табыс салығынан босату, қосылған құн салығынан (бұдан әрі – ҚҚС) босату технологияларды дамыту жөніндегі аймақтарда ғана жүргізілген қолданбалы бағдарламалық қамтылымды жеткізу кезінде жүзеге асырылады.

      Ресей Федерациясының өнеркәсіптік саясаты 2014 жылы қабылданған "Ресей Федерациясындағы өнеркәсіптік саясат туралы" Ресей Федерациясының Федералдық заңымен реттеледі. Бұдан басқа өнеркәсіпті дамыту саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырудың стратегиялық тәсілдері "Өнеркәсіпті дамыту және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру" мемлекеттік бағдарламасында көрсетілген. Өнеркәсіптік саясаттың мақсаттары:

      1) мемлекет экономикасының дамудың экспорттық-шикізаттық типінен дамудың инновациялық типіне көшуін қамтамасыз ететін жоғары технологиялық, бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті қалыптастыру;

      2) елдің қорғанысын және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

      3) халықты жұмыспен қамту және Ресей Федерациясы азаматтарының өмір сүру деңгейін арттыру болып табылады.

      Заң елдің өнеркәсіптік қызметін реттейді және пайдалы қазбаларды өндіруге, өңдеу өндірісіне, электр энергиясымен, газбен және бумен қамтамасыз етуге, ауаны баптауға, сумен жабдықтауға, су бұруға, қалдықтарды жинау мен кәдеге жаратуды ұйымдастыруға, сондай-ақ ластануды жоюға қатысты экономикалық қызмет түрлерін қамтиды.

      Өнеркәсіп саласында кәсіпкерлік субъектілері үшін Заңда қаржылық, ақпараттық-консультациялық қолдау шаралары көзделген. Өнеркәсіп саласында, сондай-ақ кадрлық әлеуетті дамыту шеңберінде ғылыми-техникалық, инновациялық, сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыратын субъектілерге қолдау көрсетіледі.

      Өнеркәсіпте ғылыми-техникалық және инновациялық қызметті ынталандыру мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс шеңберінде инвестициялық жобаларды іске асыру барысында және мемлекет қатысатын шаруашылық қоғамдарында жүзеге асырылады.

      Инновациялық өнімдерге сұранысты ынталандыру, оның ішінде мемлекеттік және муниципалды қажеттіліктер үшін тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді сатып алу саласындағы нормалау арқылы да жүзеге асырылады.

      Қаржылық қолдау инжинирингтік қызметтер көрсету кезінде инновациялық қызметті жүзеге асыратын ұйымдарға көрсетіледі.

      Үкімет ғылыми, ғылыми-техникалық және инновациялық қызметті жүзеге асыру кезінде өнеркәсіп саласындағы субъектілердің қызметін үйлестіру үшін жағдай жасайды.

      Ғылымды, техника мен технологияларды дамытудың басым бағыттарына немесе сыни технологияларға жататын зияткерлік қызмет нәтижелерін өндіріске енгізетін өнеркәсіптік өнім өндірушілер қолдау алады.

      Кадр әлеуетін дамыту саласында кәсіпкерлік субъектілеріне қолдау көрсету мынадай түрде жүзеге асырылады:

      қаржылық, ақпараттық және консультациялық қолдау көрсету арқылы қызметкерлер үшін қосымша кәсіптік бағдарламалар бойынша білім беру қызметін жүзеге асыратын ұйымдарды қолдау;

      кәсіпкерлік субъектілеріне оқу-әдістемелік және ғылыми-педагогикалық қамтамасыз етуді ұсыну;

      кәсіпкерлік субъектілерінің қызметкерлері үшін қосымша кәсіптік бағдарламалар бойынша білім беру қызметін жүзеге асыратын және теориялық білімдерді практикалық дағдылармен және іскерліктермен келісуді қамтамасыз ететін ұйымдарды құруға қатысатын кәсіпкерлік субъектілерін қаржылық қолдау;

      кәсіпкерлік субъектілері қосымша кәсіптік бағдарламалар бойынша білім беру қызметін жүзеге асырған кезде оларға қолдау көрсетуге байланысты басқа да іс-шаралар.

      Ресей Федерациясының аумағында өндірілген өнеркәсіптік өнімді экспорттауды жүзеге асыратын кәсіпкерлік субъектілеріне мынадай түрде қолдау көрсетілуі мүмкін:

      өнеркәсіп өнімдерін шет мемлекеттердің нарықтарына ілгерілетуге жәрдемдесу және ел аумағында өндірілген өнеркәсіп өнімдерін экспорттауды жүзеге асыратын кәсіпкерлік субъектілері үшін қолайлы жағдай жасау;

      өнеркәсіптік өнім экспортын жүзеге асыратын кәсіпкерлік субъектілеріне, өнеркәсіп саласындағы қызметті қолдау инфрақұрылымының құрамына кіретін және экспорттық кредиттер мен инвестицияларды кәсіпкерлік және (немесе) саяси тәуекелдерден сақтандыруды жүзеге асыратын ұйымдарға қаржылық және мүліктік қолдау көрсету, сондай-ақ өнеркәсіп саласындағы қызмет субъектілерінің міндеттемелері бойынша мемлекеттік кепілдіктер беру.

      Ресей Федерациясында тұрақты санкциялар жағдайында ресейлік өнеркәсіптік компаниялар шетелдік өндірушілерден технологиялық тәуелсіздікті қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін өнімдердің экожүйесін құрды. Жаңа коронавирус инфекциясының таралуына байланысты ахуалдың нашарлауы жағдайында экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету жөніндегі бірінші кезектегі іс-шаралардың бекітілген жоспары (Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы 2020 жылғы 17 наурызда бекітті) бірінші кезектегі қажетті тауарлармен қамтамасыз етуге және халықты қолдауға бағытталған іс-қимылдарды; тәуекел аймағында қалған экономика салаларын қолдауды (авиациялық тасымалдар, туризм, құрылыс, демалыс, ойын-сауық саласы және т.б.); шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау шараларын (әкімшілік және қаржылық) және жалпы жүйелік шараларды қамтиды.

      Жалпы жүйелік сипаттағы шаралар қаржылық пакетті көздейді:

      300 миллиард рубльге дейінгі қаржы резервін қалыптастыру; жаңа коронавирус инфекциясының таралуына байланысты жағдайдың нашарлауынан зардап шеккен компаниялардың кредиттерін қайта құрылымдау үшін кепілдік қорын құру. Құрылған арнайы комиссия кредиттерді, берешекті қайта құрылымдау бөлігінде не тіпті тікелей субсидиялаумен жедел қолдау көрсетеді; Ресей Федерациясының Үкіметіне салықтарды, алымдарды және жарналарды төлеу бойынша кейінге қалдыруды (бөліп төлеуді) алу рәсімдерін белгілеуге, сондай-ақ осындай кейінге қалдыруды (бөліп төлеуді) берудің негіздері мен тәртібін айқындауға, салық декларациялары мен салық есептілігін ұсыну мерзімдерін ұзартуға; салық кірістерінің төмендеуіне тап болған Ресей Федерациясы субъектілерінің бюджеттерін қолдау шараларының тізбесін кеңейтуге өкілеттіктер беру.

      Сервистік пакет федералдық атаулы инвестициялық бағдарламаны түзету рәсімдерін оңтайлату арқылы мемлекеттік күрделі салымдарды жеделдету; сыртқы экономикалық мәмілелер шеңберінде шетелдік контрагенттердің тауарларды жеткізу және (немесе) төлеу мерзімдерін орындамауы немесе орындамау қаупі және резиденттер бұрын төлеген ақшалай қаражатты қайтармауы жағдайында резиденттерді қажетті іс-әрекеттер туралы хабардар ету; ерекше бақылауда болатын жүйе құраушы кәсіпорындардың тізбесін қалыптастыру (бұдан бұрын тетік 2008 – 2009 жылдардағы дағдарыс кезінде және 2014 жылы қолданылған) жөніндегі іс-шараларды қамтиды.

      Жүйе құраушы кәсіпорындарды қолдау шаралары шеңберінде коронавирус инфекциясының таралуына байланысты ахуалдың нашарлауы жағдайларында қаржылық тұрақтылығын және үздіксіз жұмыс істеуін қолдау мақсатында 2020 жылы мемлекеттік қолдау шараларын ұсынуға үміткер Ресей экономикасының жүйе құраушы ұйымдарының салалық тізбелеріне енгізілген ұйымдарды іріктеу қағидалары бекітілді (Ресей Федерациясы Үкіметінің 2020 жылғы 10 мамырдағы қаулысы).

      Ресей Федерациясының кәсіпкерлікті дамыту қоры кәсіпорындарды қаржылық қолдау бағдарламаларын іске асыруда:

      әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнеркәсіп өнімдерін өндіру бойынша Ресей Федерациясының Үкіметі бекіткен тізбеге енгізілген заманауи технологияларды енгізуге бағытталған (Арнайы инвестициялық келісімшарт) . Сондай-ақ өнімді өндіру мен өткізудің белгілі бір көлеміне қол жеткізу, белгілі бір көлемде салық төлеу, жұмыс орындарының белгілі бір санын құру бойынша қарсы міндеттемелер көзделген.

      ҒЗТКЖ-ны, жаңа технологияларды енгізуді немесе жоғары технологиялық өнімді игеруді жүзеге асыратын, сондай-ақ өндірісті жаңғыртуды қажет ететін кәсіпорындар үшін бәсекеге қабілетті өнім шығару үшін инновациялық жобаларды іске асыру шеңберінде заманауи технологиялар бойынша ҒЗТКЖ жүргізуге арналған шығындардың бір бөлігін өтеуге субсидиялар беріледі. Негізгі қарсы міндеттемелер нысаналы тиісті заманауи технологиялар үшін ведомствоаралық комиссия белгілеген көрсеткіштің (индикатордың) шекті мәніне қол жеткізуге жатады.

      өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының еңбек өнімділігін арттыру үшін жағдай жасау мақсатында жылдық 1 % пайыздық мөлшерлемемен нысаналы қарыз беріледі. Қарыз шеңберінде жобаны іске асыру үшін қажетті тәжірибелік-конструкторлық және тәжірибелік-технологиялық жұмыстарды, бақылау-сертификаттау іс-шараларын қоса алғанда, технологияларды әзірлеуге немесе олардың трансферіне; шығыс материалдарын, оның ішінде жабдықтар мен технологияларды сынау үшін шикізат пен ресурстарды сатып алу; оның ішінде инжинирингке арналған шығыстар жабылады, технологиялық жабдықты, компьютерлік, серверлік, желілік жабдықты және инженерлік коммуникацияларды, бағдарламалық-аппараттық кешендерді қажетті бейімдеуді қамтамасыз етуге, бағдарламалық қамтылымды бейімдеу және (немесе) қайта өңдеу (түрлендіру); технологиялық қайта жарақтандыру және өндірісті жаңғырту мақсаттары үшін жаңа, сол сияқты бұрын қолданыста болған ресейлік және (немесе) импорттық өнеркәсіптік жабдықты (керек-жарақтарды, технологиялық жарақтарды, жөндеу жиынтықтарын қоса алғанда) меншікке сатып алу, сондай-ақ оны монтаждау, баптау; басқару және қызмет көрсету функцияларын орындауға арналған шығындарды қоса алғанда, жоба бойынша жалпы шаруашылық шығыстар.

      Ресейдің Өнеркәсіптік сауда министрлігі Кәсіпкерлікті дамыту қорымен бірлесіп, жүйе құраушы ұйымдарды қолдау мақсатында мыналарды (дағдарысқа қарсы шаралар) ұсынады:

      Ресей Федерациясы Бюджет кодексінің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес тауарларды өндіруге (өткізуге), жұмыстарды орындауға, қызметтерді көрсетуге байланысты шығындарды (шығындардың бір бөлігін) қаржылық қамтамасыз ету (өтеу) мақсатында 2020 жылы жүйе құрушы ұйымдарға Ресей Федерациясының Үкіметі бекітетін осындай шығындарды (шығындардың бір бөлігін) қамтамасыз етуге (өтеуге) арналған субсидиялар беру қағидаларында белгіленген тәртіппен берілетін субсидиялар;

      "Экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы" Ресей Федерациясы Үкіметінің 2020 жылғы 2 сәуірдегі № 409 қаулысымен бекітілген салықтарды, салықтар бойынша аванстық төлемдерді және сақтандыру жарналарын төлеу бойынша кейінге қалдыруды (бөліп төлеуді) беру қағидаларына сәйкес салықтарды, салықтар бойынша аванстық төлемдерді төлеу бойынша кейінге қалдыру (бөліп төлеуді);

      "Экономикалық дамудың тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі шұғыл міндеттерді шешуге бағытталған шаралар шеңберінде Ресей Федерациясының Үкіметі белгіленген мақсаттарға заңды тұлғалар тартатын кредиттер немесе облигациялық қарыздар бойынша Ресей Федерациясының мемлекеттік кепілдіктері туралы" Ресей Федерациясы Үкіметінің 2017 жылғы 10 мамырдағы № 549 қаулысымен көзделген тәртіппен және шарттарда экономикалық дамудың тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі шұғыл міндеттерді шешуге бағытталған шаралар шеңберінде Ресей Федерациясының Үкіметі белгілейтін мақсаттарға жүйе құраушы ұйымдар тартатын кредиттер немесе облигациялық қарыздар бойынша Ресей Федерациясының мемлекеттік кепілдіктері.

      Әлемдік экономикада әртүрлі типтегі еркін (арнайы) экономикалық аймақтарды құру және олардың жұмыс істеу тәжірибесі орасан зор. Бүгінде әлемде әртүрлі 5400-ге жуық еркін (арнайы) экономикалық аймақ бар. Бұл ретте соңғы 5 жылда 1000-нан астам және алдағы жылдарда 500-ден астамын құру жоспарда бар. Жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны кемінде 4 млн және осындай аймақтар арқылы экспорт көлемі 30 млрд доллардан асатын болса, олардың үлесі әлемдік тауар айналымының 15-20 % құрайды. Өз дамуының белгілі бір кезеңінде экономикалық мәселелерді шешу үшін осы құралға жүгінбейтін елді атау қиын.

      Бүкіл әлем бойынша АЭА саны өсуде, бұл олардың арасындағы инвесторлар үшін бәсекелестікті күшейтеді.

      Әлемдегі экономикалық аймақтардың жалпы санының 30 %-ы іске асырылмай қалды, ал іске асырылған 70 %-ының ішінен 1 %-ы ғана елеулі табыстарға қол жеткізді, олар белгілі АЭА: Дубайдағы Джебель Али, Қытайдағы Шенжень және Шанхай АЭА, Польшадағы Катовице АЭА, Сингапурдағы Джуронг, Ирландиядағы Шэнон және т.б., бұл ретте озық АЭА дамыту тәжірибесі аймақтағы жобалардың өте көбі қажетті инфрақұрылым құрылысы аяқталғаннан кейін 6-8 жылдан кейін толтырылатынын көрсетеді.

      Әлемдегі барлық АЭА-ның жартысына жуығы Азия елдерінде шоғырланған, онда Қытай, Вьетнам, Филиппин, Үндістан және Индонезия көш бастап тұр. Мысалы, Қытайдағы АЭА саны 187-ге, ал Вьетнам мен Индонезияда тиісінше 185 және 115-ке жетеді. Ал Ирландияда бар болғаны 2 АЭА құрылды.

      АЭА әлемнің өңірлері бойынша былайша бөлінеді: Азияға – 43 %, Америкаға – 23 %, Еуропаға – 19 %, Таяу Шығысқа – 9 % және Африкаға – 5 % тиесілі.

      Халықаралық практикада АЭА құрудың бес негізгі мотиві бар: 1) "оазис"; 2) "жұмыспен қамту"; 3) экспорт; 4) инвестициялар тарту; және 5) тоқыраған аумақтарды дамыту.

      АЭА дамуындағы жалпыәлемдік трендтер

      АЭА дамуындағы барлық жалпыәлемдік трендтерді аймақтардың бәсекеге қабілеттілігін күшейтуге ұмтылыс біріктіреді. АЭА дамуындағы мынадай трендтерді атап өтуге болады.

      Жеке басқарушы компаниялар санының өсуі

      Соңғы жылдары жеке басқарушы компаниялардың үлесі үнемі өсіп келеді. Құрылатын АЭА-ның 70 %-дан астамын жеке компаниялар басқарады.

      АЭА жаңа үлгілерін әзірлеу

      АЭА-ның ықтимал түрлерінің саны үнемі өсіп келеді. Елдер ең оңтайлысын табуға тырысып, аймақтармен тәжірибе жасауда.

      АЭА-дағы көрсетілетін қызметтер санының өсуі және оларды әртараптандыру

      Әртүрлі елдердегі АЭА арасындағы өсіп келе жатқан бәсекелестік және жаһандану көрсетілетін қызметтердің санын, олардың сапасын үнемі арттыруға және салық пен кедендік преференцияларға баса назар аударудың дәстүрлі тұжырымдамасын алмастыра отырып, инвесторларға қызықты болуы мүмкін жаңа қызмет түрлерін әзірлеуге мәжбүр етеді.

      Реформаларды тестілеу үшін АЭА-ны пайдалану

      Көптеген елдер шет мемлекеттердің (мысалы, Қытай) табысты үлгісімен АЭА-ны басқару мен реттеудің жаңа модельдерін тестілеу үшін пайдаланады, содан кейін АЭА режимін бүкіл аумаққа таратады.

      Азия елдерінде, атап айтқанда, ҚХР-да еркін экономикалық аймақтарды дамыту модельдері айтарлықтай әртүрлілігімен ерекшеленеді.

      Институционалдық құрылымды "Тяньцзинь" АЭА мысалында қарастыруға болады. Басқарушы компания инфрақұрылым объектілерін салуға арналған бюджетті қалыптастыруға, АЭА-ға инвестициялар тартуға жауап береді, сондай-ақ жаңа қатысушыларды іріктейді және тіркейді. Басқарушы компанияның еншілес кәсіпорындары мен департаменттері құрылыс жұмыстарына, маркетингтік қызметке, коммуналдық қызметтерді ұсынуға және т.б. жауап беретін органдардан тұрады. Басқа көмекші органдар Сәулет дизайны және техникалық қолдау көрсету сияқты қосымша қызметтерді ұсынады.

