Об утверждении Концепции развития науки Республики Казахстан на 2022 - 2026 годы

Постановление Правительства Республики Казахстан от 25 мая 2022 года № 336. Утратило силу постановлением Правительства Республики Казахстан от 28 марта 2023 года № 248

      Сноска. Утратило силу постановлением Правительства РК от 28.03.2023 № 248.

      В целях реализации пункта 81 Общенационального плана мероприятий по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2020 года "Казахстан в новой реальности: время действий", утвержденного Указом Президента Республики Казахстан от 14 сентября 2020 года № 413 "О мерах по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2020 года "Казахстан в новой реальности: время действий", Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

      1. Утвердить прилагаемую Концепцию развития науки Республики Казахстан на 2022 - 2026 годы (далее - Концепция).

      2. Государственным органам и иным организациям (по согласованию), ответственным за реализацию Концепции:

      1) принять необходимые меры по реализации Концепции;

      2) обеспечить своевременное исполнение Плана действий по реализации Концепции (далее - План);

      3) не позднее 15 апреля года, следующего за отчетным периодом, представлять информацию о ходе реализации Плана в Министерство образования и науки Республики Казахстан.

      3. Министерству образования и науки Республики Казахстан не позднее 1 мая года, следующего за отчетным периодом, представлять в уполномоченный орган по государственному и стратегическому планированию отчет о реализации Концепции.

      4. Контроль за исполнением настоящего постановления возложить на Министерство образования и науки Республики Казахстан.

      5. Настоящее постановление вводится в действие со дня его подписания.

      Премьер-Министр
Республики Казахстан
А. Смаилов

  Утверждена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 25 мая 2022 года № 336

Концепция
развития науки Республики Казахстан на 2022 - 2026 годы

      1. Паспорт

      2. Анализ текущей ситуации

      2.1 Текущее состояние казахстанской науки

      2.1.1 Кадровый и научный потенциал

      2.1.2 Научные институты и инфраструктура

      2.1.3 Коммерциализация результатов научной и (или) научно-технической деятельности

      2.1.4 Научно-технологическое развитие

      3. Обзор международного опыта

      3.1 Кадровая политика в научной сфере

      3.2 Современная исследовательская инфраструктура

      3.3 Развитие научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ и стимулирующие меры

      3.4. Научно-технологическая политика

      4. Видение развития сферы науки

      5. Основные принципы и подходы развития

      5.1 Укрепление кадрового и научного потенциала ученых

      5.2 Модернизация научной инфраструктуры

      5.3 Развитие экосистемы коммерциализации результатов научной и (или) научно-технической деятельности

      5.4 Координация научно-технологического развития

      6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

Раздел 1. Паспорт

1. Наименование

Концепция развития науки Республики Казахстан на 2022 - 2026 годы

2. Основание для разработки

Указ Президента Республики Казахстан от 14 сентября 2020 года № 413 "О мерах по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2020 года "Казахстан в новой реальности: время действий".
Указ Президента Республики Казахстан от 15 февраля 2018 года № 636 "Об утверждении Национального плана развития Республики Казахстан до 2025 года и признании утратившими силу некоторых указов Президента Республики Казахстан".
Постановление Правительства Республики Казахстан от 29 ноября 2017 года № 790 "Об утверждении Системы государственного планирования в Республике Казахстан".

3. Государственные органы, ответственные за разработку и реализацию программного документа

Министерство образования и науки Республики Казахстан;
Министерство здравоохранения Республики Казахстан;
Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан;
Министерство индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан;
Министерство культуры и спорта Республики Казахстан;
Министерство национальной экономики Республики Казахстан;
Министерство финансов Республики Казахстан;
Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан;
Министерство торговли и интеграции Республики Казахстан;
Министерство энергетики Республики Казахстан;
Министерство информации и общественного развития Республики Казахстан;
Министерство труда и социальной защиты населения Республики Казахстан;
Министерство экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан;
Министерство иностранных дел Республики Казахстан;
Министерство по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан;
Министерство обороны Республики Казахстан;
Агентство по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан;
местные исполнительные органы.

4. Сроки реализации

2022 - 2026 годы

Раздел 2. Анализ текущей ситуации

      Настоящая Концепция развития науки Республики Казахстан на 2022 - 2026 годы (далее - Концепция) направлена на реализацию задачи 6 Общенационального приоритета 3 "Качественное образование" Национального плана развития Республики Казахстан до 2025 года и достижение показателя в рейтинге Глобального индекса конкурентоспособности Всемирного экономического форума по фактору "Инновационный потенциал" (70-место); задачи 9.5 "Научные исследования и разработки" целей в области устойчивого развития; 81-пункта Общенационального плана мероприятий по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2020 года.

      При разработке данной Концепции были учтены рекомендации Организации экономического сотрудничества и развития (далее - ОЭСР) из Обзора инновационной политики Республики Казахстан, подготовленного в рамках участия Казахстана в работе Комитета по научной и технологической политике.

      Согласно "Докладу Организации Объединенных Наций по вопросам образования, науки и культуры (далее - ЮНЕСКО) по науке: на пути к 2030 году" от 2015 года: "Разработка успешной национальной политики в области науки и инноваций остается очень сложной задачей. Для всестороннего использования положительных результатов экономического развития, основанного на науке и инновациях, требуется одновременное продвижение в нужных направлениях в целом ряде различных областей политики, включая вопросы, касающиеся образования, фундаментальных наук, технологического развития и достигаемого благодаря ему широкого внедрения устойчивых технологий, научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ делового сектора и условий создания экономической основы.".

      Развитие науки в современном мире проходит в условиях глобальных вызовов и угроз. По данным Доклада ЮНЕСКО по науке: гонка со временем за разумное развитие от 2021 года: "Сегодняшние проблемы, такие как изменение климата, утрата биоразнообразия, ухудшение здоровья океана и пандемия, являются глобальными. Вот почему мы должны мобилизовать ученых и исследователей со всего мира.".

      Развитие науки и технологий в предстоящий период будет происходить в условиях кризисов, обусловленных пандемиями и эпидемиями. Именно они будут иметь доминирующее влияние на развитие науки, технологий и инноваций на мировом, региональном и страновом уровнях.

      2.1. Текущее состояние казахстанской науки

      Конкурентоспособность научного потенциала является одним из приоритетов государственной политики. Ее последовательная реализация, а также принятый в 2011 году прогрессивный Закон Республики Казахстан "О науке" (далее - Закон) способствовали сохранению ведущих научных школ, формированию новой модели администрирования и финансирования науки, развитию новых институтов научно-технической экспертизы, национальных научных советов, началу коммерциализации результатов научной и научно-технической деятельности.

      Реализация научных исследований проводится в соответствии с приоритетами развития науки, утвержденными Высшей научно-технической комиссией. Приоритетами на 2022 - 2024 годы являются:

      1) рациональное использование водных ресурсов, животного и растительного мира, экология;

      2) геология, добыча и переработка минерального и углеводородного сырья, новые материалы, технологии, безопасные изделия и конструкции;

      3) энергетика и машиностроение;

      4) информационные, коммуникационные и космические технологии;

      5) научные исследования в области естественных наук;

      6) наука о жизни и здоровье;

      7) исследования в области образования и науки;

      8) исследования в области социальных и гуманитарных наук;

      9) устойчивое развитие агропромышленного комплекса и безопасность сельскохозяйственной продукции;

      10) национальная безопасность и оборона.

      Согласно статистическим данным в 2021 году отмечалось увеличение расходов на научные исследования и опытно-конструкторские работы (далее - НИОКР), проводимые в Республике Казахстан, с 89,0 до 109,0 млрд тенге (2019 год - 82,3 млрд тенге, 2020 год - 89,0 млрд тенге). Однако данное увеличение не оказало существенного влияния на наукоемкость валового внутреннего продукта (далее - ВВП), которая в отчетном году составила 0,13 %. Вызвано это, прежде всего, тем что индекс роста затрат на НИОКР в 2021 году оказался ниже уровня 2020 года, сократившись на 5,9 % по сравнению с 2019 годом, и ниже уровня инфляции.

      Анализ внутренних затрат на НИОКР в разрезе источников финансирования показывает, что на долю государства приходится 58,2 %, предприятий - 33,5 % и других источников - 8,3 %.

      Затраты на исследования в общей сумме внутренних затрат на НИОКР в области инженерных разработок и технологий составили 40 %, исследования в области естественных наук занимают 29 %, сельскохозяйственных наук - 13,4 %, гуманитарных наук - 6,7 %, социальных наук - 2,8 % и медицинских наук - 8,1 %.

      В региональном разрезе характеристикой вовлеченности в научно-исследовательскую деятельность являются удельные индикаторы интенсивности, такие как объемы внутренних затрат на НИОКР в расчете на одного работника и численность работников, выполнявших их, в расчете на 10 тысяч человек, занятых в экономике.

      Объемы затрат на одного работника в 2020 году в среднем по республике составляют 3,9 млн тенге. В Мангистауской, Атырауской и Жамбылской областях, а также в городе Нур-Султане отмечаются наибольшие объемы данного показателя - 15,2; 12,2; 6,2 и 4,8 млн тенге, соответственно. В Кызылординской, Костанайской, Павлодарской и Туркестанской областях на одного работника приходится 1,1 - 1,9 млн тенге затрат.

      Исходя из вышеуказанных данных в разрезе регионов, можно также отметить, что несмотря на отсутствие законодательных барьеров, ими не уделяется должного внимания развитию НИОКР.

      Региональная наука должна быть преимущественно направлена на решение тех проблем, которые стоят в центре внимания экономики области. В числе регионов, снизивших объемы затрат на НИОКР, - Акмолинская, Костанайская и Кызылординская области. Алматы и Нур-Султан являются научно-образовательными центрами республики. На долю Алматы приходится почти 37 % исследований и разработок.

      Главным инвестором в научные исследования в 2020 году оставалось государство, на долю которого приходится более половины затрат. В предыдущие два года основным источником финансирования были собственные средства предприятий, которые составили в среднем 47 %, тогда как в 2020 году их доля сократилась до 39,9 %.

      Средства из республиканского бюджета на науку выделяются десяти отраслевым центральным государственным органам: министерствам образования и науки (далее - МОН), сельского хозяйства (далее - МСХ), труда и социальной защиты населения (далее - МТСЗН), экологии, геологии и природных ресурсов (далее - МЭГПР), здравоохранения (далее - МЗ), культуры и спорта (далее - МКС), энергетики (далее - МЭ), индустрии и инфраструктурного развития (далее - МИИР), цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности (далее - МЦРИАП), торговли и интеграции (далее - МТИ).

      В целом финансирование науки из республиканского бюджета в 2020 - 2021 годах возросло почти вдвое и составило в 2020 году 50,1 млрд тенге, в том числе по МОН - 35,6 млрд тенге; в 2021 году - 71,6 млрд тенге, в том числе по МОН - 48,6 млрд тенге.

      Финансирование субъектов научной и (или) научно-технической деятельности осуществляется в соответствии с Законом по различным формам финансирования на условиях, которые установлены порядком базового, грантового, программно-целевого и прямого финансирования научной и (или) научно-технической деятельности.

      Всего в 2020 - 2021 годах было проведено 15 конкурсов на выполнение научных исследований, из которых 7 по МОН (5 грантовых конкурсов и 2 на программно-целевое финансирование), 8 - отраслевыми государственными органами. В результате конкурсов МОН по грантовому финансированию реализуется 1336 проектов, по программно-целевому финансированию - 59 научно-технических программ, администраторами бюджетных программ по программно-целевому финансированию всего 207 научно-технических программ.

      Внедрены новые подходы к финансированию науки, основанные на: принципах обеспечения стратегических интересов государства, устойчивого развития научных школ и научных организаций, сочетания конкурсных и внеконкурсных методов финансирования, полной прозрачности распределения финансирования на всех этапах конкурсных процедур.

      В 2020 году впервые были введены новые виды грантов на коллаборацию, краткосрочные, индивидуальные и для молодых ученых, что позволило оказать государственную поддержку большему числу перспективных научных идей. Программно-целевое финансирование распределяется исключительно на основе конкретных национальных научно-технических задач, соответствующих стратегическим приоритетам социально-экономической, политической и духовной модернизации Казахстана.

      В период 2018 - 2020 годов реализован ряд проектов, оцененных экспертами как весьма перспективные.

      Одним из наиболее значимых научных достижений является создание учеными НИИ проблем биологической безопасности двух вакцин против коронавирусной инфекции COVID-19 (инактивированная и субъединичная). По инактивированной вакцине QazVac подано намерение о регистрации вакцины в страновой офис Всемирной организации здравоохранения в Казахстане.

      Учеными Национального центра по комплексной переработке минерального сырья Республики Казахстан разработана технология получения ферросиликоалюминия и сплава "Казахстанский", основанная на использовании некондиционного углеродсодержащего сырья для раскисления, модифицирования и легирования стали. Опытные партии сплава успешно прошли промышленное тестирование в Германии, России и Турции. Получены международные и европейские патенты.

      В области машиностроения по проекту "Механизированный комплекс для очистки дорог и тротуаров в зимнее время" в Восточно-Казахстанском техническом университете имени Д. Серикбаева разработан и внедрен в эксплуатацию дорожно-обслуживающей организации комплекс оборудования для высокоэффективного удаления снежно-ледяных образований с дорог и тротуаров в зимнее время. Разработана технология и спроектирован цех для серийного производства льдоскалывателей.

      В области энергетики учеными Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева проведены исследования по развитию технологий синтеза, направленной модификации и исследования радиационной и коррозионной стойкости наноструктурных композитных материалов, обладающих потенциальным применением в современном материаловедении, конструкционных материалах, альтернативной энергетике, нано- и микроэлектронике.

      Акционерным обществом "Институт топлива, катализа и электрохимии имени Д.В. Сокольского" разработаны каталитические нейтрализаторы токсичных газовых выбросов промышленных предприятий и автотранспортных средств. Запущен собственный цех по производству отечественных каталитических нейтрализаторов.

      Институт аккумуляторов при Назарбаев Университете успешно реализовал проект водного литий-ионного аккумулятора. По результатам разработок получен патент США.

      В области социально-гуманитарных наук учеными Института языкознания имени А. Байтурсынова разработана серия обновленных нормативных словарей и академических изданий, обеспечивающих перевод государственного языка на национальный латинографический алфавит.

      Учеными-историками Института истории государства и Института истории и этнологии имени Ч. Валиханова в рамках статьи "Тәуелсіздік бәрінен қымбат" разрабатывается Концепция исторической науки и академической истории Казахстана. Институтом литературы и искусства имени М. Ауэзова проводится работа по оцифровке хранящегося рукописного фонда.

      В области информационных технологий научно-исследовательским институтом экспериментальной и теоретической физики разработаны новые информационные технологии для проведения вычислительных экспериментов по моделированию процессов тепломассопереноса с целью оптимизации технологических процессов в топочных камерах и минимизации вредных выбросов в атмосферу.

      Институтом металлургии и обогащения разработаны технологии получения рафинированного и элементного селена из сернокислотного шлама, редких и редкоземельных металлов из промышленных продуктов.

      В агропромышленном комплексе в университете имени Шакарима г. Семея разработаны безотходные холодные технологии и высокопроизводительное оборудование с низкими энергозатратами, позволяющие расширить ассортимент доступной населению продукции, не исчерпывая природные ресурсы окружающей среды.

      В 2020 - 2021 годах в целях повышения результативности науки и эффективного использования бюджетных средств во всех конкурсных документациях были обозначены четкие требования к компетенции научных руководителей, основанные на международных наукометрических показателях, равно как и к результатам научных исследований. Также впервые большое внимание уделено вопросам академической честности (антиплагиат) и научной этики.

      Последовательно совершенствуется законодательство о науке.

      Главными целями всех изменений в законодательстве являются создание благоприятной среды для реализации учеными своих идей и повышение результативности отечественной науки.

      В этот период неоднократно вносились изменения в ключевые постановления Правительства Республики Казахстан, касающиеся положения о национальных научных советах (далее - ННС), правил организации и проведения государственной научно-технической экспертизы, правил базового и программно-целевого финансирования и коммерциализации результатов научной и (или) научно-технической деятельности науки.

      В результате этих изменений были введены четкие критерии всех процессов: формирование составов ННС, проведение конкурсов на грантовое и программно-целевое финансирование, присуждение премий и стипендий ученым, повышена открытость и прозрачность всех этапов, сокращены вдвое сроки конкурсных процедур, упрощены требования к заявкам на конкурс и отчетности, значительно расширены самостоятельность и права грантополучателей в части использования средств, усилены требования к членам ННС, в том числе принят Этический кодекс членов ННС; внедрена автоматизированная система сбора и обработки научной и научно-технической информации, создан информационный портал (www.ncste.kz), снято множество бюрократических барьеров и т.д.

      В 2019 - 2021 годах были приняты системные меры по совершенствованию деятельности ННС. Так, в ННС вошли ведущие ученые, все заседания транслируются в прямом эфире, а решения принимаются открытым голосованием.

      В Послании Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2021 года "Единство народа и системные реформы - прочная основа процветания страны" для решения накопившихся проблем в науке Правительству было поручено внести изменения в законодательство о науке.

      15 ноября 2021 года в Закон внесены изменения и дополнения в части включения в базовое финансирование оплаты труда ведущих ученых, введения нового вида финансирования науки - финансирование научных организаций, осуществляющих фундаментальные научные исследования, увеличения до 5 лет длительности государственного финансирования научных, научно-технических проектов и программ, введения института апелляции решений ННС, предусмотрена нормативная база прохождения научных стажировок.

      Вследствие того, что НИОКР финансируется в большей мере из республиканского бюджета, а практика государственно-частного партнерства в области науки еще слаба, доля затрат на НИОКР от ВВП остается на критически низком уровне, что отражается на низких позициях мировых рейтингов.

      Согласно отчету рейтинга Глобального индекса конкурентоспособности Всемирного экономического форума (далее - ГИК ВЭФ) за 2019 год по фактору "Инновационный потенциал" Казахстан опустился по сравнению с 2018 годом с 87 на 95 место среди 141 страны. Данный фактор складывается из 10 показателей и отражает количество и качество научных исследований и разработок, степень, в которой среда той или иной страны способствует инновационному сотрудничеству, взаимосвязи, изобретательности и разнообразию. Страны, которые могут генерировать новые и углублять имеющиеся знания, а также предлагать лучшие условия для налаживания партнерских связей, как правило, располагают большим потенциалом для развития инновационной деятельности и более ускоренного экономического роста.

      Снижение показателей по данному фактору было обусловлено низкими объемами расходов на НИОКР, уровнем узнаваемости научных институтов (0,01 из 100) и заявок на регистрацию товарного знака (195 единиц на 1 млн человек).

      В рейтинге cтран мира по индексу инноваций (Global Innovation Index) в 2021 году Казахстан с индексом 28,6 занимает 79 место из 132 стран. Данный индекс складывается из 82 различных переменных, характеризующих инновационное развитие стран мира, и отражает широкое видение инноваций, включая политическую среду, образование, инфраструктуру и уровень развития бизнеса. Это позволяет объективно оценить эффективность усилий по развитию инноваций в той или иной стране.

      Согласно ежегодному индексу инноваций "Bloomberg" в 2020 году Казахстан занял 59 место из 60 стран. Данный индекс рассчитывается по 7 индикаторам, таким как патентная активность, численность ученых, эффективность высшего образования, количество технологических компаний, продуктивность, количество производств с добавленной стоимостью и расходы на НИОКР относительно ВВП.

      Несмотря на проводимую государственную политику по развитию науки, Казахстан в настоящее время занимает слабые позиции в мировых рейтингах в сфере науки и инноваций. Исходя из этого Концепция направлена на улучшение конкурентоспособности и позиций Казахстана в мировых рейтингах в сфере науки и инноваций.

      2.1.1. Кадровый и научный потенциал

      По данным Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан в сфере науки в 2020 году работают 22665 научных работников (в Японии и Франции - 100 человек, США - 91, Германии - 92, России - 60), из них 18228 специалистов-исследователей, из которых только 35 % имеют ученую или академическую степень (1883 доктора наук, 4324 кандидата наук, 1755 докторов философии (PhD) и 62 доктора по профилю). В разрезе возрастных групп: 35 % ученых - до 35-ти лет; 40 % - от 35-ти до 54 лет; 25 % - старше 55-ти лет. Доля женщин составляет 53 %, мужчин - 47 %.

      В разрезе регионов в сравнении с 2018 годом наибольший рост количества кадров произошел в городах Нур-Султане (на 915 человек) и Алматы (на 440 человек).

      В 2018 - 2020 годах высшую школу Казахстана представляли 129 организаций высшего и (или) послевузовского образования (далее - ОВПО). На начало 2020 - 2021 учебного года в них было занято 36307 преподавателей, из которых 2952 (8,1 %) имели ученую степень доктора наук, 11514 (31,7 %) - кандидата наук, 2280 (6,2 %) - звание профессора, 5345 (14,7 %) - доцента, 2942 (8,1 %) - степень доктора философии (PhD), 137 (0,3 %) - доктора по профилю, 13067 преподавателей (36 %) имели академическую степень магистра.

      Подготовка научных кадров высшей квалификации играет важную роль в развитии кадрового потенциала. Ежегодно организациями образования Республики Казахстан выпускается в среднем 905 докторантов и около 20 тысяч магистрантов. В 2020 - 2021 учебном году подготовку магистров осуществляли 109 организаций образования, доктора философии (PhD) - 79. Численность докторантов в 2020 году достигла максимальных показателей - 6914 человек (2018 год - 5609 человек, 2019 год - 6363 человека) в результате расширенного приема 2018 года. Выпуск докторантов в 2020 - 2021 учебном году составил 1446 человек, в том числе около 33 % - с защитой диссертации.

      В последние годы возросли поддержка молодых ученых и меры по привлечению их в науку. В результате проводимых с 2019 года конкурсов молодых ученых на сегодня свои научные идеи в 315 проектах реализуют более полутора тысяч молодых ученых и исследователей. Общий объем бюджетных затрат на эти проекты составляет 17,6 млрд тенге. Кроме того, согласно требованиям конкурсной документации, в каждом проекте, финансируемом МОН, доля молодых ученых и исследователей составляет не менее 40 %.

      В рамках проекта "Жас ғалым" для широкого привлечения молодых ученых в научные организации и ОВПО выделены средства на одну тысячу грантов для постдокторантов.

      Для совместной разработки и эффективной реализации мер по широкому привлечению в науку молодежи, популяризации науки действует Совет молодых ученых, который активно участвует в разработке предложений по повышению эффективности реализации государственной политики в области научной, научно-технической деятельности и коммерциализации результатов научной и (или) научно-технической деятельности.

      Одним из важных показателей результативности труда ученого являются научные публикации, посредством которых ученые разных стран вносят вклад в мировую базу знаний. Соответственно международные базы данных научных публикаций являются основным источником получения наукометрических показателей.

      В рамках Национальной подписки научные организации и ОВПО Казахстана обеспечены бесплатным доступом к международным базам данных. Так, в 2020 году 259 научных организаций и ОВПО пользовались базами данных Web of Science, Scopus и Science Direct. Среднее количество посещений в месяц превышает 100000. Также осуществляется поддержка 88 отечественных научных журналов.

      По данным InCites, аналитического инструмента базы данных Web of Science Core Collection, количество публикаций Казахстана за 2018 - 2020 годы составило 11559 документов, что позволило стране занять 74 место в мировом рейтинге из 213 стран. Для сравнения: страны - партнеры Казахстана по Евразийскому экономическому союзу (далее - ЕАЭС) распределились следующим образом: Россия - 15 место; Беларусь - 81; Армения - 97; Кыргызстан - 135.

      Публикационный массив Казахстана за 2018 - 2020 годы аффилирован со 129 казахстанскими организациями, из которых ОВПО - 73, научные институты - 51, общественные организации - 5. Более 90 % научных трудов или 10993 публикации подготовлены при участии исследователей университетов.

      Нормализованная средняя цитируемость казахстанских публикаций составила 0,81 (данный показатель ниже среднемирового уровня). Для сравнения: наиболее высокий уровень данного показателя у Великобритании - 1,45. Научные труды Казахстана за 2018 - 2020 годы представлены в 3417 международных изданиях, в том числе в 2780 журналах, из которых 2034 (73,2 %) имеют импакт-фактор.

      Также одним из важных показателей результативности научно-технической деятельности ученых являются объекты интеллектуальной собственности.

      Согласно данным Национального института интеллектуальной собственности в 2020 году всего подано 13807 заявок на выдачу охранных документов, среди них на изобретения - 900 заявок, в том числе 760 - национальными и 140 - иностранными заявителями. На полезные модели всего 1109 заявок, среди них 1054 - национальными заявителями. На промышленные образцы всего подана 221 заявка, в том числе 84 - национальными заявителями, на селекционные достижения подано 42 заявки, в том числе 1 - на породы животных и 41 - на сорта растений.

      Также в 2020 году по процедуре Договора о патентной кооперации подано 33 заявки, что на 32 % больше чем в 2019 году, по процедуре Евразийской патентной конвенции (далее - ЕАПК) - 91, что на 3,2 % ниже, чем в 2019 году.

      В 2021 году, как и в предыдущий год, наблюдалась положительная динамика статистических показателей на подачу заявок на национальную регистрацию объектов промышленной собственности и выдачу охранных документов. Патентная активность за 2021 год в целом по республике увеличилась на 1,4 %. Основная доля заявок приходится на товарные знаки 83,5 %, что обусловлено деятельностью иностранных заявителей на территории страны, при этом большая их часть заявлена по международной процедуре (51,5 %).

      По итогам оценки результативности научных и научно-технических проектов и программ 2021 года в рамках 1335 (295 - заключительные отчеты, 1030 - продолжающиеся исследования) реализованных и продолжающихся научных исследований грантового финансирования было опубликовано 4516 научных работ, получено 130 патентов и осуществлено 177 внедрений. В рамках программно-целевого финансирования было получено всего 45 патентов, что является весьма низким значением. Внедрений по проектам программно-целевого финансирования зарегистрировано 70.

      Несмотря на принимаемые меры, проблемы развития кадрового и научного потенциала остаются актуальными.

      За последние 30 лет наблюдается сокращение численности ученых в два раза (с 40,8 тыс. человек в 1991 году до 22,6 тыс. человек в 2021 году), так как одной из основных проблем кадрового и научного потенциала является нестабильный и низкий уровень оплаты труда ученых. Вследствие этого сохраняется тенденция низкой привлекательности сферы науки. Так, в 2020 году средняя заработная плата ученых составила 152 тыс. тенге, что составляет 72 % от средней по экономике.

      Данные факторы стали причиной сокращения доли молодых ученых до 36 % от общего количества исследователей, занятых НИОКР. Так, в последние годы приток молодежи в науку уменьшился с 11 % до 7 % от общей численности персонала, занятого НИОКР. Такой динамики замещения недостаточно для воспроизводства кадрового научного потенциала и поэтому проблема "старения" кадров по-прежнему актуальна.

      Согласно данным Национального доклада по науке соотношение ученых, конструкторов и работников опытных производств в Казахстане составляет 25:4:1. При этом в ведущих государствах мира - США, Великобритании, Франции, Германии, Китае, Японии, России, Израиле - этот показатель равен 1:2:4. Это связано со слабым уровнем развития инфраструктуры опытно-конструкторских производств, инжиниринговых центров, конструкторских бюро.

      Также отсутствуют гранты на реализацию опытно-конструкторских разработок, способствующие росту количества прикладных научно-технических разработок и ученых, реализующих их. Отмечается нехватка специалистов по техническим направлениям. Для решения данных проблем по поручению Главы государства акцент делается на подготовку кадров по техническим направлениям. Так, принимаются меры по увеличению грантов на технические и IT направления с 40 % до 60 %.

      Вследствие перечисленных факторов отмечается перекос в финансировании в сторону научно-исследовательских работ во вред опытно-конструкторским. Так, результаты научно-исследовательских работ, не доведенные до экспериментальных разработок, остаются в виде научных отчетов, не реализуются в виде опытных образцов продукции и технологий производства этой продукции и, как следствие, не представляют интереса для производственных предприятий.

      Наряду с этим у казахстанских ученых сохраняется проблема низкого уровня владения английским языком, что является причиной низкого уровня публикационной активности и цитирований казахстанских исследователей. Вследствие этого отмечается слабая интеграция в мировой научный процесс. Так, всего 7 направлений казахстанской науки относятся к сильным; в Scopus и Web of Science включены 12 казахстанских журналов; всего 907 казахстанских статей в журналах Q1, Q2, отсутствуют стимулы для приглашения талантливых ученых-соотечественников.

      Кроме того, в мировых рейтингах наблюдаются слабая патентная активность, низкий уровень патентования отечественных технологий за рубежом из-за высокой стоимости затрат на зарубежное патентование, международной пошлины за подачу международной заявки.

      2.1.2. Научные институты и инфраструктура

      В 2020 году число предприятий, осуществлявших НИОКР, составило 396. Из них 93 относятся к государственному сектору, 99 - к сектору высшего профессионального образования, 167 - к предпринимательскому и 37 - к некоммерческому секторам.

      За последние три года в Карагандинской, Костанайской и Туркестанской областях, а также в городе Нур-Султане расширилась сеть научных организаций. В столице сеть научных организаций увеличилась за три года на 16 единиц.

      Во исполнение ратифицированного Соглашения между Правительством Республики Казахстан и ЮНЕСКО создан Центрально-Азиатский региональный гляциологический центр. Также созданы Институт географии и водной безопасности и национальный холдинг "QazBioPharm" при МЗ РК. Путем реорганизации на базе Института общей генетики и цитологии и присоединения к нему Центральной лаборатории биоконтроля, сертификации и предклинических испытаний и Института физиологии человека и животных для осуществления деятельности в области научных исследований, коммерциализации результатов научной деятельности создан Институт генетики и физиологии.

      По поручению Главы государства для осуществления научных исследований в области общественных и гуманитарных наук, а также в целях комплексного изучения наследия Улуса Джучи создан научный Институт изучения Улуса Джучи.

      Семь научно-исследовательских институтов социогуманитарного профиля реорганизованы с республиканского государственного казенного предприятия в республиканское государственное предприятие на праве хозяйственного ведения, что предоставляет возможность повысить заработную плату и решить ряд других проблем.

      В Казахстане функционируют три крупных академии наук: Национальная академия наук Республики Казахстан (далее - НАН РК), Национальная академия естественных наук, Национальная академия инженерных наук. Эти академии действуют в форме республиканского общественного объединения с достаточно ограниченными функциями в области управления и финансирования научной деятельности.

      Согласно Закону НАН РК готовит ежегодный Национальный доклад по науке для представления Главе государства, содержащий анализ состояния и тенденций развития мировой и национальной науки, предложения по совершенствованию научно-технического потенциала страны, а также обоснование приоритетных направлений развития науки.

      Такое положение не способствует сохранению престижа НАН РК, наблюдается серьезное абстрагирование науки от государственной политики в этой сфере и, в целом, нивелирование роли НАН РК как центра научной мысли и коллегиального научного экспертного органа.

      Одним из крупнейших научно-производственных центров в Центральной Азии является Национальный центр комплексной переработки минерального сырья Республики Казахстан при МИИР, деятельность которого нацелена на системное решение научно-технологических задач на всех стадиях горно-металлургического цикла: от добычи руды, обогащения, переработки до получения товарной продукции.

      Научно-исследовательские работы в агропромышленном комплексе выполняют организации, входящие в НАО "Национальный аграрный научно-образовательный центр" (далее - НАНОЦ), - это единый оператор устойчивого взаимодействия научно-образовательных учреждений аграрной сферы Казахстана с государством и бизнесом. Дочерними организациями НАНОЦ МСХ являются 3 ОВПО, 24 научные организации, 17 опытных хозяйств и 3 сервисные компании.

      Также в Казахстане с 2008 года существуют научные институты космического профиля, имеющие опыт исследования космического пространства более 80 лет, в виде объединенного акционерного общества "Национальный центр космических исследований и технологий" с тремя дочерними институтами - Астрофизическим институтом имени В.Г. Фесенкова, Институтом ионосферы и Институтом космической техники и технологий.

      Организация новейших производств космической техники требует модернизации материально-технической базы для возможности осуществления современных научно-исследовательских и опытно-конструкторских разработок в космической сфере: наблюдения космоса, Земли из космоса на современных оптических приборах, испытания новых образцов ракетно-космической техники и материалов для них.

      В соответствии с поручением Главы государства с 2020 года начаты модернизация и институциональное развитие научных организаций Комитета науки: приобретено около 800 наименований современного оборудования, разработаны проектно-сметные документации (далее - ПСД) для капитального ремонта зданий Института проблем горения (1987 года постройки); Института зоологии (1986 год); Мангышлакского ботанического сада (1987 год). В 2021 году приобретено 792 наименования оборудования для 16 научно-исследовательских институтов. В текущем году из республиканского бюджета на модернизацию материально-технической базы и проведение капитального ремонта 15 научным организациям выделено 2,9 млрд тенге.

      Наука в университетах является одним из ключевых элементов научно-технической деятельности страны.

      В Казахстане научно-исследовательская деятельность в университетах организована на базе научных центров и институтов, где действуют больше четырех сотен лабораторий, что на 75 единиц больше, чем в 2018 году. С 2008 года на базе научных институтов и университетов функционируют 20 лабораторий коллективного пользования. Данные лаборатории предоставляют доступ для проведения научных исследований отечественным и зарубежным ученым, а также на их базе проводятся НИОКР субъектами научной и научно-технической деятельности.

      Лидирующие позиции занимает Назарбаев Университет, в инженерных школах которого успешно стартовали такие инновационные образовательные и научные проекты, как "National Laboratory Astana", инновационный кластер, включающий технопарк и инновационную экосистему, а также "Astana Business Campus".

      С 2015 года в качестве исследовательского университета функционирует Казахский национальный исследовательский технический университет имени К.И. Сатпаева с развитой инфраструктурой научно-инновационных исследований и высокоточного производства. В настоящее время ведущими учеными университета проводятся совместные исследования с крупнейшими промышленными организациями горнорудной, металлургической и нефтегазовой отраслей.

      Среди получивших статус инновационно-ориентированных университетов Казахстана следует отметить Карагандинский технический университет, находящийся в стадии трансформации в исследовательский университет. В университете создан инновационно-образовательный консорциум "Корпоративный университет", в состав которого вошли более 70 организаций Казахстана, России и Беларуси и 4 научно-образовательных комплекса.

      В сфере здравоохранения функционируют 2 научные молекулярно-генетические лаборатории коллективного пользования на базе Казахского национального медицинского университета имени С.Д. Асфендиярова и Медицинского университета Караганды.

      Согласно статистическим данным в 2020 году затраты на основные средства составляли 9,4 млрд тенге или 10,6 % от внутренних затрат на НИОКР. По сравнению с предыдущим годом затраты по этой статье снизились на 0,9 %, а их доля на 1 %. Наибольшие затраты на расширение основных фондов понесли организации государственного сектора - 4,3 млрд тенге, что составило почти 45 % затрат на основные средства организаций НИОКР в республике. Около 1,5 млрд тенге потратили на основные средства организации сектора высшего профессионального образования и более 3 млрд тенге - организации предпринимательского сектора. Менее всего затрат у организаций некоммерческого сектора - 516 млн тенге. Инвестиции в основные фонды ежегодно колеблются в пределах 10 % от внутренних затрат.

      По данным акционерного общества "Национальный центр государственной научно-технической экспертизы" (далее - НЦГНТЭ) в рамках выборки в организациях, занимавшихся выполнением НИОКР в 2017 году, степень износа составляла 40 % (здание, сооружение, капитальное строение), а износ их активной части (машины, механизмы, приборы) находился на уровне 50 %, коэффициент обновления основных фондов составляет 14 %.

      Ситуация в научных центрах и университетах показывает, что не в полном объеме синхронизируются процессы приобретения оборудования, подготовки помещений и специалистов для его эксплуатации. Несмотря на принимаемые меры, слабо идет работа по формированию качественного контента структурных подразделений - научно-образовательных, инновационных центров.

      Для повышения глобальной конкурентоспособности отечественной науки необходима современная научная инфраструктура. Устаревшая, неконкурентоспособная научная инфраструктура и низкий уровень материально-технического оснащения научных организаций и университетов препятствуют развитию отечественной науки.

      Отсутствие лабораторий по высокотехнологичным и междисциплинарным направлениям привело к тому, что результаты отечественных научных исследований не находят признания в мировом научном пространстве. Это показывает их низкий уровень качества и низкую результативность. Кроме того, ввиду высокой стоимости оборудования мирового класса зачастую ограничиваются бюджетные средства на их приобретение.

      Вместе с тем, в сельском хозяйстве к основным причинам низкого показателя производительности труда относятся вопросы недостаточной технической оснащенности, внедрения трансферта эффективных агротехнологий и их доступности для малых и средних хозяйств.

      В промышленной индустрии нехватка испытательной лаборатории по металлургии, прошедшей сертификацию по международным стандартам, отрицательно влияет на экспорт продукции и удовлетворение растущего спроса на сталь.

      При этом износ оборудования университетов медицинского профиля составляет 80 %, в связи с чем остро встает вопрос дооснащения данных лабораторий, а также необходимо создание подобных молекулярно-генетических лабораторий и в других региональных университетах для проведения исследований по месту сбора материала. Для оснащения лабораторий необходимо оборудование для проведения молекулярно-генетических исследований, а также создания биобанков на базе медицинских университетов.

      Согласно данным Национального доклада по науке Республики Казахстан за 2020 год отечественные предприятия не могут производить продукцию конкурентной цены или производят технологически простую продукцию с невысокой добавленной стоимостью. Например, потребность в нефтегазовом оборудовании в республике на 90 % удовлетворяется за счет импорта. Более 90 % продукции железнодорожного машиностроения в Казахстане завозится из зарубежных стран. Стоимость 69 импортируемых комплектующих в сельскохозяйственном машиностроении составляет до 50 % от общей стоимости продукции.

      На качество научных исследований оказывают влияние отсутствие необходимого инструментария, приборов и оборудования, физическое и моральное старение основных фондов. Это является одной из проблем в исследовательской инфраструктуре.

      Несмотря на то, что в 2020 году организациями этого сектора было обновлено 13,5 % единиц лабораторного оборудования, это так и не повлияло на процесс обновления исследовательской инфраструктуры в целом по всем секторам.

      Такие показатели материально-технической оснащенности научных организаций приводят к неконкурентоспособности проводимых ими исследований. Отсутствуют мегагранты, в рамках которых возможно приобретение современного оборудования и приборов для проведения крупных научных исследований.

      Анализ статистических данных показывает, что в стране с 2013 года отсутствуют полноценные данные о состоянии основных фондов для исследований и разработок, текущие капитальные затраты на основные фонды, в том числе на лабораторное оборудование, измерительные приборы в разрезе отраслей наук. В этой связи проанализировать развитие процесса обновления основных средств и данных по развитию материально-технической базы в научных организациях не представляется возможным.

      В 2021 году для консолидации информации по ведению учета научной и научно-технической инфраструктуры, созданию единой информационной платформы по межведомственному взаимодействию МОН приняты меры по цифровизации науки, сокращению бюрократических процедур и отчетности. Начат аудит 25,9 % государственных научных центров на эффективность управления и использования бюджетных средств, активов государства субъектом квазигосударственного сектора, основных средств (объектов недвижимого имущества, оборудования, техники).

      2.1.3. Коммерциализация результатов научной и (или) научно-технической деятельности

      В соответствии с Законом Республики Казахстан "О коммерциализации результатов научной и (или) научно-технической деятельности" (далее - Закон о коммерциализации) коммерциализация результатов научной и (или) научно-технической деятельности (далее - РННТД) наряду с научной и образовательной деятельностью является приоритетным направлением деятельности научных организаций и ОВПО.

      Одной из мер стимулирования коммерциализации РННТД является предоставление грантового финансирования на эти цели. Так, в рамках грантового финансирования проектов коммерциализации акционерного общества "Фонд науки" проведено три конкурса (2016 - 2018 годы) и поддержано 156 проектов, из них более 120 проектов достигли этапа продаж с общим доходом более 16,4 млрд тенге, из них экспорт по 15 проектам составляет 346,7 млн тенге, привлечено более 5,9 млрд тенге частного финансирования. В целом от реализации проектов в бюджет выплачено порядка 5,2 млрд тенге в виде налогов и платежей. Сумма роялти (авторское вознаграждение ученым) составила 5,7 млрд тенге. Создано более 1400 рабочих мест.

      Кроме того, Фондом науки с целью установления взаимодействия представителей науки с инвестиционным сообществом и субъектами бизнеса создан Клуб бизнес-партнеров - сообщество представителей бизнеса, заинтересованных в коммерциализации научных проектов. На данном этапе в состав клуба вошли 16 инвесторов, 17 потенциальных лицензиатов и 15 менторов. Для развития стартап культуры с 2020 года проведено 3 потока бизнес-акселерации. В результате 3 стартапа привлекли 114 млн тенге инвестиций, 9 стартапов выиграли гранты на 27 млн тенге, 1 стартап заключил контракт на 30 млн тенге.

      Также в рамках реализации проекта Всемирного Банка "Стимулирование продуктивных инноваций" поддержано 65 проектов, направленных на коммерциализацию научных разработок и реализацию совместных научных проектов с индустриальными партнерами, в том числе 41 проект для старших и младших научных сотрудников, 5 консорциумов производственного сектора, 7 консорциумов инклюзивных инноваций, 12 проектов на поддержку исследований и тренингов постдокторантов. На этапе продаж находится 51 проект с общим доходом 7 млрд тенге. В бюджет выплачен 381 млн тенге в виде налогов. Заключено 8 лицензионных соглашений и 5 договоров уступок на объекты интеллектуальной собственности. По процедуре международного договора о патентной кооперации (далее - РСТ) подано 14 заявок. Создано 500 рабочих мест. В последние годы на законодательном уровне принят ряд мер по привлечению частных инвестиций в НИОКР.

      Данные результаты демонстрируют возможность вклада отечественных научных разработок в развитие экономики страны.

      Несмотря на принимаемые меры по коммерциализации научных разработок, большинство результатов прикладных научных проектов и программ не востребованы или мало востребованы отечественной экономикой, это проявляется невысоким уровнем соотношения коммерциализируемых проектов от общего количества прикладных научно-исследовательских работ. Динамика данного соотношения по годам отражается следующим образом: 2018 год - 23,5 %, 2019 год - 20 %, 2020 год - 25 %, 2021 год - 26,1 %.

      Основным источником для доведения своих разработок до готовности внедрения остается механизм грантового финансирования проектов коммерциализации РННТД.

      Одной из главных проблем, замедляющих реализацию стратегических задач в области развития науки и коммерциализации РННТД, является слабое взаимодействие науки, бизнеса и производства. В первую очередь, это вызвано незаинтересованностью бизнеса в инвестировании в науку, недоверием бизнеса к казахстанской науке. Вследствие этого колоссальное количество результатов НИОКР не востребованы и не внедрены в производство.

      С принятием Закона о коммерциализации доля университетов, создавших офисы коммерциализации РННТД, технопарки, бизнес-инкубаторы, лаборатории, выросла с 14 % до 72 %. Однако следует отметить слабый уровень деятельности офисов коммерциализации РННТД, эндаумент фондов университетов и научных организаций. Это связано с нехваткой специалистов по коммерциализации РННТД и дефицитом компетенций у ученых и специалистов в области коммерциализации.

      Кроме того, наблюдается тенденция недостаточного объема финансирования проектов коммерциализации РННТД. Так, например, количество поступивших заявок превышает количество одобренных проектов коммерциализации РННТД в среднем в 8 раз (в 2016 году из 337 заявок одобрено 32 проекта; в 2017 году из 502 заявок одобрено 83 заявки; в 2018 году из
447 заявок одобрено 78 заявок).

      В соответствии с Законом о коммерциализации к государственным мерам стимулирования, предоставляемым участникам коммерциализации РННТД, наряду с грантами относятся программы повышения квалификации и переподготовки участников коммерциализации РННТД. Формой государственной поддержки является реализация программ содействия коммерциализации РННТД. На сегодня данные нормы не полностью раскрыты и вышеуказанные программы не приняты и не реализуются.

      Перечисленные факторы привели к тому, что научная экосистема находится в отрыве от реальных потребностей индустрии и национальных задач, не обеспечена заказами от частного и государственного секторов. Доходы от передачи прав на объекты интеллектуальной собственности, проведения контрактных исследований, реализации инновационных проектов не обеспечивают финансовой стабильности и недостаточны для реинвестиций в инфраструктуру и человеческий капитал.

      Вследствие этого колоссальная доля научных результатов так и остается в виде научных отчетов и статей. Они не реализуются как опытные образцы продукции и технологии ее производства, а соответственно не представляют интереса для бизнеса.

      2.1.4. Научно-технологическое развитие

      В соответствии со стратегическими задачами, поставленными Главой государства, одними из принципов, на которых должен базироваться новый экономический курс Казахстана, являются рост производительности, повышение сложности и технологичности экономики.

      На данный момент для инновационного научно-технологического развития страны принят ряд законодательных актов. Созданы необходимые институты развития с соответствующими полномочиями, определенными на законодательном уровне с момента принятия первых законов о науке и инновационной деятельности, что позволило к настоящему времени сформировать основы национальной научно-инновационной системы.

      Так, были опробованы различные инструменты поддержки, включая предоставление грантов на проведение НИОКР, коммерциализацию технологий и модернизацию предприятий; льготное кредитование и субсидирование процентных ставок; предоставление услуг квазигосударственных объектов инновационной инфраструктуры; государственные венчурные и проектные инвестиции; налоговые стимулирования.

      В результате на сегодня имеется порядка 100 инструментов государственной поддержки, охватывающих все циклы индустриально-инновационной деятельности, - от идеи и исследований до выхода продукции предприятий на экспорт.

      С 2010 года через институты развития была оказана поддержка 10 тысяч научных и инновационных проектов.

      Финансирование проектов осуществлялось через следующие инструменты поддержки:

      грантовое и программно-целевое финансирование научных исследований;

      гранты на коммерциализацию результатов научно-технической деятельности (Фонд науки);

      инновационные гранты по линии национального института по технологическому развитию (Национальный инновационный фонд, Национальное агентство по технологическому развитию, Казахстанский центр индустрии и экспорта);

      гранты по линии проектов Всемирного Банка (проекты по коммерциализации технологий и по стимулированию продуктивных инноваций);

      финансирование центров развития технологий (автономный кластерный фонд "Парк инновационных технологий"), а также финансирование стартап-проектов в рамках программы "Стартап Казахстан".

      Наряду с мерами прямого финансирования проектов созданы соответствующая инфраструктура и условия, включая льготные налоговые режимы, в специальных экономических зонах "ПИТ "Алатау", "Астана технополис" (включая территорию NURIS Назарбаев Университет), Международном технопарке "Астана хаб".

      Данные меры позволили наработать определенный научный потенциал и сформировать крупные научные центры.

      Так, в 2021 году Назарбаев Университет приступил к реализации серии специальных научно-технических программ по перспективным для Казахстана направлениям "экономики будущего", среди которых отдельного внимания заслуживают научный потенциал по исследованиям в области инновационных материалов для литий-ионных батарей нового поколения; исследования в области аддитивного производства и металлических порошков для казахстанской промышленности; в области науки о жизни, здравоохранения и медицины.

      В целях объединения потенциала научно-исследовательских институтов медико-биологического направления создан национальный биофармацевтический холдинг "QazBioPharm", деятельность которого направлена на эффективное управление научно-исследовательскими институтами и повышение их научно-производственной кооперации в целях обеспечения биологической безопасности, устойчивого развития и совершенствования инфраструктуры биофармацевтического рынка, стимулирования развития биофармацевтической науки и промышленности, а также обеспечения потребности государства и общества в биофармацевтической продукции.

      При национальных и крупных исследовательских университетах также имеются значительный научный потенциал и инфраструктура.

      Помимо государственных мер финансовой и нефинансовой поддержки на НИОКР предусмотрены частные средства недропользователями и крупным бизнесом, в том числе национальными компаниями.

      На сегодня в Казахстане зарегистрировано всего 820 контрактов на недропользование (в том числе 278 по разведке и/или добыче углеводородов и добыче урана и 542 по твердым полезным ископаемым), из них 398 контрактов содержат обязательства по финансированию НИОКР (184 контракта по добыче углеводородного сырья и урана и 214 контрактов по добыче твердых полезных ископаемых).

      Для консолидации производственных, научно-технических и кадровых ресурсов группы компаний "КазМунайГаз", "Қазақстан темір жолы", "Казатомпром", "Таукен-Самрук", "Самрук-Энерго", "КЕГОК", "Казахтелеком", "Казахстан Инжиниринг", "Объединенная химическая компания" и другие имеют достаточную долю на рынке в ключевых секторах (нефтегазовый сектор, горно-металлургический комплекс, транспорт и логистика, энергетика, информационно-коммуникационные технологии, машиностроение), за исключением космической отрасли, агропромышленного комплекса и биотехнологий.

      Также необходимо отметить, что в группе акционерного общества "ФНБ "Самрук-Қазына" у четырех компаний-недропользователей (КазМунайГаз, Самрук-Энерго, Таукен-Самрук, Казатомпром) имеются обязательства по финансированию научно-исследовательских, научно-технических и (или) опытно-конструкторских работ в размере 1 % от ежегодных затрат на операции по добыче.

      У якорных инвесторов в добывающем секторе (Chevron, Shell, Lukoil и другие) также имеются обязательства по реинвестициям в прибыльные проекты на территории страны, которые также могут достичь сотен миллионов долларов.

      Частные финансово-промышленные группы, например, как Eurasian Resources Group, также имеют собственные научно-исследовательские центры в своей структуре и финансируют научные и инновационные проекты.

      Вместе с тем сохраняется проблема слабой взаимосвязи реализуемых в стране проектов между собой, как правило, они не направлены на реализацию задач в рамках единых научно-технологических приоритетов отраслей экономики. Зачастую проекты направлены на развитие, так называемых, инкрементальных инноваций, улучшающих имеющиеся отдельные процессы, технологии и товары. Каких-либо значимых научно-технологических достижений, позволяющих значительно модернизировать отрасли отечественной экономики или изменить ее структуру в сторону высокотехнологичных отраслей, не имеется.

      Это является следствием отсутствия в отраслях экономики системы определения технологических ориентиров и приоритетов, планирования научно-технологического развития отдельных секторов и подотраслей экономики, планов поэтапного освоения в тот или иной временной период необходимых технологий.

      Отраслевые государственные органы не ведут на достаточном уровне аналитическую, прогнозную и координационную работу всех заинтересованных сторон, направленную на решение наиболее значимых отраслевых научно-технологических задач, не вовлечены в реализацию планов формирующихся научных центров и не консолидируют крупный бизнес, несмотря на наличие определенного научного (в виде крупных научных центров и исследовательских университетов) и производственного потенциала (в лице национальных компаний, частных крупных промышленных групп, стратегических зарубежных партнеров).

      В результате принимаемые меры и затрачиваемые ресурсы ключевых стейкхолдеров инновационного развития, таких как государственные органы, научное сообщество и крупные отраслевые предприятия, не синхронизированы, что не позволяет сформировать единые научно-технологические платформы, как это имеет место быть в наиболее инновационных странах мира.

      Необходимо отметить значимость долгосрочного планирования научно-технологического развития. Деградация научно-технологической сферы в республике в 1990-е и 2000-е годы, утрата многих опытных производств, проектных институтов, утечка кадров, недостаточный объем финансирования НИОКР привели к снижению интеллектуального потенциала республики по многим, ранее высоко конкурентным, направлениям промышленности. Восстановление этого потенциала, вывод его на уровень мировой конкурентоспособности потребуют весьма длительного периода времени. Это является следствием неэффективного планирования научно-технологического развития долгосрочного характера.

      Наряду с этим экономическая активность все еще сосредоточена на низко- и среднетехнологических направлениях, таких как металлургия, химия, топливно-энергетический комплекс, сельское хозяйство, строительство, транспорт. В более высокотехнологических направлениях, таких как машиностроение, электроника, космическая промышленность, телекоммуникации, информационные технологии, биотехнологии, робототехника, "чистая" энергетика, - занято очень мало предприятий, преимущественно это стартап компании. Научная инфраструктура и система подготовки кадров в этих направлениях слабо развиты и не позволяют сформировать самодостаточные технологические платформы.

      В стране наблюдается дефицит собственных компетенций для разработки либо трансфера современных технологий, необходимых для выпуска товаров средних и высоких переделов, поэтому в экспорте все еще преобладают сырьевые товары, полезные ископаемые, а в структуре импорта большую часть занимают машины, оборудование, станки, высокоточные приборы, спецтехника, электроника и другие ключевые факторы производства, одним словом, технологии.

      Это привело к тому, что текущее состояние инновационного и технологического развития страны характеризуется низкой долей экспорта высокотехнологичной продукции в общем объеме экспорта - 3,4 %, сравнительно низкой инновационной активностью предприятий - 11,5 % и долей инновационной продукции в ВВП - 2,4 %.

Раздел 3. Обзор международного опыта

      Международная практика показывает, что единой модели управления в области науки не существует. Страны исходя из своих социально-экономических возможностей формируют национальную политику по развитию науки.

      3.1. Кадровая политика в научной сфере

      Рядом стран выработаны HR-стратегии по привлечению как отечественных, так и зарубежных ученых высокого класса в научную деятельность.