      Арнайы экономикалық аймақтың әкімшілік-шаруашылық басқару моделін таңдау оның түрі мен аумағының көлеміне, елдің мемлекеттік құрылымының ерекшеліктеріне, жеке сектордың дамуына байланысты. Әлемде еркін экономикалық аймақтардың жұмыс істеу тәжірибесін жалпылау кедендік баж салудың, салық салудың, субсидиялаудың, баға белгілеудің, ерекше валюталық режимнің ерекше режимдері мен тетіктерін белгілеу елеулі қаржылық, материалдық, технологиялық және еңбек ресурстарын тартатынын көрсетеді. Нәтижесінде экономикалық әлеуеттің қарқынды дамуы орын алуда, валюталық түсімдер ұлғаяды, ішкі нарық бәсекеге қабілетті тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге қанығады, экспорт айтарлықтай ұлғаяды.

      БАӘ-нің экономикалық даму бойынша жыл сайынғы есептері ерекше экономикалық аймақтардың белсенді дамуын көрсетеді. Олардың алғашқысы 1985 жылы Джебель Алиде (Jebel Ali Free Zone) пайда болды. Қазір олардың саны 20-дан асады және тағы бірнешеуі құрылу барысында. Экономикалық аймақтар жеті араб әмірлігінің әрқайсысында бар. Аймақтардың жартысынан көбі Дубай әмірлігінде орналасқан. Дубайда орналасқан Джебель Али аймағы ең үлкен және әйгілі болып қала береді – онда әлемнің 120-дан астам елінен 5500-6000-ға жуық компания жұмыс істейді. Бұл әлемдегі ең үлкен және тез дамып келе жатқан экономикалық аймақ.

      БАӘ-дегі экономикалық аймақтарды төрт түрге бөлуге болады: еркін сауда аймақтары, өндірістік аймақтар, техникалық-енгізу аймақтары, қызмет көрсету аймақтары. Бұл жіктеу өте шартты. БАӘ экспорттық-импорттық, өндірістік және инновациялық қызметтің әртүрлі аспектілерін қамтитын күрделі аймақтардың болуымен сипатталады, сондықтан олардың ішкі құрылымы едәуір күрделі.

      Араб Әмірліктерінің әрқайсысы абсолютті монархия болып табылады және үкімет пен әмірлер мемлекеттің атынан ел аумағында ерекше экономикалық аймақ (бұдан әрі – ЕЭА) құрудың негізгі бастамашысы болып табылады. Аймақтарды басқаруды, әдетте, мемлекеттік компаниялар жүзеге асырады (мысалы, Dubai Holding). Резиденттерді тарту және бизнестің экономикалық аймақтарда табысты жұмыс істеуі үшін шарттар БАӘ-нің барлық аймақтары үшін іс жүзінде бірдей. Олар өздерінің географиялық орналасуымен және әр нақты аймақтағы компанияларға берілетін мүмкіндіктермен ерекшеленеді.

      Экономикалық аймақтардың резиденттері үшін БАӘ үкіметі әртүрлі салықтық және кедендік жеңілдіктерді заңнамалық түрде бекітті.

      Экономикалық аймақтардың резиденттеріне берілетін жеңілдіктерден БАӘ-де бірқатар әртүрлі қызметтер ұсынылады, мысалы, сумен және энергиямен жабдықтауды субсидиялау. Дамыған көлік инфрақұрылымы резиденттер үшін араб әмірліктерінің экономикалық аймақтары тартымдылығының негізгі себептерінің бірі болып табылады: порттардың, ең заманауи деңгейдегі халықаралық әуежайлардың жақындығы, дамыған жолдар желісі және т.б. БАӘ Үкіметі жобалау кезінде ең заманауи технологияларды қолдана отырып, ЕЭА инфрақұрылымын дамытуға үлкен қаражат жұмсайды. Бұдан басқа БАӘ ең заманауи коммуникациялармен – сымсыз байланыспен, оптикалық-талшықты желілермен және т.б. жоғары қамтамасыз етілген.

      Өндірістік аймақтардағы резидент компаниялардың ең көп таралған қызмет түрлері: мұнай-химия, тоқыма және жеңіл өнеркәсіп, зергерлік бұйымдар өндірісі, фармацевтика өнеркәсібі болып табылады.

      Польшада АЭА мемлекет пен бизнестің табысты өзара іс-қимылының классикалық үлгілерінің бірі.

      Мемлекет барлық қажетті инфрақұрылымды қалыптастыруды толық қамтамасыз етеді. Бұл ретте жер учаскелері мемлекет салған қаражатты ескере отырып, АЭА қатысушыларына сатылады.

      Сонымен қатар, Польшада АЭА бойынша бизнесті ынталандыруға деген өзгеше көзқарас бар. Егер әлемдік практика қандай да бір салықтарды төлеуден босатуды көздейтін болса, Польшада АЭА қатысушыларына АЭА қатысушысы шеккен күрделі шығындардың 25-55 %-ы мөлшерінде қалыптастырылатын белгілі бір шот ұсынылады.

      Салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін төлемдердің сомаларын есептеу әдеттегі режимде жүргізіледі, алайда төлем осындай шоттан "есептен шығару" жолымен жүргізіледі.

      АЭА басқарушы компания – әкімшінің функционалы кең.

      Ресей Федерациясында АЭА Қазақстандағы сияқты РФ Үкіметі айқындайтын және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың ерекше режимі қолданылатын, сондай-ақ еркін кедендік аймақтың кедендік рәсімін қолдануға болатын РФ аумағының бір бөлігі деп түсініледі.

      Дегенмен қазақстандық АЭА-дан бірқатар айырмашылықтар бар. Айталық, ресейлік ЕЭА басым (рұқсат етілген) қызмет түрлерінің тізбесін белгілемейді, оларды мынадай типтерге бөледі:

      1) өнеркәсіптік-өндірістік ерекше экономикалық аймақтар;

      2) техникалық-енгізу ерекше экономикалық аймақтары;

      3) туристік-рекреациялық ерекше экономикалық аймақтар;

      4) порттың ерекше экономикалық аймақтары.

      ЕЭА резиденттеріне ҚҚС, акциздер, ұйымдардың пайдасы мен мүлкіне салынатын салықтар (5 жылдан 10 жылға дейін), сондай-ақ жер (5 жылға) және көлік салықтары (5 жылдан 10 жылға дейін) бойынша салықтық преференциялар беріледі.

      Бұл ретте жеңілдікті мөлшерлемелер 0-ге дейін төмендетілмеген және өспелі қолданылады.

      2016 жылы РФ-де бірқатар себептер бойынша 10 АЭА-ны жою туралы шешім қабылданды, олардың 8-і туристік (АЭА-ның бір бөлігі қағаз жүзінде қалды, кейбірінде резиденттер қызметін жүзеге асырмады, кейбіреулерінде резиденттер мүлдем жоқ). Туристік АЭА жұмысының осындай тәжірибесі Қазақстанда да орын алуы мүмкін (бұдан бұрын "Бурабай" АЭА жұмыс істеген, сондай-ақ туристік бағыттағы АЭА құру бойынша ұсыныстар оқтын-оқтын туындауда).

      Демек әлемде еркін экономикалық аймақтарды құру және дамыту тәжірибесі АЭА-ның табысты дамуы үшін жеңілдіктер қажет екендігін куәландырады, қолданылу мерзімі әрбір елге, экономикалық әлеуетті, материалдық ресурстарды, жұмыс күшін дамыту стратегиясына байланысты. АЭА-да басқаруды таңдау АЭА-ның жұмыс істеуі мен дамуының тиімділігін де айқындайды.

      Мысалы, көптеген елдерде АЭА-ны дамытуды ынталандыру мақсатында табыс салығы, мүлік салығы, кедендік төлемдер, қосылған құн салығы, жер салығы бойынша жеңілдіктер түрінде көрініс тапқан салықтық және кедендік преференциялар беріледі.

      Еркін (арнайы) экономикалық аймақтарды құру мәселесі бұрынғы
КСРО-да да назардан тыс қалған жоқ, онда 80-жылдардың соңынан бастап Қытайда, Тайваньда және Оңтүстік Кореяда АЭА-ның қарқынды дамуының әсерінен бұл мәселені зерделеуге ерекше назар аударыла бастады. Алайда бұл процесс ел экономикасының нарықтық қатынастарға қиын дағдарыстық көшуімен тұспа-тұс келді, сондықтан оның дамуы әртүрлі кезеңдерде айтарлықтай түзетулерге ұшырады.

      Пандемия жағдайында және мұнайдың бағасының тұрақсыздығы мен төмендігі аясында әлемдік аренада жаңа инвестициялар үшін ғана емес, сонымен қатар өзінің индустриялық өнеркәсібін сақтау үшін де күрес жүріп жатыр.

      Әртүрлі елдердің үкіметтері өз өнеркәсібін дамыту үшін жаңа жағдайлар жасау және жетілдіру бойынша үлкен жұмыс жүргізуде.

      Зор әлеуеті бар Қазақстан мықты әрі бәсекеге қабілетті экономика құру үшін барлық мүмкіндіктерді пайдалануы қажет.

      Экономиканы дамыту мақсатында индустриялық секторды дамыту тетіктерін жетілдіру жөнінде жұмыс жүргізу қажет.

      Құралдардың бірі арнайы экономикалық аймақтар болып табылады.

      Бүкіл әлемде АЭА индустрияландырудың пәрменді инфрақұрылымдық құралы ретінде пайдаланылады және ашық экономика қағидаттарын іске асыруда маңызды буын болып табылады. Олардың жұмыс істеуі елдің сыртқы экономикалық қызметін жандандырумен байланыстырылады.

      Қазіргі уақытта басқару мен қаржыландырудағы әртүрлі тәсілдер әрбір АЭА дамуының біркелкілігіне әсер етті.

      Айталық, әлемдік практикада АЭА-ның толық инфрақұрылымын салудың орташа мерзімі 2-3 жылды құрайды (БАӘ, Польша, Қытай). Қазақстанда базалық инфрақұрылым кем дегенде 5 жыл бойы салынады.

      Озық АЭА-ны дамыту тәжірибесі аймақтағы жобалардың өте көбі қажетті инфрақұрылымның құрылысы аяқталғаннан кейін 6-8 жылдан кейін толтырылатынын көрсетеді.

      Қабылданып жатқан шаралар мен қол жеткізілген нәтижелерге қарамастан, АЭА мен ИА-ның даму әлеуеті толық ашылмаған, бұл оларды одан әрі дамыту үшін перспективалар ашады.

      2.1. Индустриялық дамудың жаһандық трендтері

      Жаһандық экономиканы дамытудың белгілі бір бағыты бар, оларды барлық дамыған және дамушы елдер ұстанады. Бүгінгі күнде Қазақстанның өңдеу өнеркәсібіне барынша әсер ететін 7 жаһандық мегатренд анықталды. Бұл трендтерді индустриялық саясатты іске асыру кезінде ескеру қажет.

      2.1.1 Цифрландыру базасындағы технологиялық даму

      Цифрлық технологиялар адам өмірінің барлық салаларына және өндірістік процестерге белсенді түрде енгізілуде. Заттардың өнеркәсіптік интернеті, бұлтты 3D-дегі басып шығару, Big Data, 5G, бүгінгі күннің шындығына айналған кеңейтілген және виртуалды шындық сияқты негізгі цифрлық технологиялардан басқа, кванттық сервистер, ақылды кеңістіктер, биочиптер, нейрондық процессорлар, шекаралық есептеу (Edge), кеңейтілген талдама, тауарларды визуалды және дыбыстық іздеу сервистері, аралас шындық маңызды трендтерге айналуда.

      Accenture мәліметтеріне сәйкес 2030 жылы виртуалды фабрика технологиялары: өзін-өзі ұйымдастыратын және өзін-өзі қамтамасыз ететін фабрикалар, ақылды көрсетілетін қызметтер кең таралады. Ал Gartner он жылдан кейін жасанды интеллект (AI) технологиялары жаппай таралады деп болжайды.

      Цифрлық технологиялар өнеркәсіпке әсер етіп қана қоймай, "типтік" қаланың сипаттамаларын да өзгертеді. Айталық, жаңа технологиялар адамның тіршілік кеңістігінің мүмкіндіктерін кеңейтеді және "ақылды" өмір сүруге және жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Мұндай технологияларға 4D-дегі басып шығару, өздігінен қалпына келетін жүйелер, ақылды шаң, кремний аноды бар батареялар (сыйымдылығы әдеттегіден әлдеқайда үлкен), стереодисплейлер, ұшатын дербес жүріп-тұру құралдары жатады.

      Цифрлық технологияларды белсенді енгізу кәсіпорындарға бейімделген (дараланған) өнімді ұсыну, жаңа өнімдерді нарыққа шығаруды едәуір қысқарту, өзін-өзі оңтайландыратын, бейімделетін және дербес өндірістерді құру, ілеспе озық "ақылды" көрсетілетін қызметтерді ұсыну арқылы бәсекеге қабілеттілікті күшейтуге мүмкіндік береді.

      2.1.2. Экономикалық қуаттың Азия елдеріне қарай жылжуы

      Әлемдік экономиканың даму беталысы сұраныстың бағытын дамушы Азия нарықтарына өзгертеді. Азия елдеріндегі өмір сүру деңгейінің өсуі орта таптың қалыптасуына ықпал етеді, оның тарапынан сұраныс қымбат емес, бірақ түпкілікті тұтынудың сапалы тауарларын тұтынуға бағытталған. Бұл үрдіс қарапайым заттар экономикасының дамуына ықпал етеді.

      2.1.3. Жаһандануға қарсы өңірлендіру

      Жаһандануды қолдау біртіндеп Азия аймағына көшуде, ал батыс елдері шектеулі шаралар мен протекционистік саясатқа көбірек жүгінуде. Әлем елдер арасындағы жаһандық бәсекелестіктен өңірлік блоктар арасындағы бәсекелестікке көшуде. Экономикалық қоғамдастықтар бойынша әріптес елдерге (Еуразиялық экономикалық одақ, Шанхай ынтымақтастық ұйымы және т.б.) қатысты "сауда қақтығыстарының" туындауы мен жалғасуы жағдайында Қазақстан үшін "оффшорлық өндірісті" құру және дамыту мүмкіндігі пайда болады.

      2.1.4. Жасыл экономика

      "Жасыл экономикаға" көшу мәселелері барған сайын маңызды бола түсуде, өйткені экологиялық проблемалардың – ауаның, жердің, судың ластануы – климат пен адамдардың денсаулығына кері әсерін тигізуде. Барлық жерде қоршаған ортаға зор зиян келтіретін өндірістерден бас тарту туралы шешімдер қабылданады, тазарту құрылыстары мен жабдықтарын пайдаланбағаны үшін айыппұл санкциялары өсуде.

      ЕО енгізетін трансшекаралық көміртегі салығы әлемдік күн тәртібінде тұр. Бұл қара және түсті металдардың, цементтің, тыңайтқыштың және басқа да тауарлардың отандық өндірушілеріне әсер етеді.

      2.1.5. Жабық өндіріс циклдары (loop economy)

      Өндірістің жабық циклы экономикасы табиғи ресурстардың сарқылуы және адамзат үшін қауіпті қоршаған ортаның ластануы жағдайында өзекті бола түсуде. Мұндай экономика өндіріс пен тұтыну кезінде қоршаған ортада жиналатын қалдықтардың пайда болуын болдырмайтын материалдардың тұрақты айналымын білдіреді. Бизнестің мұндай моделі өндірілген тауарды кәдеге жарату және материалдарды өндірістік циклға қайтару жөніндегі шараларды алдын ала жоспарлау қажеттілігін көздейді. Бұдан басқа, өндірістің жабық циклы өндіріс шығындарын азайтуға мүмкіндік береді.

      2.1.6. Кооперацияның рөлін күшейту (coop economy)

      Кооперативті экономика оның әрбір мүшесін қолдайтын құрылымда жеке пайда алу құқығын мойындайды. Кооперативті экономикада өнеркәсіптің, сауданың және коммерцияның көп бөлігі кооперативті ұйымдар арқылы басқарылады.

      Кооперативтік экономикада мемлекеттік кәсіпорындардың қызметі өндірушілерге материалдар мен көрсетілетін қызметтерді төмендетілген бағамен жеткізуге бағытталатын болады. Кооперативті бизнес денсаулық сақтау, заңгерлік көрсетілетін қызметтерді және ауыл шаруашылығын қоса алғанда, қажетті тауарлардан бастап сән-салтанатты тауарларға дейін барлық тауарлар мен қызметтерді шығарады. Бұл кәсіпорындардың барлығы коммерциялық кәсіпорындар ретінде жұмыс істейді, бірақ пайда басшылар емес, мүшелер арасында бөлінеді.

      2.1.7. Мемлекеттің индустриялық-инновациялық дамудағы рөлін күшейту

      Қалыптасқан жағдайларда мемлекеттің индустриялық-инновациялық саясатты іске асырудағы рөлі институционалдық, инфрақұрылымдық, қаржылық, фискалдық және қолдаудың өзге де түрлерін одан әрі жетілдіру, сондай-ақ өңдеу өнеркәсібінің инновациялық және технологиялық дамуын ынталандыру мақсатында ғылыми-технологиялық дамудың нысаналы бағыттарына бастама жасау жолымен күшейтіледі.

3. Индустриялық-инновациялық даму пайымы

      Индустрияландырудың катализатор және бүкіл экономиканы әртараптандырудың негізі ретіндегі мемлекеттік саясатының басты бағыттары технологиялық прогрессивтік өнеркәсіпті құру, негізгі қорларды жаңғырту, жаһандық жеткізу тізбектеріне қосуға бағдарлана отырып, орта және жоғары бөліністегі өнімдерді жасауға бағдарланған кәсіпорындарды цифрлық трансформациялау болып табылады.

      Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарының негізгі бағыттарына сәйкес мемлекеттік өнеркәсіптік саясатта қосылған құны жоғары экспортқа бағдарланған экономиканы құруға екпін жасалатын болады.

      Экспортқа бағдарлану тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің өсіп келе жатқан көлемін өткізу нарықтарын кеңейту және құн жасаудың жаһандық тізбегіне ену қажеттігінен туындады. Экспортқа бағдарланған индустрияландыру жаңа қазақстандық тауарларды, оның ішінде өңдеу деңгейі жоғары тауарларды сыртқы нарықтарға шығаруға мүмкіндік береді.

      Көрсетілген үрдістерді негізге ала отырып, орта мерзімді перспективада бірқатар стратегиялық өндірістерді бөліп көрсетуге болады.

      Металлургияда

      Тұрақсыз геосаяси жағдай тұрғысынан ұлттық қауіпсіздік мәселелерін назарға ала отырып, металлургияда стратегиялық материалдардың бірі неғұрлым маңызды конструкциялық материалдарға жататын металл илегі болып табылады. Ол қазіргі заманғы өнеркәсіптің барлық салаларында, оның ішінде машина жасау және құрылыс индустриясы өндірісінде қолданылады.

      Қара және түсті металл илегі қазіргі заманда маңызды рөл атқарады, өндірістің дамуына және құрылыс процестерінің жеделдеуіне ықпал етеді.

      Құрылыс көлемін ұлғайту бойынша қойылған міндетті ескере отырып, отандық металл илегінің тапшылығы тұрғын үйдің қымбаттауына және соның салдарынан халық арасындағы әлеуметтік шиеленіске әкеп соқтыруы мүмкін.

      Қазақстанның металлургиялық кәсіпорындары соңғы 10 жылда қосылған құны жоғары дайын өнімнің әлемдік өндірушілерімен отандық металдар өндірісін белсенді түрде интеграциялайды (Aubert&Duval-мен бірге (Франция) – "УКАД" (титаннан жасалған соғылған және штампталған бұйымдар, ұшақтарға арналған шасси); POSCO-иен бірге (Корея) – "ПОСУК Титаниум" ЖШС (титан қаңылтағы мен құймалары); Франциядағы "EcoTitanium" бірлескен кәсіпорын (одан әрі өңдеу үшін кеуекті титанның ӨТМК жеткізу, "Евраз" (Ресей) тобымен кәбіл-өткізгіш өнім).

      Алюминий саласында терең өңдеу деңгейі көшу бойынша ерекше серпіліс жүзеге асырылды. Өндірілетін бастапқы алюминий алюминий өңдеуді одан әрі дамытудың негізі болды:

      алюминий профильдері;

      алюминий радиаторлары;

      алюминий қорытпалары, ұнтақтары, сымдары және басқалар.

      Мысалы, қуаттылығы жылына 1 млн дөңгелекке дейін отандық қоспаланған алюминийден автомобильдің алюминий дөңгелектерін шығару бойынша 5-ші өңдеу жобасы.

      Бұл жоба отандық автоөнеркәсіп өндірісінің тізбегіне сәтті шоғырланған.

      Таяудағы 5 жылда қара металлургияда даму басымдықтары ауыр машина жасауға арналған магний-хромды болат қорытпаларын қолдана отырып, композитті қорытпалардың жаңа түрлерін, түсті металлургияда автомобиль жасау мен авиация өнеркәсібінде қолдану үшін титан мен кремний қосылған алюминийден жасалған қорытпаларды өндіру болып табылады.

      Сонымен қатар, тұрақты технологиялық прогресс жерде сирек кездесетін металдар өніміне әлемдік сұранысты арттырады. Бұл ретте қосылған құны жоғары және тиісті технологиялық күрделілігі бар өндіріс өңдеу деңгейі жоғары өнімдер болып табылатынын атап өткен жөн.

      Қазіргі уақытта жерде сирек кездесетін жер элементтеріне әлемдік қажеттілік жылына шамамен 120 мың тоннаны құрайды. Алайда жерде сирек кездесетін металдардың әлемдік нарығын іс жүзінде Қытайдағы өндіріс монополиялаған. Қазірдің өзінде жерде сирек кездесетін металл өнімдерін жеткізуде әртүрлі шектеулер бар, бұл басқа мемлекеттердің өнеркәсібіне теріс әсер етеді. Осыған байланысты өз өнеркәсібінде жерде сирек кездесетін металдарды белсенді пайдаланатын әлемнің ірі экономикаларында (АҚШ, Ресей, Жапония, Германия) Қытайдан жерде сирек кездесетін металдарды жеткізуге жоғары тәуелділікті азайту жөніндегі әртүрлі жоспарлар бар. Қытайға тәуелділіктен осындай арылудың бір мысалы ретінде Америка Құрама Штаттары мен Аустралия арасындағы пайдалы қазбаларды, жерде сирек кездесетін және сирек кездесетін металдарды (неодимий және тантал) қоса алғанда, бірлесіп өндіру және қайта өңдеу туралы келісімнен байқауға болады.

      Қазақстанда сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдардың минералды-шикізат базасын кеңейтудің елеулі қорлары мен перспективалары бар.

      Бұдан әрі жаһандық экономиканы дамытуда сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдар өндірісінің маңызды рөл атқаратынын ескере отырып, жартылай өткізгіш, электрондық, аспап жасау және ғылым мен техниканың басқа да озық салаларын одан әрі дамыта отырып, жаһандық ойыншыларды тарту арқылы таза сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдар мен олардың қосылыстарын өндіру, іріктеу, алу сияқты басым бағыттарға бірлескен жобалар әзірлеу қажет.

      Әлемдік практиканы негізге ала отырып, жерде сирек кездесетін металдар саласын одан әрі дамыту жоғары бөліністегі өнімдер өндірісін ынталандыруда мемлекеттік қолдауды ұлғайтуды көздеуге тиіс.

      Қазақстанда жоғары өнімді және экспортқа бағдарланған өңдеу өнеркәсібін құруға бағытталған жаңа индустриялық саясат іске асырылуда.

      Экономиканың жоғары технологиялық секторларындағы (әуе құрылысы, атом энергетикасы, зымыран құрылымы, автомобиль саласы, микроэлектроника, машина жасау) ең жаңа әзірлемелер ғылымды көп қажет ететін өнім өндірушілердің өскелең талаптарын қанағаттандыруға қабілетті кепілді қамтамасыз етуді және жаңа арнайы материалдар жасауды талап етеді. Аталған бағыттардың табысты дамуы үшін базалық элементтер сирек кездесетін металдар, оның ішінде сирек кездесетін металдар болып табылады. Сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдарды және олардың қосылыстарын пайдалану олардың отқа төзімділік, поливаленттілік, қаттылық, икемділік, сусымалылық және т.б. сияқты ерекше қасиеттеріне байланысты.

      Қазіргі уақытта төрт негізгі бағыт бар: аддитивті технологиялар, полимерлі және композициялық материалдар, сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдар, жаңа құрылымдық және функционалдық материалдар мен заттар әлемдік трендтер болып табылады. 

      Қазіргі композициялық материалдар өте жоғары беріктікке, төмен жылу өткізгіштікке, жоғары электрлік локализациялау қасиеттеріне ие. Кейінгі даму сапаның жоғарылауымен және функционалдылықтың кеңеюімен байланысты.

      Өңдеу саласын дамыту басқа бағыттармен қатар Қазақстан Республикасында өңдеу индустриясының жоғары технологиялық өндірісін дамытуға ықпал ететін және қазақстандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге, сондай-ақ кәсіпорындардың импортқа тәуелділігін төмендетуге мүмкіндік беретін отандық сирек кездесетін метал шикізатын пайдалана отырып, жаңа композициялық материалдарды алу және синтездеу технологияларын жасауға бағытталған ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды орындауды талап етеді.

      Бүгінгі күнде республикада сирек кездесетін металдар өндірісі арнаулы кәсіпорындарда жүзеге асырылады, олардың өндірістік қорлары технологияның қазіргі деңгейіне сәйкес келмейді, сонымен қатар қайтарылатын шикізатымен (толлинг) толық жұмыс істейді.

      Шикізатқа тәуелділіктен арылу, сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдар өндірісінің көлемін ұлғайту, сондай-ақ шығарылатын өнім номенклатурасын ұлғайту үшін рений сульфиді мен ыстыққа төзімді никель қорытпаларының металлургиялық өндірісінің қалдықтары түріндегі импорттық шикізатпен "Жезқазғансирекмет" РМК өндірісін техникалық қайта жарақтандыру және жаңғырту жолымен қайта өңдеуді дамыту қажет.

      Машина жасау

      Машина жасау саласында стратегиялық бағыт, жалпы алғанда, локализациялау болып табылады, өйткені ол экономикалық және технологиялық қауіпсіздікке, елдің геосаяси және макроэкономикалық өзгерістерден тәуелсіздігіне қол жеткізуге ықпал етеді.

      Импорттық шикізат пен жинақтауыштарға жоғары тәуелділік болса саладағы әлі маңызды проблема болып қалуда. Ішкі нарықтың машина жасау өніміне қажеттілігінің 81 %-дан астамы шетелдік жеткізілімдер есебінен қамтамасыз етіледі (Ресейден, Қытайдан және Кореядан импорттың 60 %-на дейін). Қазақстан Республикасының аумағында негізінен локализациялаудың ең төмен деңгейімен құрастыру өндірістері ұйымдастырылады.

      Автомобиль жасау секторында автоқұрамдауыштар өндірісі (автошыны, қалыптау, шанақтар, редукторлар, белдемдер, беріліс қораптары, дискілер, интерьер мен экстерьердің пластикалық бұйымдары), электромобильдер өндірісі және электромобильдерге арналған батареялар өндірісі стратегиялық болып табылады.

      Теміржол машинасын жасау секторында кәсіпорындар үшін құю өндірісін, шыңдау мен қалыптауды игеру қажет.

      Ауыл шаруашылығы машинасын жасау секторында жинақтауыштар (кабиналар, шыны, дөңгелектер, интерьер мен экстерьердің пластикалық бұйымдары және басқалары) өндірісін жолға қою қажет.

      Тау-кен машинасын жасау секторында машина жасау саласы үшін дайындамалар өндіру үшін құю кәсіпорындарын (цехтарын) құру қажет.

      Мұнай-газ машинасын жасау секторында сатып алынатын өнімге халықаралық стандарттар бойынша сертификаттау жөніндегі талаптарға (API, ASME) сәйкес болу үшін шығарылатын өнімнің сапасын арттыру қажет. Негізгі өнім әрбір тапсырыс берушінің және мұнай мен газ кен орнының қажеттіліктеріне арналған кастомизацияланған машиналар мен жабдықтардан тұрады. Негізінен бұл тиек арматурасы, сорғылар, жылу алмастырғыштар, мұнай кәсіпшілігі жабдығы.

      Электр техникасы машинасын жасау секторында трансформаторлық болат өндірісін реттеу стратегиялық маңызды бағыт болып табылады. Сондай-ақ электр тарату аппаратурасы мен электр энергиясымен өзара әрекеттесуге бағытталған өнімдер өндірісі өте маңызды бағыт болып табылады. Электрлік инфрақұрылымды дамыту және электр энергиясын функционалдық пайдалану мәселелері халықтың өсуі және елдің өнеркәсіптік әлеуеті нәтижесінде одан әрі күшейтілетін болады.

      Электрондық өнеркәсіп секторындағы стратегиялық маңызды бағыттар смарт сити жобаларын, сондай-ақ аэроғарыш және қорғаныс өнеркәсібіне арналған электрондық құрылғылар мен аспаптарды қоса алғанда, нақты экономиканың барлық секторларындағы коммуникациялық және есептеу жабдығы, технологиялық процестер мен өндірістерді автоматтандыру мен цифрландыруға арналған аспаптар мен датчиктер өндірісін локализациялауға байланысты секторлар болып табылады.

      Кадрлық және ғылыми әлеуетті, сондай-ақ жұмыс күшінің және негізгі коммуналдық көрсетілетін қызметтердің құнын ескере отырып, бір уақытта тиісті ғылыми зертханалар мен институттар құра отырып, құрастыру өндірістерін ұйымдастыру үшін электроника саласындағы әлемдік компанияларды тарту үшін барынша қолайлы жағдайлар қажет. Бұл шарттар экономикалық ынталандыруларды, жинақтауыштарды импорттау және дайын өнімді экспорттау, сондай-ақ кадрлар даярлау және ҒЗТКЖ-ны іске асыру үшін барлық процестерді оңайлатуды қамтуға тиіс.

      Химия өнеркәсібі

      Агрохимия секторының әлемдік маңызы зор. Азот тыңайтқыштары нарығы әлемдегі ең бәсекеге қабілетті нарық болып саналады, оның үлесіне бүкіл нарықтың 60 %-ы, фосфор тыңайтқыштарына – 25 %-ы және калий тыңайтқыштарына 15 %-ы тиесілі. Қазақстан үшін агрохимия секторы неғұрлым перспективалы болып табылады, өйткені оның үнемі өсіп келе жатқан ішкі нарығы мен экспорттық әлеуеті бар.

      Ең танымал химиялық өнімдердің бірі полимерлер болып табылады. Қазіргі кезеңде полимерлер өндірісі – әлемдік экономикадағы неғұрлым серпінді дамып келе жатқан сектор. Полимерлер өнеркәсіптің дәстүрлі қағаз, мақта, жүн, былғары, ағаш және т.б. нарықтарды ығыстыра отырып, көптеген салаларда кеңінен қолданылады. Оларды тұтыну көлемі жыл сайын 5-6 %-ға өседі. Полимерлердің кең спектрі бар, негізгілеріне полиэтилен (ПЭ), полипропилен (ПП), поливинилхлорид (ПВХ), полиэтилентерефталат (ПЭТФ), полистирол (ПС), полиуретан (ПУ), синтетикалық каучуктар (СК) және басқа да көптеген полимерлер мен сополимерлер жатады.

      Құрылыс материалдарын өндіру

      Құрылыс материалдарын өндіру саласы үшін қосылған құны неғұрлым жоғары күрделі өндірістерді дамыту тауарларын дамыту стратегиялық маңызды болып табылады. Мұндай тауарларға түпкілікті әрлеу материалдары жатады: санфаянс, қыш тақташалар, тұсқағаздар, линолеум, табақ шыны және т.б. Саланың бұл сегменті импортқа тәуелді болып қала береді. Қазіргі уақытта дамудың мүмкін бағыттарының бірі қыш тақташалар өндірісі болып табылады. Мәселен, каолин балшығы кен орындарының қолда бар қорлары негізінде (50-ден астам кен орны) осы тауар өндірісін дамытуға болады. Алайда қыш тақташалар үшін қажетті шикізат шығаратын тау-кен байыту комбинаттарының болмауы тежеуші фактор болып табылады. Сантехникалық бұйымдар (санфаянс) өндірісін ұйымдастыру мүмкіндігі де перспективалы болып табылады. Бұл тауар елдің ішкі нарығында да, сол сияқты макроөңірдің сыртқы нарықтарында да үлкен сұраныспен сипатталады. Ел аумағында санфаянс өндіруге арналған шикізаттың кең зерттелген қорлары бар, бірақ оларды өндіру және байыту да ұйымдастырылмаған. Қыш тақташалардың қолданыстағы кәсіпорындарының негізінде қатқыл керамика тауарларын өндіруді шоғырландыру инфрақұрылымды ұйымдастыру, жер учаскесін сатып алу, тұрмыстық және әкімшілік мақсаттағы объектілерді салу шығындарын азайтуы мүмкін. Жылу оқшаулағыш материалдардың қуаттарын ұлғайту ішкі нарықтың импорттық жеткізілімдерге тәуелділігін төмендетуге де ықпал ететін болады. Жылу оқшаулауда полимерлі шикізатты қолдану және полипропилен мен полиэтилен өндіретін газ-химия кешенін дамыту өндірушілерді шикізат материалымен қамтамасыз етуге оң әсер етеді.

      Сонымен қатар, құрылыс саласында бірінші кезекте қолданылуына байланысты цемент, тауарлық бетон, қабырға материалдары (қыш, силикат кірпіштер) сияқты базалық тауарлар өндірісін сақтаудың маңызы зор екенін атап өткен жөн.

      Әлемдік нарықта сұранысқа ие бірегей сипаттамалары бар (мысалы, хризотил және хризотилцемент бұйымдарын өндіру) Қазақстанда өндірілетін тауарларды ілгерілету, халықаралық сауда алаңдарында осындай өндірістердің мүдделерін қорғау жалғастырылады.

      Жеңіл өнеркәсіп

      Жеңіл өнеркәсіп өнімдері өндірістері көлемінің жыл сайынғы өсуіне қарамастан, ішкі нарықтың қамтамасыз етілуі небәрі 10 %-ды құрайды. Қолда бар шикізат жағдайында Қазақстанның жеңіл өнеркәсібі жартылай дайын өнімдер мен фурнитура өндірісінде нашар дамыған, бұл дайын бұйымдар сегментінің бәсекеге қабілеттілігін тежейді.

      Жалпы алғанда, өндіріс көлемінде саладағы кәсіпорындар негізінен ірі және орташа, олар көп жағдайда мемлекеттік тапсырысқа (арнайы киім, нысанды киім және басқалары) бағдарланған.

      Бұл ретте отандық индустрияны дамыту перспективасы коммерциялық сегменттің дамуында.

      Бұл салада негізгі стратегиялық бағдар жеке коммерциялық брендтерді қалыптастыру арқылы маржасы жоғары салаларды дамыту болуға тиіс.

      Осы аспектіде маркетингті, дизайнды, дистрибуцияны дамытуға, сондай-ақ дайын өнімді өндіруге, киім мен аяқ киім саласындағы ұлттық брендтерге назар аудару қажет, бұл өнімнің қосылған құнын ұлғайтуға, экспорт географиясын кеңейтуге, сондай-ақ өңдеу өнеркәсібіндегі саланың үлесін еселеп арттыруға мүмкіндік береді.