      Китай, где наука и инновации являются движущей силой для развития науки, технологий и потребностей предприятий, разработал комплекс мер по взаимодействию с учеными, эмигрировавшими за рубеж, а также с потенциальными представителями научной диаспоры из числа молодых исследователей, работающих за границей.

      За последние несколько десятилетий Китай последовательно ведет политику по привлечению наиболее талантливых исследователей - специалистов со всего мира, в первую очередь, из числа китайских ученых-эмигрантов, ранее покинувших страну. Для этого были запущены такие программы, как "Тысяча талантов" (2008 г.), "Весенние бутоны" (1996 г.), "Янцзы" (1998 г.). В результате было привлечено более 2 млн ученых в китайскую науку.

      Правительством Российской Федерации принимается ряд мер для обеспечения отечественной научной отрасли высококвалифицированными специалистами. В 2012 году Президентом Российской Федерации был издан указ о доведении средних зарплат научных работников до 200 % от средней зарплаты по региону. Это мера помогла привлечь к профессии больше исследователей в возрасте до 39 лет. В результате средний возраст российского ученого снизился с 48 до 46 лет.

      В рамках национального проекта "Наука" предусмотрена задача по увеличению количества подготовленных высококвалифицированных кадров, обеспечению роста молодых исследователей, работающих по схеме полной занятости, до 25 % к 2024 году.

      В Программе "Приоритет-2030" предусмотрены меры по кадровому обеспечению приоритетных направлений развития науки, поддержке студенческих научных обществ. Наиболее талантливым студентам выдается сумма в размере 100 млн рублей. В рамках Программы "5-100" выработана система рекрутинга зарубежных ученых и российских обладателей степени доктора философии (PhD). Также запускаются программы мегагрантов по созданию современных лабораторий под руководством ведущих мировых ученых из числа граждан Российской Федерации, проживающих за рубежом.

      Великобритания для развития научных кадров и удержания талантов в научной сфере предоставляет стипендии для карьерного роста и развития в размере 900 млн фунтов стерлингов лидерам в области исследований и инноваций мирового уровня в британском бизнесе и академических кругах. Эта программа поддерживает начинающих исследователей и ученых с выдающимся потенциалом для решения амбициозных и сложных исследований и инноваций, а также для развития собственной карьеры. На сегодня в этой программе участвуют более 200 стипендиатов по всей Великобритании.

      Канада реализует Программу талантов ("Talent program"), основная цель которой поддержать студентов и докторантов в развитии нового поколения исследователей и лидеров в обществе, академических кругах, а также в государственном, частном и некоммерческом секторах. Программа талантов способствует развитию исследовательских навыков и помогает в подготовке высококвалифицированных кадров в области социальных и гуманитарных наук.

      В Сингапуре реализуется программа "A*STAR" по поддержке талантов в стране. Сингапур инвестирует в обучение местных талантов, привлекает иностранных граждан, в том числе для докторской/постдокторской подготовки. В результате более 2000 ученых вносят свой вклад в экосистему исследований, инноваций и предпринимательства Сингапура.

      Согласно международному опыту в Казахстане эффективное развитие науки возможно при формировании собственной модели, учитывающей национальные особенности, и эффективном синтезе лучших практик за рубежом.

      Для Казахстана наиболее применим опыт Китая и России по усилению кадрового резерва посредством повышения привлекательности науки, в том числе путем увеличения заработной платы ученых.

      Наряду с этим по опыту развитых стран предпочтительны реализация мер по привлечению специалистов, работающих за рубежом, а также внедрение специальной программы по стимулированию возвращения ученых - соотечественников из ближнего и дальнего зарубежья.

      Целесообразно использование опыта Сингапура и Канады по поддержке научного потенциала молодых ученых и их лидерских навыков, предоставлению премий для лучших работников науки, направлению ученых на стажировки в лучшие научные центры мира, выделению грантов и стипендий в сфере науки для реализации научно-технических идей казахстанских ученых.

      3.2. Современная исследовательская инфраструктура

      США обладает одной из сильнейших инновационных инфраструктур в мире, что подтверждается 6 местом в мире по величине инновационного индекса в Глобальном рейтинге инновационности "INSEAD". Лидером рейтинга несколько лет подряд становится Швейцария, за ней следуют Великобритания, Швеция и Финляндия.

      Важнейшим источником образования научно-технических знаний и основным каналом проведения прямой правительственной политики являются федеральные лаборатории (лаборатории по социальному предпринимательству Гарвардского и Стэндфордского университетов NASA при Стэнфорде и другие), а также другие научно-исследовательские учреждения, обладающие уникальным оборудованием, незаменимым для проведения исследований университетами и частными корпорациями. В настоящее время общее количество федеральных лабораторий, действующих на территории США, - более 700.

      Следует отдельно выделить направление современной государственной инновационной политики США, которое заключается в создании научно-технических парков (Силиконовая долина, Дорога 128 и другие), объединяющих университеты, исследовательские институты, лаборатории, которые предназначены для обеспечения доступа частным фирмам к инновациям, разработанным при поддержке государства. Иначе научно-технические парки называют технологическими платформами или инновационными кластерами.

      Научные центры в США финансируются из различных источников: частными лицами, корпорациями, фондами, реже правительством. В Европе и других развитых странах финансирование осуществляется правительствами, что влияет на работу центров и определяет их зависимость от последних.

      Национальным проектом "Наука" Российской Федерации запланировано создание научно-образовательных центров мирового уровня, включая международные математические центры и центры геномных исследований, создание передовой инфраструктуры научных исследований и разработок, включая установки класса "мегасайнс", обновление не менее 50 % приборной базы ведущих организаций сектора исследований и разработок.

      Учитывая международную практику для модернизации научно-исследовательской инфраструктуры страны, в первую очередь применим опыт указанных стран по обновлению материально-технической базы научных организаций, в том числе путем выделения "мегагрантов".

      Наряду с этим для отечественной науки целесообразны развитие сети конструкторских бюро, инжиниринговых центров, технологических парков, создание научно-исследовательских (R&D) лабораторий по направлениям Индустрии 4.0.

      Развитие научной инфраструктуры следует начинать с усиления базы для развития навыков научной коммуникации с раннего детства. Для этого подходит опыт указанных стран по проведению конкурсов научных идей среди школьников и студентов, активизация работы детских технопарков, лабораторий.

      3.3. Развитие НИОКР и стимулирующие меры

      В странах ОЭСР бизнес наряду с государством играет важную роль в развитии НИОКР, около 70 % от общего объема НИОКР выполняется частными или государственными предприятиями.

      Анализ, проведенный экспертами ОЭСР, показал, что применение государством финансовых инструментов очень эффективно и способствует росту инвестиций в науку со стороны бизнеса. Так, 1 евро, потраченный государством на НИОКР (через налоговые льготы или прямую финансовую поддержку), привлекает примерно 1,4 евро со стороны бизнеса.

      Более двух третей всех средств, выделяемых на научные исследования и разработки в Германии, поступают из промышленного сектора и финансируются за счет частных инвестиций. Союз немецких промышленников является головной организацией, объединяющей более 40 аффилированных промышленных объединений, которые представляют интересы более 100 тысяч компаний с более чем 8 млн сотрудников.

      В рамках инициативы "Научно-исследовательский кампус - государственно-частное партнерство для инноваций" (Research Campus - Public-Private Partnership for Innovation, 2011) создано 9 исследовательских кампусов, рекомендованных независимым жюри, которые получают финансирование в размере до 2 млн евро в год в течение максимально 15 лет. Партнеры исследовательского кампуса должны профинансировать 50 % от общего бюджета проекта.

      Налоговый стимул для НИОКР (R&D Tax Incentive) является ключевым механизмом правительства Австралии по стимулированию инвестиций австралийской промышленности в НИОКР. Компании с оборотом менее 20 млн австралийских долларов получают возмещаемый налоговый зачет, позволяющий получить денежные средства, если компании находятся в состоянии налогового убытка. Все остальные компании, имеющие право на возмещение, получают невозмещаемый налоговый зачет, позволяющий уменьшить размер налога, который они платят. Как правило, налоговые льготы на НИОКР распространяются только на научно-исследовательскую деятельность, проводимую в Австралии.

      В Китае десятилетия быстрого экономического роста позволили инвестировать больше ресурсов в НИОКР. Разработаны механизмы поощрения развития инновационной деятельности, например, Законом Китайской Народной Республики "О налоге на прибыль предприятий" предусмотрена пониженная ставка налога на прибыль для компаний, относящихся к категории предприятий новых и высоких технологий. Ее размер - 15 %, в то время как стандартная ставка составляет 25 %. Для того, чтобы быть отнесенной к этой категории, компания должна затрачивать на проведение НИОКР определенную долю всех расходов, иметь в штате не менее 50 % работников, занятых в инновационной сфере, а также объем доходов от реализации высокотехнологичных услуг и товаров должен составлять не менее 50 % всех доходов предприятия за год.

      В США важнейшим источником финансирования НИОКР являются средства американских корпораций, на долю которых приходится 65,5 % всех расходов на научные исследования, большинство которых направляют финансирование в университеты, где между ним и организацией-спонсором заключается договор, в котором указаны цели проведения работ, календарный план их выполнения, обязанности и права участников, объемы финансирования и процедура отчетности.

      Существуют программы финансирования малых инновационных предприятий, координацией которых занимается Администрация малого бизнеса США:

      Программа поддержки малого бизнеса в области инновационных исследований (Small Business Innovation Research Program, SBIR). Программа состоит из трех фаз: технико-экономическое обоснование и оценка коммерческого потенциала, проведение НИОКР, коммерциализация;

      Программа поддержки трансфера технологий среди малых компаний (Small Business Technology Transfer Program, STTR). Данная программа во многом похожа на SBIR, однако в центре ее внимания находятся не исследования малых компаний, а их участие в трансфере технологий. STTR создает возможности для партнерств между малым бизнесом и некоммерческими организациями (университетами, научно-исследовательскими институтами и т.д.).

      Международная практика основана на выделении стадий развития инновационных технологий (так называемые "уровни готовности технологий" или technology readiness levels, TRL) в трактовке американских экономистов. Так, выделяются не менее девяти уровней готовности технологий. После прохождения всех уровней должна наступить стадия полного коммерческого размещения технологии или продукта, проникновения на рынок.

      Исходя из передового опыта развитых стран для обеспечения вклада науки в экономическое развитие страны особое внимание необходимо уделять усилению партнерства науки, производства и бизнеса.

      В данном ключе следует рассмотреть применение опыта США, где существует особый тип интеграции науки и бизнеса. Ключевую роль в этом типе интеграции играет непосредственно исследовательский университет, который выступает ядром интеграции.

      Наряду с этим, следует рассмотреть опыт Японии, где ключевую роль в интеграции науки и бизнеса играет государство. Государство берет на себя обязательства по регулированию научной и производственной деятельности, инновационным исследованиям. Оно выступает главным заказчиком технологий. На финансовые средства правительства создаются научные лаборатории, исследовательские центры, развитая инфраструктура, необходимая для поддержания полноценного функционирования.

      Для усиления интеграции науки и бизнеса необходимо развивать навыки предпринимательства ученых, создавать условия для коммерциализации РННТД, в том числе через развитие специальных офисов, центров, фондов и т.д. Наряду с предоставлением грантового финансирования следует внедрить эффективные механизмы привлечения внебюджетного финансирования на реализацию НИОКР и проектов коммерциализации РННТД.

      3.4. Научно-технологическая политика

      Научную и технологическую политику в Южной Корее контролируют несколько независимых друг от друга министерств и агентств.

      Ускоренному технологическому развитию Южной Кореи во многом способствовал тот факт, что крупным корпорациям, начиная с 1960-х годов, удалось выйти на передовые технологические рубежи за счет так называемого "обратного инжиниринга" или освоения импортных технологий. Следует помнить, что в то время предпринятый шаг был стратегически важным для корейских компаний, так как из-за малого объема внутреннего рынка им приходилось конкурировать на внешних, а низкий уровень подготовки научно-технических кадров не позволял эффективно вести собственные исследования и разработки. Тем не менее сегодня корейцы, накопив солидный технологический потенциал и осознавая меняющийся глобальный контекст, придают фундаментальным исследованиям статус национального приоритета. По данным ОЭСР сегодня на них приходится 15,3 % затрат на науку в стране. С целью их поддержки разработаны программы по созданию и развитию центров превосходства в трех стратегически важных областях на базе существующих научных институтов и университетов.

      Суть инновационной политики Израиля выражается во всесторонней помощи компаниям высокотехнологичного сектора. Зачастую это выражается в прямом субсидировании научных исследований и разработок. Например, Бюро Главного ученого при Министерстве промышленности и торговли ежегодно выделяет около 400 млн долларов в качестве стипендий на исследования и разработку, что покрывает от 30 % до 66 % всей их стоимости. Около 100 млн долларов в год составляют компенсации министерства в виде процентных отчислений при условии успешной реализации продукции.

      Сегодня Shell (Гаага, Нидерланды) реализует стратегию по ускорению своего превращения в поставщика энергетических продуктов и услуг с нулевыми выбросами за счет роста бизнеса. Путь к нулевым выбросам является комплексным подходом к управлению углеродами компании Shell, так к 2050 году она достигнет своей цели стать энергетическим бизнесом с нулевыми выбросами.

      Характерные черты Индустрии 4.0 (Германия) - это полностью автоматизированные производства, на которых управление всеми процессами осуществляется в режиме реального времени и с учетом меняющихся внешних условий. Киберфизические системы создают виртуальные копии объектов физического мира, контролируют физические процессы и принимают децентрализованные решения. Важную роль играют интернет-технологии, обеспечивающие коммуникации между персоналом и машинами. Предприятия создают продукцию в соответствии с требованиями индивидуального заказчика, оптимизируя себестоимость производства.

      В России реализуется Национальная технологическая инициатива (далее - НТИ) - программа по созданию условий для обеспечения лидерства российских технологических компаний на новых высокотехнологичных рынках. Целью НТИ является объединение представителей бизнеса и экспертных сообществ для развития перспективных технологических рынков и отраслей, которые могут стать основой мировой экономики. Меры поддержки технологических компаний: смарт-сити проект индустриального города Аншань (Китай); платформа Sales Jet из России в Сингапур, инфраструктура и экспорт НТИ.

      Таким образом, научно-технологическая политика развитых стран направлена на повышение внутреннего инновационного уровня государства и отражает его стремление ликвидировать существующий инновационный разрыв по отношению к мировым технологическим лидерам. Это направление присутствует в технологической политике как развитых, так и развивающихся государств и базируется на внедрении инноваций, полученных у стран, являющихся мировыми технологическими лидерами (США, Япония и другие).

      Как показал зарубежный опыт, в формировании пула эффективных результатов научной, научно-исследовательской деятельности, способных увеличить вклад науки в развитие экономики страны, большое значение имеет правильно выбранная научно-техническая политика.

      Исходя из опыта Кореи, Израиля, России технологическая политика должна быть направлена на повышение внутреннего инновационного уровня и сокращение инновационного разрыва по отношению к мировым технологическим лидерам, необходимо наращивание абсорбционной способности казахстанских компаний в части получения новой внешней информации для использования в своих коммерческих целях, которая в свою очередь требует соответствующего уровня развития собственной науки.

      Передовой опыт показывает, что формирование научно-технической политики начинается с внедрения системы научно-технологического прогнозирования, по итогам которой должны быть сформированы национальные карты технологических задач и ключевых "критических" технологий, отраслевые и дорожные карты научно-технологического развития. На основе сформированных карт реализуются эффективные целевые технологические программы.

Раздел 4. Видение развития сферы науки

      Для повышения глобальной конкурентоспособности казахстанской науки и ее вклада в решение прикладных проблем национального уровня особое внимание будет уделено увеличению расходов на науку из всех источников в целях последующего достижения уровня финансирования научно-исследовательских, научно-технических и (или) опытно-конструкторских работ до 1 % от ВВП, которое будет проходить поэтапно.

      Количественный и качественный потенциал отечественной науки возрастет посредством внедрения единой системы стабильного воспроизводства ученых, начиная со школьного уровня, постоянного повышения компетенции действующих ученых, их полноценной интеграции в мировые научные процессы, установления заработной платы ученым в рамках базового финансирования, совершенствования системы присуждения ученых степеней, безусловной приверженности всего научного сообщества ценностям научной этики и академической честности.

      Прозрачность, объективность, независимость государственной научно-технической экспертизы научных проектов и программ будут обеспечиваться за счет цифровизации процессов, рандомизации отбора экспертов, повышения требований к зарубежным и казахстанским экспертам, использования апробированных в мире инструментов и технологий.

      Апелляционная комиссия и соблюдение Кодекса этики членов национальных научных советов повысят объективность и обоснованность принимаемых решений.

      В целях формирования и развития ведущих научных школ, исследовательских университетов будут оказываться меры государственной поддержки, включая выделение мегагрантов в рамках предусмотренных средств по грантовому финансированию.

      В соответствии с мировыми трендами будет последовательно модернизироваться научная инфраструктура научных организаций, исследовательских университетов и лабораторий.

      В соответствии с Законом будет осуществляться финансирование государственных научных организаций и научных организаций со стопроцентным участием государства, включенных в утвержденный уполномоченным органом перечень научных организаций, осуществляющих фундаментальные исследования.

      В целях повышения вклада отечественной науки в развитие Республики Казахстан и эффективности ее государственного администрирования и финансирования будут разработаны и внедрены единая система приоритизации научно-технических задач национального и регионального уровней и оптимальная структура финансирования фундаментальных, прикладных научных исследований и их коммерциализации. Будет укрепляться отраслевая наука.

      В соответствии с долгосрочными целями развития Республики Казахстан и глобальными трендами в центре внимания государства будут научные исследования в области медико-биологических наук и биотехнологий, IT и "искусственного интеллекта", аграрных наук, "зеленых технологий" и энергоэффективности, горно-металлургического комплекса.

      В финансировании прикладных исследований акцент будет сделан на повышение доли частного софинансирования, укрепление связи науки с производством, стимулирование реального сектора, бизнеса к созданию и развитию научных подразделений, самостоятельному определению приоритетных направлений, заказу и внедрению необходимых научных разработок.

      Срок государственного финансирования проектов коммерциализации РННТД увеличится до пяти лет.

      На основе государственно-частного партнерства в стране будут созданы сильные научно-производственные центры. Повысится участие недропользователей, крупных компаний в развитии научно-технического потенциала Республики Казахстан.

      Для сохранения конкурентоспособности и индустриально-инновационного развития Казахстана будет проведена кардинальная научно-технологическая модернизация в приоритетных секторах экономики.

      Государственное стимулирование научно-технологической и инновационной политики будет ориентировано на проведение НИОКР в соответствии с ключевыми национальными задачами и приоритетными направлениями развития науки (биологическая безопасность и здоровье нации, декорбанизация экономики и экология, индустриализация и промышленная политика, восполнение минерально-ресурсной базы, цифровая трансформация и информационная безопасность, повышение производительности в агропромышленном комплексе, национальная идентичность).

      Реализация Концепции будет способствовать повышению глобальной конкурентоспособности казахстанской науки и увеличению ее вклада в социально-экономическое и общественно-политическое развитие страны, росту инвестиций частного сектора в НИОКР и решение прикладных проблем национального и регионального уровней.

Раздел 5. Основные принципы и подходы развития науки

      Основные принципы

      В соответствии с Законом управление научной и (или) научно-технической деятельностью основывается на следующих принципах:

      1) приоритетности научной и (или) научно-технической деятельности в целях повышения конкурентоспособности национальной экономики;

      2) прозрачности, объективности и равенства субъектов научной и (или) научно-технической деятельности при получении государственной поддержки;

      3) экономической эффективности и результативности государственной поддержки субъектов научной, научно-технической и инновационной деятельности;

      4) развития приоритетных направлений фундаментальных и прикладных научных исследований;

      5) объективности и независимости экспертизы научных, научно-технических проектов и программ;

      6) интеграции науки, образования, бизнеса и производства;

      7) подготовки высококвалифицированных кадров по приоритетным направлениям науки и научно-технической деятельности;

      8) развития международного научного и научно-технического сотрудничества;

      9) стимулирования коммерциализации технологий в приоритетных секторах экономики через предоставление преференций;

      10) поощрения и создания условий для участия субъектов частного предпринимательства в развитии научной, научно-технической и инновационной деятельности;

      11) стимулирования получения, трансформации знаний в технологии и их трансферта в экономику.

      Основные подходы

      Реализация Концепции предполагает слаженные действия в области управления наукой всех отраслей экономики, межотраслевую координацию в области научных исследований, а также обеспечение взаимодействия науки, производства и бизнеса. Основные подходы настоящей Концепции сфокусированы на укреплении кадрового и научного потенциала ученых, модернизации научной инфраструктуры, развитии экосистемы коммерциализации РННТД и координации научно-технологического развития.

      5.1. Укрепление кадрового и научного потенциала ученых

      Для наращивания кадрового потенциала и формирования критической массы ученых продолжатся внедрение корпоративного управления, гибкой системы финансирования и управленческой самостоятельности, развитие лидеров, в том числе путем поддержки молодых ученых.

      Для повышения социального статуса ученого будет проработан пакет социальных льгот для ведущих ученых.

      Для повышения уровня научно-исследовательских работ, научно-технического потенциала, конкурентоспособности ученых, научных организаций и их коллективов ежегодно будут проводиться конкурсы на различные виды грантового финансирования.

      Для стимулирования притока молодых кадров в науку будут реализованы комплексные меры по ежегодному направлению на стажировки в ведущие научные центры мира 500 казахстанских ученых, обучению академическому письму, английскому языку, цифровым навыкам, разработке научных заявок и другим необходимым компетенциям и навыкам, привлечению в научные организации казахстанцев, работающих за рубежом, подготовке современных менеджеров науки.

      В целях усиления акцентов на инженерном знании и академическом изучении техники и технологий, а также удержания постдокторантов и увеличения притока молодых кадров в университеты и научные организации будет реализовываться проект "Жас ғалым". Продолжится подготовка магистров и докторов философии (PhD) путем интеграции ОВПО и научных организаций.

      Будут увеличены гранты на технические направления подготовки кадров.

      Из числа молодых ученых будет сформирован кадровый резерв менеджеров науки путем переподготовки и повышения их компетенций.

      В ОВПО будут разработаны и реализованы планы мероприятий ("дорожные карты") по интеграции образования, науки, производства и бизнеса, а также организованы совместные диалоговые площадки.

      В целях решения стратегически важных научно-технических задач продолжится программно-целевое финансирование в установленном законодательстве порядке. Научно-технические задачи будут разрабатываться отраслевыми государственными органами.

      В целях совершенствования государственной научно-технической экспертизы научных проектов и программ будут введены механизм рандомизации отбора экспертов и другие меры.

      Система отбора научных проектов национальных научных советов будет усовершенствована путем создания и работы Апелляционной комиссии, призванной рассматривать обращения участников конкурсов относительно принятых решений ННС и соблюдения членами советов Кодекса этики.

      Для повышения престижа научной деятельности и создания условий для возвращения в страну ученых - соотечественников и привлечения зарубежных ученых в научно-техническую сферу планируется проработать специальный проект по стимулированию возвращения талантливых ученых - соотечественников из ближнего и дальнего зарубежья в научные организации и университеты Республики Казахстан.

      Для стимулирования и поощрения ученых за вклад в науку ежегодно будут присуждаться 50 премий "Лучший научный работник" в размере 2000 месячных расчетных показателей. Продолжится поощрение ученых, внесших вклад в развитие науки и техники, путем предоставления государственных научных стипендий и премий в области науки.

      Совершенствуются процессы присуждения степеней доктора философии (PhD) и доктора по профилю, присвоения ученых званий ассоциированного профессора и профессора.

      Будут укоренены принципы академической честности и исследовательской этики на институциональном и академическом уровнях по опыту международных университетов.

      Для интеграции в мировое научно-технологическое сообщество продолжится обеспечение доступа к международным базам данных в рамках национальной подписки. Это будет способствовать увеличению количества статей и обзоров казахстанских ученых в высокорейтинговых изданиях Q1, Q2 Journal Citation Reports JCR, что позволит повысить качество и эффективность публикационной активности.

      На основании межправительственных соглашений по научно-технологической деятельности будет прорабатываться вопрос реализации научных проектов и программ в рамках международной коллаборации.

      В целях использования научного потенциала при разработке документов Системы государственного планирования, а также стратегий развития субъектов квазигосударственного сектора будут привлекаться ведущие и молодые ученые.

      5.2. Модернизация научной инфраструктуры

      Для развития и совершенствования научной инфраструктуры лабораторное оборудование основных научных организаций и исследовательских университетов будет соответствовать общемировым стандартам, что повысит результативность науки.

      Ежегодно будет проведен аудит государственных научных организаций и приравненных к ним научных центров, по результатам которого будут приняты ранжированная система финансирования и стратегия развития каждой научной организации.

      Будет разработана методика введения рейтинговой оценки эффективности деятельности научных организаций.

      Продолжится материально-техническое оснащение научных организаций и университетов. При этом трансформация будет происходить путем модернизации научной инфраструктуры действующих научных организаций, внедрения корпоративного управления, гибкого финансирования и управленческой самостоятельности.

      Для стимулирования новых лабораторий в Hi-Tech направлениях будут развиваться R&D лаборатории по направлениям Индустрии 4.0 в виде совместных предприятий с крупными компаниями, включая транснациональные компании.

      Будут приняты меры по развитию инфраструктуры для опытно-конструкторских работ (конструкторские бюро, инжиниринговые центры, технопарки) в научных организациях и университетах. Будет масштабирован опыт национальных лабораторий и технопарка Назарбаев Университета.

      На базе действующих лабораторий коллективного пользования и лабораторий инженерного профиля усилится работа по проведению научных исследований независимо от ведомственной принадлежности и формы собственности научной организации или высшего учебного заведения, в которых они работают.

      Усилятся требования к аккредитации субъектов научной и (или) научно-технической деятельности.

      Будут внедрены мегагранты, в рамках которых возможно приобретение современного оборудования и приборов для проведения крупных научных исследований в рамках предусмотренных средств по грантовому финансированию.

      В целях активного вовлечения частного сектора и национальных компаний в создание научной инфраструктуры на базе филиалов АО "НЦГНТЭ" для осуществления консалтинговых, сервисных, организационных услуг будут сформированы региональные центры "Ғылым үйі". Их деятельность будет направлена на формирование и развитие научно-технологических компетенций и повышение компетенций в области коммерциализации, что позволит научным работникам, представителям бизнеса, другим желающим в регионах улучшить профессиональные навыки.

      Будут приняты меры по усилению роли НАН РК в развитии научной сферы Республики Казахстан и институциональному преобразованию формы собственности академии.

      Поддержка и развитие детских технопарков, STEM лабораторий, малых академий, конкурсов научных коммуникаций и научных идей позволят повысить интерес к науке и научным открытиям с раннего возраста и будут способствовать вовлечению детей и молодежи в науку.

      В рамках единой информационной системы "Наука Казахстана" будет обеспечена цифровизация всех процессов науки на основе методологий Data Science, включая Big Data, Data Driven и другие цифровые инструменты. Планируется выстроить цифровую экосистему науки Казахстана, создать национальную научно-аналитическую систему, которая позволит осуществить сбор важнейших аналитических данных, повысить эффективность управления наукой в стране, что, в конечном итоге, приведет к трансформации научной отрасли в полноценный сегмент цифровой экономики с использованием единой цифровой информационной платформы.

      Для координации деятельности лабораторий коллективного пользования в рамках единой информационной системы "Наука Казахстана" будет сформирована единая платформа электронной лаборатории (e-lab).

      Также будет создан казахстанский индекс научного цитирования с базой отечественных ученых.

      Кроме того, будут проработаны вопросы по включению раздела "Материально-техническая база" в статистический сборник по науке, который будет предусматривать показатели, характеризующие степень износа, коэффициент обновления, коэффициент ликвидации основных средств, в том числе для их активной части.

      5.3. Развитие экосистемы коммерциализации результатов научной и (или) научно-технической деятельности

      Ключевыми инструментами и механизмами государственного стимулирования взаимодействия науки, производства и бизнеса будут гранты на коммерциализацию РННТД, программы по переподготовке кадров и повышению квалификации в области коммерциализации РННТД, программы содействия коммерциализации РННТД.

      Грантовое финансирование РННТД станет стимулирующим фактором совместной с частным сектором реализации научно-технических проектов и инициатив, направленных на решение технологических задач предприятий. Конкурсы по грантам на коммерциализацию РННТД будут проводиться на ежегодной основе.

      При предоставлении грантов на научно-исследовательские проекты и коммерциализацию РННТД основными ориентирами будут служить связь с производством через механизм софинансирования, решение технологических задач предприятия, возможность использования инфраструктуры конструкторских бюро, инкубирования, акселерации.

      При этом правила предоставления грантов будут усовершенствованы с учетом международной практики и опыта реализации проекта Всемирного Банка в Республике Казахстан "Стимулирование продуктивных инноваций" в части разграничения целевых групп (стартап, научные организации, корпорации) и дифференциации условий предоставления грантов, в том числе софинансирования.

      Для повышения роста инновационных научно-технических разработок в рамках грантового финансирования научных исследований будут введены гранты на финансирование опытно-конструкторских работ.

      Также продолжится реализация проектов, направленных на коммерциализацию РННТД групп старших и младших научных сотрудников в рамках проекта "Стимулирование продуктивных инноваций".

      Для решения проблемы дефицита компетенций по коммерциализации РННТД будут приняты меры по повышению квалификации менеджеров по коммерциализации технологий. При этом будут проработаны вопросы по повышению квалификации в соответствии с международными стандартами и аккредитацией RTTP (Registered Technology Transfer Professionals).

      Программы переподготовки кадров будут ориентированы на деятельность офисов коммерциализации РННТД, технопарков, технологических брокеров, венчурных инвесторов.

      В целях повышения эффективности реализации Закона о коммерциализации будут разработаны программы содействия коммерциализации РННТД по развитию научно-производственных связей, научно-технической акселерации для наукоемких стартапов и корпоративного сектора, в том числе для национальных компаний, технологической бизнес-инкубации наукоемких стартапов, с учетом международного опыта, инициатив сервисных компаний и объектов инфраструктуры коммерциализации РННТД (офисы коммерциализации РННТД, центры трансфера технологий, акселераторы, технологические брокеры, технопарки, венчурные фонды, конструкторские и патентные бюро, инжиниринговые центры).

      В целях создания условий бизнес-партнерам по интеграции с научным сообществом и реализации инновационных проектов на базе университетов будут созданы коворкинг-центры.

      Особый акцент будет сделан на усиление деятельности конструкторских бюро, инжиниринговых центров, технопарков и технополисов, бизнес-инкубаторов, инновационных центров, центров коммерциализации и трансферта технологий, проектных конструкторских бюро на базе исследовательских университетов путем привлечения частного сектора.

      Наряду с этим продолжится практика принятия "шефства" со стороны крупного бизнеса над региональными университетами в части их научной деятельности.

      Коммерциализация результатов РННТД также будет осуществляться через офисы коммерциализации, эндаумент-фонды университетов и научных организаций.

      Деятельность офисов коммерциализации РННТД будет активизирована с акцентом на оказание комплекса услуг по коммерциализации РННТД, в том числе на поиск и оценку технологий для коммерциализации, маркетинговые исследования, предоставление консультационных услуг в области охраны и защиты прав интеллектуальной собственности, разработку стратегии коммерциализации РННТД, организацию взаимодействия субъектов научной и (или) научно-технической деятельности и субъектов частного предпринимательства в целях заключения ими договоров.

      При этом в целях увеличения эффективности деятельности офисов коммерциализации технологий при научных организациях будут продолжены семинары по повышению квалификации по коммерциализации РННТД.

      Будут рассмотрены вопросы по организации работы эндаумент-фондов, которые позволят решить проблему притока талантов и смены поколений в науке. Инвестиционный доход таких фондов будет направлен на дальнейшее устойчивое развитие университетской науки и научных организаций.

      Также будут рассмотрены вопросы по внедрению мировой практики по предоставлению международных патентов, на услуги конструкторских бюро и технологического инжиниринга.

      Требования к ожидаемым результатам по итогам реализации научных исследований в части наличия охранных документов на объекты интеллектуальной собственности для прикладных проектов будут усилены. При этом будут рассмотрены вопросы по расширению практики получения патентов от национальных заявителей и международных патентов (PCT, Европейская процедура заявок).

      Для трансфера технологий и предоставления услуг "технологических брокеров" на рыночных условиях будут расширены взаимодействие и привлечение к государственным инициативам неправительственных организаций, таких как Ассоциация профессионалов коммерциализации технологий, Ассоциация бизнес-инкубаторов, Клуб бизнес-ангелов.

      В целях укрепления взаимодействия предпринимательского сектора с научным сообществом будут приняты меры по повышению эффективности распределения средств, направляемых недропользователями в размере 1 % от затрат на добычу полезных ископаемых на финансирование научно-исследовательских, научно-технических и (или) опытно-конструкторских работ.

      Так, в отраслевых государственных органах будут созданы научно-технические советы (далее - НТС) по рассмотрению направлений расходования средств недропользователей по финансированию научно-исследовательских, научно-технических и (или) опытно-конструкторских работ в рамках 1 % от затрат на добычу полезных ископаемых. В функции данных НТС также будут входить рассмотрение и принятие отчетов недропользователей о ходе исполнения и согласования конкурсных процедур по закупу услуг НИОКР.

      Для создания высокопроизводительных рабочих мест за счет новых производств будут реализованы перспективные проекты в обрабатывающей промышленности за счет средств, направляемых недропользователями на НИОКР в рамках контрактных обязательств.

      В целях дальнейшего повышения экономической эффективности планируется трансформация деятельности акционерного общества "Фонд науки" путем внедрения механизмов, обеспечивающих открытость и прозрачность всех бизнес-процессов.

      5.4. Координация научно-технологического развития

      Для научно-технологической модернизации отраслей экономики необходимы системный подход и реализация перспективных (флагманских) проектов общенационального масштаба, отвечающих потребностям общества и меняющих индустриальную структуру экономики, одновременно сохраняя прагматичный подход к науке и инновациям, а также развитие соответствующих центров компетенций, "точек роста".

      В контексте структуры экономики Казахстана целью технологической модернизации является содействие устойчивому социально-экономическому развитию через развитие ключевых для страны технологий.

      Будет сформирована Национальная система научно-технологического и инновационного планирования и прогнозирования, обеспечивающая формирование стратегических приоритетов и долгосрочного прогноза будущего развития, в том числе путем формирования института научно-технической информации.

      Для определения перспективных научно-технических задач науки будут проводиться форсайт (Foresight) исследования в сфере развития науки. В рамках исследований будут выявлены основные приоритетные научные и технологические направления научной и инновационной политики развития страны. Итоги форсайтных исследований будут учитываться при формировании государственной научно-технической политики, политик и стратегий всех государственных органов, ответственных за координацию научно-технической и инновационной деятельности.

      Так, будет обеспечена скоординированная политика в отраслях на уровне ключевых технологий, будут определены единые технологические ориентиры в приоритетных направлениях для науки, бизнеса, образования, экспертного сообщества, государственных органов и институтов развития.

      Будет утверждена Национальная карта научно-технологических приоритетов, включающая перечень ключевых "критических" технологий и приоритетных научно-технологических задач.

      При формировании отраслевых карт освоения ключевых технологий будет учтен опыт разработки дорожной карты научно-технологического развития добывающего сектора нефтегазовой отрасли, с распределением задач и технологических направлений за всеми игроками, а также дорожные карты космической и других отраслей.

      При активном участии центров отраслевых компетенций сформируется пул целевых технологических программ (далее - ЦТП) в реализацию отраслевых карт научно-технологического развития.

      Учитывая мировой опыт и рекомендации консультантов Всемирного Банка, будут рассмотрены вопросы по организации работы "инновационной обсерватории" - правительственного офиса, который будет осуществлять анализ и мониторинг научно-технологического развития и реализации ЦТП.

      Будет организовано создание в структуре акционерного общества "ФНБ "Самрук-Қазына" корпоративного фонда научно-технологических инициатив для ускорения процессов научно-технического развития ключевых активов портфельных компаний, который будет иметь собственные механизмы финансирования научно-технических, технологических и инновационных проектов.

      В целях консолидации имеющихся элементов национальной научной и инновационной системы будут проработаны вопросы по формированию технологической платформы - единой системы инфраструктуры, необходимой для генерации и совершенствования технологий и подготовки кадров, а также инструмента коммуникации и рыночно-ориентированной координации действий всех участников разрозненных и слабосвязанных элементов различных секторов экономики - представителей государства, бизнеса, науки, образования и общества вокруг общего видения инновационного развития и общих подходов к разработке соответствующих технологий.

      Будет осуществлена трансформация научных организаций, ОВПО, предприятий, реализующих НИОКР, в научно-производственные центры (информационные технологии, медико-биологические и биотехнологии, агропромышленные науки, "зеленые технологии" и энергоэффективность, горно-металлургический комплекс), в том числе на основе государственного-частного партнерства, что позволит расширить участие производства и бизнеса в НИОКР путем софинансирования научно-исследовательских работ и реализации совместных научных проектов и программ.

      В рамках Концепции будет активизирована работа по вовлечению представителей крупного сектора в отраслях к проведению технологического прогнозирования, разработке и реализации отраслевых карт научно-технологического развития, реализации существующих инновационных кластеров и передовых научных центров (Назарбаев Университет, автономный кластерный фонд "Парк инновационных технологий", "QazBioPharm", исследовательские университеты, научно-исследовательские центры (R&D) национальных компаний и др.).

      В целях вовлечения в научно-исследовательскую деятельность регионов будут проработаны вопросы финансирования путем выделения грантов на НИОКР местными исполнительными органами.

      В конечном счете результативность национальной инновационной системы будет во многом зависеть от того, насколько эффективным будет взаимодействие между ее участниками - государством, институтами развития, бизнесом и наукой.

      При методологической поддержке и экспертном сопровождении, с учетом позиций всех заинтересованных сторон в отраслях будет разработана технологическая политика с прогнозом на средне- и долгосрочную перспективу. В рамках формирования и реализации технологических политик будут сформированы технологические карты отраслей: карта поэтапного освоения технологий, необходимых для производства приоритетной продукции и улучшения процессов; будут разработаны целевые технологические программы развития: комплекс взаимосвязанных проектов и программ, а также мер, направленных на содействие их реализации, с разработкой дорожных карт.

Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

      В рамках достижения цели Концепции к 2026 году в соответствии с Национальным планом развития Республики Казахстан до 2025 года определены четыре основных целевых индикатора и четыре ожидаемых результата.

      Целевые индикаторы:

      1) прирост численности исследователей от общего количества исследователей 2020 года (22,6 тыс. человек) на 52 % к 2026 году;

      2) увеличение доли обновленного оборудования лабораторий научных организаций и университетов от общего количества до 30 % к 2026 году (2020 год - 13,4 %);

      3) увеличение доли коммерциализируемых проектов от общего количества завершенных прикладных научно-исследовательских работ до 37 % к 2026 году (2020 год - 25 %);

      4) увеличение доли частного софинансирования проектов коммерциализации РННТД и прикладных научных исследований до 50 % к 2026 году (2020 год - 16 %).

      Основные ожидаемые результаты к 2026 году:

      1) доля молодых исследователей - 50 % (2020 год - 36 %);

      2) 65 место в рейтинге ГИК ВЭФ по показателю "Качество научно-исследовательских институтов" (2020 год - 82 место);

      3) на 30 % прирост патентной активности от национальных заявителей относительно 2020 года (2272 единицы);

      4) 70 место в рейтинге ГИК ВЭФ по фактору "Инновационный потенциал" (2020 год - 95 место).

      Примечания:

      Мероприятия по реализации Концепции будут осуществлены в соответствии с Планом действий по реализации Концепции развития науки Республики Казахстан на 2022 - 2026 годы согласно приложению;

      расшифровка аббревиатур:

НПП "Атамекен"

-

Национальная палата предпринимателей Республики Казахстан "Атамекен"

"ПИТ "Алатау"

-

Парк инновационных технологий "Алатау"

МОН

-

Министерство образования и науки Республики Казахстан

АО "ЦМП "Болашак"

-

акционерное общество "Центр международных программ "Болашак"

НИИ

-

научно-исследовательские институты

НО

-

научные организации

НИОКР

-

научно-исследовательские и опытно-конструкторские работы

РННТД

-

результат научной и научно-технической деятельности

НТС

-

Научно-технический совет

АО "Фонд науки"

-

акционерное общество "Фонд науки"

научная экосистема

-

совокупность взаимосвязанных направлений для создания условий и развития научно-технологического предпринимательства, инноваций и связи между бизнесом и научной сферой

ГИК ВЭФ

-

Глобальный индекс конкурентоспособности Всемирного экономического форума

ЕАЭС

-

Евразийский экономический союз

МИО

-

местные исполнительные органы

ВВП

-

валовой внутренний продукт

ОВПО

-

организации высшего и (или) послевузовского образования

МИИР

-

Министерство индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан

АКФ "ПИТ"

-

автономный кластерный фонд "Парк инновационных технологий"

МФ

-

Министерство финансов Республики Казахстан

НАН РК

-

Национальная академия наук Республики Казахстан

ГЧП

-

государственно-частное партнерство

ГО

-

государственные органы

АОО "Назарбаев Университет"

-

автономная организация образования "Назарбаев Университет"

НПА

-

нормативные правовые акты

ЦТП

-

целевые технологические программы

АО "ФНБ "Самрук-Қазына"

-

акционерное общество "Фонд национального благосостояния "Самрук-Қазына"

ННС

-

национальные научные советы

АО "НЦГНТЭ"

-

акционерное общество "Национальный центр государственной научно-технической экспертизы"

МНЭ

-

Министерство национальной экономики Республики Казахстан

МИД

-

Министерство иностранных дел Республики Казахстан

АСПР

-

Агентство по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан

МЦРИАП

-

Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан

ОЭСР

-

Организация экономического сотрудничества и развития

МЭ

-

Министерство энергетики Республики Казахстан

ЮНЕСКО

-

Организация Объединенных Наций по вопросам образования, науки и культуры

Bloomberg

-

международный рейтинг, который оценивает
60 самых инновационных стран мира на основе критериев, включая расходы на исследования и разработки, производительность, патентную активность, концентрацию исследователей на миллион жителей, аспирантов, участвующих в исследованиях и разработках

Global Innovation Index

-

Глобальный индекс инноваций (глобальное исследование и сопровождающий его рейтинг стран мира по показателю уровня развития инноваций)

PhD

-

доктор философии

PCT

-

международный договор о патентной кооперации

Q1, Q2 - квартиль (четверть)

-

категория научных журналов, которую определяют библиометрические показатели, отражающие уровень цитируемости, востребованность журнала научным сообществом

"QazBioPharm"

-

национальный холдинг "QazBioPharm"

RTTP
 

-

Международная профессиональная регистрация технологий

R&D

-

научно-исследовательские центры

STEM

-

термин, объединяющий академические дисциплины науки, технологии, инженерию и математику

Scopus

-

библиографическая и реферативная база данных и инструмент для отслеживания цитируемости статей, опубликованных в научных изданиях

WoS

-

поисковая интернет-платформа, объединяющая реферативные базы данных публикаций в научных журналах и патентов, в том числе базы, учитывающие взаимное цитирование публикаций

 
  Приложение
к Концепции развития науки
Республики Казахстан
на 2022 - 2026 годы

План действий по реализации
Концепции развития науки Республики Казахстан на 2022 - 2026 годы

№п/п Наименование реформ/основных мероприятий
 
Форма завершения Срок исполнения Ответственные исполнители
1 2 3 4 5

Целевой индикатор 1. "Прирост численности исследователей от общего количества исследователей 2020 года (22,6 тыс. человек) на 52 % к 2026 году" (2021 г. - 10 %, 2022 г. - 20 %, 2023 г. - 30 %, 2024 г. - 40 %, 2025 г. - 50 %, 2026 г. - 52 %)

Направление 5.1. Увеличение кадрового и научного потециала ученых

1

Проработка пакета социальных льгот для ведущих ученых

НПА

март 2023 года

МОН, ОВПО, заинтересованные государственные органы, МИО

2

Проведение ежегодных конкурсов научных исследований в рамках грантового финансирования

научные/ научно-технические
отчеты

сентябрь,
2022 - 2026 годы

МОН, АО "НЦГНТЭ", НО, ОВПО, заинтересованные государственные органы

3

Выделение ежегодных грантов ученым для прохождения стажировок в ведущих научных центрах мира

протокол Комиссии

декабрь,
2022 - 2025 годы

МОН, АО "ЦМП "Болашак", НО, ОВПО, заинтересованные государственные органы

4

Выделение ежегодно грантов для молодых ученых, в том числе на постдокторантуру, по проекту "Жас ғалым"

решения ННС

август,
2022 - 2026 годы

МОН, НО, ОВПО, заинтересованные государственные органы

5

Увеличение грантов на технические направления подготовки кадров

проект постановления Правительства Республики Казахстан

июль 2022 года

МОН, ОВПО, заинтересованные государственные органы

6

Разработка "дорожных карт" по интеграции образования, науки, производства и бизнеса для организации совместных диалоговых площадок

приказы

март 2023 года

МОН, ОВПО, заинтересованные государственные органы

7

Введение грантов на финансирование опытно-конструкторских работ

решения ННС
 

август 2023 года

МОН, заинтересованные государственные органы

8

Формирование кадрового резерва менеджеров науки, переподготовка и повышение их компетенций

база данных

сентябрь
2025 года

МОН, заинтересованные государственные органы

9

Проведение ежегодных конкурсов на программно-целевое финансирование научно-технических программ по решению стратегических научно-технических задач отраслей

научные/научно-технические
отчеты

сентябрь,
2022 - 2026 годы

МОН, ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

10

Разработка научно-технических заданий с указанием конкретных научно-технических задач отраслевых государственных органов

приказ

май,
2022 - 2026 годы

МОН, ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

11

Введение механизма рандомизации отбора экспертов государственной научно-технической экспертизы научных проектов и программ, организация работы Апелляционной комиссии по принятым решениям национальных научных советов

приказ
 

май 2023 года

МОН, АО "НЦГНТЭ", НО, ОВПО, заинтересованные государственные органы

12

Выработка предложений по разработке специального проекта по стимулированию возвращения ученых - соотечественников из ближнего и дальнего зарубежья

предложения в Правительство Республики Казахстан

август 2023 года

МОН, МИД, Фонд "Отандастар" (по согласованию), ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

13

Проведение ежегодных конкурсов по присвоению премий "Лучший научный сотрудник", государственных премий и стипендий выдающимся ученым за заслуги в области науки

приказ

декабрь,
2022 - 2026 годы

МОН, НО, ОВПО

14

Совершенствование процессов присуждения научных степеней и присвоения ученых званий

приказ

май 2023 года

МОН, ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

15

Подготовка магистров и докторов PhD на базе НИИ путем научно-образовательного взаимодействия НИИ и университетов

приказ

сентябрь,
2022 - 2026 годы

МОН, ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

16

Внедрение принципов академической честности и исследовательской этики на институциональном и академическом уровнях по опыту международных университетов

приказ

март 2023 года

МОН, ОВПО, НО, АО "НЦГНТЭ", заинтересованные государственные органы

17

Заключение договоров для обеспечения доступа к международным базам данных (Web of science, Scopus)

договоры

май,
2022 - 2026 годы

МОН, АО "НЦГНТЭ"

18

Принятие мер по увеличению количества статей и обзоров казахстанских ученых в высокорейтинговых изданиях Q1, Q2 Journal Citation Reports JCR

отчет международных баз данных

август,
2022 - 2026 годы

МОН, АО "НЦГНТЭ", заинтересованные государственные органы

19

Реализация научных проектов и программ в рамках международной коллаборации на основе межправительственных соглашений

научные/ научно-технические
отчеты

март,
2023 - 2026 годы

МОН, АО "НЦГНТЭ", заинтересованные государственные органы

20

Привлечение отечественных ученых при разработке документов средне- и долгосрочных программ, а также стратегий развития субъектов квазигосударственного сектора

приказы/
протоколы
 

июль,
2022 - 2026 годы

МОН, НО, ОВПО, заинтересованные государственные органы

Целевой индикатор 2. "Увеличение доли обновленного оборудования лабораторий научных организаций и университетов от общего количества до 30 % к 2026 году" (2021 г. - 13,7 %, 2022 г. - 14 %, 2023 г. - 16 %, 2024 г. - 18 %, 2025 г. - 20 %, 2026 г. - 30 %)

Направление 5.2. Модернизация научной инфраструктуры

21

Проведение аудита всех государственных и приравненных к ним научных центров на предмет эффективности и результативности их работы

аудиторские заключения

декабрь,
2022 - 2025 годы

МОН, отраслевые государственные органы

22

Разработка методики введения рейтинговой оценки эффективности деятельности научных организаций

приказ

декабрь
2023 года

МОН, отраслевые государственные органы

23

Модернизация оборудования и инфраструктуры лабораторий научных организаций и университетов путем материально-технического оснащения

информация в Правительство Республики Казахстан

август,
2022 - 2026 годы

МОН, НО, ОВПО, заинтересованные государственные органы, АО "НЦГНТЭ"

24

Проработка создания R&D лабораторий по направлениям Индустрии 4.0 в виде совместных предприятий с транснациональными компаниями

предложения в Правительство Республики Казахстан

май,
2023 - 2026 годы

МЦРИАП, МИИР, НО, заинтересованные государственные органы

25

Принятие мер по развитию инфраструктуры для опытно-конструкторских работ, конструкторских бюро, технологических парков

информация в Правительство Республики Казахстан

октябрь,
2022 - 2026 годы

МОН, МЦРИАП, АО "Фонд науки", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

26

Применение опыта национальных лабораторий и технопарка Назарбаев Университета в научных организациях и исследовательских университетах

информация в Правительство Республики Казахстан

декабрь,
2023 - 2026 годы

МОН, АОО "Назарбаев Университет" (по согласованию), НО, ОВПО

27

Развитие лабораторий коллективного пользования и инженерного профиля при научных организациях и университетах и расширение их взаимодействия с государственными органами и субъектами научной и (или) научно-технической деятельности по проведению научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ

отчеты НО/
ОВПО

сентябрь
2023 года

МОН, ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

28

Проработка вопроса по выделению мегагрантов ученым для проведения крупных научных исследований в рамках предусмотренных средств по грантовому финансированию

предложения в Правительство Республики Казахстан

декабрь
2023 года

МОН, АО "НЦГНТЭ", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

29

Повышение требований к аккредитации субъектов научной и (или) научно-технической деятельности

приказ

май 2022 года

МОН, заинтересованные государственные органы

30

Организация работы региональных центров поддержки ученых "Ғылым үйі" на базе АО "НЦГНТЭ"

отчет в МОН

декабрь
2023 года

АО "НЦГНТЭ", заинтересованные государственные органы

31

Принятие мер по институциональному преобразованию формы собственности НАН РК

проект постановления Правительства Республики Казахстан

декабрь
2023 года

МОН, НАН РК

32

Поддержка и развитие детских технопарков, STEM лабораторий, малых академий в регионах и конкурсов научных проектов и идей

информация в Правительство Республики Казахстан

декабрь
2023 года

МОН, заинтересованные государственные органы, МИО

33

Проработка вопроса создания единой информационной системы "Наука Казахстана"

предложения в Правительство Республики Казахстан

декабрь
2022 года

МОН, АО "НЦГНТЭ", заинтересованные государственные органы

34

Создание казахстанского индекса научного цитирования с базой отечественных ученых в рамках цифровизации науки

база данных

декабрь
2024 года

МОН, МЦРИАП, АО "НЦГНТЭ"

35

Формирование единой платформы e-lab для координации деятельности лабораторий коллективного пользования в рамках единой информационной системы "Наука Казахстана"

единая
платформа

декабрь
2025 года

МОН, АО "НЦГНТЭ", АО "Фонд науки"

36

Проработка вопросов по включению раздела "Материально-техническая база" в статистический сборник по науке

статистические данные

декабрь
2024 года

МОН, АСПР, заинтересованные государственные органы

Целевой индикатор 3. "Увеличение доли коммерциализируемых проектов от общего количества завершенных прикладных научно-исследовательских работ до 37 % к 2026 году" (2021 г. - 26 %, 2022 г. - 27 %, 2023 г. - 28 %, 2024 г. - 29 %, 2025 г. - 35 %, 2026 г. - 37 %)

Направление 5.3. Развитие экосистемы коммерциализации РННТД

37

Предоставление ежегодных грантов на проекты коммерциализации РННТД

научные/ научно-технические
отчеты

декабрь,
2023 - 2026 годы

МОН, МЦРИАП, АО "Фонд науки", заинтересованные государственные органы

38

Совершенствование правил предоставления грантов с учетом международной практики и опыта реализации проекта Всемирного Банка в Республике Казахстан "Стимулирование продуктивных инноваций"

приказ

декабрь
2023 года

МОН, МЦРИАП, АО "Фонд науки", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

39

Реализация проектов по коммерциализации результатов научной и научно-технической деятельности групп старших и младших научных сотрудников в рамках проекта "Стимулирование продуктивных инноваций"

лицензионные соглашения

декабрь,
2022 - 2026 годы

МЦРИАП, МОН, АО "Фонд науки", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

40

Разработка программ содействия коммерциализации РННТД по развитию научно-производственных связей

совместные приказы ГО
 

декабрь
2023 года

МОН, МЦРИАП, АО "Фонд науки", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

41

Разработка программы содействия научно-технической акселерации для наукоемких стартапов и корпоративного сектора, в том числе для национальных компаний