      Жиһаз өндірісі

      Елдің жиһаз компаниялары негізінен Ресей мен Беларусьтен келетін импорттық шикізат тауарларын (АЖА, АТТ, ҰДФ) жеткізуге толығымен дерлік тәуелді. Мәселен, 2020 жылы Қазақстан Республикасына 200 млн АҚШ долларынан астам сомаға тақта өнімі импортталды.

      Отандық жиһаз кәсіпорындарының импорттық шикізат тауарларына тәуелділігін төмендету мақсатында стратегиялық өндірістерге АЖА және АТТ өндірісін жатқызған жөн.

      Ішкі және сыртқы нарықтарға бағдарланған орта және жоғары бөліністегі тауарлардың стратегиялық өндірістерін іске асыру үшін ынталандыру шараларының кешені көзделген.

      Индустриялық дамудағы жаңашылдық өнеркәсіп салаларын қолдауды қайта форматтау және жоғары, орта бөліністегі өңделген өнімнің нақты түрлерінің өндірісін дамытуды ынталандыруға көшу болып табылады. Айталық, халықаралық тәжірибе негізінде қосылған құны жоғары және өнімі күрделі басым тауарлардың тізбесі қалыптастырылатын болады. Осы тізбе "commodities" сегментіне жататын тауар позицияларын (өндіріс және сауда көлеміне сыртқы конъюнктура, атап айтқанда әлемдік биржалардағы шикізат бағасы үлкен әсер ететін шикізаттық, шикізатқа жақын позициялар) қоспағанда, ұлттық экономиканың ұзақ мерзімді бәсекеге қабілеттілігін және қолдау шараларының шоғырлануын айқындайтын өңдеуші өнеркәсіптің салалары мен аяларын қалыптастыратын басым тауарлардан тұратын болады.

      Мемлекеттік ынталандыру шаралары осы тізбеден өнім өндіретін өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына берілетін болады. Бұл еңбек өнімділігі мен өнім сапасының деңгейін арттыру жолымен кәсіпорындардың экспортқа бағдарланған даму моделіне көшуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

      Тауарларды тізбеге енгізу үшін базалық өлшемшарттар өндірілетін өнімнің технологиялық күрделілігі, экспорттық әлеует және ішкі нарықтағы тұтыну әлеуеті болады.

      Тізбе СЭҚ ТН 6 белгісіндегі 4 мыңнан астам тауар атауын қамтитын және өңдеу өнеркәсібінің барлық салаларын қамтитын болады.

      Сондай-ақ басым тауарлар тізбесіне сәйкес өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында инвестициялар тарту бойынша жұмыс жүргізілетін болады.

      Қайта өңдеу өндірістерін шикізатпен қамтамасыз ету жөніндегі тетік кәсіпорындардың дамуы мен әртараптандырылуы үшін жағдай жасайтын жұмыс істеу тиімділігін арттыру құралы болады. Тетік шикізатқа, ел ішінде өндірілмейтін және өндіру перспективасы жоқ, бірақ экспортқа бағдарланған өнім құруда қолданылатын жинақтауыштарға қолайлы баға белгілеуді қалыптастыруға бағытталған.

      Индустриялық саясат геосаяси және экономикалық процестердің өзгерістеріне бейімделуге қабілетті өңдеу секторы кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін ынталандыруға жағдайлар жасауға бағдарланған.

      Бәсекеге қабілетті, жоғары технологиялық, экспортқа бағдарланған өнім өндірісін ұлғайту және дамудың шикізаттық моделінен арылу жолымен өңдеу өнеркәсібінің тұрақты дамуын қамтамасыз ету мақсатында "Өнеркәсіптік саясат туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы әзірленді.

      Заң жобасының негізгі міндеттері:

      ел халқының әл-ауқатын арттыру;

      заманауи өнеркәсіптік инфрақұрылымды құру және дамыту;

      жаңа жоғары технологиялық өндірістерді дамыту;

      еңбек өнімділігін арттыру жолымен өндірістің бәсекеге қабілеттілігін арттыру;

      ұлттық экономиканың өзіндік жеткіліктілігін арттыру болып табылады.

      "Өнеркәсіптік саясат туралы" Қазақстан Республикасының Заңын қабылдау тиімді өнеркәсіптік саясатты қалыптастыру үшін негіз болады.

4. Дамудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

      Индустриялық-инновациялық дамудың қағидаттары мен тәсілдері "Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік саясаты туралы" Қазақстан Республикасының Заңы шеңберінде, сондай-ақ Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық ұйымдарға мүшелігі шеңберіндегі міндеттемелерін ескере отырып іске асырылатын болады.

      4.1. Индустриялық-инновациялық саясатты жүргізуге арналған қағидаттар

      Индустриялық-инновациялық даму тұжырымдамасы сабақтастықты сақтап, мынадай қағидаттарға негізделетін болады:

      1) қосылған құны жоғары өңделген өнім өндірісіне назар аудару.

      Индустриялық және бизнес-ахуалды, қатты, "жұмсақ", инновациялық инфрақұрылымды және цифрлық трансформацияны жақсарту жөніндегі барлық деңгейлес саясат ескерілетін болады.

      Қосылған құны жоғары және өнімі күрделі тауарлар өндірісін ынталандыру мақсатында өңдеу деңгейі орта және жоғары басым тауарлар (бұдан әрі – басым тауарлар) айқындалатын болады;

      2) индустриялық-инновациялық және аумақтық дамудың ұштасуы.

      Күш-жігер бәсекелестікті ынталандыратын агломерациялық әсерлерге қол жеткізу үшін көбінесе кеңістікте өсу нүктелерінде арнаулы факторларды дамытуға, жергілікті нарықтардың күрделілігін арттыруға, транзакциялық шығасыларды төмендетуге, бәсекеге қабілетті аумақтық кластерлерді дамытуды ынталандыруға шоғырланады.

      Өңдеу өнеркәсібіндегі жүйелі проблемаларды шешу мақсатында өңірлерді өнеркәсіптік мамандандыру, сондай-ақ теңгерімді (кеңістікте) даму және тиісті мемлекеттік ынталандыру шараларын ұсыну үшін әлеует ескерілетін болады.

      Бұдан басқа шекара маңы ынтымақтастығын, сондай-ақ тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің ортақ нарығын жедел дамыту мақсатында шектес өңірлердің өнеркәсіптік әлеуетін ашуға назар аударылатын болады;

      3) ішкі мүмкіндіктерді ескере отырып, сыртқы нарықтарға бағдарлану.

      Отандық қосылған құнды құру экспорттық әлеуетті дамытудың және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілікті арттырудың аса маңызды факторларының бірі болып табылады.

      Әлемдік нарыққа бағдарланған және жаһандық бәсекелестік жағдайларында өміршең өндірістерді құруға, қолдауға және дамытуға негізделген экспортқа бағдарланған индустрияландыру саясатының дәйектілігі сақталады, ол ішкі нарықты ақылға қонымды қорғаумен және дамытумен ұштастырылуға тиіс;

      4) мемлекеттің, қоғам мен бизнестің стратегиялық мүдделерінің теңгерімі.

      Мемлекеттік жоспарлау жүйесінде, "Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік саясаты туралы" Қазақстан Республикасының Заңында, Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінде және даму институттарының қалыптасқан экожүйесінде көзделген индустриялық-инновациялық дамуды жоспарлау, іске асыру және мониторингтеу құралдары пайдаланылатын болады.

      Саясатты іске асырудағы икемділік қоғамдастықпен және бизнеспен тұрақты кері байланыс арқылы жүзеге асырылады, өзгермелі жағдайларға жоғары сезімталдықты қамтамасыз етеді;

      5) ынталандыру шараларының тиімділігі мен атаулылығы.

      Саясатты іске асыру ел дамуының ұзақ мерзімді стратегиялық мақсаттарымен келісілетін нақты нәтижелерге қол жеткізуге бағдарланатын болады.

      Ынталандыру шараларын іске асырудың жаңа тәсілі шеңберінде өз өнімін экспортқа бағдарлай отырып, өндірісті технологиялық жаңғыртуға және цифрландыруға ішкі нарықты молықтыруға бағытталған өңдеу өнеркәсібінің тиімді кәсіпорындарына баса назар аудару көзделген.

      Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарын мемлекеттік ынталандыру шараларын көрсету кезінде операторлар басым тауарларға бағдарланатын болады.

4.2. Дамыту тәсілдері

      Индустриялық-инновациялық даму саясаты халықаралық экономикалық ұйымдарға мүшелігі шеңберінде Қазақстан Республикасының міндеттемелерін ескере отырып, тікелей және жүйелі қолдау арасында теңдестірілетін болады.

      1) Кәсіпорындарды ынталандырудың тікелей шаралары

      Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген, кәсіпорынды дамытудың барлық кезеңдерінде ұсынылатын тікелей мемлекеттік ынталандыру шараларын қолдану практикасы жалғасады, бұл жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың өте көбін қалыптастыру арқылы бәсекелестіктің күшеюіне алып келеді.

      Кәсіпорындарды экспортқа бағдарланған даму моделіне көшуге ынталандыру мақсатында талап етілмеген және тиімсіз шараларды қоспағанда, қолданыстағы ынталандыру шаралары тұрақты негізде жетілдіріліп, жаңа ынталандыру шаралары енгізілетін болады.

      Өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру шараларының іске асырылу тиімділігін бағалау үшін өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру саласындағы уәкілетті орган мемлекеттік статистика саласындағы уәкілетті органмен келісу бойынша өнеркәсіп саласындағы әкімшілік деректерді жинауға арналған нысандарды әзірлейді және бекітеді.

      Тиімді мемлекеттік ынталандыру жолымен отандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру шеңберінде оларды беру тетігі жетілдіріліп, қайта қаралатын болады. Жаңа тәсілдің мәні кәсіпкерлік субъектілеріне алдын ала талдау жүргізуге негізделуге тиіс, ол субъектінің қаржылық тұрақтылығын, техникалық жарақтандырылуын, бизнес-процестерін, стратегиясын, оның мүмкіндіктерін, нәтижелерін және т. б. талдауды қамтиды.

      Мемлекеттік ынталандыру шараларын ұсыну кезінде кәсіпорындардың халықаралық бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан неғұрлым перспективалы тауарларды өндіруге әзірлігі ескерілетін болады.

      Өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру шараларын көрсету тиімділігін арттыру мақсатында кәсіпорындардың өндірістің экономикалық, оның ішінде әлеуметтік маңызы бар көрсеткіштерін орындау бойынша міндеттемелер жиынтығын көздейтін қарсы міндеттемелері енгізілетін болады.

      Өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыруды дамыту саласындағы уәкілетті орган барлық кәсіпорындар үшін қолданылатын міндеттемелерді қолдану тетіктері мен базалық міндеттемелерді көздейтін кәсіпорындардың қарсы міндеттемелерін айқындау және қолдану қағидаларын бекітетін болады. Қарсы міндеттемелер жиынтығы мемлекеттік индустрияландыру саясатының стратегиялық мақсаттарымен және мемлекеттің әл-ауқатын арттырумен өзара байланысты болады.

      Бұл ретте мемлекеттік ынталандыру шараларының әртүрлі нысаналы бағытталуын ескере отырып, операторлар шаралар беру кезінде ұсынылатын шаралардың мақсаттарына сәйкес келетін қосымша міндеттемелерді айқындайтын болады.

      Сондай-ақ кәсіпорындар тарапынан міндеттемелерді сапасыз және/немесе уақтылы орындамағаны үшін жауапкершілікті (қаражатты қайтару, өтемақы, айыппұлдар, өсімпұлдар) енгізу көзделген. Бұл мемлекеттік ресурстарды жосықсыз пайдалануды болдырмауға, мемлекеттік ынталандыру мен кейіннен мониторингтеу тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

      Бұдан басқа, мемлекеттiк ынталандыру шараларын алудың ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында қағидаларға, үлгi шарттарына мемлекеттік ынталандыру шараларын алушының мемлекеттік аудит органдарына банктік құпияны ашуға келісімінің болуын көздейтін тиісті нормаларды енгізу арқылы банктік құпияны құрайтын мәліметтерге мемлекеттік аудит органдарының қолжетімдігін ашу қажет. Бұл ретте бұл жағдай шарт мемлекеттік және квазимемлекеттік сектордың барлық деңгейінде қамтамасыз етілуге тиіс.

      Мемлекеттiк ынталандыру шараларының операторлары мемлекеттiк ынталандыру шараларын алушылар туралы ақпаратты ашудың үлгi шарттарын әзiрлеу және бекiту бөлiгiнде қаражат беру жөнiндегi мемлекеттiк ынталандыру шараларын қаржылық операцияларының ашықтығын арттыру жөнiнде түбегейлі шаралар қабылдауы қажет.

      Ұлттық даму институттары, ұлттық басқарушы холдинг өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына берілетін мемлекеттік ынталандыру шаралары шеңберінде, оның ішінде өнеркәсіпті дамыту саласындағы ұлттық даму институтына Бәсекеге қабілеттілікті арттыру туралы келісім (бұдан әрі – Келісім) шеңберінде енгізілген қарсы міндеттемелер бойынша ақпарат беретін болады.

      Келісім қарсы міндеттемелер шарттарында мемлекет пен индустриялық-инновациялық қызмет субъектісі арасында жасалатын мемлекеттік ынталандыру шараларының кешенін алудың пакеттік шешімі болып табылады. Келісім жасасу өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектісіне:

      1) мемлекеттік ынталандырудың кепілдік берілген шаралар кешенін;

      2) өнеркәсіптік-инновациялық жобаларды бірлесіп қаржыландыру;

      3) мемлекеттік ынталандыру шараларын ұсыну кезіндегі жеңілдікті шарттар алу мүмкіндігін береді.

      Келісім бойынша оператор Келісімді іріктеуді, сүйемелдеуді және кейіннен оның іске асырылуына мониторингті жүзеге асыратын өнеркәсіпті дамыту саласындағы ұлттық даму институты болады.

      Келісімдер тараптардың өзара міндеттемелер мен кепілдіктерді іске асырудағы өзара іс-қимылы шарттарында мемлекеттік-жекешелік әріптестік қағидаттарында жасалатын болады.

      Келісімде:

      ұлттық даму институттары мен ұлттық басқарушы холдинг кәсіпорынға беретін тікелей мемлекеттік ынталандыру шараларының жеке құрамдастырылған пакеті;

      мемлекеттік ынталандырудың тікелей шараларының жеке құрамдастырылған пакеті шеңберінде жыл сайын бөлінетін көлемі (бұл ретте бөлінген қаражат мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобаларына ұқсас секвестрлеуге жатпайды);

      кәсіпорынның еңбек өнімділігін арттыру өндірілетін, оның ішінде сыртқы нарықтарда сұранысқа ие тауарлардың номенклатурасын ұлғайту және "күрделілігін" арттыру, сондай-ақ жаңа өткізу нарықтарын игеру жөніндегі қарсы міндеттемелері (бұл ретте қарсы міндеттемелер берілетін мемлекеттік қаржылық ынталандыру көлеміне мөлшерлес болады және кәсіпорындардың қызметіне тәуелсіз ықтимал тәуекелдерді ескереді);

      қабылданған қарсы міндеттемелерді сапасыз немесе уақтылы орындамағаны үшін кәсіпорынның жауапкершілігі бекітілетін болады.

      Келісім шеңберінде мемлекеттік ынталандыру шараларын алуға дайын кәсіпорындар үшін іріктеудің конкурстық қағидаты қолданылатын болады.

      Тікелей мемлекеттік ынталандыру жүйесі орта және жоғары технологиялық өнім өндіретін және экспорттайтын жаңа кәсіпорындардың пайда болуына ықпал етеді және сол арқылы ішкі және сыртқы нарықтарда отандық кәсіпорындардың сапалы дамуына және бәсекелестігіне жәрдемдеседі.

      Орта және жоғары технологиялық өнім өндіру, еңбек өнімділігін арттыру, өнеркәсіптік грант және ішкі нарықты дамыту жөніндегі кәсіпорындарды мемлекеттік ынталандыру шараларын өнеркәсіпті дамыту саласындағы ұлттық институт көрсететін болады.

      Индустриялық-инновациялық қызмет субъектілерін еңбек өнімділігін арттыру жөніндегі мемлекеттік ынталандыру шаралары тарихи шығындарды өтеу арқылы ұсынылатын болады.

      Өнеркәсіптік грант өңдеу саласы кәсіпорындарының өндірістік қуаттарын жаңғыртуға бағытталатын болады. Бұл шара жабдықты сатып алу және оны өндіріске енгізу және/немесе номенклатураны кеңейту және қосылған құны жоғары өнім шығару үшін қоса қаржыландыру шарттарында өтеусіз негізде қаржы қаражатын ұсынуды болжайды, бұл одан әрі оны ішкі нарықта да, сол сияқты сыртқы нарықта да тиімді ілгерілетуге мүмкіндік береді.

      Акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу және одан да көп пайызы мемлекетке, ұлттық басқарушы холдингке, ұлттық холдингке, ұлттық компанияға (әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияны, сондай-ақ мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы шарт шеңберінде құрылған кәсіпкерлерді қоспағанда) тікелей немесе жанама тиесілі субъектіден басқа, индустриялық-инновациялық қызметтің барлық субъектілері Ұлттық жоба шеңберінде қолдау шараларын пайдалана алады.

      2) Жүйелік қолдау

      Жүйелік қолдау индустриялық және бизнес-ахуалды жақсарту, экспортты қолдау, шетелдік инвестицияларды тарту, босап шығатын жұмыс күшімен проблемаларды шешу жөніндегі басқа да деңгейлес тұжырымдамаларға қосымша өңдеу өнеркәсібін дамыту үшін арнаулы факторлар мен сұраныс жағдайларын жасауға шоғырланады.