приказ
 

декабрь,
2023 - 2026 годы

МОН, МЦРИАП, АО "ФНБ "Самрук-Қазына" (по согласованию), АО "Фонд науки", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

42

Разработка программы содействия технологической бизнес-инкубации наукоемких стартапов, с учетом международного опыта (в том числе израильских "технологических теплиц")

приказ
 

декабрь,
2023 - 2026 годы

МОН, МЦРИАП, АО "Фонд науки", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

43

Разработка программы содействия инициативам сервисных компаний и объектов инфраструктуры коммерциализации РННТД

приказ
 

декабрь,
2023 - 2026 годы

МОН, МЦРИАП, АО "Фонд науки", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

44

Проведение семинаров в научных организациях по повышению навыков коммерциализации РННТД

отчет в МОН

июнь,
2022 - 2026 годы

АО "Фонд науки", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

45

Проработка вопросов по организации повышения квалификации менеджеров по коммерциализации технологий в соответствии с международными стандартами

сертификаты

сентябрь,
2023 - 2026 годы

МОН, НО, ОВПО, заинтересованные государственные органы

46

Принятие "шефства" со стороны крупного бизнеса над региональными университетами в части их научной и инновационной деятельности

меморандумы/
соглашения

декабрь,
2022 - 2026 годы

МОН, ОВПО, НПП "Атамекен" (по согласованию), заинтересованные государственные органы, МИО

47

Создание на базе университетов коворкинг-центров по созданию условий бизнес-партнерам по реализации инновационных проектов

приказы университетов/
решения НТС

август,
2023 - 2026 годы

МОН, ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

48

Принятие мер по усилению деятельности конструкторских бюро, инжиниринговых центров, технопарков и технополисов, бизнес-инкубаторов, инновационных центров, центров коммерциализации и трансферта технологий, проектных конструкторских бюро на базе исследовательских университетов

технологические меморандумы

декабрь,
2022 - 2026 годы

МОН, МЦРИАП, АО "Фонд науки", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

49

Развитие офисов коммерциализации РННТД при университетах для организации взаимодействия субъектов научной и (или) научно-технической деятельности и субъектов частного предпринимательства

информация в Правительство Республики Казахстан

август,
2022 - 2026 годы

МОН, ОВПО, НО, АО "Фонд науки", заинтересованные государственные органы

50

Развитие эндаумент-фондов университетов и НИИ, направленное на дальнейшее устойчивое развитие университетской науки и научных организаций

информация в Правительство Республики Казахстан

май,
2023 - 2026 годы

МОН, ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

51

Проработка вопросов внедрения мировой практики по предоставлению ваучеров для PCT патентов, на услуги конструкторских бюро и технологического инжиниринга

информация в Правительство Республики Казахстан

июнь 2023 года

МОН, МЦРИАП, АО "Фонд науки", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

52

Усиление требований к ожидаемым результатам по итогам реализации научных исследований в части наличия охранных документов на объекты интеллектуальной собственности, в том числе по PCT процедуре, для прикладных научных исследований

приказ
 

март,
2023 - 2026 годы

МОН, АО "НЦГНТЭ", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы

53

Расширение взаимодействия и привлечение к государственным инициативам Ассоциации профессионалов коммерциализации технологий, Ассоциации бизнес-инкубаторов, Клуба бизнес-ангелов

информация в Правительство Республики Казахстан

июнь 2023 года

МОН, МЦРИАП, АО "Фонд науки", ОВПО, НО, заинтересованные государственные органы, МИО

54

Проработка вопроса создания информационной системы по мониторингу процессов конкурсных процедур и реализации научно-исследовательских и опытно-конструкторских разработок недропользователей

информационная система

март,
2024 - 2026 годы

МЦРИАП, заинтересованные государственные органы

55

Создание НТС по рассмотрению механизмов финансирования НИОКР недропользователями в рамках 1 % от затрат на добычу полезных ископаемых

приказы ГО

март 2024 года

МЦРИАП, МИИР, МЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)

56

Принятие мер по реализации перспективных проектов в обрабатывающей промышленности за счет средств, направляемых недропользователями на НИОКР в рамках контрактных обязательств

решение
НТС

июнь,
2024 - 2026 годы

МИИР, МЦРИАП, МЭ, МОН, заинтересованные государственные органы

57

Принятие мер по операторству грантового финансирования путем переформатирования деятельности АО "Фонд науки"

проект постановления Правительства Республики Казахстан

декабрь,
2022 - 2023 годы

МОН, МФ, МНЭ, АО "Фонд науки"

Целевой индикатор 4. "Увеличение доли частного софинансирования проектов коммерциализации РННТД и прикладных научных исследований до 50 % к 2026 году" (2021 г. - 20 %, 2022 г. - 25 %, 2023 г. - 35 %, 2024 г. - 40 %, 2025 г. - 45 %, 2026 г. - 50 %)

Направление 5.4. Координация научно-технологического развития

58

Развитие национальной системы научно-технологического прогнозирования путем формирования института научно-технической информации

НПА

декабрь
2023 года

МОН, АО "НЦГНТЭ", заинтересованные государственные органы

59

Проведение аналитических и форсайтных исследований по планированию и прогнозированию научно-технологического развития отраслей

отчет о выполненных работах

декабрь,
2022 - 2026 годы

МОН, МЦРИАП, МИИР, МЭ, НО, ОВПО, заинтересованные государственные органы

60

Формирование Национальной карты технологических задач и ключевых "критических" технологий по итогам технологического прогнозирования

информация в Правительство Республики Казахстан

декабрь,
2022 - 2023 годы

МОН, МЦРИАП, МИИР, МЭ, заинтересованные государственные органы

61

Разработка отраслевых карт научно-технологического развития на примере дорожной карты научно-технологического развития добывающего сектора нефтегазовой отрасли

приказы

декабрь,
2023 - 2024 годы

МОН, МЦРИАП, МИИР, МЭ, заинтересованные государственные органы

62

Формирование целевых технологических программ, в том числе в реализацию отраслевых карт научно-технологического развития

протокол
Совета по технологической политике при Правительстве Республики Казахстан

декабрь,
2023 - 2024 годы

МЦРИАП, МОН, МИИР, МЭ, заинтересованные государственные органы, МИО

63

Создание инновационной обсерватории

проект постановления Правительства Республики Казахстан

май 2022 года

МЦРИАП, МОН, заинтересованные государственные органы

64

Создание центра научно-технологических инициатив на базе АО "ФНБ "Самрук-Қазына"

информация в МОН

июнь 2022 года

АО "ФНБ "Самрук-Қазына", (по согласованию), заинтересованные государственные органы

65

Трансформация НИИ, университетов, предприятий, реализующих НИОКР, в научно-производственные центры (информационные технологии, медико-биологические и биотехнологии, агропромышленные науки, "зеленые технологии" и энергоэффективность, горно-металлургический комплекс), в том числе на основе ГЧП

информация в Правительство Республики Казахстан

декабрь
2023 года

МОН, НО, ОВПО, заинтересованные государственные органы

66

Вовлечение к проведению технологического прогнозирования, разработке и реализации отраслевых карт научно-технологического развития, реализации существующих инновационных кластеров и передовых научных центров представителей крупного сектора в отраслях

информация в Правительство Республики Казахстан

декабрь,
2023 - 2026 годы

МОН, МЦРИАП, МИИР, МЭ, заинтересованные государственные органы, АОО "Назарбаев Университет" (по согласованию), АКФ "ПИТ" (по согласованию), "QazBioPharm" (по согласованию)

67

Проработка вопроса финансирования НИОКР местными исполнительными органами

информация в МОН

декабрь,
2023 - 2026 годы

МИО, НО, ОВПО, заинтересованные государственные органы


Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2022 – 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 25 мамырдағы № 336 қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 28 наурыздағы № 248 қаулысымен

      Ескерту. Күші жойылды - ҚР Үкіметінің 28.03.2023 № 248 қаулысымен.

      "Мемлекет басшысының 2020 жылғы 1 қыркүйектегі "Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 14 қыркүйектегі № 413 Жарлығымен бекітілген Мемлекет басшысының 2020 жылғы 1 қыркүйектегі "Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі жалпыұлттық іс-шаралар жоспарының 81-тармағын іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2022 – 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілсін.

      2. Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты мемлекеттік органдар және өзге ұйымдар (келісу бойынша):

      1) Тұжырымдаманы іске асыру жөнінде қажетті шаралар қабылдасын;

      2) Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарының (бұдан әрі – Жоспар) уақтылы орындалуын қамтамасыз етсін;

      3) есепті кезеңнен кейінгі жылдың 15 сәуірінен кешіктірмей Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігіне Жоспардың іске асырылу барысы туралы ақпарат ұсынып тұрсын.

      3. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі есепті кезеңнен кейінгі жылдың 1 мамырынан кешіктірмей мемлекеттік және стратегиялық жоспарлау жөніндегі уәкілетті органға Тұжырымдаманың іске асырылуы туралы есепті ұсынып тұрсын.

      4. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігіне жүктелсін.

      5. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Ә. Смайылов

  Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2022 жылғы 25 мамырдағы
№ 336 қаулысымен
бекітілген

Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2022 – 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасы

      1. Паспорт

      2. Ағымдағы жағдайды талдау

      2.1 Қазақстан ғылымының ағымдағы жай-күйі

      2.1.1. Кадрлық және ғылыми әлеует

      2.1.2. Ғылыми институттар мен инфрақұрылым

      2.1.3. Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру

      2.1.4. Ғылыми-технологиялық даму

      3. Халықаралық тәжірибеге шолу

      3.1. Ғылым саласындағы кадрлық саясат

      3.2. Заманауи зерттеу инфрақұрылымы

      3.3. Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды дамыту және ынталандыру шаралары

      3.4. Ғылыми-технологиялық саясат

      4. Ғылым саласын дамыту пайымы

      5. Дамудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

      5.1 Ғалымдардың ғылыми және кадрлық әлеуетін нығайту

      5.2 Ғылыми инфрақұрылымды жаңғырту

      5.3 Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру экожүйесін дамыту

      5.4 Ғылыми-технологиялық дамуды үйлестіру

      6. Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер

1-бөлім. Паспорт

1. Атауы

Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2022 – 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасы

2. Әзірлеу негіздемесі

"Мемлекет басшысының 2020 жылғы 1 қыркүйектегі "Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 14 қыркүйектегі № 413 Жарлығы.
"Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарын бекіту және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы № 636 Жарлығы.
"Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қарашадағы № 790 қаулысы.

3. Бағдарламалық құжатты әзірлеуге және іске асыруға жауапты мемлекеттік органдар

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі;
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі;
Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі;
Қазақстан Республикасының Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі;
Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі;
Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі;
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі;
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі;
Қазақстан Республикасының Сауда және интеграция министрлігі;
Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі;
Қазақстан Республикасының Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі;
Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі;
Қазақстан Республикасының Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі;
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі;
Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар министрлігі;
Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі;
Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі;
жергілікті атқарушы органдар.

4. Іске асыру мерзімдері

2022 – 2026 жылдар

2-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау

      Осы Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2022 – 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарының "Сапалы білім" 3-жалпыұлттық басымдығының 6-міндетін және "Инновациялық әлеует" факторы бойынша Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің рейтингіндегі көрсеткішке қол жеткізуге (70-орын); Орнықты даму саласындағы мақсаттардың "Ғылыми зерттеулер мен әзірлемелер" 9.5-міндетін; Мемлекет басшысының 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі жалпыұлттық іс-шаралар жоспарының 81-тармағын іске асыруға бағытталған.

      Осы Тұжырымдаманы әзірлеу кезінде Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (бұдан әрі – ЭЫДҰ) Қазақстанның Ғылыми және технологиялық саясат комитетінің жұмысына қатысуы шеңберінде әзірленген Қазақстан Республикасының инновациялық саясатына шолуындағы ұсынымдары ескерілді.

      2015 жылғы "Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымының (бұдан әрі – ЮНЕСКО) ғылым жөніндегі баяндамасына: 2030 жылға дейінгі жолда" сәйкес: "Ғылым мен инновациялар саласындағы табысты ұлттық саясатты әзірлеу өте күрделі міндет күйінде қалып отыр. Ғылым мен инновацияларға негізделген экономикалық дамудың оң нәтижелерін жан-жақты пайдалану үшін білім беруге, іргелі ғылымдарға, технологиялық дамуға және соның арқасында қол жеткізілетін орнықты технологияларды кеңінен енгізуге, іскерлік сектордың ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарына және экономикалық негіз құру шарттарына қатысты мәселелерді қоса алғанда, саясаттың әртүрлі салаларының тұтас қатарында қажетті бағыттарда бір мезгілде ілгерілету талап етіледі.".

      Қазіргі әлемде ғылымның дамуы жаһандық сын-қатерлер мен қауіптер жағдайында жүріп жатыр. 2021 жылғы "ЮНЕСКО-ның ғылым жөніндегі баяндамасы: ақылға қонымды даму үшін уақытпен жарысу" деректері бойынша: "Климаттың өзгеруі, биоәралуандықтың жоғалуы, мұхит жағдайының нашарлауы және пандемия сияқты бүгінгі күннің проблемалары жаһандық болып табылады. Сондықтан да біз бүкіл әлемнің ғалымдары мен зерттеушілерін жұмылдыруымыз керек.".

      Алдағы кезеңде ғылым мен технологиялардың дамуы пандемиялармен және эпидемиялармен шарттасқан дағдарыстар жағдайында жүргізіледі. Нақ осылар әлем, өңір және ел деңгейлерінде ғылымның, технологиялар мен инновациялардың дамуына басым ықпал ететін болады.

      2.1. Қазақстан ғылымының ағымдағы жай-күйі

      Ғылыми әлеуеттің бәсекеге қабілеттілігі мемлекеттік саясат басымдықтарының бірі болып табылады. Оның дәйекті іске асырылуы, сондай-ақ 2011 жылы қабылданған прогрессивті "Ғылым туралы" Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрі – Заң) жетекші ғылыми мектептердің сақталуына, ғылымды әкімшілендіру мен қаржыландырудың жаңа моделінің қалыптасуына, ғылыми-техникалық сараптаманың жаңа институттарының, ұлттық ғылыми кеңестердің дамуына, ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландырудың басталуына ықпал етті.

      Ғылыми зерттеулерді іске асыру Жоғары ғылыми-техникалық комиссия бекіткен ғылымды дамыту басымдықтарына сәйкес жүргізіледі.

      2022 – 2024 жылдарға арналған басымдықтар:

      1) су ресурстарын, жануарлар мен өсімдіктер әлемін ұтымды пайдалану, экология;

      2) геология, минералды және көмірсутекті шикізатты өндіру және қайта өңдеу, жаңа материалдар, технологиялар, қауіпсіз бұйымдар мен конструкциялар;

      3) энергетика және машина жасау;

      4) ақпараттық, коммуникациялық және ғарыштық технологиялар;

      5) жаратылыстану ғылымдары саласындағы ғылыми зерттеулер;

      6) өмір және денсаулық туралы ғылым,

      7) білім және ғылым саласындағы зерттеулер;

      8) әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар саласындағы зерттеулер;

      9) агроөнеркәсіптік кешенді орнықты дамыту және ауыл шаруашылығы өнімдерінің қауіпсіздігі;

      10) ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс.

      Статистикалық деректерге сәйкес 2021 жылы Қазақстан Республикасында жүргізілетін ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрі – ҒЗТКЖ) жұмсалатын шығыстардың 89,0 млрд теңгеден 109,0 млрд теңгеге дейін ұлғайғаны байқалды (2019 жылы – 82,3 млрд теңге, 2020 жылы – 89,0 млрд теңге). Алайда бұл ұлғаю жалпы ішкі өнімнің (бұдан әрі – ЖІӨ) ғылымды қажетсінуіне айтарлықтай әсер еткен жоқ, ол есепті жылы 0,13 %-ды құрады. Бұл, ең алдымен, 2021 жылы ҒЗТКЖ шығындарының өсу индексі 2019 жылмен салыстырғанда 5,9 %-ға қысқарып, 2020 жылғы деңгейден және инфляция деңгейінен төмен болғандығымен байланысты.

      Қаржыландыру көздері бөлінісінде ҒЗТКЖ-ға ішкі шығындарды талдау мемлекеттің үлесіне 58,2 %, кәсіпорындарға 33,5 % және басқа көздердің үлесіне 8,3 % келетінін көрсетеді.

      Инженерлік әзірлемелер мен технологиялар саласындағы ҒЗТКЖ-ға ішкі шығындардың жалпы сомасында зерттеулер шығындары 40,0 %-ды құрады, жаратылыстану ғылымдары саласындағы зерттеулер 29 %-ды, ауыл шаруашылығы ғылымдары – 13,4 %-ды, гуманитарлық ғылымдар – 6,7 %-ды, әлеуметтік ғылымдар – 2,8 %-ды және медицина ғылымдары – 8,1 %-ды ұрады.

      Өңірлік бөліністе бір жұмыскерге шаққанда ҒЗТКЖ-ға жұмсалатын ішкі шығындардың көлемі және экономикада жұмыспен қамтылған 10 мың адамға шаққанда оны орындаған жұмыскерлер саны сияқты үлестік қарқындылық индикаторлары ғылыми-зерттеу қызметіне тартылудың сипаттамасы болып табылады.

      2020 жылы бір жұмыскерге жұмсалатын шығындардың көлемі республика бойынша орта есеппен 3,9 млн теңгені құрады. Маңғыстау, Атырау және Жамбыл облыстарында, сондай-ақ Нұр-Сұлтан қаласында осы көрсеткіштің ең жоғары көлемі атап өтіледі, тиісінше 15,2; 12,2; 6,2 және 4,8 млн теңге. Қызылорда, Қостанай, Павлодар және Түркістан облыстарында бір жұмыскерге 1,1 – 1,9 млн теңге шығыннан келеді.

      Өңірлер бөлінісінде жоғарыда көрсетілген деректерді негізге ала отырып, заңнамалық кедергілердің болмауына қарамастан, олар ҒЗТКЖ-ны дамытуға тиісті деңгейде көңіл бөлмейтінін атап өтуге болады.

      Өңірлік ғылым негізінен облыс экономикасының басты назарында тұрған проблемаларды шешуге бағытталуға тиіс. ҒЗТКЖ-ға жұмсалатын шығындар көлемін төмендеткен өңірлер қатарында Ақмола, Қостанай және Қызылорда облыстары бар. Алматы мен Нұр-Сұлтан республиканың ғылыми-білім беру орталықтары болып табылады. Алматының үлесіне зерттеулер мен әзірлемелердің 37 %-ға жуығы тиесілі.

      2020 жылы үлесіне шығындардың жартысынан көбі тиесілі мемлекет ғылыми зерттеулердің негізгі инвесторы болды. Алдыңғы екі жылда өндірістердің меншікті қаражаты қаржыландырудың негізгі көзі болды, ол орта есеппен 47 %-ды құрады, ал 2020 жылы олардың үлесі 39,9 %-ға дейін қысқарды.

      Республикалық бюджеттен ғылымға бөлінетін қаражат салалық он орталық мемлекеттік органға: Білім және ғылым (бұдан әрі – БҒМ), Ауыл шаруашылығы (бұдан әрі – АШМ), Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау (бұдан әрі – Еңбекмині), Экология, геология және табиғи ресурстар (бұдан әрі – ЭГТРМ), Денсаулық сақтау (бұдан әрі – ДСМ), Мәдениет және спорт (бұдан әрі – МСМ), Энергетика (бұдан әрі – ЭМ), Индустрия және инфрақұрылымдық даму (бұдан әрі – ИИДМ), Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі (бұдан әрі – ЦДИАӨМ), Сауда және интеграция министрліктеріне (бұдан әрі – СИМ) бөлінеді.

      Тұтастай алғанда, 2020 – 2021 жылдары ғылымды республикалық бюджеттен қаржыландыру екі есеге жуық өсті және: 2020 жылы 50,1 млрд теңгені, оның ішінде БҒМ бойынша – 35,6 млрд теңгені; 2021 жылы – 71,6 млрд теңгені, оның ішінде БҒМ бойынша – 48,6 млрд теңгені құрады.

      Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілерін қаржыландыру Заңға сәйкес ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызметті базалық, гранттық, бағдарламалық-нысаналы және тікелей қаржыландыру тәртібімен белгіленген шарттарда қаржыландырудың әртүрлі нысандары бойынша жүзеге асырылады.

      2020 – 2021 жылдары ғылыми зерттеулерді орындауға барлығы 15 конкурс өткізілді, оның ішінде 7-уі БҒМ бойынша (5 гранттық конкурс және 2 бағдарламалық-нысаналы қаржыландыруға), 8-і – салалық мемлекеттік органдар. Конкурстардың нәтижесінде БҒМ гранттық қаржыландыру бойынша 1336 жобаны, бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру бойынша 59 ғылыми-техникалық бағдарламаны, бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру бойынша барлығы 207 ғылыми-техникалық бағдарламаны іске асыруда.

      Мемлекеттің стратегиялық мүдделерін қамтамасыз ету, ғылыми мектептер мен ғылыми ұйымдардың орнықты дамуы, қаржыландырудың конкурстық және конкурстан тыс әдістерін ұштастыру, конкурстық рәсімдердің барлық кезеңдерінде қаржыландыруды бөлудің толық ашықтығы қағидаттарына негізделген ғылымды қаржыландырудың жаңа тәсілдері енгізілді.

      2020 жылы алғаш рет гранттардың коллаборацияға, қысқа мерзімді, дара және жас ғалымдарға арналған жаңа түрлері енгізілді, бұл перспективалы ғылыми идеялардың қомақты санына мемлекеттік қолдау көрсетуге мүмкіндік берді. Бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани жаңғыруының стратегиялық басымдықтарына сәйкес келетін нақты ұлттық ғылыми-техникалық міндеттер негізінде ғана бөлінеді.

      2018 – 2020 жылдар кезеңінде сарапшылар аса перспективалы деп бағалаған бірқатар жобалар іске асырылды.

      Биологиялық қауіпсіздік проблемалары ҒЗИ ғалымдарының COVID-19 коронавирустық инфекциясына қарсы екі вакцинаны (белсенділігі жойылған және суббірлікті) жасауы неғұрлым маңызды ғылыми жетістіктердің бірі болып табылады. Белсенділігі жойылған QazVac вакцинасы бойынша вакцинаны Дүниежүзілік денсаулық ұйымының Қазақстандағы елдік офисіне тіркеу туралы ниет берілді.

      Қазақстан Республикасының Минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығының ғалымдары болатты оттегіден тазарту, түрлендіру және қоспалау үшін кондицияланбаған көміртегі шикізатын пайдалануға негізделген ферросиликоалюминий және "Қазақстандық" қорытпасын алу технологиясын әзірледі. Қорытпаның тәжірибелік партиялары Германияда, Ресейде және Түркияда өнеркәсіптік тестілеуден сәтті өтті. Халықаралық және еуропалық патенттер алынды.

      Машина жасау саласында Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университетінде "Қыста жолдар мен тротуарларды тазартудың механикаландырылған кешені" жобасы бойынша қысқы уақытта жолдар мен тротуарларды қарлы-мұзды түзілімдерден жоғары тиімділікпен тазартуға арналған жабдықтар кешені әзірленіп, жол-қызмет көрсету ұйымының пайдалануына енгізілді. Мұзжарғыштардың сериялық өндірісі үшін технология әзірленіп, цех жобаланды.

      Энергетика саласында Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ғалымдары синтез технологияларын, бағытталған түрлендіруді дамыту жөнінде зерттеулер және заманауи материалтануда, конструкциялық материалдарда, баламалы энергетикада, нано және микроэлектроникада қолдануға әлеуеті бар наноқұрылымды композиттік материалдардың радиациялық және коррозиялық төзімділігі туралы зерттеулер жүргізді.

      "Д.В. Сокольский атындағы отын, катализ және электрохимия институты" акционерлік қоғамы өнеркәсіп орындары мен автокөлік құралдарының уытты газ шығарындыларының каталитикалық бейтараптандырғыштарын әзірледі. Отандық каталитикалық бейтараптандырғыштарды өндіретін меншікті цех іске қосылды.

      Назарбаев Университетінің жанындағы аккумуляторлар институты су литий-ионды аккумулятор жобасын сәтті іске асырды. Әзірлемелердің нәтижелері бойынша АҚШ патенті алынды.

      Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар саласында А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының ғалымдары мемлекеттік тілді ұлттық латын графикасының әліпбиіне көшіруді қамтамасыз ететін жаңартылған нормативтік сөздіктер мен академиялық басылымдар сериясын әзірледі.

      Мемлекет тарихы институты мен Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының тарихшы-ғалымдары "Тәуелсіздік бәрінен қымбат" мақаласы аясында Қазақстанның тарих ғылымы мен академиялық тарихының тұжырымдамасын әзірлеуде. М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты сақтаудағы қолжазба қорын цифрлау жұмысын жүргізуде.

      Ақпараттық технологиялар саласында эксперименттік және теориялық физика ғылыми-зерттеу институты от жағу камераларындағы технологиялық процестерді оңтайландыру және атмосфераға зиянды шығарындыларды барынша азайту мақсатында жылу-масса өткізу процестерін модельдеу бойынша есептеу эксперименттерін жүргізу үшін жаңа ақпараттық технологиялар әзірледі.

      Металлургия және байыту институты күкіртті қышқыл шламынан тазартылған және элементтік селенді, өнеркәсіптік өнімдерден сирек және жерде сирек кездесетін металдарды алу технологияларын әзірледі.

      Семей қ. Шәкәрім атындағы университетіндегі агроөнеркәсіптік кешенде қалдықсыз суық технологиялар мен энергия шығыны төмен өнімділігі жоғары жабдық әзірленді, ол қоршаған ортаның табиғи ресурстарын сарқымай, халыққа қолжетімді өнім ассортиментін кеңейтуге мүмкіндік береді.

      2020 – 2021 жылдары ғылымның нәтижелілігін арттыру және бюджет қаражатын тиімді пайдалану мақсатында барлық конкурстық құжаттамада ғылыми жетекшілердің құзыретіне қойылатын нақты талаптар белгіленді, олар халықаралық ғылыми-метриялық көрсеткіштерге, сол сияқты ғылыми зерттеулердің нәтижелеріне негізделген. Сондай-ақ академиялық адалдық (антиплагиат) және ғылыми этика мәселелеріне тұңғыш рет зор көңіл бөлінді.

      Ғылым туралы заңнама жүйелі түрде жетілдірілуде.

      Заңнамаға енгізілетін барлық өзгерістердің басты мақсаты ғалымдардың өз идеяларын іске асыруы үшін қолайлы орта құру және отандық ғылымның нәтижелілігін арттыру болып табылады.

      Осы кезеңде Қазақстан Республикасы Үкіметінің түйінді қаулыларына бірнеше мәрте Ұлттық ғылыми кеңестердің (бұдан әрі – ҰҒК) ережелеріне, мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу қағидаларына, ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін базалық және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру және коммерцияландыру қағидаларына қатысты өзгерістер енгізілді.