      Арнаулы факторларды дамыту

      Арнаулы факторларды дамыту шеңберінде кәсіпорындардың

      кластерлік дамуды қоса алғанда, индустриялық және цифрлық инфрақұрылымға;

      шикізат пен құрамдауыштарға;

      кәсіпорындардың негізгі қорларын, оның ішінде салалар бөлінісінде 4.0 индустрия элементтерін енгізу арқылы жаңартуға;

      фискалдық шаралармен қамтамасыз етуге;

      ішкі нарықты дамытуға;

      сапалы адами капиталға;

      инновациялар және құзыреттер орталықтарына;

      сынақ және сертификаттау инфрақұрылымына;

      бірлескен сату жүйелеріне, өнеркәсіптік консалтинг пен инжинирингке қол жеткізуін кеңейту жөнінде шаралар қабылданатын болады.

      Өңдеу өнеркәсібін дамытудың қазіргі заманғы өңірлік қимасы өндірістің әртүрлі деңгейлік шоғырлануын көрсетеді, өндірістік инфрақұрылым сапасының өңіраралық және ішкі өңірлік саралануы жалпы алғанда жалпы өңірлік өнімнің қалыптасуына теріс әсер етеді.

      Өңдеу өнеркәсібіндегі жүйелі проблемаларды шешу мақсатында өңірлердің бәсекеге қабілеттілігі осы өңірлердің неғұрлым күшті бәсекелестік артықшылықтары бар салалардағы мамандануға, сондай-ақ теңгерімді (өнеркәсіптік) даму және мемлекеттік қолдаудың ынталандыру шараларын ұсыну әлеуетіне негізделуге тиіс.

      Өңірлердің өнеркәсіптік әлеуеті мен мамандануын дамыту елдің солтүстік-шығыс өңірлеріндегі жоғары технологиялық және ғылымды қажетсінетін өндіріс орталықтарын, батыс өңірлеріндегі "жаңа бөліністерді", солтүстік өңірлердегі АӨК-ті дамытудағы озық технологияларды ескере отырып, сондай-ақ оңтүстікте жаңа энергия көздері мен ілеспе өндірістерді дамыту есебінен жүзеге асырылатын болады.

      Бұдан басқа, шекара маңындағы ынтымақтастықты, сондай-ақ тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің ортақ нарығын жедел дамыту мақсатында Ресей тарапымен шектес өңірлердің өнеркәсіптік әлеуетін ашуға; сондай-ақ интеграция есебінен басқа аумақтарға экономикалық белсенділік пен әл-ауқаттың "артуын" қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін "өсу нүктелерін" (агломерацияларды) дамытуға назар аударылатын болады.

      Көрсетілген бағдарламалардың мақсаттарына қол жеткізу және бір-біріне қайшы келетін іс-қимылдарды болдырмау үшін өңдеу өнеркәсібі саласын дамытуды өңіраралық және салааралық үйлестіру қажет.

      Инвестициялық және инновациялық құрамдастары бар өнеркәсіптік саясат өңірлік саясаттың ажырамас элементі болып табылады және жергілікті атқарушы органдардың рөлі зор. Жергілікті атқарушы органдар өңірдің өнеркәсіптік саясатын қалыптастыруға және іске асыруға қатысады.

      2025 жылға дейін өңдеу өнеркәсібі бөлігінде өңірлік даму негізінен озыңқы экономикалық өсудің қалыптасқан аймақтарымен (іске асыру құралдарымен) айқындалатын болады, оларға: еркін экономикалық аймақтар, Индустрияландыру карталарының жобаларын іске асыру, сондай-ақ аумақтық кластерлер жатады.

      Бұл ретте өнеркәсіптік және өңірлік саясатты айқындау Economic complexity index әдіснамасы, Дүниежүзілік банктің және басқа да халықаралық даму институттарының зерттеулері бойынша Қазақстан экономикасы салаларының бәсекелестік артықшылықтарын зерттеу нәтижелеріне негізделетін болады.

      Индустриялық-инновациялық даму тұжырымдамасы шеңберінде күш-жігер ұштасқан индустриялық-инновациялық және кеңістіктік дамуды ескере отырып, өңірлік өндірістік жүйелерді дамыту үшін кластерлік тәсілді жалғастыруға шоғырланады.

      Кластерлік саясат өңірлік бөліністе өңдеу өнеркәсібінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралдарының бірі болып табылады және одан әрі аумақтық кластерлерді дамыту процестерін сүйемелдеу бойынша жұмыс жалғасатын болады. Өңірлерде кластерлік саясатты одан әрі өрістету бұдан бұрын жүргізілген және Дүниежүзілік банктің "Қазақстандағы ШОК-тың бәсекеге қабілеттілігін арттыру" жобасының 2.2-компоненті шеңберінде орындалған алдағы орындауға ұсынылатын іс-шаралардың дәйектілігіне негізделеді.

      Аумақтық кластерлерді дамытудағы басты рөл өңірлік бизнес-қауымдастықтарға және жергілікті атқарушы органдарға беріледі.

      Жергіліктендіруге тұрақты үрдісті көрсететін кластерлік топтардың қазіргі жағдайын талдауды қамтамасыз ету үшін өңірлер бөлінісінде кластерлік бастамалардың тізілімі қалыптастырылатын болады (өңірлерде кластерлерді анықтау немесе сәйкестендіру және кейіннен саралау). Тізілімді қалыптастыруды өтінімділік негізінде кластерлерге қатысушылар бекітетін бағдарламаның аумақтық кластерлерін дамыту жоспарлары болған кезде өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру саласындағы уәкілетті орган жүзеге асыратын болады.

      Есептелген дәйекті әрекеттерге негізделген нақты басымдықтарға күш-жігерді шоғырландыра отырып, аумақтық кластерлерді дамыту жоспарлары технологиялық тізбектерді оңтайландыруға және тереңдетуге, оларды жергіліктендіруге, коллаборациялық процестерді дамытуға баса назар аудара отырып, кластерге қатысушылардың өздері бағдарламаны өзін-өзі қаржыландыруға біртіндеп кірісумен бәсекелестік пен мемлекеттік-жекешелік әріптестікті ескере отырып, экономикалық тиімділікті көрсетуге тиіс.

      Аумақтық кластерлерді дамыту жоспарлары мыналарға бағытталған іс-шараларды қамтитын болады:

      1) кластерге қатысушылардың кооперациясы мен ынтымақтастығын қолдау және дамыту;

      2) кластердің адами ресурстарын дамыту (тренингтер, біліктілікті арттыру және т.с.с.);

      3) кластерді және кластер өнімін ішкі және шетелдік нарықтарда дамыту (нысаналы нарықтарға миссиялар ұйымдастыру, көрмелерге бірлесіп қатысу және т.с.с.);

      4) кластерді инновациялық-технологиялық дамыту (бірлескен өнеркәсіптік, маркетингтік зерттеулер немесе кластерге қажетті өзге де зерттеулер жүргізу және т.с.с.);

      5) кластерге қатысушылардың бизнес-ахуалды және ұжымдық пайдалану инфрақұрылымын (зертханалар, құзыреттер орталықтары, сервис орталықтар, шоу-румдар және т.с.с.) құруы;

      6) кластер кәсіпорындары шығаратын өнімнің не ұсынатын көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру жөніндегі іс-шараларды ұйымдастыру (стандарттар әзірлеу және енгізу, сапаға бағалау жүргізу және т.с.с.).

      Мемлекет кластерді дамытудың бастапқы сатысында басты инвестор болып табылады. Одан әрі аралас (жеке және мемлекеттік) қаржыландыру мүмкіндігі қаралатын болады. Осылайша, өңірлерде аумақтық кластерлер базасында бәсекелестік өнім не көрсетілетін қызметтер өндірісіне назар аударылған өнеркәсіптік кәсіпорындардың шоғырланған топтары қалыптастырылады.

      АЭА мен ИА-ны одан әрі дамыту мақсатында дамушы елдердің әлемдік тәжірибесін ескере отырып, Қазақстан Республикасының аумағында АЭА мен ИА-ның жұмыс істеуі мен дамуына жаңа тәсілдер енгізіледі:

      1) өндірістің төменгі бөлінісіне түсетін, бұл ретте Қазақстанда жоқ, сондай-ақ өнім импорты 65 %-дан асатын (өңдеу өнеркәсібіндегі импорттың орташа деңгейі 68,6 %-ды құрайды) және/немесе орта және жоғары бөлініске түсетін тауарларды құрайтын өңдеу өнеркәсібі шеңберінде қызметтің басым түрлерінің тізбесін қалыптастыру мәселесі пысықталады. Тізбе жылына бір рет өзектілендірілетін болады. Сонымен қатар қолданыстағы қызметтің басым түрлері әрбір АЭА үшін жекелеп алғанда басым болып қала береді. Қызметтің басым түрлерінің тізбелерін қалыптастыру кезінде ішкі нарықтағы адал бәсекелестік қолдау табады;

      2) "Павлодар", "Сарыарқа", "ҰИМТ", "Ақтау теңіз порты", "Оңтүстік" АЭА сияқты жұмыс істеп тұрған АЭА-ның арнайы құқықтық режимінің қолданылу мерзімін ұлғайту мәселесі пысықталатын болады.

      Жұмыс істеп тұрған АЭА қатысушылары өз қызметін шарттар мерзімінің соңына дейін, бірақ АЭА-ның бастапқы қолданылу мерзімінен асырмай жүзеге асырады.

      Әрбір инвестор үшін жеңілдікті топтаманың қолданылу мерзімі инвестициялар көлемі бойынша өлшемшартқа сәйкестігіне қарай – 5 жылдан 12 жылға дейін берілетін болады. Мысалы, 100 мың АЕК-ке дейін 5 жыл, 100 мың АЕК-тен 500 мың АЕК-ке дейін – 7 жыл (323 мың – 3,23 млн АҚШ доллары); 500 мың – 2 млн АЕК-ке дейін – 10 жыл (3,23 млн – 13 млн АҚШ доллары; 2 млн АЕК-тен жоғары –12 жыл.

      3) АЭА аумақтарында шағын және орта бизнес жобаларын іске асыру үшін дайын өндірістік орынжайлар берілетін болады. Бұл орынжайлардың құрылысы мемлекеттік-жекешелік әріптестік арқылы да, сол сияқты қызметтің басым түрі ретінде айқындала отырып та іске асырылатын болады.

      Сондай-ақ АЭА мен ИА-ны дамыту шеңберінде мынадай жүйелі шаралар қолданылатын болады:

      1) инфрақұрылымның сыни қажеттіліктерін салуға 3 – 5 жылға бюджет қаражатын бөлу. Мысалы, "Павлодар" АЭА-да бүгінде тазарту құрылыстарын салуды аяқтау, қосалқы станция салу арқылы электр энергиясының қуаттарын ұлғайту сыни қажеттілік болып табылады, "Оңтүстік" АЭА-да АЭА инфрақұрылымы объектілерінің жоғары дәрежеде тозуы, "Астана – жаңа қала" АЭА-да жылумен жабдықтау кешенінің құрылысын аяқтау қажет;

      2) инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымды (бұдан әрі – ИКИ) пайдалануды және күтіп-ұстауды қамтамасыз ету үшін инфрақұрылым объектілерін басқарушы компаниялардың теңгеріміне беру. Ағымдағы жағдай ИКИ объектілерінің сақталуын қамтамасыз ету және қызмет көрсету, аварияларды немесе өзге де іркілістерді жою үшін қызмет көрсететін компаниялардың жоқтығын көрсетті;

      3) АЭА-ның кейбір басқарушы компанияларының штат санын 30 %-ға дейін оңтайландыру. Мысалы, "Қорғас – Шығыс қақпасы" АЭА-да штат саны 73 бірлікті, "ИТП" АЭА-да – 70 бірлікті, "Қорғас" ШЫХО" АЭА-да – 49 бірлікті құрайды, сондай-ақ басқарушы компанияның корпоративтік құрылымы 4 еншілес ұйымнан тұрады;

      4) АЭА аумағында игерілмейтін жер учаскелерін алып қою.

      Өңдеу өнеркәсібін дамыту үшін техникалық реттеу және метрология құралдары, оның ішінде өңдеу өнеркәсібіндегі сынақ мүмкіндіктерін кеңейту және сәйкестікті бағалау сынақтарының нәтижелерін халықаралық деңгейде тану үшін жағдайлар жасау бөлігінде белсенді пайдаланылатын болады.

      Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму субъектілерін ғылым мен техниканың шетелдік жетістіктері, озық технологиялар мен арнайы материалдар негізіндегі өндірістер туралы салааралық ақпаратпен қамтамасыз ету жөніндегі жұмыс, сондай-ақ ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру, технологиялар трансферті, инвестициялар тарту және өнімдер мен технологиялар экспорты жөніндегі кемінде 4 жобаны іске асыруға жәрдемдесу ұйымдастырылады.

      Индустриялық дамуды бағалау

      Өнеркәсіптік саясатты қалыптастыру және іске асыру құралдарының бірі индустриялық дамуды бағалау болып табылады, ол өнеркәсіптің дамуына әсер ететін құқықтық, экономикалық, қаржылық және өзге де факторларды талдауды көздейді. Талдау барысында өндірістің өзекті факторларын айқындау, индустриялық (өнеркәсіптік) кәсіпорындар қызметінің жағдайларын жақсарту, әкімшілік кедергілерді азайту және индустриялық саясатты іске асыруды тежейтін жүйелі проблемаларды шешу жөніндегі жұмыс жүргізілетін болады. Индустриялық дамуды бағалау ағымдағы мемлекеттік басымдықтарды ескере отырып, индустриялық дамуға қатысты проблемалық мәселелерді жүйелендіруге және шешуге мүмкіндік береді.

      Жобаларды қаржыландыру және лизингтік қаржыландыру

      "Бәйтерек" ұлттық басқарушы холдингі" акционерлік қоғамы және оның еншілес құрылымдары қаржы операторлары ретінде Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерін ескере отырып, қаражаттың қажетті көлемін алған жағдайда Тұжырымдама шеңберінде кәсіпорындар үшін мынадай қолдау шараларын ұсынады.

      1) Қаржы институттары (операторлар – "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамы, "Даму" кәсіпкерлікті дамыту қоры" акционерлік қоғамы) арқылы кредит беру "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамы және "Даму" кәсіпкерлікті дамыту қоры" акционерлік қоғамы желісі бойынша банкаралық кредит беру арқылы жалғастырылады.

      Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаларды ынталандыру: жеңіл автомобильдер (жеңілдікті автокредит беру). Қаржыландыру "Бәйтерек" ҰБХ" акционерлік қоғамы арқылы жылдық 0,1 % сыйақы мөлшерлемесі бойынша кейіннен "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамының жылдық 0,15 % мөлшерлемесі бойынша кредит бере отырып, кейіннен жылдық 1 % мөлшерлеме бойынша ЕДБ кредитін бере отырып жүзеге асырылатын болады. Жеке тұлғаларға кредит берудің негізгі шарттары: қарыз сомасы – 10 млн теңге, қарыз мерзімі – 7 жылдан аспайды, жылдық номиналды сыйақы мөлшерлемесі – 4 %-дан аспайды, бұл ретте қарыз алушы үшін жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі автокөлікті сақтандыру және кепілге ресімдеу бойынша қарыз алушының шығындарын ескере отырып, жылдық 7,5 %-дан аспауға тиіс.

      2) "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамының желісі бойынша ұзақ мерзімді қаржыландыруды бюджет қаражатын және түпкі қарыз алушы үшін 11 %-дан аспайтын мөлшерлемемен, кәсіпорынның өз қатысуымен жоба сомасынан 20 %-дан кем болмайтын мөлшерлемемен 7-10 жыл мерзімге коммерциялық қаражатты 50/50 араластыру жолымен жүзеге асырылады.

      Бюджет қаражаты түпкі қарыз алушылар үшін жылдық 11 %-дан аспайтын сыйақы мөлшерлемесі бойынша өңдеу өнеркәсібіндегі жобаларды қаржыландыру үшін "Бәйтерек" ұлттық басқарушы холдингі" АҚ жарғылық капиталын 50/50 пропорциясында 20 жыл мерзімге коммерциялық қаражатпен араластыру жолымен ұлғайту арқылы бөлінеді (қаржыландыру жылдық 0,15 % мөлшерлеме бойынша "Бәйтерек" ұлттық басқарушы холдингі" акционерлік қоғамының ("Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамының) еншілес ұйымдарына кредит беру жолымен жүзеге асырылатын болады).

      Отандық өндірушілерді экспорттық қаржыландыруды "ҚДБ" АҚ түпкі қарыз алушылар үшін 6 %-дан аспайтын мөлшерлеме бойынша бюджет қаражатын 20 жыл мерзімге 70/30 пропорциясында коммерциялық қаражатпен араластыру арқылы жүргізетін болады.

      3) Өңдеу өнеркәсібінің жобаларын қаржыландыруды "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы индустриялық-инновациялық қызмет субъектілеріне, оның ішінде жұмыскерлер үшін еңбек және тұрмыс жағдайларын жақсарту жөніндегі жобаларға береді; Қазақстан-Ресей өндірістік кооперациясы саласындағы бірлескен іс-қимыл бағдарламасына енгізілген жобаларды лизингтік қаржыландыру. Акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу және одан да көп пайызы мемлекетке, ұлттық басқарушы холдингке, ұлттық холдингке, ұлттық компанияға (әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияны, сондай-ақ мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы шарт шеңберінде құрылған кәсіпкерлерді қоспағанда) тікелей немесе жанама түрде тиесілі индустриялық-инновациялық қызмет субъектілері өңдеу өнеркәсібінің жобаларын қаржыландыруға жатпайды.

      Бюджет қаражаты түпкі қарыз алушылар үшін жылдық 3 %-дан аспайтын сыйақы мөлшерлемесі бойынша өңдеу өнеркәсібіндегі жобаларды қаржыландыру үшін "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының жарғылық капиталын ұлғайту және/немесе бюджеттік кредит беру жолымен бөлінеді.