      Осы өзгерістердің нәтижесінде барлық ҰҒК құрамдарын қалыптастыру, гранттық және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыруға арналған конкурстар өткізу, ғалымдарға сыйлықтар мен стипендиялар тағайындау процестерінің нақты өлшемшарттары енгізілді, барлық кезеңдердің ашықтығы мен айқындылығы артты, конкурстық рәсімдердің мерзімдері екі есе қысқарды, конкурсқа өтінімдер мен есептілікке қойылатын талаптар оңайлатылды, грант алушылардың қаражатты пайдалану бөлігіндегі дербестігі мен құқықтары едәуір кеңейтілді, ҰҒК мүшелеріне қойылатын талаптар күшейтілді, оның ішінде ҰҒК мүшелерінің Әдеп кодексі қабылданды; ғылыми және ғылыми-техникалық ақпаратты жинау мен өңдеудің автоматтандырылған жүйесі енгізілді, ақпараттық портал құрылды (www.ncste.kz), көптеген бюрократиялық кедергілер алып тасталды және т.б.

      2019 – 2021 жылдары ҰҒК қызметін жетілдіру бойынша жүйелі шаралар қабылданды. Мысалы, ҰҒК-ге жетекші ғалымдар кірді, барлық отырыстар тікелей эфирде таратылады, ал шешімдер ашық дауыс беру арқылы қабылданады.

      Мемлекет басшысының 2021 жылғы 1 қыркүйектегі "Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі" атты Қазақстан халқына Жолдауында ғылымда қордаланған проблемаларды шешу үшін Үкіметке ғылым туралы заңнамаға өзгерістер енгізу тапсырылды.

      2021 жылғы 15 қарашада Заңға жетекші ғалымдардың еңбегіне ақы төлеуді базалық қаржыландыруға қосу, ғылымды қаржыландырудың жаңа түрі – іргелі ғылыми зерттеулерді жүзеге асыратын ғылыми ұйымдарды қаржыландыруды енгізу, ғылыми, ғылыми-техникалық жобалар мен бағдарламаларды мемлекеттік қаржыландырудың ұзақтығын 5 жылға дейін ұлғайту, ҰҒК шешімдерінің апелляциясы институтын енгізу бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізілді, ғылыми тағылымдамалардан өтудің нормативтік базасы көзделді.

      ҒЗТКЖ көбінесе республикалық бюджеттен қаржыландырылатындықтан, ал ғылым саласындағы мемлекеттік-жекешелік әріптестік практикасы әлі де болса әлсіз болғандықтан, ҒЗТКЖ-ға жұмсалатын шығындардың ЖІӨ-ден үлесі тым төмен деңгейде қалып отыр, бұл әлемдік рейтингтердің төмен позицияларында көрініс табады.

      Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің (бұдан әрі – ДЭФ ЖБИ) 2019 жылғы рейтингіне сәйкес "Инновациялық әлеует" факторы бойынша Қазақстан 2018 жылмен салыстырғанда 141 елдің арасында 87-орыннан 95-орынға төмендеді. Бұл фактор 10 көрсеткіштен тұрады және ғылыми зерттеулер мен әзірлемелердің саны мен сапасын, қандай да бір елдің ортасы инновациялық ынтымақтастыққа, өзара байланысқа, өнертапқыштық пен әртүрлілікке ықпал ететін дәрежені көрсетеді. Жаңа білімді генерациялап, қолда барын тереңдете алатын, сондай-ақ әріптестік байланыстарды жолға қою үшін ең жақсы жағдайлар ұсына алатын елдер, әдетте, инновациялық қызметті дамыту және неғұрлым жеделдетілген экономикалық өсу үшін үлкен әлеуетке ие болады.

      Осы фактор бойынша көрсеткіштердің төмендеуі ҒЗТКЖ-ға арналған шығыстар көлемінің, ғылыми институттардың танылу деңгейінің (100-ден 0,01) және тауар белгісін тіркеуге арналған өтінімдердің төмен болуымен (1 млн адамға 195 бірлік) негізделген.

      Инновациялар индексі (Global Innovation Index) бойынша әлем елдері рейтингінде Қазақстан 2021 жылы 28,6 индексімен 132 елдің ішінде 79-орынды иеленеді. Бұл индекс әлем елдерінің инновациялық дамуын сипаттайтын әртүрлі 82 айнымалы мәннен құралады әрі саяси ортаны, білім беруді, инфрақұрылымды және бизнестің даму деңгейін қоса алғанда, инновациялардың кең пайымын көрсетеді. Бұл қандай да бір елде инновацияларды дамыту жөніндегі күш-жігердің тиімділігін объективті бағалауға мүмкіндік береді.

      "Bloomberg" жыл сайынғы инновациялар индексіне сәйкес 2020 жылы Қазақстан 60 елдің ішінде 59-орынды иеленді. Бұл индекс патенттік белсенділік, ғалымдар саны, жоғары білім берудің тиімділігі, технологиялық компаниялар саны, өнімділік, қосылған құны бар өндірістер саны және ЖІӨ-ге қатысты ҒЗТКЖ-ға арналған шығыстар сияқты 7 индикатор бойынша есептеледі.

      Ғылымды дамыту бойынша жүргізіліп отырған мемлекеттік саясатқа қарамастан, Қазақстан қазіргі уақытта ғылым мен инновациялар саласындағы әлемдік рейтингтерде мардымсыз позицияларды иеленіп отыр. Осыған сүйене отырып, Тұжырымдама ғылым және инновациялар саласында Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігі мен әлемдік рейтингтердегі позицияларын жақсартуға бағытталған.

      2.1.1. Кадрлық және ғылыми әлеует

      Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша ғылым саласында 2020 жылы 22 665 ғылыми қызметкер (Жапония мен Францияда – 100 адам, АҚШ – 91, Германияда – 92, Ресейде – 60), оның ішінде 18 228 зерттеуші маман жұмыс істейді, олардың тек 35 %-ының ғылыми немесе академиялық дәрежесі бар (1883 ғылым докторы, 4324 ғылым кандидаты, 1755 философия докторы (PhD) және 62 бейіні бойынша доктор). Жас топтары бөлінісінде: ғалымдардың 35 %-ы – 35 жасқа дейін; 40 %-ы – 35-тен 54 жасқа дейін; 25 %-ы – 55 жастан асқан. Әйелдердің үлесі 53 %-ды, ерлердің үлесі 47 %-ды құрайды.

      Өңірлер бөлінісінде 2018 жылмен салыстырғанда кадрлардың ең көп өсуі Нұр-Сұлтан (915 адамға) және Алматы (440 адамға) қалаларында болды.

      2018 – 2020 жылдары Қазақстанның жоғары мектебін 129 жоғары және жоғары оқудан кейінгі білім беру ұйымы (бұдан әрі – ЖЖКБҰ) білдірді. 2020 – 2021 оқу жылының басында оларда 36307 оқытушы жұмыс істеді, оның ішінде 2952-сі (8,1 %) ғылым докторы, 11514 (31,7 %) – ғылым кандидаты, 2280 (6,2 %) – профессор, 5345 (14,7 %) – доцент, 2942 (8,1 %) – философия докторы (PhD), 137 (0,3 %) – бейіні бойынша доктор ғылыми дәрежесі, 13067 (36 %) оқытушыда магистр академиялық дәрежесі болды.

      Жоғары білікті ғалым кадрларды даярлау кадрлық әлеуетті дамытуда маңызды рөл атқарады. Жыл сайын Қазақстан Республикасының білім беру ұйымдарын орта есеппен 905 докторант пен 20 мыңға жуық магистрант бітіріп шығады. 2020 – 2021 оқу жылында магистрлерді даярлауды 109, философия докторларын (PhD) – 79 білім беру ұйымы жүзеге асырды. 2018 жылы кеңейтілген қабылдаудың нәтижесінде 2020 жылы докторанттардың саны ең жоғары көрсеткіштерге жетті – 6914 адам (2018 жылы – 5609 адам, 2019 жылы – 6363 адам). 2020 – 2021 оқу жылында докторанттардың оқу бітіріп шығуы 1446 адамды құрады, оның 33 %-ға жуығы диссертация қорғады.

      Соңғы жылдары жас ғалымдарды қолдау және оларды ғылымға тарту шаралары ұлғайды. 2019 жылдан бері өткізіліп келе жатқан жас ғалымдар конкурстарының нәтижесінде бүгінгі таңда 315 жобада бір жарым мыңнан астам жас ғалым мен зерттеуші өздерінің ғылыми идеяларын іске асыруда. Бұл жобаларға жұмсалатын бюджет шығындарының жалпы көлемі 17,6 млрд теңгені құрайды. Бұдан басқа, конкурстық құжаттаманың талаптарына сәйкес БҒМ қаржыландыратын әрбір жобада жас ғалымдар мен зерттеушілердің үлесі кемінде 40 %-ды құрайды.

      "Жас ғалым" жобасы аясында жас ғалымдарды ғылыми ұйымдар мен ЖЖКБҰ-ға кеңінен тарту үшін постдокторанттарға арналған мың грантқа қаражат бөлінді.

      Жастарды ғылымға кеңінен тарту, ғылымды дәріптеу жөніндегі шараларды бірлесіп әзірлеу және тиімді іске асыру үшін Жас ғалымдар кеңесі жұмыс істейді, ол ғылыми, ғылыми-техникалық қызмет, ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырудың тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар әзірлеуге белсенді қатысады.

      Ғалым еңбегі нәтижелілігінің маңызды көрсеткіштерінің бірі ғылыми жарияланымдар болып табылады, түрлі елдердің ғалымдары олар арқылы әлемдік білім базасына үлес қосады. Тиісінше ғылыми жарияланымдардың халықаралық дерекқорлары ғылыми-метрикалық көрсеткіштердің негізгі көзі болып табылады.

      Ұлттық жазылым аясында Қазақстанның ғылыми ұйымдары мен ЖЖКБҰ халықаралық дерекқорларға тегін қолжетімділікпен қамтамасыз етілген. Мәселен, 2020 жылы 259 ғылыми ұйым мен ЖЖКБҰ Web of Science, Scopus және Science Direct дерекқорларын пайдаланды. Бір айда кірудің орташа саны 100000-нан асады. Сондай-ақ 88 отандық ғылыми журналды қолдау жүзеге асырылуда.

      Web of Science Core Collection дерекқорының талдамалық құралы InCites деректері бойынша 2018 – 2020 жылдары Қазақстанның жарияланымдар саны 11559 құжатты құрады, бұл елге әлемдік рейтингте 213 елдің ішінде 74-орынды иеленуге мүмкіндік берді. Салыстыру үшін: Қазақстанның Еуразиялық экономикалық одақ (бұдан әрі – ЕАЭО) бойынша әріптес елдері былайша орналасқан: Ресей – 15; Беларусь – 81; Армения – 97; Қырғызстан – 135-орын.

      Қазақстанның 2018 – 2020 жылдардағы жарияланым массиві қазақстандық 129 ұйыммен үлестес, оның ішінде ЖЖКБҰ – 73, ғылыми институттар – 51, қоғамдық ұйымдар – 5. Ғылыми еңбектердің 90 %-дан астамы немесе 10993 жарияланым университет зерттеушілерінің қатысуымен дайындалды.

      Қазақстандық жарияланымдардан қалыпқа келтірілген орташа дәйексөз келтіру 0,81-ді құрады (бұл көрсеткіш орташа әлемдік деңгейден төмен). Салыстыру үшін: бұл көрсеткіштің ең жоғары деңгейі Ұлыбританияда – 1,45. Қазақстанның 2018 – 2020 жылдардағы ғылыми еңбектері 3417 халықаралық басылымда, оның ішінде 2780 журналда ұсынылған, олардың 2034-інде (73,2 %) импакт-факторы бар.

      Сондай-ақ ғалымдардың ғылыми-техникалық қызметі нәтижелілігінің маңызды көрсеткіштерінің бірі зияткерлік меншік объектілері болып табылады.

      Ұлттық зияткерлік меншік институтының деректеріне сәйкес 2020 жылы қорғау құжаттарын беруге барлығы 13807 өтінім берілді, оның ішінде: өнертабысқа – 900 өтінім, оның ішінде 760 ұлттық және 140 шетелдік өтінім берушілер. Пайдалы модельдерге барлығы 1109 өтінім берілді, оның ішінде 1054-і – ұлттық өтінім берушілер. Өнеркәсіптік үлгілерге барлығы 221 өтінім берілді, оның ішінде 84-і – ұлттық өтінім берушілер, селекциялық жетістіктерге 42 өтінім, оның ішінде 1-уі – жануарлардың тұқымдарына және 41-і – өсімдік сұрыптарына берілді.

      Сондай-ақ 2020 жылы Патенттік кооперация туралы шарт рәсімі бойынша 33 өтінім берілді, бұл 2019 жылға қарағанда 32 %-ға артық, Еуразиялық патенттік конвенция (бұдан әрі – ЕАПК) рәсімі бойынша – 91, бұл 2019 жылға қарағанда 3,2 %-ға төмен.

      2021 жылы, алдыңғы жылдағыдай, өнеркәсіптік меншік объектілерін ұлттық тіркеуге өтінімдер беруге және қорғау құжаттарын беруге қатысты статистикалық көрсеткіштердің оң серпіні байқалды. 2021 жылы тұтастай республика бойынша патенттік белсенділік 1,4 %-ға артты. Өтінімдердің негізгі үлесі тауар белгілеріне тиесілі – 83,5 %, бұл ел аумағындағы шетелдік өтінім берушілердің қызметімен негізделген, бұл ретте олардың басым бөлігі халықаралық рәсім бойынша (51,5 %) мәлімделген.

      2021 жылдың ғылыми және ғылыми-техникалық жобалар мен бағдарламалардың нәтижелілігін бағалау қорытындылары бойынша гранттық қаржыландырудың іске асырылған және жалғасып жатқан 1335 ғылыми зерттеуі (295 – қорытынды есептер, 1030 – жалғасып жатқан зерттеулер) шеңберінде 4516 ғылыми жұмыс жарияланып, 130 патент алынды және 177 ендіру жүзеге асырылды. Бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру шеңберінде барлығы 45 патент алынды, бұл өте төмен көрсеткіш болып табылады. Бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру жобалары бойынша 70 ендіру тіркелді.

      Қабылданып жатқан шараларға қарамастан, кадрлық және ғылыми әлеуетті дамыту проблемалары өзекті күйінде қалуда.

      Соңғы 30 жылда ғалымдар санының екі есе қысқаруы байқалады (1991 жылғы 40,8 мың адамнан 2021 жылы 22,6 мың адамға дейін), өйткені ғалымдар еңбекақысының тұрақсыз әрі төмен деңгейі кадрлық және ғылыми әлеуеттің негізгі проблемаларының бірі болып табылады. Осының салдарынан ғылым саласы тартымдылығының төмен болу үрдісі сақталуда. Мәселен, 2020 жылы ғалымдардың орташа жалақысы 152 мың теңгені құрады, бұл экономика бойынша орташа жалақының 72 %-ын құрайды.

      Бұл факторлар жас ғалымдар үлесінің ҒЗТКЖ-мен айналысатын зерттеушілердің жалпы санының 36 %-ына дейін қысқаруына себеп болды. Мәселен, соңғы жылдары жастардың ғылымға келуі ҒЗТКЖ-мен айналысатын персоналдың жалпы санының 11 %-ынан 7 %-ына дейін азайды. Мұндай алмастыру динамикасы кадрлық ғылыми әлеуетті толықтыру үшін жеткіліксіз және сондықтан кадрлардың "қартаюы" проблемасы әлі де өзекті.

      Ғылым жөніндегі ұлттық баяндаманың деректеріне сәйкес Қазақстандағы ғалымдардың, конструкторлардың және тәжірибелік өндірістер жұмыскерлерінің арақатынасы 25:4:1-ді құрайды. Бұл ретте әлемнің жетекші мемлекеттерінде – АҚШ-та, Ұлыбританияда, Францияда, Германияда, Қытайда, Жапонияда, Ресейде, Израильде бұл көрсеткіш 1:2:4-ке тең. Бұл тәжірибелік-конструкторлық өндірістердің, инжинирингтік орталықтардың, конструкторлық бюролардың инфрақұрылымын дамытудың әлсіз деңгейіне байланысты.

      Сондай-ақ қолданбалы ғылыми-техникалық әзірлемелер мен оларды іске асыратын ғалымдар санының өсуіне ықпал ететін тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелерді іске асыруға арналған гранттар жоқ. Техникалық бағыттар бойынша мамандардың жетіспеушілігі байқалады. Осы проблемаларды шешу үшін Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша техникалық бағыттарда кадрлар даярлауға екпін беріліп отыр. Мәселен, техникалық және IT бағыттағы гранттарды 40 %-дан 60 %-ға дейін ұлғайту жөніндегі шаралар қабылдануда.

      Аталған факторлардың салдарынан қаржыландырудың тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға емес, ғылыми-зерттеу жұмыстары жағына қарай ауытқып кеткені атап өтіледі. Мәселен, эксперименттік әзірлемелерге дейін жеткізілмеген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері ғылыми есептер түрінде қалып қояды, өнімнің тәжірибелік үлгілері және осы өнімді өндіру технологиялары түрінде іске асырылмайды және соның салдарынан өндірістік кәсіпорындар үшін қызығушылық тудырмайды.

      Сонымен қатар қазақстандық ғалымдарда ағылшын тілін меңгерудің төмен деңгейі проблемасы сақталуда, бұл жарияланымдық белсенділіктің және қазақстандық зерттеушілерден дәйексөз келтірудің төмен деңгейінің себебі болып табылады. Осының салдарынан әлемдік ғылыми процеске әлсіз интеграциялану атап өтіледі. Мәселен, қазақстандық ғылымның 7 бағыты ғана мықтыларға жатады; Scopus және Web of Science-қа қазақстандық 12 журнал енгізілген; Q1, Q2 журналдарында барлығы 907 қазақстандық мақала, талантты отандас ғалымдарды шақыруға ынталандыру жоқ.

      Бұдан басқа, шетелдік патенттеу шығындарының құнынан халықаралық өтінім беру үшін халықаралық баж жоғары болғандықтан әлемдік рейтингтерде белсенділіктің әлсіздігі, шетелде отандық технологияларды патенттеудің төмен деңгейі байқалады.

      2.1.2. Ғылыми институттар мен инфрақұрылым

      2020 жылы ҒЗТКЖ-ны жүзеге асырған кәсіпорындар саны 396-ны құрады. Олардың 93-і мемлекеттік секторға, 99-ы жоғары кәсіптік білім беру секторына, 167-сі кәсіпкерлік және 37-сі коммерциялық емес секторға жатады.

      Соңғы үш жылда Қарағанды, Қостанай және Түркістан облыстарында, сондай-ақ Нұр-Сұлтан қаласында ғылыми ұйымдар желісі кеңейтілді. Елордада ғылыми ұйымдар желісі үш жылда 16 бірлікке артты.

      Қазақстан Республикасының Үкіметі мен ЮНЕСКО арасындағы ратификацияланған келісімді орындау үшін Орталық Азия өңірлік гляциологиялық орталығы құрылды. Сондай-ақ География және су қауіпсіздігі институты мен ҚР ДCМ жанынан "QazBioPharm" ұлттық холдингі құрылды. Жалпы генетика және цитология институты базасында қайта ұйымдастыру және оған Биобақылау, сертификаттау және клиника алдындағы сынақтар орталық зертханасы мен Адам және жануарлар физиологиясы институтын қосу арқылы ғылыми зерттеулер саласындағы қызметті жүзеге асыру, ғылыми қызмет нәтижелерін коммерцияландыру мақсатында Генетика және физиология институты құрылды.

      Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар саласындағы ғылыми зерттеулерді жүзеге асыру үшін, сондай-ақ Жошы ұлысының мұрасын кешенді түрде зерделеу мақсатында Жошы Ұлысын зерделеу институты құрылды.

      Әлеуметтік-гуманитарлық бейіндегі жеті ғылыми-зерттеу институты республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорыннан шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорын болып қайта ұйымдастырылды, бұл жалақыны арттыруға және басқа да бірқатар проблемаларды шешуге мүмкіндік береді.

      Қазақстанда үш ірі ғылым академиясы – Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы (бұдан әрі – ҚР ҰҒА), Ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясы, Ұлттық инженерлік ғылымдар академиясы жұмыс істейді. Бұл академиялар ғылыми қызметті басқару және қаржыландыру саласындағы функциялары мейлінше шектеулі республикалық қоғамдық бірлестік нысанында жұмыс істейді.

      Заңға сәйкес ҚР ҰҒА Мемлекет басшысына ұсыну үшін әлемдік және ұлттық ғылымның жай-күйі мен даму үрдістерін талдауды, елдің ғылыми-техникалық әлеуетін жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, сондай-ақ ғылымды дамытудың басым бағыттарын негіздеуді қамтитын Ғылым жөніндегі жыл сайынғы ұлттық баяндаманы дайындайды.

      Мұндай жағдай ҚР ҰҒА беделін сақтауға ықпал етпейді, ғылымның осы саладағы мемлекеттік саясаттан айтарлықтай абстракциялануы және жалпы ҚР ҰҒА-ның ғылыми ой орталығы және алқалы ғылыми сараптама органы ретіндегі рөлінің төмендеуі байқалады.

      ИИДМ жанындағы Қазақстан Республикасының минералдық шикізатты кешенді қайта өңдеу ұлттық орталығы Орталық Азиядағы ең ірі ғылыми-өндірістік орталықтардың бірі болып табылады, оның қызметі тау-кен металлургия циклының: кен өндіру, байыту, қайта өңдеуден бастап тауарлық өнім алуға дейінгі барлық сатыларында ғылыми-технологиялық міндеттерді жүйелі шешуге бағытталған.

      Агроөнеркәсіптік кешендегі ғылыми-зерттеу жұмыстарын Қазақстанның аграрлық саладағы ғылыми-білім беру мекемелерінің мемлекетпен және бизнеспен тұрақты өзара іс-қимылының бірыңғай операторы – "Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығы" (бұдан әрі – ҰАҒББО) КеАҚ құрамына кіретін ұйымдар орындайды. АШМ ҰАҒББО-ның еншілес ұйымдары 3 ЖЖКБҰ, 24 ғылыми ұйым, 17 тәжірибелік шаруашылық және 3 сервистік компания болып табылады.

      Сондай-ақ 2008 жылдан бері Қазақстанда "Ұлттық ғарыштық зерттеулер мен технологиялар орталығы" біріккен акционерлік қоғамы түрінде ғарыш кеңістігін зерттеуде 80 жылдан астам тәжірибесі бар ғарыштық бейіндегі ғылыми институттар жұмыс істеп келеді, оның еншілес үш институты – В.Г. Фесенков атындағы астрофизика институты, Ионосфера институты және Ғарыштық техника және технологиялар институты бар.

      Ғарыш техникасының ең жаңа өндірістерін ұйымдастыру ғарыш саласындағы заманауи ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелерді: ғарышты, Жерді заманауи оптикалық аспаптармен ғарыштан бақылауды, зымыран-ғарыш техникасының жаңа үлгілерін және оларға арналған материалдарды сынауды жүзеге асыру мүмкіндігі үшін материалдық-техникалық базаны жаңғыртуды талап етеді.

      Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес 2020 жылдан Ғылым комитетінің ғылыми ұйымдарын жаңғырту және институционалдық дамыту басталды: 800-ге жуық атаудағы заманауи жабдықтар сатып алынды, Жану проблемалары институтының (1987 жылы салынған); Зоология институтының (1986); Маңғышлақ ботаникалық бағының (1987 жылы) ғимараттарына күрделі жөндеу жүргізу үшін жобалау-сметалық құжаттамалар (бұдан әрі – ЖСҚ) әзірленді. 2021 жылы 16 ғылыми-зертеу институттары үшін жабдықтардың 792 атауы сатып алынды. Ағымдығы жылы ғылыми ұйымдардың материалдық-техникалық базасын жаңғыртуға және күрделі жөндеу жүргізуге республикалық бюджеттен 15 ғылыми ұйымға 2,9 млрд теңге бөлінді.

      Университеттердегі ғылым елдің ғылыми-техникалық қызметінің түйінді элементтерінің бірі болып табылады.

      Қазақстанда университеттердегі ғылыми-зерттеу қызметі ғылыми орталықтар мен институттар базасында ұйымдастырылған, онда төрт жүзден астам зертхана жұмыс істейді, бұл 2018 жылмен салыстырғанда 75 бірлікке көп. 2008 жылдан бастап ғылыми-зерттеу институттары және университеттер базасында ұжымдық пайдаланудағы 20 зертхана жұмыс істейді. Бұл зертханалар отандық және шетелдік ғалымдарға ғылыми зерттеулер жүргізу үшін қолжетімділік ұсынады, сондай-ақ олардың базасында ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектілері ҒЗТКЖ жүргізеді.

      Назарбаев Университеті жетекші позицияларға ие, оның инженерлік мектептерінде National Laboratory Astana, технопарк пен инновациялық экожүйені қамтитын инновациялық кластер, сондай-ақ Astana Business Campus сияқты инновациялық білім беру және ғылыми жобалар табысты іске қосылды.

      Ғылыми-инновациялық зерттеулер мен дәлдігі жоғары өндіріс инфрақұрылымы дамыған Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті 2015 жылдан бері зерттеу университеті ретінде жұмыс істейді. Қазіргі уақытта университеттің жетекші ғалымдары тау-кен, металлургия және мұнай-газ салаларының аса ірі өнеркәсіптік ұйымдарымен бірлескен зерттеулер жүргізуде.

      Қазақстанның инновациялық бағдарланған университеттері мәртебесін алғандардың арасында зерттеу университетіне трансформациялау сатысында тұрған Қарағанды техникалық университетін атап кеткен жөн. Университетте "Корпоративтік университет" инновациялық-білім беру консорциумы құрылды, оның құрамына Қазақстанның, Ресейдің және Беларусьтің 70-тен астам ұйымы және 4 ғылыми-білім беру кешені кірді.

      Денсаулық сақтау саласында С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті мен Қарағанды медицина университетінің базасында ұжымдық пайдаланудағы 2 ғылыми молекулярлық-генетикалық зертхана жұмыс істейді.

      Статистикалық деректерге сәйкес 2020 жылы негізгі құралдарға арналған шығындар 9,4 млрд теңгені немесе ҒЗТКЖ-ға арналған ішкі шығындардың 10,6 %-ын құрады. Өткен жылмен салыстырғанда осы бап бойынша шығындар 0,9 %-ға, ал олардың үлесі 1 %-ға төмендеді. Негізгі қорларды кеңейтуге мемлекеттік сектор ұйымдары ең көп шығын шекті – 4,3 млрд теңге, бұл республикадағы ҒЗТКЖ ұйымдарының негізгі қаражатына арналған шығындардың 45 %-ға жуығын құрады. Жоғары кәсіптік білім беру секторы ұйымдары негізгі құралдарға 1,5 млрд-қа жуық теңге және кәсіпкерлік сектор ұйымдары 3 млрд-тан астам теңге жұмсады. Коммерциялық емес сектор ұйымдарының шығыны бәрінен аз – 516 млн теңге. Негізгі қорларға инвестициялар жыл сайын ішкі шығындардың 10 %-ы шегінде ауытқиды.