      Индустриялық-инновациялық қызмет субъектісі жобаны іске асыруға қаржыландырудың жалпы сомасының кемінде 15 %-ы мөлшерінде ақшалай қаражатпен қатысуды қамтамасыз етеді  (өндірісті жергіліктендіруді ұлғайтуға бағытталған жобалар бойынша жобаны іске асыруға 15 %-дан кем мөлшерде ақша қаражатымен қатысуға жол беріледі). Қаржыландыру сомасы кемінде 80 млн теңге болуға тиіс (жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары үшін кемінде 50 млн теңге). Қаржыландыру 20 жылдан аспайтын мерзімге беріледі. Өтініш беруші үшін сыйақы мөлшерлемесі 3 %-дан аспауға тиіс.

      Қаржыландыруды алу үшін индустриялық-инновациялық қызмет субъектісі "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамына тізбесі "Өнеркәсіпті дамыту қоры" АҚ-ның ішкі құжаттарымен бекітілетін құжаттар топтамасын береді. Қаржыландыруды ұсыну тәртібі мен мерзімдері "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының ішкі актілерімен айқындалады.

      4) Лизингтік қаржыландыру шеңберінде қолдау мынадай бағыттар бойынша ұсынылатын болады:

      "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының лизингтік қаржыландыру тетігі арқылы автомобильдер мен арнайы техниканы (өрт-техникалық қару-жарақ пен жабдық), құтқару, санитариялық паркті (жедел медициналық жәрдем автомобильдері, жылжымалы зертханалық кешендер және медициналық көмек/қызметтер көрсетуге арналған арнайы техника), коммуналдық парктерді, шұғыл қызметтер машиналарын, патрульдік автомобильдерді, уәкілетті органдардың арнайы көлік құралдарын) жаңарту/жаңғырту. Лизингтік қаржыландыру 7 жылға дейінгі мерзімге автомобильдер мен арнайы техникаға теңгемен беріледі, өтініш берушілер үшін сыйақы мөлшерлемесі жылдық 7 %-ды құрауға тиіс, бұл ретте бюджет қаражаты мен "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының өзге де қорландыру қаражатының арақатынасы 70/30-ды құрауға тиіс. Аванстық төлем жергілікті бюджет қаражаты немесе лизинг алушының меншікті қаражаты есебінен (лизингтік төлемдер республикалық немесе жергілікті бюджеттер қаражаты есебінен өтелген жағдайда аванстық төлемсіз қаржыландыруға жол беріледі) кемінде 15 %-ды құрайды;

      ауыл шаруашылығы техникасы паркін жаңарту. Ауыл шаруашылығы техникасын лизингтік қаржыландыру "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы арқылы 7 жылға дейінгі мерзімге теңгемен беріледі, өтініш берушілер үшін сыйақы мөлшерлемесі жылдық 7 %-ды құрауға тиіс, бұл ретте бюджет қаражаты мен "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының өзге де қорландыру қаражатының арақатынасы 70/30-ды құрауға тиіс. Аванстық төлем жергілікті бюджет қаражаты немесе лизинг алушының меншікті қаражаты есебінен кемінде 15 %-ды құрайды (лизингтік төлемдер республикалық немесе жергілікті бюджеттер қаражаты есебінен өтелген жағдайда аванстық төлемсіз қаржыландыруға жол беріледі);

      автобус паркін жаңарту. Автобустарды лизингтік қаржыландыру "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы арқылы 7 жылға дейінгі мерзімге теңгемен беріледі, өтініш берушілер үшін сыйақы мөлшерлемесі жылдық 7 %-ды құрауы тиіс, бұл ретте бюджет қаражаты мен "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының өзге де қорландыру қаражатының арақатынасы 70/30-ды құрауға тиіс. Аванстық төлем жергілікті бюджет қаражаты немесе лизинг алушының меншікті қаражаты есебінен кемінде
15 %-ды құрайды (лизингтік төлемдер республикалық немесе жергілікті бюджеттердің қаражаты есебінен өтелген және/немесе банктік кепілдік және/немесе "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының талаптарын қанағаттандыратын сақтандыру ұйымымен жасалған сақтандыру шарты ұсынылған жағдайда аванстық төлемсіз қаржыландыруға жол беріледі). Бұл ретте дәнекерлеу және бояу бойынша операцияларды қамтитын әдіспен шығарылған автобустардың модельдеріне аванстық төлем кемінде 5 %-ды құрайды;

      жүк тасымалдарына қатысатын автокөлік құралдары паркін жаңарту. Жүк тасымалдарына қатысатын автокөлік құралдарын лизингтік қаржыландыру "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы арқылы 7 жылға дейінгі мерзімге теңгемен беріледі, өтініш берушілер үшін сыйақы мөлшерлемесі жылдық 6 %-ды құрауға тиіс, бұл ретте бюджет қаражаты мен "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының өзге де қорландыру қаражатының арақатынасы 70/30-ды құрауға тиіс. Аванстық төлем жергілікті бюджет қаражаты немесе лизинг алушының меншікті қаражаты есебінен
0 %-ды құрайды (лизингтік төлемдер республикалық немесе жергілікті бюджеттер қаражаты есебінен өтелген жағдайда аванстық төлемсіз қаржыландыруға жол беріледі);

      ауыл шаруашылығы техникасын қоспағанда, автокөлік құралдарын, арнайы мақсаттағы автотехниканы (бұдан әрі – автокөлік құралдары) лизингке сатып алатын өтініш берушілерді лизингтік қаржыландыру өтінім берушілер үшін жылдық 3 % сыйақы мөлшерлемесімен 3 жылдан 5 жылға дейінгі мерзімге "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы арқылы теңгемен беріледі. Аванстық төлем 30 %-ды құрауға тиіс. Мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетігі негізінде лизингтік қаржыландыруға жол беріледі. Лизингтік қаржыландыру көздері республикалық бюджет қаражаты болып табылады;

      құрылыс индустриясы (құрылыс материалдары өндірісі) және ағаш өңдеу өнеркәсібі жобаларын лизингтік қаржыландыру өтінім берушілер үшін жылдық 3 %-дан аспайтын сыйақы мөлшерлемесімен 10 жыл мерзімге "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы арқылы теңгемен беріледі. Бюджет қаражаты "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының жарғылық капиталын ұлғайту жолымен бөлінеді.

      Лизингтік қаржыландыруды индустриялық-инновациялық қызмет субъектілері, мемлекеттік мекемелер, жергілікті, орталық және мемлекеттік атқарушы органдар, мекемелер, шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорындар және Қазақстан Республикасының мемлекеттік қазыналық коммуналдық кәсіпорындары пайдалана алады.

      5) жарғылық капиталдарға инвестицияларды жүзеге асыру, сондай-ақ мезониндік қаржыландыруды ұсыну (оператор – "Қазына капитал менеджмент" акционерлік қоғамы).

      Үлестік және мезониндік қаржыландыру жеңілдікті шарттар шеңберінде өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына қор/тікелей инвестициялар қорлары арқылы: қаржыландыру мерзімі 10 жылға дейін, "Қазына капитал менеджмент" акционерлік қоғамы қорының жарғылық/акционерлік капиталда 49 %-ға дейін қатысуы, сыйақының түпкілікті мөлшерлемесі – 8 %, бір жобаға инвестициялар мөлшері – 1 млрд теңгеден 5 млрд теңгеге дейін беріледі.

      Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының капиталына инвестицияларды жүзеге асыру үшін тікелей инвестициялар қорларын қорландыру үшін "Қазына Капитал Менеджмент" АҚ жарғылық капиталын кейіннен толықтыра отырып, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ жарғылық капиталын толықтыру үшін бюджет қаражаты бөлінеді.

      Ішкі нарықты дамыту

      Өңдеу өнеркәсібін дамыту ішкі нарықтың жетілгендігі мен күрделілігіне байланысты болады. Сауданың ішкі экожүйесін дамытуға бағытталған көлденең сауда саясатын әзірлеу қажет, онда сату арналарына қол жеткізуді дамыту, сауда қызметін ілгерілету және жақсарту қағидаттары, тәсілдері мен шаралары тұжырымдалады. Бұл саясат отандық өндірушілердің бөлшек сауда арналарына қол жеткізуін жеңілдету, қазақстандық сынақ зертханалары мен сертификаттау орталықтарының нәтижелеріне деген сенімді арттыру жөніндегі міндеттерді шешуді қамтуға тиіс.

      Кәсіпорындардың ішкі және сыртқы нарықтарға жүйелі қол жеткізуін қамтамасыз ету сауданы дамытуға бағытталған тұжырымдамаға және ұлттық жобаға сәйкес жүзеге асырылатын болады.

      Ішкі нарықты дамытуды мемлекеттік ынталандырудың жүйелі шаралары шеңберінде елішілік құндылықты арттыру жөніндегі жұмыс күшейтіледі, оның ішінде:

      1) реттелетін сатып алу шеңберінде жаңа жоғары технологиялық өндірістерді дамытуға, инвестициялар мен жаңа технологияларды тартуға, инновацияларды тиімді енгізуді қолдауға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының ғылыми-зерттеу базасын дамытуға және оны өндірістік процеспен ықпалдастыруға бағытталған тетіктер пысықталады;

      2) техникалық жетілген және жаңғыртылған мемлекеттік эталондар негізінде сенімді өлшем жүйелерін құру;

      3) ішкі және сыртқы нарықтарда отандық кәсіпорындар мен өңдеу секторы салаларының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған жаңа кешенді шараларды енгізу жұмысы жалғасады.

      Ғылыми-зерттеу және инженерлік-техникалық секторда көрсетілетін қызметтерді дамыту есебінен қалыптасқан жинақталған білім мен тәжірибені импортталатын өнімді жергіліктендіруде іске асыру қажет. Бұл үшін өнім берушілерді дамыту жөніндегі мықты бағдарламаларға ие және логистикаға арналған шығыстарды және басқа да операциялық шығындарды төмендету үшін жергілікті деңгейде сатып алуды жүзеге асыруға табиғи қызығушылығы бар жаһандық "зәкірлік" компанияларды құрылатын өндірістерге инвестициялау үшін тарту болжанады. Ішкі өндірісті дамытудың перспективалы бағыттары:

      1) келісімшарттық өндірістер құру;

      2) бірлескен өндірістер құру;

      3) өнімді жергіліктендіру арқылы шетелдік капиталды тарту болуға тиіс.

      Тоқтап тұрған кәсіпорындарды жүктеу және өңдеу өнеркәсібінің жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарын өндірістік қуатқа шығару мақсатында реттелетін сатып алуға халықаралық келісімдермен жол берілген және тапсырыс берушілерді өңдеу өнеркәсібі өнімдерін сатып алуға ынталандыруға арналған тетіктер (мысалы: техникалық ерекшелікте ұлттық стандартқа сілтеме жасаудың міндетті талабы және т.б.) енгізілетін болады.

      Өңдеу өнеркәсібінің отандық кәсіпорындарын қосымша жүктеу мақсатында отандық шикізатпен қамтамасыз ету жөніндегі реттеуші тетіктер және Қазақстан Республикасының аумағында өндірілмейтін және өндіріс перспективалары жоқ импорттық шикізатқа қол жеткізуді жеңілдету жөніндегі ынталандыру шаралары, оның ішінде салықтық және кедендік ынталандыру шаралары әзірленеді.

      Осылайша, өңдеу өнеркәсібінің ішкі нарығын дамыту үшін мынадай жүйелі шаралар пысықталады:

      Еуразиялық экономикалық одақ және Дүниежүзілік сауда ұйымы шеңберінде рұқсат етілген, экономиканың стратегиялық маңызды секторларының тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған шараларды енгізу (ұлттық режимнен алып тастау, тарифтік және тарифтік емес реттеу шаралары және т.с.с.);

      шетелдік инвесторлардың ірі жобаларды іске асыруы кезінде қазақстандық компанияларды әріптестер ретінде тарту жөніндегі шарттарды көздеу;

      ірі өндірістік кәсіпорындардың айналасында технологиялық байланысты және сервистік қызметтер көрсету, жиынтықтауыш материалдар шығару және өндіріс пен тұтыну қалдықтарын қайта өңдеу және (немесе) кәдеге жарату жөніндегі шағын және орта компаниялар құру арқылы өндірістерді жергіліктендіруді ынталандыру;

      өнеркәсіптегі ірі жеке және мемлекеттік кәсіпорындармен бірлесіп, субконтрактация орталықтарын дамыту жөніндегі жұмысты жалғастыру;

      ЕАЭО шеңберінде өнеркәсіптік ынтымақтастық пен кооперацияны дамыту мақсатында өнеркәсіптік кооперация мен субконтрактацияның халықаралық жүйелеріне қатысу;

      отандық өңделген өнім өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған өнеркәсіпті дамыту саласындағы ұлттық даму институты базасында өнім берушілерді дамыту қызметін құру, бұл олардың Қазақстан Республикасы экономикасының шикізат және өңдеу секторларының ірі тапсырыс берушілері үшін әлеуетті өнім берушілер болуына мүмкіндік береді;

      реттелетін сатып алу бойынша келісімшарттарды (оның ішінде EPC) орындау шеңберінде өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындары мен өнеркәсіп салаларының кооперациясын дамыту жөніндегі ынталандыру шараларын әзірлеу.

      ЕАЭО шеңберінде өнеркәсіптік кооперация мен субконтрактацияның халықаралық жүйелеріне қатысу ЕАЭО-ға мүше барлық мемлекеттер іске асыратын "Еуразиялық өнеркәсіптік кооперация, субконтрактация және технологиялар трансфері желісі" жобасы шеңберінде жүзеге асырылатын болады. Жоба мүше мемлекеттердің шаруашылық жүргізуші субъектілеріне өнеркәсіптік кооперация және субконтрактация бойынша неғұрлым тиімді әріптестерді жедел іріктеу, шағын және орта кәсіпорындарды ірі өндірушілердің өндірістік тізбектеріне тарту, технологиялар трансфері арқылы инновациялық процестерді ынталандыру тетіктерін беретін цифрлық экожүйе құруды көздейді. "Еуразиялық өнеркәсіптік кооперация, субконтрактация және технологиялар трансфері желісі" бойынша ұлттық оператор өнеркәсіпті дамыту саласындағы ұлттық даму институты болады, ал жалпы үйлестіру индустриялық қызметті мемлекеттік қолдау саласындағы уәкілетті органға жүктеледі.

      Өнім берушілерді дамыту қызметі олардың құзыреттерін арттыру, ұсынылатын тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің сапасы мен сенімділігі мәселелерінде ірі сатып алушылардың талаптарына сәйкес келу үшін шағын және орта бизнеспен тығыз жұмыс істейтін болады, бұл ретте олардың тиісті ірі сатып алушылармен өндірістік-сауда байланыстарын дамытуға көмектеседі. Қызметтің жұмысы шағын және орта бизнестің экспорттық мүмкіндіктерін жақсартуға көмектеседі:

      1) халықаралық сапа стандарттарына, сапаны басқару жүйелеріне өтуге қолдау көрсету және оларды пайдалануға жәрдемдесу;

      2) экспорттаушы кәсіпорындардың нақты нарықтарда табысты жұмыс істеуі үшін қажетті арнайы білім мен дағдыларды қамтамасыз ету;

      3) технологиялық жетілдіруге және қосылған құны бар өнімдерді жасауға жәрдемдесу, бұл экспорттың одан әрі дамуы мен өсуі үшін әлеует жасайды.

      Өңдеу өнеркәсібі отандық кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру және әлеуетін барынша іске асыру мақсатында Дүниежүзілік сауда ұйымы мен Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде ұлттық режимнен алып тастауға рұқсат етілген норманы қолдану үшін тауарларды анықтау жөніндегі тұрақты негізде талдамалық жұмыс жүргізу қажет. Талдау және алып тастау рәсімін жүргізу қорытындылары бойынша біз реттелетін сатып алу арқылы алып тастау тізбесіне енгізілген өңдеу өнеркәсібі тауарларын отандық өндірушілердің қуаттарын барынша жүктеу мүмкіндігіне ие боламыз.

      Импорттық тауарларды реттелетін сатып алудың нарықта болуына жол бермеу мақсатында ұлттық режимнен, оның ішінде импорттан алып тастау тізбесінен тауарлардың қозғалысына (бейінді мемлекеттік органдардың, "Атамекен" ҰКП мен салалық қауымдастықтардың қатысуымен) тұрақты мониторинг пен талдау жүргізу қажет.

      Қазақстанда өндірісті жергіліктендіру әлеуетін одан әрі дамыту үшін келесі қадам "мәжбүрлі жергіліктендіруге" жүгінбей-ақ, өнім берушілердің жеке базасын толықтыра отырып, трансұлттық компанияларды жергілікті өндірушілермен ынтымақтастыққа тарту, әлеуметтік жауапкершілікті көтермелеу және халықаралық стандарттарға икемделуге және сыртқы өткізу нарықтарына шығуға қабілетті бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды дамыту процесі болады.

      Машина жасау саласында, сервистік компаниялар саласында жұмыс істеп тұрған өндірістерді дамыту мен жаңаларын құруда бірлескен іс-қимылды үйлестіру, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар базасын, кадрлық әлеуетті дамыту, операторлардың сатып алуы шеңберінде тендерлік рәсімдерді біріздендіру, сондай-ақ отандық тауар өндірушілердің бірыңғай дерекқорын құру жұмысы күшейтіледі.

      Ірі тапсырыс берушілермен жұмыс ішкі нарықты дамыту бойынша қатысушылардың үйлестірілген іс-қимылы үшін негіз және отандық өндірушілер мен тапсырыс берушілер арасындағы келіссөздердің тиімді құралы болады.

      Босатылатын жұмыс күшін қайта мамандандыру және қайта бағдарлау үшін өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында жоғары және орта мамандықтар бойынша оқу ұйымдарының өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарымен ынтымақтастығына бастама жасалады.

      Бұл шаралар ішкі нарықта жоғары технологиялық өнімнің болмауы, отандық өнім берушілер мен өндірушілерден тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу көлемінің төмендігі проблемаларын шешуге көмектеседі.

      Бәсекеге қабілеттілікті арттыру жөніндегі кешенді шаралар басты өлшемшарты халықаралық стандарттар шеңберінде жоғары сапа стандарттарын енгізу қабілеті болып табылатын тауарларға қатысты жүзеге асырылатын болады.

      Кейіннен отандық өндірушілердің өнімді игеру мүмкіндігін айқындау мақсатында сұранысқа ие өнімді анықтау бойынша талдау жүргізе отырып, тауарларға, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерге әлеуетті сұранысты анықтау үшін жер қойнауын пайдаланушылардың, жүйе құраушы кәсіпорындар мен ұлттық компаниялардың нарығы мен сатып алу көлемдеріне тұрақты негізде талдау жүргізілетін болады, осы жұмыстың нәтижесі кәсіпорындардың кооперациялық байланысы және жасалған оффтейк-келісімшарттар болып табылады.

      Ірі тапсырыс берушілер мен өндірушілер арасында оффтейк келісімшарттарға қол қою кезінде жәрдемдесу:

      нарық ішінде қосылған құнды дамыту және экспортқа шығу үшін өндірістің жаңа түрлерін дамытуға;

      салаларды технологиялық дамыту мен цифрландыруға мүмкіндік береді.

      Жұмыс істеп тұрған өндірістерге мемлекеттік көмектен басқа бәсекеге қабілетті және жоғары технологиялық өнімнің жаңа өндірістерін игеруде ұсынымдар мен бағыттар ұсынылады. Алға қойылған міндеттерге қол жеткізудегі осындай бағыттардың бірі барынша сұранысқа ие импортталатын өнімдердің тізбесін қалыптастыру болып табылады.

      Инновацияларды дамыту / технологиялық даму

      Өңдеу өнеркәсібінде инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жаңа немесе едәуір жақсартылған өнімді (тауарды, жұмысты немесе көрсетілетін қызметті), технологияны немесе процесті, маркетингтің жаңа әдісін немесе іскерлік практикадағы, жұмыс орындарын немесе сыртқы байланыстарды ұйымдастырудағы жаңа ұйымдастырушылық әдісті пайдалануға енгізу үшін қолайлы жағдайлар жасауға бағытталады.

      Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының инновациялық қызметін мемлекеттік қолдау инновациялық гранттар, бизнес-инкубациялау гранттарын, өнеркәсіптік гранттар беру жөніндегі құралдар және өндіріске жаңашылдықтарды, оның ішінде процестік инновацияларды енгізуге жәрдемдесуге бағытталған басқа да құралдар арқылы жоғары технологиялық өндірістерді дамытуға, өнімнің технологиялық күрделілігін, корпоративтік инновацияларды және технологиялар трансфертін арттыруға бағытталады.

      Айталық, мемлекеттік ынталандыру шараларын ұсыну шарттарының бірі жаңа немесе жетілдірілген тауарлар, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер, сондай-ақ оларды одан әрі енгізу мен экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді ескере отырып, өндірістер, процестер мен технологиялар құру арқылы қызметтің экономикалық тиімділігін арттыруға бағытталған инновациялық өлшемшарт болып табылады.

      Тұтастай алғанда, өнеркәсіптің инновациялық дамуы технологиялық құзыреттердің салалық орталықтарының сарапшылық әлеуетін пайдалана отырып, өнеркәсіптің инновациялық дамуының технологиялық бағдарлары мен басым бағыттарын айқындауды қамтитын тетік пен құралдарды көздейтін елдің жалпы технологиялық саясатына сәйкес қамтамасыз етіледі. Бұл жұмыс құрылатын технологиялық платформалар алаңында бизнес-қоғамдастықтың, өнеркәсіптің, ғылымның және IT-сектордың тығыз коллаборациясы кезінде жүзеге асырылатын болады.

      Өнеркәсіптік кәсіпорындардың IT-компаниялармен тиімді өзара іс-қимылы өндірістерді автоматтандыру, заттар интернеті технологияларын, жасанды интеллект пен үлкен деректерді қолдана отырып, процестерді цифрлық басқару есебінен олардың бәсекеге қабілеттілігі мен еңбек өнімділігін арттыру тұрғысында аса өзекті болып табылады.

      Қазақстандық кәсіпорындарды автоматтандыру деңгейі төмен күйінде қалуда. Айталық, өңдеу кәсіпорындарының 80 %-дан астамы және өндіруші өнеркәсіп кәсіпорындарының 60 %-ы автоматтандырылған өндіріске көшу кезеңінде ғана тұр.

      Өнеркәсіпті автоматтандыру мен цифрландырудың мұндай деңгейі кәсіпорындарда цифрландыруға ынталандыру мен ынталандырудың болмауымен қатар жеткілікті құзыреттердің, ресурстардың жетіспеушілігімен және 4.0 индустрия технологиялары мен олардың мүмкіндіктері туралы жеткіліксіз ақпаратпен де байланысты. Бұл ретте отандық IT-компаниялар үшін өнеркәсіптік кәсіпорындардың сапалы деректеріне қол жеткізу шектелген, бұл өз кезегінде жетілген IT-шешімдерді әзірлеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.

      Осыған байланысты салалық көшбасшылардың – өнеркәсіптік кәсіпорындар (ERG, Kazakhmys, Kaz Minerals, Kazzinc, Алтыналмас, Alageum electric және т.б.), цифрлық шешімдердің халықаралық жеткізушілері (вендорлар) (Fraunhofer, Siemens, Kuka, SAP, Kaspersky және т.б.), беделді сарапшылық ұйымдар (World Bank, KPMG, Strategy Partners және т. б.) және отандық ҒЗИ (Назарбаев университеті, Сәтбаев университеті, Astana IT университеті, Astana IT университеті, Қонаевтың ТКИ және т.б.) тәжірибесі мен сараптамасы негізінде 4.0. индустрия саласында білім базасы қалыптастырылатын болады.

      4.0. индустрияның білім базасы цифрлық технологияларды енгізу арқылы кәсіпорындар процестерінің тиімділігін арттыру бойынша отандық өнеркәсіптік кәсіпорындардың қажеттіліктеріне бейімделген сараптаманы және барлық мүдделі ұйымдар үшін ашық қолжетімділікте ұсынылатын іске асырылған жобалар туралы ақпаратты шоғырландырады.

      4.0. индустрия саласындағы білім базасы цифрлық технологияларды өндіріске енгізудің артықшылықтары мен тәуекелдерін практикалық мысалдарда көрсетуге; 4.0. индустрияның әртүрлі салаларынан жинақталған және шашыраңқы сараптамаларды шоғырландыруға және біртұтас білім базасы түрінде ұсынуға; 4.0. индустрия саласындағы өнеркәсіптік кәсіпорындар мен мүдделі адамдардың құзыреттерін арттыруға; цифрлық технологияларды пайдаланатын өнеркәсіптік кәсіпорындардың үлесін ұлғайтуға; білім базасында ұсынылған кейстердің арқасында цифрлық технологияларды енгізу және цифрлық өндіріске көшу кезінде қателерді азайту есебінен өнеркәсіптік кәсіпорындардың тиімділігін арттыруға; жүйелі тәсілдерді көрсету және олардың негізінде табысты кейстерді арттыру арқасында 4.0. индустрияны танымал етуге мүмкіндік береді.

      Бұдан басқа, микросервистік сәулет базасында IT-компаниялар мен өнеркәсіптік кәсіпорындарды Smart Industry Management Platform (бұдан әрі – SIMP) цифрлық технологиялық платформасына біріктіретін алаң қалыптастырылатын болады, ол әрбір сала бойынша жеке модульдерді қосу және қолданыстағы ақпараттық жүйелермен интеграциялау арқылы функционалды тұрақты өрістетуге және дамытуға мүмкіндік береді.

      SIMP платформасын пайдалану кәсіпорындар үшін де, сол сияқты IT-компаниялар (инноваторлар) үшін де мынадай негізгі әсерлер мен артықшылықтарға ие болуы тиіс:

      PaaS / SaaS кеңінен тарату есебінен кәсіпорындардың күрделі шығындарын қысқарту, сондай-ақ жүйелерді толық күтіп-ұстау мен техникалық қызмет көрсету шығындарын азайту, отандық IT шешімдер енгізу;

      цифрлық шешімдерді енгізу есебінен өнеркәсіптік кәсіпорындарда технологиялық процестерді оңтайландыру;

      "бірыңғай терезе" арқылы мемлекеттік қолдау шаралары мен көрсетілетін қызметтер алу;

      өнеркәсіп салаларын дамыту бойынша егжей-тегжейлі ақпарат алу үшін цифрлық деректердің үлкен көлемін жинау, өңдеу және талдау процесін автоматтандыру;

      өнеркәсіптік кәсіпорындар сапалы отандық IT шешімдерге қол жеткізе алады, платформада IT-компаниялармен шарттар жасай алады;

      платформада өнеркәсіптік кәсіпорындардың қызметкерлері мен "4.0 индустрия" саласындағы мамандар үшін онлайн-конференциялар, вебинарлар, қайта мамандану курстарын өткізуге болады;

      платформада өнеркәсіптік кәсіпорындар және оларды цифрландыру деңгейі туралы мәліметтерді қамтитын Өнеркәсіптің интерактивті картасы орналастырылған;

      бұдан басқа SIMP платформасын басқа ақпараттық жүйелермен біріктіру мүмкін болады;

      "4.0 индустрия" саласында жоғары білікті жұмыс орындарын құру.

      SIMP цифрлық технологиялық платформасы өнеркәсіптік кәсіпорындар мен отандық IT-әзірлемелердің технологиялық міндеттерін орналастыру үшін инфрақұрылымды ұсыну, сондай-ақ деректердің үлкен көлемін өңдеу, 4.0 индустриясының бағыты бойынша мамандардың құзыретін арттыру арқылы өнеркәсіп пен IT-саласы арасындағы өзара тиімді ынтымақтастықты құруға мүмкіндік береді.

      SIMP цифрлық технологиялық платформасы микросервистік архитектурада әзірленетінін ескере отырып, бұл оны басқа салалар бойынша жаңа модульдермен толықтыруға және қолданыстағы ақпараттық жүйелерді цифрлық технологиялық платформаларды әзірлемей-ақ интеграциялауға мүмкіндік береді.

      Бұдан басқа, Дүниежүзілік экономикалық форумның 4ӨР үлестес орталығы және АХҚО базасында ҚР Үкіметі шеңберінде 4.0 индустрия шеңберінде экономиканың барлық салаларында цифрландыру қарқынын арттыру мақсатында ұқсас салаларды цифрландыруда табысты халықаралық кейстері бар сапалы білім базасын өрістету мен шоғырландыру және осы процеске халықаралық сарапшылардың құзыреттерін тартуды жүзеге асыру қажет.

      Бұл бастамалардың орнықты дамуы үшін стандарттар мен заңнамаларды кезең-кезеңімен үйлесімдеу арқылы қол жеткізуге болатын халықаралық нормалар мен стандарттарды біріздендіру қажеттілігі туындайды. Кешенді тәсіл мақсатында 4ӨР орталығы "Digital El" ұлттық жобасына бірқатар іс-шаралар енгізді.

      Орталықтың ресурстық базасы қазіргі уақытта кеңейіп, Дүниежүзілік экономикалық форумның дерекқорымен (халықаралық сарапшылар, бенчмарк және т.б.) нығайтылуда.

      Өнеркәсіпті цифрландыру

      Қалыптасқан трендтерді ескере отырып, Қазақстан өнеркәсібінің және өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру саласындағы уәкілетті орган жетекшілік ететін экономиканың басқа салаларының тұрақты өсуі мен бәсекеге қабілеттілігі технологиялық тұрғыда прогрессивті өнеркәсіп құру, кейіннен жаһандық нарықтарға шыға отырып, жоғары технологиялық және/немесе бәсекеге қабілетті өнім жасауға бағдарланған жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың негізгі қорларын трансформациялау және цифрландыру арқылы мүмкін болады.

      Бұл үшін өңдеу өнеркәсібі өндірушілерін ынталандыру шараларының кешенін көздеу қажет. Атап айтқанда, "цифрлық дәуір" өнеркәсібінің қалыптасу процесін ескере отырып, заманауи цифрлық технологияларды енгізу бойынша жоғары технологиялық өнім шығаратын кәсіпорындарды екпінді ынталандыру жүзеге асырылады.

      Шаралар мынадай бағыттарға шоғырландырылады:

      1) өнеркәсіпті автоматтандыру процесін ынталандыру үшін құқықтық жағдайлар мен реттеуді жақсарту;

      2) өнеркәсіпті автоматтандыру процесін ынталандыру үшін кәсіпорындарды Интернетке кең жолақты қолжетімділікпен қамтамасыз етуді қоса алғанда, өнеркәсіп үшін цифрлық инфрақұрылым құру;

      3) өнеркәсіпте 4.0 индустрияның цифрлық шешімдері мен элементтерін енгізу үшін қолданыстағы мемлекеттік ынталандыру құралдарын өзектілендіру және жаңаларын әзірлеу;

      4) кәсіпорындардың цифрландыруға хабардарлығын және мүдделілігін арттыру (оқыту, әдіснамалық және сараптамалық қолдау, кәсіпорындар мен ұйымдар мамандарының біліктілігін арттыру, еңбек өнімділігін арттыру, оның ішінде 4.0 индустриясы бойынша білім базасын қалыптастыру);

      5) IT компаниялардың, ғылыми-зерттеу институттарының, өнеркәсіптік кәсіпорындардың, мемлекеттік органдардың және т.с.с. өзара іс-қимылы үшін алаң құру;

      6) жүйе құраушы компаниялардың цифрландыру және автоматтандыру жобаларын одан әрі іске асыру және мониторингтеу.

      Қолдау шараларының осы жүйесін қалыптастыру процесінде жаңа буынның техникасы мен жабдығын пайдалануға негізделетін цифрлық трансформация арқылы Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік кәсіпорындары өндірісінің тиімділігін арттыру, өндірісті цифрлық және технологиялық жаңғырту үшін инновациялық гранттар беру, еңбек өнімділігін арттыру бойынша шығындардың бір бөлігін өтеу, лизингтік қаржыландыруды ұсыну және т.б. үшін даму институттарының цифрлық технологиялар саласына баса назар аударуына көңіл бөлінеді.

      Өнеркәсіпті цифрландыруға бағытталған және "Қазақстандықтардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған орнықты экономикалық өсу" ұлттық жобасында көзделген іс-шаралармен қатар "Цифрландыруды, ғылымды және инновацияларды дамыту есебінен технологиялық серпіліс" ұлттық жобасы шеңберінде байланыс операторлары өнеркәсіптік кәсіпорындар шоғырланған жерлерде, республикалық және облыстық маңызы бар қалалардағы арнайы экономикалық және индустриялық аймақтарда интернетке жоғары жылдамдықты кең жолақты қолжетімділігі бар цифрлық инфрақұрылымды қамтамасыз ететін болады.

      Бірыңғай индустрияландыру картасы

      Өңдеу өнеркәсібінің жобаларына толыққанды мониторинг жүргізуді, сондай-ақ оларды тиімді іске асыруды қамтамасыз ету мақсатында Бірыңғай индустрияландыру картасы қабылданады, оған қарсы міндеттемелерді қабылдай отырып, мемлекеттік ынталандыру шараларын алған немесе алуды жоспарлап отырған өңдеу өнеркәсібінің жобалары енгізілетін болады.

      Бірыңғай индустрияландыру картасы жобаларының мониторингі, оны өзектілендіру және сүйемелдеу, іске асырудың ағымдағы және жүйелі проблемалары мен олардың себептерін анықтау бойынша жұмыс оларды шешу бойынша одан әрі тиісті ұсыныстар тұжырымдай отырып, тұрақты негізде жүргізілетін болады.

      Бірыңғай индустрияландыру картасының мониторингі, сондай-ақ оның жобаларын сүйемелдеу жауапты салалық мемлекеттік органдар, ұлттық холдингтер және жергілікті атқарушы органдар ұсынатын деректер, сондай-ақ өтініш берушінің жазбаша келісімі негізінде мемлекеттік статистика саласындағы уәкілетті органнан жобаның өтініш берушісі туралы бастапқы статистикалық деректер негізінде жобаларды іске асырудың тиімділігін айқындауды көздейді.

      Айталық, Бірыңғай индустрияландыру картасы индустриялық-инновациялық жүйені іске асыру құралы болады және өңдеу өнеркәсібінде кәсіпкерлік субъектілері іске асыратын жобалар жиынтығын білдіреді.

      Индустрияландыру саясаты өңдеу өнеркәсібінің міндеттерін шешуге шоғырланады. Ол инвестициялық ахуалды дамыту, шетелдік инвестицияларды тарту және ұстап қалу, экспортты ілгерілету, жаппай жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, кәсіпкерлікті дамыту, жалпы және цифрлық инфрақұрылымды, сондай-ақ өңірлерді дамыту бойынша қабылданған ұлттық жобалармен ұштасатын болады.

      Индустрияландыру саясатының түпкілікті нәтижесі – өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының халықаралық бәсекеге қабілеттілігі. Мұндай нәтижеге қол жеткізу қазақстандық тауарлар экспортының өсуімен, номенклатураның кеңеюімен және "күрделенуімен", сондай-ақ ішкі нарықта шетелдік өнім берушілермен табысты бәсекелестікпен расталатын болады.

5. Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер (әлеуметтік-экономикалық тиімділік)

      Тұжырымдама мақсатына қол жеткізу мынадай нысаналы индикаторлармен өлшенетін болады (4-кесте):

      өңдеу өнеркәсібінде еңбек өнімділігінің 2019 жылғы деңгейге қарағанда 38,9 %-ға өсуі;

      өңдеу өнеркәсібі ЖҚҚ – 15 трлн теңгеге дейін;

      өңдеу өнеркәсібінде негізгі капиталға салынған инвестициялардың 2019 жылғы деңгейге қарағанда 79,5 %-ға нақты өсуі;

      экономикалық күрделілік индексіндегі (Гарвард) орынды 74-тен 69-ға дейін (-0,26 баллдан -0,16 баллға дейінгі деңгейге) жоғарылату.