      "Ұлттық мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама орталығы" АҚ (бұдан әрі – "ҰМҒТСО") деректері бойынша іріктеме шеңберінде ҒЗТКЖ орындаумен айналысатын ұйымдарда 2017 жылы тозу деңгейі 40 %-ды құрады (ғимарат, құрылыс, күрделі құрылыс), ал олардың белсенді бөлігінің (машиналар, механизмдер, аспаптар) тозуы 50 % деңгейінде болды, негізгі қорларды жаңарту коэффициенті 14 %-ды құрайды.

      Ғылыми орталықтар мен университеттердегі ахуал жабдықты сатып алу, үй-жайларды және оны пайдалану үшін мамандар дайындау процестері толық көлемде үйлестірілмегенін көрсетеді. Қабылданып жатқан шараларға қарамастан, құрылымдық бөлімшелердің – ғылыми-білім беру, инновациялық орталықтардың сапалы контентін қалыптастыру бойынша жұмыс нашар жүруде.

      Отандық ғылымның жаһандық бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін заманауи ғылыми инфрақұрылым қажет. Ескірген, бәсекеге қабілетсіз ғылыми инфрақұрылым және ғылыми ұйымдар мен университеттердің материалдық-техникалық жарақтандырылу деңгейінің төмендігі отандық ғылымның дамуына кедергі келтіреді.

      Жоғары технологиялы және пәнаралық бағыттар бойынша зертханалардың болмауы отандық ғылыми зерттеулер нәтижелерінің әлемдік ғылыми кеңістікте танылмауына алып келді. Бұл олардың сапасының төмен деңгейін және нәтижелілігінің төмен екенін көрсетеді. Бұдан басқа, әлемдік деңгейдегі жабдықтар құнының жоғары болуына байланысты көбінесе оларды сатып алуға арналған бюджет қаражаты шектеледі.

      Сонымен бірге техникалық жарақтандырудың, тиімді агротехнологиялар трансфертін енгізудің және олардың шағын және орта шаруашылықтар үшін қолжетімділігінің жеткіліксіз болуы мәселелері ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігінің төмен көрсеткішінің негізгі себептеріне жатады.

      Өнеркәсіптік индустрияда халықаралық стандарттар бойынша сертификаттаудан өткен металлургия бойынша сынақ зертханасының жетіспеушілігі өнім экспортына және болатқа өсіп отырған сұранысты қанағаттандыруға теріс әсерін тигізеді.

      Бұл ретте медициналық бейіндегі университеттер жабдықтарының тозуы 80 %-ды құрайды, осыған байланысты аталған зертханаларды жете жарақтандыру мәселесі өткір тұр, сондай-ақ материал жинайтын жер бойынша зерттеулер жүргізу үшін басқа өңірлік университеттерде де осыған ұқсас молекулярлық-генетикалық зертханалар құру қажет. Зертханаларды жарақтандыру үшін молекулярлық-генетикалық зерттеулер жүргізуге, сондай-ақ медициналық университеттер базасында биобанктер құруға арналған жабдық қажет.

      2020 жылғы Қазақстан Республикасының Ғылым жөніндегі ұлттық баяндамасына сәйкес отандық кәсіпорындар бәсекелі бағадағы өнім шығара алмайды немесе қосылған құны төмен технологиялық қарапайым өнім шығарады. Мысалы, республикада мұнай-газ жабдықтарына қажеттіліктің 90 %-ы импорт есебінен қанағаттандырылады. Қазақстандағы теміржол машинасын жасау өнімдерінің 90 %-дан астамы шет елдерден әкелінеді. Ауыл шаруашылығы машинасын жасауда импортталатын 69 жиынтықтауыштың құны өнімнің жалпы құнының 50 %-ына дейін құрайды.

      Қажетті құрал-саймандардың, аспаптар мен жабдықтардың болмауы, негізгі қорлардың физикалық және моральдық ескіруі ғылыми зерттеулердің сапасына әсер етеді. Бұл зерттеу инфрақұрылымындағы проблемалардың бірі болып табылады.

      2020 жылы осы сектордағы ұйымдар зертханалық жабдықтар бірліктерінің 13,5 %-ын жаңартқанына қарамастан, бұл жалпы барлық секторлар бойынша зерттеу инфрақұрылымын жаңарту процесіне әсер тигізе қойған жоқ.

      Ғылыми ұйымдардың материалдық-техникалық жарақталуының мұндай көрсеткіштері олар жүргізетін зерттеулердің бәсекеге қабілетсіздігіне алып келеді. Шеңберінде ірі ғылыми зерттеулер жүргізу үшін заманауи жабдықтар мен аспаптар сатып алуға болатын мегагранттар жоқ.

      Статистикалық деректерді талдау елімізде 2013 жылдан бастап зерттеулер мен әзірлемелерге арналған негізгі қорлардың жай-күйі туралы толыққанды деректер, негізгі қорларға, оның ішінде ғылым салалары бөлінісінде зертханалық жабдықтарға, өлшеу аспаптарына арналған ағымдағы күрделі шығындар жоқ екенін көрсетеді. Осыған байланысты ғылыми ұйымдарда негізгі құралдар мен материалдық-техникалық базаны дамыту жөніндегі деректерді жаңарту процесінің дамуын талдау мүмкін болмай отыр.

      2021 жылы ғылыми және ғылыми-техникалық инфрақұрылымның есебін жүргізу, ведомствоаралық өзара іс-қимыл бойынша бірыңғай ақпараттық платформа құру жөніндегі ақпаратты шоғырландыру үшін БҒМ ғылымды цифрландыру, бюрократиялық рәсімдер мен есептілікті қысқарту жөнінде шаралар қабылдады. Мемлекеттік ғылыми орталықтардың 25,9 %-ында квазимемлекеттік сектор субъектісінің бюджет қаражатын, мемлекет активтерін, негізгі құралдарды (жылжымайтын мүлік объектілерін, жабдықтарды, техниканы) басқаруы мен пайдалануының тиімділігі тұрғысынан аудит басталды.

      2.1.3. Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру

      "Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына (бұдан әрі – Коммерцияландыру туралы заң) сәйкес ғылыми және білім беру қызметімен қатар ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру (бұдан әрі – ҒҒТҚН) ғылыми ұйымдар мен ЖЖКБҰ қызметінің басым бағыты болып табылады.

      ҒҒТҚН-ды коммерцияландыруды ынталандыру шараларының бірі осы мақсаттарға гранттық қаржыландыру беру болып табылады. Мәселен, коммерцияландыру жобаларын гранттық қаржыландыру шеңберінде "Ғылым қоры" акционерлік қоғамы үш конкурс өткізді (2026 – 2018 жылдар) және 156 жобаға қолдау көрсетті, оның ішінде 120-дан астам жоба жалпы кірісі 16,4 млрд теңгеден асатын сату кезеңіне жетті, оның ішінде 15 жоба бойынша экспорт 346,7 млн теңгені құрайды, 5,9 млрд теңгеден астам жеке қаржыландыру тартылды. Тұтастай алғанда, жобаларды іске асырудан бюджетке салықтар мен төлемдер түрінде 5,2 млрд-қа жуық теңге төленді. Роялти сомасы (ғалымдарға авторлық сыйақы) 5,7 млрд теңгені құрады. 1400-ден астам жұмыс орны құрылды.

      Бұдан басқа, ғылым өкілдерінің инвестициялық қоғамдастықпен және бизнес субъектілерімен өзара іс-қимыл орнатуы мақсатында Ғылым қоры ғылыми жобаларды коммерцияландыруға мүдделі бизнес өкілдерінің қоғамдастығы – Бизнес-әріптестер клубын құрды. Осы кезеңде клуб құрамына
16 инвестор, 17 әлеуетті лицензиат және 15 ментор кірді. Стартап мәдениетін дамыту үшін 2020 жылдан бері бизнес-акселерацияның 3 легі өткізілді. Нәтижесінде 3 стартап 114 млн теңге инвестиция тартты, 9 стартап 27 млн теңгеге грант ұтып алды, 1 стартап 30 млн теңгеге келісімшарт жасады.

      Сондай-ақ Дүниежүзілік банктің "Өнімді инновацияларды ынталандыру" жобасын іске асыру шеңберінде ғылыми әзірлемелерді коммерцияландыруға және индустриялық әріптестермен бірлескен ғылыми жобаларды іске асыруға бағытталған 65 жоба, оның ішінде аға және кіші ғылыми қызметкерлерге арналған 41 жоба, 5 өндірістік сектор консорциумы, 7 инклюзивті инновациялардың консорциумы, постдокторанттардың зерттеулері мен тренингтерін қолдауға арналған 12 жоба қолдау тапты. Жалпы кірісі 7 млрд теңге болатын 51 жоба сату кезеңінде тұр. Бюджетке салықтар түрінде 381 млн теңге төленді. Зияткерлік меншік объектілеріне 8 лицензиялық келісім және 5 басқаға беру шарты жасалды. Патенттік кооперация туралы халықаралық шарт (бұдан әрі – РСТ) рәсімі бойынша 14 өтінім берілді. 500 жұмыс орны құрылды. Соңғы жылдары ҒЗТКЖ-ға жеке инвестициялар тарту бойынша заңнамалық деңгейде бірқатар шаралар қабылданды.

      Бұл нәтижелер отандық ғылыми әзірлемелердің ел экономикасының дамуына үлес қосу мүмкіндігін көрсетеді.

      Ғылыми әзірлемелерді коммерцияландыру бойынша қабылданып жатқан шараларға қарамастан, қолданбалы ғылыми жобалар мен бағдарламалар нәтижелерінің көпшілігіне отандық экономика тарапынан сұраныс жоқ немесе сұраныс аз, бұл қолданбалы ғылыми-зерттеу жұмыстарының жалпы санынан коммерцияландырылатын жобалар арақатынасының төмен деңгейінен көрінеді. Жылдар бойынша осы арақатынас серпіні былайша көрініс табады: 2018 жыл – 23,5 %, 2019 жыл – 20 %, 2020 жыл – 25 %, 2021 жыл – 26,1 %.

      ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру жобаларын гранттық қаржыландыру тетігі өз әзірлемелерін ендіруге әзір күйге дейін жеткізудің негізгі көзі болып қала береді.

      Ғылымның, бизнес пен өндірістің әлсіз өзара іс-қимылы ғылымды дамыту және ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру саласындағы стратегиялық міндеттерді іске асыруды баяулататын басты проблемалардың бірі болып табылады. Бірінші кезекте, бұл бизнестің ғылымға инвестиция салуға мүдделі болмауынан, бизнестің қазақстандық ғылымға сенімсіздігінен туындады. Осының салдарынан ҒЗТКЖ нәтижелерінің орасан зор саны сұранысқа ие болмай, өндіріске енгізілген жоқ.

      Коммерцияландыру туралы заңның қабылдануына байланысты ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру офистерін, технопарктер, бизнес-инкубаторлар, зертханалар құрған университеттердің үлесі 14 %-дан 72 %-ға дейін өсті. Алайда ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру офистері, университеттер мен ғылыми ұйымдардың эндаумент-қорлары қызметінің әлсіз деңгейін атап өткен жөн. Бұл ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру мамандарының жетіспеуіне және коммерцияландыру саласындағы ғалымдар мен мамандар құзыреттерінің тапшылығына байланысты.

      Бұдан басқа, ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру жобаларын қаржыландырудың жеткіліксіз көлемі үрдісі байқалады. Мәселен, келіп түскен өтінімдердің саны мақұлданған ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру жобаларының санынан орта есеппен 8 есеге асып түседі (2016 жылы 337 өтінімнің 32-і мақұлданды; 2017 жылы 502 өтінімнің 83-і мақұлданды; 2018 жылы
447 өтінімнің 78-і мақұлданды).

      Коммерцияландыру туралы заңға сәйкес ҒҒТҚН-ды коммерцияландыруға қатысушыларға берілетін ынталандырудың мемлекеттік шараларына гранттармен қатар ҒҒТҚН-ды коммерцияландыруға қатысушылардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау бағдарламалары жатады. ҒҒТҚН-ды коммерцияландыруға жәрдемдесу бағдарламаларын іске асыру мемлекеттік қолдау нысаны болып табылады. Бүгінгі таңда бұл нормалар толық ашылмаған және жоғарыда көрсетілген бағдарламалар қабылданбаған әрі іске асырылмай отыр.

      Аталған факторлар ғылыми экожүйенің индустрияның нақты қажеттіліктері мен ұлттық міндеттерден алшақтауына, жеке және мемлекеттік сектордың тапсырыстарымен қамтамасыз етілмеуіне алып келді. Зияткерлік меншік объектілеріне құқықтарды беруден, келісімшарттық зерттеулер жүргізуден, инновациялық жобаларды іске асырудан түсетін кірістер қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етпейді және инфрақұрылым мен адами капиталға қайта инвестициялау үшін жеткіліксіз.

      Осының салдарынан ғылыми нәтижелердің орасан зор үлесі ғылыми есептер мен мақалалар түрінде қалып қоюда. Олар өнімнің және оны өндіру технологиясының тәжірибелік үлгілері ретінде өткізілмейді, тиісінше бизнес үшін қызығушылық тудырмайды.

      2.1.4. Ғылыми-технологиялық даму

      Мемлекет басшысы қойған стратегиялық міндеттерге сәйкес Қазақстанның жаңа экономикалық бағыты негізге алуға тиіс қағидаттардың бірі өнімділіктің өсуі, экономиканың күрделілігі мен технологиялылығын арттыру болып табылады.

      Қазіргі кезде елдің инновациялық ғылыми-технологиялық дамуы үшін бірқатар заңнамалық актілер қабылданды. Ғылым туралы және инновациялық қызмет туралы алғашқы заңдар қабылданған кезден бастап заңнамалық деңгейде айқындалған тиісті өкілеттіктері бар қажетті даму институттары құрылды, бұл қазіргі уақытқа ұлттық ғылыми-инновациялық жүйенің негіздерін қалыптастыруға мүмкіндік берді.

      Мәселен, ҒЗТКЖ жүргізуге, технологияларды коммерцияландыруға және кәсіпорындарды жаңғыртуға гранттар беруді; жеңілдікті кредиттер беруді және пайыздық мөлшерлемелерді субсидиялауды; инновациялық инфрақұрылымның квазимемлекеттік обектілерінің көрсетілетін қызметтерін ұсынуды; мемлекеттік венчурлік және жобалық инвестицияларды; салықтық ынталандыруды қоса алғанда, қолдаудың әртүрлі құралдары сыналды.

      Нәтижесінде бүгінгі таңда индустриялық-инновациялық қызметтің идея мен зерттеулерден бастап кәсіпорын өнімдерінің экспортқа шығуына дейінгі барлық циклдерін қамтитын 100-ге жуық мемлекеттік қолдау құралы бар.

      2010 жылдан бастап даму институттары арқылы 10 мың ғылыми және инновациялық жобаға қолдау көрсетілген.

      Жобаларды қаржыландыру мынадай қолдау құралдары арқылы жүзеге асырылды:

      ғылыми зерттеулерді гранттық және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру;

      ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыруға арналған гранттар (Ғылым қоры);

      технологиялық даму жөніндегі ұлттық институт желісі бойынша инновациялық гранттар (Ұлттық инновациялық қор, Технологиялық даму жөніндегі ұлттық агенттік, Қазақстандық индустрия және экспорт орталығы);

      Дүниежүзілік банк жобаларының желісі бойынша гранттар (технологияларды коммерцияландыру жөніндегі және өнімді инновацияларды ынталандыру жөніндегі жобалар);

      технологияларды дамыту орталықтарын қаржыландыру ("Инновациялық технологиялар паркі" дербес кластерлік қоры), сондай-ақ "Стартап Қазақстан" бағдарламасы аясында стартап-жобаларды қаржыландыру.

      Жобаларды тікелей қаржыландыру шараларымен қатар "Алатау" ИТП", "Астана технополис" арнайы экономикалық аймақтарында (NURIS Назарбаев Университеті аумағын қоса алғанда), "Астана хаб" халықаралық технопаркінде жеңілдікті салық режимдерін қоса алғанда, тиісті инфрақұрылым мен жағдайлар жасалған.

      Бұл шаралар белгілі бір ғылыми әлеуетті қалыптастыруға және ірі ғылыми орталықтар құруға мүмкіндік берді.

      Мәселен, 2021 жылы Назарбаев Университеті Қазақстан үшін перспективалы "болашақ экономикасы" бағыттары бойынша арнайы ғылыми-техникалық бағдарламалар сериясын іске асыруға кірісті, олардың ішінде жаңа буындағы литий-ионды батареяларға арналған инновациялық материалдар саласындағы зерттеулер; қазақстандық өнеркәсіп үшін аддитивті өндіріс және металл ұнтақтары саласындағы; өмір, денсаулық сақтау және медицина туралы ғылым саласындағы зерттеулер бойынша ғылыми әлеует жеке назар аударуға лайық.

      Медициналық-биологиялық бағыттағы ғылыми-зерттеу институттарының әлеуетін біріктіру мақсатында "QazBioPharm" ұлттық биофармацевтикалық холдингі құрылды, оның қызметі биологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, биофармацевтикалық нарықтың инфрақұрылымын орнықты дамыту және жетілдіру, биофармацевтикалық ғылым мен өнеркәсіптің дамуын ынталандыру, сондай-ақ мемлекет пен қоғамның биофармацевтикалық өнімге қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында ғылыми-зерттеу институттарын тиімді басқаруға және олардың ғылыми-өндірістік кооперациясын арттыруға бағытталған.

      Ұлттық және ірі зерттеу университеттері жанында да айтарлықтай ғылыми әлеует пен инфрақұрылым бар.

      Мемлекеттік қаржылық және қаржылық емес қолдау шараларынан басқа ҒЗТКЖ-ға жер қойнауын пайдаланушылар мен ірі бизнестің, оның ішінде ұлттық компаниялардың жеке қаражаты көзделіп отыр.

      Бүгінгі таңда Қазақстанда жер қойнауын пайдалануға арналған барлығы 820 келісімшарт тіркелген (оның ішінде 278-і көмірсутектерді барлау және/немесе өндіру және уран өндіру бойынша және 542-сі қатты пайдалы қазбалар бойынша), оның ішінде 398 келісімшарт ҒЗТКЖ-ны қаржыландыру бойынша міндеттемелерді қамтиды (көмірсутек және уран өндіру бойынша 184 келісімшарт және қатты пайдалы қазбаларды өндіру бойынша 214 келісімшарт).

      Өндірістік, ғылыми-техникалық және кадрлық ресурстарын шоғырландыру үшін "ҚазМұнайГаз", "Қазақстан темір жолы", "Қазатомөнеркәсіп", "Таукен-Самұрық", "Самұрық-Энерго", "КЕГОК", "Қазақтелеком", "Қазақстан Инжиниринг", "Біріккен химиялық компания" компаниялар тобы мен басқаларының ғарыш саласын, агроөнеркәсіптік кешенді және биотехнологияларды қоспағанда, нарықтағы түйінді секторлардағы (мұнай-газ кешені, тау-кен металлургия кешені, көлік және логистика, энергетика, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, машина жасау) үлесі жеткілікті.

      Сондай-ақ "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" акционерлік қоғамы тобында жер қойнауын пайдаланушы төрт компанияда (ҚазМұнайГаз, Самұрық-Энерго, Таукен-Самұрық, Қазатомөнеркәсіп) өндіру жөніндегі операцияларға жұмсалатын жыл сайынғы шығындардың 1 %-ы мөлшерінде ғылыми-зерттеу, ғылыми-техникалық және (немесе) тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру бойынша міндеттемелер бар екенін атап өту қажет.

      Өндіруші сектордағы зәкірлік инвесторлардың (Chevron, Shell, Lukoil және басқа) ел аумағындағы табысты жобаларға қайта инвестициялар бойынша міндеттемелері де бар, олар да жүздеген миллион долларға жетуі мүмкін.

      Мәселен, Eurasian Resources Group сияқты жеке қаржы-өнеркәсіп топтарының да өз құрылымында меншікті ғылыми-зерттеу орталықтары бар әрі ғылыми және инновациялық жобаларды қаржыландырады.

      Сонымен бірге елде іске асырылып жатқан жобалардың өзара әлсіз байланысы проблемасы сақталуда, әдетте, олар экономика салаларының бірыңғай ғылыми-технологиялық басымдықтары аясындағы міндеттерді іске асыруға бағытталмаған. Көбінесе жобалар қазіргі жекелеген процестерді, технологиялар мен тауарларды жақсартатын, инкременталды деп аталатын инновацияларды дамытуға бағытталған. Отандық экономика саласын айтарлықтай жаңғыртуға немесе оның құрылымын жоғары технологиялы салалар жағына қарай өзгертуге мүмкіндік беретін қандай да бір маңызды ғылыми-технологиялық жетістіктер жоқ.

      Бұл экономика салаларында технологиялық бағдарлар мен басымдықтарды айқындау, экономиканың жекелеген секторлары мен кіші салаларын ғылыми-технологиялық дамытуды жоспарлау жүйесінің, қандай да бір уақыт кезеңінде қажетті технологияларды кезең-кезеңімен игеру жоспарларының болмауының салдары болып табылады.

      Салалық мемлекеттік органдар барлық мүдделі тараптардың неғұрлым маңызды салалық ғылыми-технологиялық міндеттерді шешуге бағытталған талдау, болжау және үйлестіру жұмысын жеткілікті деңгейде жүргізбейді, қалыптасатын ғылыми орталықтардың жоспарларын іске асыруға жұмылдырылмаған және белгілі бір ғылыми (ірі ғылыми орталықтар мен зерттеу университеттері түрінде) және өндірістік әлеуеттің (ұлттық компаниялар, жеке өнеркәсіптік ірі топтар, стратегиялық шетелдік әріптестер тұлғасында) болуына қарамастан, ірі бизнесті шоғырландырмайды.

      Нәтижесінде мемлекеттік органдар, ғылыми қоғамдастық және ірі салалық кәсіпорындар сияқты инновациялық дамудың түйінді стейкхолдерлерінің қабылдайтын шаралары мен жұмсайтын ресурстары үйлесім таппаған, бұл әлемнің неғұрлым инновациялық елдеріндегідей бірыңғай ғылыми-технологиялық платформалар қалыптастыруға мүмкіндік бермейді.

      Ғылыми-технологиялық дамуды ұзақ мерзімді жоспарлаудың маңыздылығын атап өту қажет. 1990-шы және 2000-шы жылдары республикадағы ғылыми-технологиялық саланың құлдырауы, көптеген тәжірибелік өндірістерден, жобалау институттарынан айырылып қалу, кадрлардың кетуі, ҒЗТКЖ-ны қаржыландыру көлемінің жеткіліксіздігі өнеркәсіптің бұрын жоғары бәсекелі болған көптеген бағыттары бойынша республиканың зияткерлік әлеуетінің төмендеуіне алып келді. Бұл әлеуетті қалпына келтіру, оны әлемдік бәсекеге қабілеттілік деңгейіне шығару едәуір уақыт кезеңін талап етеді. Бұл ұзақ мерзімді сипаттағы ғылыми-технологиялық дамуды тиімсіз жоспарлаудың салдары болып табылады.

      Сонымен қатар экономикалық белсенділік әлі де болса металлургия, химия, отын-энергетика кешені, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік сияқты төмен және орта технологиялы бағыттарға шоғырландырылған. Машина жасау, электроника, ғарыш өнеркәсібі, телекоммуникация, ақпараттық технологиялар, биотехнологиялар, робототехника, "таза" энергетика сияқты технологиялылығы анағұрлым жоғары бағыттарда жұмыс істейтін кәсіпорындар өте аз, бұлар негізінен стартап компаниялар. Бұл бағыттардағы ғылыми инфрақұрылым және кадрларды даярлау жүйесі нашар дамыған және өзін-өзі қамтамасыз ететін технологиялық платформаларды қалыптастыруға мүмкіндік бермейді.

      Елде өңдеп жасалуы орташа және жоғары тауарларды шығару үшін қажетті заманауи технологияларды әзірлеу не олардың трансфері үшін меншікті құзыреттердің тапшылығы байқалады, сондықтан экспортта әлі де болса шикізат тауарлары, пайдалы қазбалар басым, ал импорт құрылымының басым бөлігін машиналар, жабдықтар, станоктар, дәлдігі жоғары аспаптар, арнайы техника, электроника және өндірістің басқа түйінді факторлары, бір сөзбен айтқанда, технологиялар алып жатыр.

      Бұл елдің инновациялық және технологиялық дамуының ағымдағы жай-күйінің экспорттың жалпы көлеміндегі жоғары технологиялы өнім экспортының төмен үлесімен – 3,4 %, кәсіпорындардың салыстырмалы түрде төмен инновациялық белсенділігімен – 11,5 % және ЖІӨ-дегі инновациялық өнім үлесімен – 2,4 % сипатталуына алып келді.

3-бөлім. Халықаралық тәжірибеге шолу

      Халықаралық практика ғылым саласында бірыңғай басқару моделінің жоқ екенін көрсетіп отыр. Елдер ғылымды дамыту жөніндегі ұлттық саясатты өздерінің әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктеріне сүйене отырып қалыптастырады.

      3.1. Ғылым саласындағы кадрлық саясат

      Бірқатар елдер ғылыми қызметке отандық, сол сияқты шетелдік жоғары дәрежелі ғалымдарды тарту бойынша HR-стратегияларын әзірледі.

      Ғылым мен инновациялар ғылымды, технологияларды дамыту және кәсіпорындардың қажеттіліктері үшін қозғаушы күш болып табылатын Қытай шетелге қоныс аударған ғалымдармен, сондай-ақ шетелде жұмыс істейтін жас зерттеушілер қатарынан ғылыми диаспораның әлеуетті өкілдерімен өзара іс-қимыл жасау жөніндегі шаралар кешенін әзірледі.

      Соңғы бірнеше онжылдықта Қытай әлемнің түкпір-түкпірінен, ең алдымен, бұрын елден кеткен қытайлық эмигрант ғалымдар арасынан неғұрлым дарынды зерттеуші ғалымдарды тарту саясатын дәйекті түрде жүргізіп келеді. Ол үшін "Мың талант" (2008 ж.), "Көктемгі бүршіктер" (1996 ж.), "Янцзы" (1998 ж.) сияқты бағдарламалар іске қосылды. Нәтижесінде Қытай ғылымына 2 миллионнан астам ғалым тартылды.