      4-кесте. Өңдеу өнеркәсібіндегі нысаналы индикаторлар

Р/с
Нысаналы индикаторлар Өлш.
бірл.
Ақпарат көзі 2019 жыл
(факт)
2020 жыл (факт) Болжам Орындауға жауаптылар
2021 жыл 2022 жыл 2023 жыл 2024 жыл 2025 жыл

1.

Өңдеу өнеркәсібінде еңбек өнімділігінің өсуі

2019 жылғы деңгейге қарағанда %

СЖРА ҰСБ

100,0

104,2

116,4

121,4

127,9

133,3

138,9

ИИДМ, АШМ, ЭМ, Қаржымині, ЦДИАӨМ, ДСМ, МСМ, ЭГТРМ, облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша)

2.

Өңдеу өнеркәсібінің жалпы қосылған құны

трлн теңге

СЖРА ҰСБ

8,0

9,3

9,9

11,2

12,4

13,7

15,0

ИИДМ, АШМ, ЦДИАӨМ, облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша)

3.

Өңдеу өнеркәсібі өндірісінің НКИ

алдыңғы жылға қарағанда %

СЖРА ҰСБ

105,8

104,1

105,2

103,5

103,6

104,3

104,3

ИИДМ, АШМ, ЦДИАӨМ, облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша)

4.

Өңдеу өнеркәсібінде негізгі капиталға салынған инвестициялардың нақты өсуі

2019 жылғы деңгейге қарағанда %

СЖРА ҰСБ

100,0

104,4

107,8

124,2

144,5

166,5

179,5

ИИДМ, облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша)

5.

Экономикалық күрделілік индексіндегі(Гарвард) орынның жоғарылауы

орын (балл)

Гарвард университетінің рейтингі

78
(-032)

74
(-0,26)

75
(-0,28)

73
(-0,23)

72
(-0,21)

74
(-0,26)

69
(-0,16)

ИИДМ, СИМ, ҰЭМ, СІМ, АШМ, ЭМ, Қаржымині, ЦДИАӨМ, облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)


      Тұжырымдаманың нысаналы индикаторлары Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарына сәйкес келеді.

      Тұжырымдамаға енгізілген тәсілдер мен тетіктер өңдеу өнеркәсібі бәсекеге қабілеттілігінің өсуін арттырады және 2025 жылға қарай мынадай күтілетін нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді:

      21 мың бірлікке дейін сыни массаны қамтамасыз ететін өңдеу өнеркәсібінің жұмыс істеп тұрған кәсіпорындары санының өсуі;

      ірі және орта компаниялардың тауарлары мен көрсетілетін қызметтерін өткізуден түсетін табысты 17,7 трлн теңгеге дейін ұлғайту;

      технологиялық күрделілігі орташа және жоғары экспорт көлемін 8,6 млрд АҚШ долларына дейін ұлғайту.

      Көрсетілген кезеңде Тұжырымдаманың көрсетілген міндеттеріне қол жеткізу осы Тұжырымдамаға қосымшаға сәйкес Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарын іске асыру арқылы қамтамасыз етіледі.

  Қазақстан Республикасын
индустриялық-инновациялық
дамытудың 2021 2025
жылдарға арналған
тұжырымдамасына қосымша

6. Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2021 – 2025 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

Р/с № Атауы Аяқталу нысаны Орындау мерзімдері Жауапты орындаушылар


1

2

3

4

5

1-бағыт. Өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігі

1-нысаналы индикатор. Өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігінің 2019 жылғы деңгейден 38,9 %-ға өсуі
2021 жылы – 116,4 %, 2022 жылы – 121,4 %, 2023 жылы – 127,9 %, 2024 жылы – 133,3 %, 2025 жылы – 138,9 %

2-нысаналы индикатор. Өңдеу өнеркәсібінің жалпы қосылған құны – 15 трлн теңгеге дейін
2021 жылы – 9,9 трлн теңге, 2022 жылы – 11,2 трлн теңге, 2023 жылы – 12,4 трлн теңге, 2024 жылы – 13,7 трлн теңге, 2025 жылы – 15 трлн теңге
Өңдеу өнеркәсібі жалпы қосылған құнының НКИ 2021 жылы – 105,2 %, 2022 жылы – 103,5 %, 2023 жылы – 103,6%, 2024 жылы – 104,5%, 2025 жылы – 104,3%

 
1.

Қарсы міндеттемелерді енгізу жөніндегі тәсілдерді, Бәсекеге қабілеттілікті арттыру туралы келісімді, өнеркәсіптік грант беру бойынша мемлекеттік ынталандырудың жаңа шарасын заңнамалық деңгейде бекіту

Қазақстан Республикасының Заңы

2022 жыл

ИИДМ, мүдделі мемлекеттік органдар мен ұйымдар

 
2.

Өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілерінің жабдықтарын жаңғыртуға бағытталған жобаларды (өнеркәсіптік грант) іске асыру

өнеркәсіптік гранттар беру туралы шарттар

2022 – 2025 жылдар

ИИДМ, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ
(келісу бойынша)

 
3.

"Өнеркәсіпті дамыту қоры" АҚ қатысуымен өңдеу өнеркәсібіндегі жобаларды іске асыру ("Өнеркәсіпті дамыту қоры" АҚ жарғылық капиталын ұлғайту және/немесе бюджеттік кредиттеу жолымен)

МИЖ, ҚЭН, есеп

2022 – 2025 жылдар

ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ
(келісу бойынша)

4.

Түпкі қарыз алушылар үшін бюджеттік қаражатты коммерциялықпен араластыру жолымен жылдық 11 %-дан астам емес сыйақы мөлшерлемесі бойынша бюджеттік инвестициялар/бюджеттік кредит беруді жүзеге асыру арқылы "Қазақстанның Даму Банкі" АҚ қатысуымен өңдеу өнеркәсібіндегі жобаларды іске асыру

МИЖ, ҚЭН, есеп

2022 – 2025 жылдар

ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ҚДБ" АҚ
(келісу бойынша)

5.

Үлестік және мезониндік қаржыландыру құралдары арқылы өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына инвестицияларды жүзеге асыру

МИЖ, ҚЭН, есеп

2022 – 2025 жылдар

ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ҚКМ" АҚ
(келісу бойынша)

6.

Импорт алмастыру шеңберінде ("Өнеркәсіпті дамыту қоры" АҚ жарғылық капиталын ұлғайту арқылы) құрылыс индустриясындағы (құрылыс материалдарын өндіру) және ағаш өңдеу өнеркәсібіндегі жобаларды іске асыру

МИЖ, ҚЭН, есеп

2022 – 2025 жылдар

ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ
(келісу бойынша)

7.

Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының технологиялық процестері үшін ұсынымдар әзірлеу

жыл сайын кемінде 20 ұсыным

2021 – 2025 жылдар

ИИДМ, ЦДИАӨМ, АШМ, ЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша),
"QazIndustry" ҚИЭО" АҚ
(келісу бойынша)

8.

Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындары үшін шешімдер тізілімін жасау және ілгерілету

АТ-шешімдердің тізілімі

2021 – 2025 жылдар

ИИДМ, ЦДИАӨМ, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша), "ИТП" ДКҚ (келісу бойынша), "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), "АХҚО" АҚ
(келісу бойынша)

9.

Арнайы материалдар негізінде Қазақстан Республикасында салааралық ғылыми-техникалық ақпараттың мемлекеттік жүйесін құру және іске асыру

атқарылған жұмыс туралы есеп

2021 – 2025 жылдар

ИИДМ, "ҰТБО" РМК
(келісу бойынша)

10.

Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында босатылатын жұмыс күшін қайта мамандандыру және қайта бағдарлау жүйесін ұйымдастыру

облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері мен жұмыс күшінің босатылуын күтетін жұмыс берушілер арасындағы меморандум

2023 жыл

облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, Еңбекмині, БҒМ, ИИДМ, АШМ, ЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

11.

Ірі кәсіпорындарда жұмыскерлердің басқарылатын ағылуы бойынша мониторингті жүзеге асыру

ИИДМ-ға ақпарат

2022 – 2025 жылдар

Еңбекмині, ҰЭМ, БҒМ, ИИДМ, АШМ, ДСМ, ЭМ, ЦДИАӨМ, ЭГТРМ, облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ (келісу бойынша), "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

2-бағыт. Өңдеу өнеркәсібіндегі негізгі капиталға инвестициялар

1-нысаналы индикатор. Өңдеу өнеркәсібіндегі негізгі капиталға салынған инвестициялардың 2019 жылғы деңгейге қарағанда 79,5 %-ға нақты өсуі

12.

Қазақстан Республикасының Салық кодексіне:
- өңдеу өнеркәсібінің жекелеген секторлары үшін II топқа (машиналар мен жабдықтар) амортизацияның шекті нормасын арттыру (271-баптың 2-тармағы);
- өңдеу өнеркәсібінің жекелеген секторлары үшін пайдалануға берілетін машиналар мен жабдықтарға арналған инвестициялық салықтық преференциялар үшін арттыру коэффициентін енгізу (274-баптың 7-тармағы);
- Қазақстан Республикасының аумағында алғаш рет пайдалануға берілген тіркелген активтер бойынша өңдеу өнеркәсібінің жекелеген секторлары үшін қосарланған амортизацияны есептеуді қолдану (271-баптың 7-тармағы) бойынша өзгерістер енгізу мүмкіндігін қарау

ҰЭМ-ге ұсыныстар

2022 жыл

ИИДМ, Қаржымині, ЭМ, АШМ, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша)

13.

Реттелетін сатып алуда тауарларды, жұмыстарды және көрсетілетін қызметтерді сатып алу рәсімдерін реттеу мәселесін пысықтау

Үкіметке ұсыныс

2022 жыл

ИИДМ, Қаржымині, ЭМ, СИМ

14.

"Қосылған құн салығы есепке жатқызу әдісімен төленетін импортталатын тауарлардың тізбесін және оны қалыптастыру қағидаларын бекіту туралы" Ұлттық экономика министрінің міндетін атқарушының 2018 жылғы 21 ақпандағы № 67 бұйрығына стратегиялық тауарлардың (шикізат пен жиынтықтаушылардың) тізімін өзектілендіру бөлігінде өзгерістер енгізу мәселесін пысықтау

ҰЭМ-ге ұсыныстар

2022 жыл

ИИДМ, Қаржымині, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

15.

"Ұлттық режимнен алып тастауды белгілеу туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 8 маусымдағы № 356 қаулысына ұлттық режимнен алып тасталатын тауарлардың тізбесін кеңейту мәселесі бойынша өзгерістер енгізу

Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы

2022 жыл

Қаржымині, СИМ, ИИДМ

16.

Жүйе құраушы кәсіпорындарды сатып алуда елішілік құндылықты реттеу және мониторингтеу тетігі бойынша ұсыныстар тұжырымдау

Қаржыминіне ұсыныстар енгізу

2022 жыл

ИИДМ, Қаржымині, облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

17.

АЭА және ИА қызметінің жұмыс істеуінің жаңа тәсілдерін әзірлеу және енгізу

Қазақстан Республикасы Заңының жобасы

2022 жыл

ИИДМ, СИМ, ҰЭМ, Қаржымині, ЭМ, облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері

18.

АЭА және ИА инфрақұрылымын салу

ИИДМ-ға ақпарат

2022 – 2025 жылдар

Облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, СИМ, Қаржымині, ЭМ

19.

Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: ауыл шаруашылығы техникасы

МИЖ, ҚЭН

2022 – 2025 жылдар

ИИДМ, АШМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)

20.

Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: автобустар

МИЖ, ҚЭН

2023 – 2025 жылдар

ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)

21.

Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: өрт сөндіру, құтқару, санитариялық, коммуналдық техника, шұғыл қызмет машиналары, патрульдік автомобильдер

МИЖ, ҚЭН

2022 – 2025 жылдар

ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)

22.

Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: жүк тасымалдарына қатысатын автокөлік құралдары

МИЖ, ҚЭН

2022 – 2025 жылдар

ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)

23.

Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: жеңіл автомобильдер

МИЖ, ҚЭН

2022 – 2025 жылдар

ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)

24.

Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: Қазақстанда өндірілген ауыл шаруашылығы техникасын қоспағанда, автокөлік құралдары және арнайы мақсаттағы автотехника

ПМК-ге ақпарат

2022 – 2025 жылдар

ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "КДБ" АҚ (келісу бойынша)

2-нысаналы индикатор. Экономикалық күрделілік индексіндегі (Гарвард) орынды 74-тен 69-ға дейін жоғарылату (-0,26 баллдан -0,16 баллға дейінгі деңгейге)
2021 жылы – 75-орын (-0,28 балл), 2022 жылы – 73-орын (-0,23 балл), 2023 жылы – 72-орын (-0,21 балл), 2024 жылы – 74-орын (-0,26 балл), 2025 жылы – 69-орын (-0,16 балл)

25.

Бірыңғай индустрияландыру картасын әзірлеу және бекіту

ИИДМ бұйрығы

2022 жыл

ИИДМ, ДСМ, Қаржымині, ҰЭМ, АШМ, ЭМ, облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша), "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ (келісу бойынша)

26.

Аумақтық кластерлер шеңберінде жаңа жобаларды іске қосу

ИИДМ-ға ақпарат

2022 – 2025 жылдар

Қарағанды, Ақмола, Қостанай, Алматы, Түркістан облыстарының және Алматы, Шымкент қалаларының әкімдіктері, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша)

27.

Іріктелген 6 аумақтық кластер орналасқан өңірлерде (Қарағанды, Ақмола, Қостанай, Алматы, Түркістан облыстары және Алматы, Шымкент қалалары) білім беру мекемелерінің қатысуымен тәжірибе алмасу, біліктілікті арттыру орталықтарын ұйымдастыру

Кластерлерге қатысушылар бекіткен Кластерді жетілдіру орталығы туралы ереже

2025 жыл

Қарағанды, Ақмола, Қостанай, Алматы, Түркістан облыстарының және Алматы, Шымкент қалаларының әкімдіктері, ЦДИАӨМ, БҒМ, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша)

28.

Өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілерінің ішкі нарығында тауарларды, жұмыстарды және көрсетілетін қызметтерді ілгерілетуге бағытталған жобаларды іске асыру

қаржыландыруды ұсыну туралы шарттар

2022 – 2025 жылдар

ИИДМ, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ
(келісу бойынша)

29.

Сирек және жерде сирек кездесетін элементтер негізінде жоғары пайдалану қасиеттері бар жаңа композициялық материалдар жасау

композициялық материалдарға патенттер

2021 – 2025 жылдар

ИИДМ, "МШКҚҰО" РМК
(келісу бойынша)

30.

Отандық өндірушілерді 6 %-дан аспайтын мөлшерлеме бойынша экспорттық қаржыландыруды ынталандыру

қаржыландыруды ұсыну туралы шарттар

2021 – 2025
жылдар

СИМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ҚДБ" АҚ (келісу бойынша)

31.

Рений мен басқа да сирек кездесетін металдар ала отырып, рений сульфиді мен ыстыққа төзімді никель қорытпалары металлургиялық өндірісінің қалдықтары түріндегі импорттық шикізатты қайта өңдеуді дамыту

МИЖ, ҚЭН

2022 – 2023 жылдар

ИИДМ, "Жезқазғансирекмет" РМК
(келісу бойынша)

32.

Павлодар облысында қуаты жылына 240 мың тонна жоғары маркалы ферросилиций шығару өндірісін құру

пайдалануға беру актісі

2021 – 2023 жылдар

ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ҚДБ" АҚ (келісу бойынша)

      Тұжырымдаманы басым тәртіппен іске асыру кезінде мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен тиісті саланың Ұлттық жобаларында көрсетілген индикаторларға/көрсеткіштерге қол жеткізуге қаражат бөлінеді.

      Басқа іс-шараларға қаражат экономиканың дамуын және бюджеттің кіріс базасын ұлғайту әлеуетін ескере отырып бөлінетін болады.


      Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы:

АҚ

– акционерлік қоғам

"Атамекен" ҰКП

– "Атамекен" Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы

АШМ

– Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі

АЭА

– арнайы экономикалық аймақ

"Бәйтерек" ҰБХ" АҚ

– "Бәйтерек" ұлттық басқарушы холдингі" акционерлік қоғамы

БҒМ

– Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

ДКҚ

– дербес кластерлік қор

ДСМ

– Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі

ЕАЭО

– Еуразиялық экономикалық одақ

Еңбекмині

– Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі

ЖҚҚ

– жалпы қосылған құн

МИЖ

– мемлекеттік инвестициялық жоба

ҚЭН

– қаржылық-экономикалық негіздеме

ИИДМ

– Қазақстан Республикасының Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі

ИА

– индустриялық аймақ

ИТП

– инновациялық технологиялар паркі

КТС

– корпоративтік табыс салығы

ҚҚС

– қосылған құн салығы

НҚА

– нормативтік құқықтық акт

Қаржымині

– Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі

"ҚДБ" АҚ

– "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамы

"МШКҚҰО" РМК

– "Минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталық" республикалық мемлекеттік кәсіпорны

РБ

– республикалық бюджет

"ӨДҚ" АҚ

– "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы

"Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ

– "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" акционерлік қоғамы

"ҚКМ" АҚ

- "Қазына Капитал Менеджмент" акционерлік қоғамы

СЖРА ҰСБ

- Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросы

СИМ

– Қазақстан Республикасының Сауда және интеграция министрлігі

СІМ

– Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі

"ҰИМТ" АЭА

– "Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі" арнайы экономикалық аймағы

"ҰТБО" РМК

– "Ұлттық технологиялық болжау орталығы" республикалық мемлекеттік кәсіпорны

ҰЭМ

– Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі

ЦДИАӨМ

– Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі

ЭГТРМ

– Қазақстан Республикасының Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі

ЭМ

– Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі

"QazIndustry" ҚИЭО" АҚ

– "QazIndustry" қазақстандық индустрия және экспорт орталығы" акционерлік қоғамы