      Ресей Федерациясының Үкіметі отандық ғылыми саланы жоғары білікті мамандармен қамтамасыз ету үшін бірқатар шаралар қабылдауда. 2012 жылы Ресей Федерациясының Президенті ғылыми қызметкерлердің орташа жалақысын өңірдегі орташа жалақының 200 %-ына дейін жеткізу туралы жарлық шығарды. Бұл шара 39 жасқа толмаған зерттеушілерді мамандыққа көбірек тартуға көмектесті. Нәтижесінде орыс ғалымының орташа жасы 48-ден 46 жасқа дейін төмендеді.

      "Ғылым" ұлттық жобасы шеңберінде даярланған жоғары білікті кадрлардың санын арттыру, толық жұмыспен қамту схемасы бойынша жұмыс істейтін жас зерттеушілер өсімін 2024 жылға қарай 25 %-ға дейін жеткізу көзделген.

      "Басымдық – 2030" бағдарламасында ғылымды дамытудың басым бағыттарын кадрлық қамтамасыз ету, студенттік ғылыми қоғамдарды қолдау шаралары көзделген. Аса дарынды студенттерге 100 миллион рубль мөлшерінде қаражат беріледі. "5 – 100" бағдарламасы шеңберінде шетелдік ғалымдар мен ресейлік философия докторы (PhD) дәрежесін иеленушілердің рекрутингі жүйесі тұжырымдалды. Сондай-ақ Ресей Федерациясының шетелде тұратын азаматтары қатарындағы әлемдік жетекші ғалымдардың басшылығымен заманауи зертханалар құру бойынша мегагранттар бағдарламалары іске қосылуда.

      Ғылыми кадрларды дамыту және ғылым саласындағы таланттарды ұстап қалу үшін Ұлыбритания британдық бизнес пен академиялық ортадағы әлемдік деңгейдегі зерттеулер мен инновациялар саласындағы көшбасшыларға мансаптық өсу мен даму үшін 900 млн фунт стерлинг көлемінде стипендиялар ұсынады. Бұл бағдарлама өршіл және күрделі зерттеулер мен инновацияларды шешуге, сондай-ақ өз мансабын дамытуға зор әлеуеті бар ісін жаңа бастаған зерттеушілер мен ғалымдарды қолдайды. Бүгінгі таңда бұл бағдарламаға бүкіл Ұлыбритания бойынша 200-ден астам стипендиат қатысуда.

      Канада Таланттар бағдарламасын ("Talent program") іске асырады, оның негізгі мақсаты – қоғамда, академиялық орталарда, сондай-ақ мемлекеттік, жекеше және коммерциялық емес секторларда зерттеушілер мен көшбасшылардың жаңа буынын дамытуда студенттер мен докторанттарға қолдау көрсету. Таланттар бағдарламасы зерттеу дағдыларын дамытуға ықпал етеді әрі әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар саласында жоғары білікті кадрлар даярлауға көмектеседі.

      Сингапурда елдегі таланттарды қолдау бойынша "А*STAR" бағдарламасы іске асырылады. Сингапур жергілікті таланттарды оқытуға инвестиция салады, шетел азаматтарын, оның ішінде докторлық/постдокторлық даярлыққа тартады. Нәтижесінде 2000-нан астам ғалым Сингапурдың зерттеулер, инновациялар және кәсіпкерлік экожүйесіне өз үлестерін қосуда.

      Халықаралық тәжірибеге сәйкес ұлттық ерекшеліктер ескерілетін өзіндік модель қалыптастырсақ және шетелдегі үздік практикаларды тиімді синтездесек, Қазақстанда ғылымды тиімді дамытуға болады.

      Қазақстан үшін ғылымның тартымдылығын арттыру, оның ішінде ғалымдардың жалақысын ұлғайту арқылы кадрлық резервті күшейту бойынша Қытай мен Ресейдің тәжірибесі мейлінше ыңғайлы.

      Сонымен қатар дамыған елдердің тәжірибесі бойынша шетелде жұмыс істейтін мамандарды тарту жөніндегі шараларды іске асыру, сондай-ақ таяу және алыс шет елдерден отандас ғалымдарды қайтаруды ынталандыру жөніндегі арнайы бағдарламаны енгізу ең қолайлы болады.

      Жас ғалымдардың ғылыми әлеуетін және олардың көшбасшылық дағдыларын қолдау, ғылымның үздік жұмыскерлеріне сыйлықтар беру, ғалымдарды әлемнің үздік ғылыми орталықтарына тағылымдамаларға жіберу, қазақстандық ғалымдардың ғылыми-техникалық идеяларын іске асыру үшін ғылым саласында гранттар мен стипендиялар бөлу бойынша Сингапур мен Канаданың тәжірибесін пайдаланған жөн.

      3.2. Заманауи зерттеу инфрақұрылымы

      АҚШ әлемдегі ең мықты инновациялық инфрақұрылымдардың біріне ие, мұны "INSEAD" жаһандық инновациялылық рейтингіндегі инновациялық индекс шамасы бойынша әлемдегі 6-орны растайды. Швейцария бірнеше жыл қатарынан рейтингте көш бастап келеді, одан кейін Ұлыбритания, Швеция және Финляндия орналасқан.

      Федералдық зертханалар (Гарвард және Стэнфорд университеттерінің әлеуметтік кәсіпкерлік зертханалары, Стэнфорд жанындағы NASA және басқалары), сондай-ақ университеттердің, жеке корпорациялардың зерттеулер жүргізуі үшін таптырмайтын бірегей жабдықтары бар басқа ғылыми-зерттеу мекемелері ғылыми-техникалық білім берудің аса маңызды көзі және тікелей үкіметтік саясатты жүргізудің негізгі арнасы болып табылады. Қазіргі уақытта АҚШ аумағында жұмыс істейтін федералдық зертханалардың жалпы саны 700-ден асады.

      Жеке фирмалардың мемлекет қолдауымен әзірленген инновацияларға қолжетімділігін қамтамасыз етуге арналған, университеттерді, ғылыми-зерттеу институттарын, зертханаларды біріктіретін ғылыми-техникалық парктерді (Силикон алқабы, 128-жол және басқа) құруға негізделетін АҚШ-тың заманауи мемлекеттік инновациялық саясатының бағытын бөлек атап өткен жөн. Ғылыми-техникалық парктер басқаша технологиялық платформалар немесе инновациялық кластерлер деп аталады.

      АҚШ-тағы ғылыми орталықтар әртүрлі көздерден қаржыландырылады: жеке тұлғалар, корпорациялар, қорлар, кейде үкімет тарапынан. Еуропада және дамыған басқа да елдерде қаржыландыруды үкіметтер жүзеге асырады, бұл орталықтардың жұмысына әсер етеді әрі оларды екіншілеріне тәуелді етеді.

      Ресей Федерациясының "Ғылым" ұлттық жобасында халықаралық математикалық орталықтар мен геномдық зерттеу орталықтарын қоса алғанда, әлемдік деңгейдегі ғылыми-білім беру орталықтарын құру, "мегасайнс" сыныбын орнатумен қоса, ғылыми зерттеулер мен әзірлемелердің озық инфрақұрылымын құру, зерттеулер мен әзірлемелер секторының жетекші ұйымдарының аспаптық базасының кемінде 50 %-ын жаңарту жоспарланған.

      Халықаралық практиканы ескере отырып, елдің ғылыми-зерттеу инфрақұрылымын жаңғырту үшін көрсетілген елдердің ғылыми ұйымдардың материалдық-техникалық базасын, оның ішінде "мегагранттар" бөлу арқылы жаңарту жөніндегі тәжірибесін бірінші кезекте қолдануға болады.

      Сонымен қатар отандық ғылым үшін конструкторлық бюролар, инжинирингтік орталықтар, технологиялық парктер желісін дамытқан, Индустрия 4.0 бағыттары бойынша ғылыми-зерттеу (R&D) зертханаларын құрған жөн.

      Ғылыми инфрақұрылымды дамытуды ғылыми коммуникация дағдыларын ерте жастан дамытуға арналған базаны күшейтуден бастау керек. Бұған көрсетілген елдердің оқушылар мен студенттер арасында ғылыми идеялар конкурстарын өткізу тәжірибесі, балалар технопарктерінің, зертханаларының жұмысын жандандыру сай келеді.

      3.3. ҒЗТКЖ-ны дамыту және ынталандырушы шаралар

      ЭЫДҰ елдерінде мемлекетпен қатар бизнес ҒЗТКЖ-ны дамытуда маңызды рөл атқарады, ҒЗТКЖ жалпы көлемінің шамамен 70 %-ын жеке немесе мемлекеттік кәсіпорындар орындайды.

      ЭЫДҰ сарапшылары жүргізген талдау мемлекеттің қаржы құралдарын қолдануы өте тиімді екенін және бизнес тарапынан ғылымға салынатын инвестициялардың өсуіне ықпал ететінін көрсетті. Мәселен, мемлекеттің ҒЗТКЖ-ға жұмсаған 1 еуросы (салық жеңілдіктері немесе тікелей қаржылық қолдау арқылы) бизнес тарапынан шамамен 1,4 еуроны тартады.

      Германияда ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерге бөлінетін барлық қаражаттың үштен екісінен астамы өнеркәсіп секторынан түседі және жеке инвестициялар есебінен қаржыландырылады. Неміс өнеркәсіпшілер одағы 8 млн аса қызметкері бар 100 мыңнан астам компанияның мүдделерін білдіретін 40-тан астам үлестес өнеркәсіптік бірлестіктерді біріктіретін бас ұйым болып табылады.       "Ғылыми-зерттеу кампусы – инновацияларға арналған мемлекеттік-жекешелік әріптестік" (Research Campus – Public-Private Partnership for Innovation, 2011) бастамасы шеңберінде тәуелсіз қазылар алқасы ұсынған 9 зерттеу кампусы құрылды, олар ең көп 15 жыл ішінде жылына 2 млн еуроға дейінгі мөлшерде қаржыландыру алады. Зерттеу кампусының әріптестері жобаның жалпы бюджетінің 50 %-ын қаржыландыруға тиіс.

      ҒЗТКЖ үшін салықтық ынталандыру (R&D Tax Incentive) Аустралия үкіметінің ҒЗТКЖ-ға аустралиялық өнеркәсіптің инвестицияларын ынталандыру жөніндегі түйінді тетігі болып табылады. Айналымы 20 млн аустралиялық доллардан кем компаниялар, егер компаниялар салықтық зиян жағдайында болса, ақшалай қаражат алуға мүмкіндік беретін өтелетін салықтық есепке жатқызуды алады. Өтем алуға құқығы бар қалған барлық компаниялар өтелмейтін салықтық есепке жатқызуды алады, бұл олар төлейтін салық мөлшерін азайтуға мүмкіндік береді. Әдетте, ҒЗТКЖ-ға салықтық жеңілдіктер тек Аустралияда жүргізетін ғылыми-зерттеу жұмыстарына қолданылады.

      Қытайда жылдам экономикалық өсудің онжылдықтары ҒЗТКЖ-ға көбірек ресурстар салуға мүмкіндік берді. Инновациялық қызметті дамытуды ынталандыру тетіктері әзірленді, мысалы, "Кәсіпорындардың пайдасына салынатын салық туралы" Қытай Халық Республикасының Заңында жаңа және жоғары технологиялар кәсіпорындары санатына жататын компаниялар үшін пайда салығының төмендетілген мөлшерлемесі көзделген. Оның мөлшері 15 %-ды, ал стандартты мөлшерлеме 25 %-ды құрайды. Осы санатқа жатқызылу үшін компания барлық шығыстардың белгілі бір үлесін ҒЗТКЖ жүргізуге жұмсауға, штатындағы жұмыскерлердің кемінде 50 %-ы инновациялық салада істейтін болуға тиіс, сондай-ақ жоғары технологиялы көрсетілетін қызметтер мен тауарларды өткізуден түсетін кірістердің көлемі кәсіпорынның бір жылдағы барлық кірісінің кемінде 50 %-ын құрауға тиіс.

      АҚШ-та ҒЗТКЖ-ны қаржыландырудың аса маңызды көзі америкалық корпорациялардың қаражаты болып табылады, олардың үлесіне ғылыми зерттеулерге жұмсалатын барлық шығыстардың 65,5 %-ы тиесілі, олардың көпшілігі қаржыландыруды университеттерге бағыттайды, онда олар мен демеуші ұйым арасында жұмыстарды жүргізу мақсаттары, оларды орындаудың күнтізбелік жоспары, қатысушылардың міндеттері мен құқықтары, қаржыландыру көлемі мен есеп беру рәсімдері көрсетілген шарт жасалады.

      Үйлестіру мен АҚШ-тың Шағын бизнес әкімшілігі айналысатын шағын инновациялық кәсіпорындарды қаржыландыру бағдарламалары бар:

      Инновациялық зерттеулер саласындағы шағын бизнесті қолдау бағдарламасы (Small Business Innovation Research Program, SBIR). Бағдарлама үш фазадан тұрады: техникалық-экономикалық негіздеме және коммерциялық әлеуетті бағалау, ҒЗТКЖ жүргізу, коммерцияландыру;

      Шағын компаниялар арасында технологиялар трансферін қолдау бағдарламасы (Small Business Technology Transfer Program, STTR). Бұл бағдарлама көбінесе SBIR-ге ұқсас, алайда ол шағын компанияларды зерттеуді емес, олардың технологиялар трансферіне қатысуын назарда ұстайды. STRR шағын бизнес пен коммерциялық емес ұйымдар (университеттер, ғылыми-зерттеу институттары және т.б.) арасында әріптестік орнатуға мүмкіндіктер жасайды.

      Халықаралық практика америкалық экономистердің түсіндіруіндегі инновациялық технологиялардың даму кезеңдерін ("технологиялардың әзірлік деңгейлері" немесе technology readiness levels, TRL деп аталатындар) бөліп көрсетуге негізделген. Мәселен, технология әзірлігінің кемінде тоғыз деңгейі бөліп көрсетіледі. Барлық деңгейлерден өткеннен кейін технологияны немесе өнімді толық коммерциялық орналастыру, нарыққа ену кезеңі басталуға тиіс.

      Дамыған елдердің озық тәжірибесін негізге ала отырып, елдің экономикалық дамуына ғылымның үлес қосуын қамтамасыз ету үшін ғылымның, өндіріс пен бизнестің әріптестігін күшейтуге ерекше назар аудару қажет.

      Бұл тұрғыда ғылым мен бизнесті интеграциялаудың ерекше типі бар АҚШ тәжірибесін қолдануды қарастырған жөн. Интеграцияның бұл типінде интеграция өзегі ретінде әрекет ететін зерттеу университеті тікелей түйінді рөл атқарады.

      Сонымен қатар ғылым мен бизнесті интеграциялауда мемлекеті басты рөл атқаратын Жапонияның тәжірибесін де қарастырған жөн. Мемлекет ғылыми және өндірістік қызметті реттеу, инновациялық зерттеулер жөніндегі міндеттемелерді өзіне алады. Ол технологиялардың басты тапсырыс берушісі болып табылады. Үкіметтің қаржы қаражатына ғылыми зертханалар, зерттеу орталықтары, толыққанды жұмыс істеуді қолдау үшін қажетті дамыған инфрақұрылым құрылады.

      Ғылым мен бизнестің интеграциясын күшейту үшін ғалымдардың кәсіпкерлік дағдыларын дамыту, ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру үшін, оның ішінде арнайы офистерді, орталықтарды, қорларды және т.б. дамыту арқылы жағдайлар жасау қажет. Гранттық қаржыландыруды ұсынумен қатар ҒЗТКЖ-ны және ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру жобаларын іске асыруға бюджеттен тыс қаржыландыруды тартудың тиімді тетіктерін енгізу керек.

      3.4. Ғылыми-технологиялық саясат

      Оңтүстік Кореядағы ғылыми және технологиялық саясатты бір-біріне тәуелсіз бірнеше министрлік пен агенттік бақылайды.

      Оңтүстік Кореяның жедел технологиялық дамуына көбінесе 1960-шы жылдардан бастап ірі корпорациялардың "кері инжиниринг" деп аталатынның немесе импорттық технологияларды игерудің есебінен алдыңғы қатарлы технологиялық шептерге шыға алу фактісі ықпал етті. Ол кезде ұмтылыс жасалған қадам кореялық компаниялары үшін стратегиялық маңызды болғанын есте ұстаған жөн, өйткені ішкі нарық көлемінің аздығына байланысты олар сыртқы нарықтарда бәсекелесуге мәжбүр болды, ал ғылыми-техникалық кадрларды даярлау деңгейінің төмендігі өз зерттеулері мен әзірлемелерін тиімді жүргізуге мүмкіндік бермеді. Дегенмен бүгінде корейлер қомақты технологиялық әлеует жинақтап, өзгермелі жаһандық мәнмәтінді сезіне отырып, іргелі зерттеулерге ұлттық басымдық мәртебесін беріп отыр. ЭЫДҰ деректері бойынша бүгінде оларға елдегі ғылымға жұмсалатын шығындардың 15,3 %-ы тиесілі. Оларды қолдау мақсатында жұмыс істеп тұрған ғылыми институттар мен университеттер базасында үш стратегиялық маңызды салада артықшылық орталықтарын құру және дамыту бағдарламалары әзірленді.

      Израильдің инновациялық саясатының мәні жоғары технологиялы сектор компанияларына жан-жақты көмек көрсетуден көрініс табады. Бұл көбінесе ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерді тікелей субсидиялаудан көрініс табады. Мысалы, Өнеркәсіп және сауда министрлігі жанындағы Бас ғалым бюросы жыл сайын зерттеулер мен әзірлемелерге стипендия ретінде шамамен 400 млн доллар бөледі, бұл олардың бүкіл құнының 30 %-ынан 66 %-ына дейін жабады. Өнім табысты өткізілуі шартымен пайыздық аударымдар түріндегі министрліктің өтемақылары жылына шамамен 100 млн долларды құрайды.

      Бүгінгі таңда Shell (Гаага, Нидерланды) бизнестің өсуі есебінен өзінің шығарындылары нөлге тең энергетикалық өнімдер мен көрсетілетін қызметтерді берушіге айналуын жеделдету стратегиясын іске асыруда. Нөлдік шығарындыларға апарар жол Shell компаниясының көміртектерді басқарудағы кешенді тәсілі болып табылады, осылайша 2050 жылға қарай ол шығарындылары нөлге тең энергетикалық бизнеске айналу мақсатына қол жеткізеді.

      Индустрия 4.0-ге (Германия) тән белгілер – бұл барлық процестерді басқару нақты уақыт режимінде және өзгермелі сыртқы жағдайларды ескере отырып жүзеге асырылатын толық автоматтандырылған өндірістер. Киберфизикалық жүйелер физикалық әлем объектілерінің виртуалды көшірмелерін жасайды, физикалық процестерді басқарады және орталықсыздандырылған шешімдер қабылдайды. Персонал мен машиналар арасындағы коммуникацияны қамтамасыз ететін интернет-технологиялар маңызды рөл атқарады. Кәсіпорындар өндірістің өзіндік құнын оңтайландырып, жеке тапсырыс берушінің талаптарына сәйкес өнімдер жасайды.

      Ресейде Ұлттық технологиялық бастама (бұдан әрі – ҰТБ) – жоғары технологиялы жаңа нарықтарда ресейлік технологиялық компаниялардың көшбасшылығын қамтамасыз ету үшін жағдай жасау бағдарламасы іске асырылуда. ҰТБ мақсаты әлемдік экономиканың негізі бола алатын перспективалы технологиялық нарықтар мен салаларды дамыту үшін бизнес пен сарапшылық қоғамдастықтар өкілдерін біріктіру болып табылады. Технологиялық компанияларды қолдау шаралары: Аншань (Қытай) қаласының индустриялық смарт-сити жобасы; Ресейден Сингапурға Sales Jet платформасы, ҰТБ инфрақұрылымы және экспорты.

      Осылайша, дамыған елдердің ғылыми-технологиялық саясаты мемлекеттің ішкі инновациялық деңгейін арттыруға бағытталған және оның әлемдік технологиялық көшбасшыларға қатысты қазіргі инновациялық алшақтықты жоюға деген ұмтылысын көрсетеді. Бұл бағыт дамыған, сол сияқты дамушы мемлекеттердің технологиялық саясатында бар және әлемдік технологиялық көшбасшылар болып табылатын елдерден (АҚШ, Жапония және басқалар) алынған инновацияларды енгізуге негізделеді.

      Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, ел экономикасының дамуына ғылымның үлес қосуын ұлғайтуға қабілетті ғылыми, ғылыми-зерттеу қызметінің тиімді нәтижелерінің пулын қалыптастыруда дұрыс таңдалған ғылыми-техникалық саясаттың маңызы зор.

      Кореяның, Израильдің, Ресейдің тәжірибесіне сүйене отырып, технологиялық саясат ішкі инновациялық деңгейді жоғарлатуға және әлемдік технологиялық көшбасшыларға қатысты инновациялық алшақтықты қысқартуға бағытталуға тиіс, өзінің коммерциялық мақсаттарында пайдалану үшін жаңа сыртқы ақпарат алу бөлігінде қазақстандық компаниялардың абсорбциялық қабілетін арттыру қажет, өз кезегінде бұл меншікті ғылымның тиісті даму деңгейін талап етеді.

      Озық тәжірибе ғылыми-техникалық саясатты қалыптастыру ғылыми-технологиялық болжау жүйесін енгізуден басталатынын көрсетіп отыр, оның қорытындылары бойынша технологиялық міндеттер мен түйінді "сындарлы" технологиялардың ұлттық карталары, ғылыми-технологиялық дамудың салалық және жол карталары қалыптастырылуға тиіс. Қалыптастырылған карталар негізінде тиімді нысаналы технологиялық бағдарламалар іске асырылады.

4-бөлім. Ғылым саласын дамыту пайымы

      Қазақстан ғылымының жаһандық бәсекеге қабілеттілігін және оның ұлттық деңгейдегі қолданбалы проблемаларды шешуге қосатын үлесін арттыру үшін кейіннен ғылыми-зерттеу, ғылыми-техникалық және (немесе) тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру деңгейін ЖІӨ-нің 1 %-ына дейін жеткізу мақсатында ғылымға барлық көздерден жұмсалатын шығыстарды ұлғайтуға ерекше назар аударылатын болады, бұл кезең-кезеңімен жүргізіледі.

      Отандық ғылымның сандық және сапалық әлеуеті мектеп деңгейінен бастап ғалымдарды тұрақты толықтырудың бірыңғай жүйесін енгізу, жұмыс істеп жүрген ғалымдардың құзыреттерін үнемі арттырып отыру, оларды әлемдік ғылыми процестерге толыққанды интеграциялау, ғалымдардың жалақысын базалық қаржыландыру шеңберінде белгілеу, ғылыми дәрежелер беру жүйесін жетілдіру, бүкіл ғылыми қоғамдастықтың ғылыми әдеп және академиялық адалдық құндылықтарын сөзсіз ұстануы арқылы артады.

      Ғылыми жобалар мен бағдарламалардың ашықтығы, объективтілігі, мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптамасының тәуелсіздігі процестерді цифрландыру, сарапшыларды іріктеуді рандомизациялау, шетелдік және қазақстандық сарапшыларға қойылатын талаптарды арттыру, әлемде сынақтан өткен құралдар мен технологияларды пайдалану есебінен қамтамасыз етілетін болады.

      Апелляциялық комиссия және ұлттық ғылыми кеңестер мүшелерінің Әдеп кодексін сақтауы қабылданатын шешімдердің объективтілігі мен негізділігін арттырады.

      Жетекші ғылыми мектептерді, зерттеу университеттерін қалыптастыру және дамыту мақсатында гранттық қаржыландыру бойынша көзделген қаражат шеңберінде мегагранттар бөлуді қоса алғанда, мемлекеттік қолдау шаралары көрсетіледі.

      Әлемдік трендтерге сәйкес ғылыми ұйымдардың, зерттеу университеттері мен зертханалардың ғылыми инфрақұрылымы дәйектілікпен жаңғыртылатын болады.

      Заңға сәйкес уәкілетті орган бекіткен іргелі зерттеулерді жүзеге асыратын ғылыми ұйымдардың тізбесіне енгізілген мемлекеттік ғылыми ұйымдар мен мемлекет жүз пайыз қатысатын ғылыми ұйымдарды қаржыландыру жүзеге асырылатын болады.

      Отандық ғылымның Қазақстан Республикасының дамуына қосатын үлесін және оны мемлекеттік әкімшілендіру мен қаржыландырудың тиімділігін арттыру мақсатында ұлттық және өңірлік деңгейлердегі ғылыми-техникалық міндеттерге басымдық берудің бірыңғай жүйесі мен іргелі, қолданбалы ғылыми зерттеулерді қаржыландырудың және оларды коммерцияландырудың оңтайлы құрылымы әзірленіп, енгізіледі. Салалық ғылым нығая түседі.

      Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді даму мақсаттарына және жаһандық трендтерге сәйкес медициналық-биологиялық ғылымдар мен биотехнологиялар, IT және "жасанды интеллект", аграрлық ғылымдар, "жасыл технологиялар" және энергия тиімділігі, тау-кен металлургия кешені саласындағы ғылыми зерттеулер мемлекеттің басты назарында болады.

      Қолданбалы зерттеулерді қаржыландыруда жеке қоса қаржыландырудың үлесін арттыруға, ғылымның өндіріспен байланысын нығайтуға, нақты секторды, бизнесті ғылыми бөлімшелерді құруға және дамытуға ынталандыруға, басым бағыттарды дербес айқындауға, қажетті ғылыми әзірлемелерге тапсырыс беруге және оларды енгізуге екпін берілетін болады.

      ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру жобаларын мемлекеттік қаржыландыру мерзімі бес жылға дейін ұлғаяды.

      Мемлекеттік-жекешелік әріптестік негізінде елімізде мықты ғылыми-өндірістік орталықтар құрылады. Жер қойнауын пайдаланушылардың, ірі компаниялардың Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық әлеуетін дамытуға қатысуы артады.

      Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін және индустриялық-инновациялық дамуын сақтау үшін экономиканың басым секторларында түбегейлі технологиялық жаңғырту жүргізілетін болады.

      Ғылыми-технологиялық және инновациялық саясатты мемлекеттік ынталандыру ғылымды дамытудың түйінді ұлттық міндеттері мен басым бағыттарына сәйкес ҒЗТКЖ жүргізуге бағдарланатын болады (биологиялық қауіпсіздік және ұлт денсаулығы, экономиканы карбоннан арылту және экология, индустрияландыру және өнеркәсіптік саясат, минералдық-ресурстық базаны молықтыру, цифрлық трансформация және ақпараттық қауіпсіздік, агроөнеркәсіптік кешендегі өнімділікті арттыру, ұлттық бірегейлік).

      Тұжырымдаманы іске асыру қазақстандық ғылымның жаһандық бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және оның елдің әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуына қосатын үлесін ұлғайтуға, жеке сектордың ҒЗТКЖ мен ұлттық және өңірлік деңгейлердегі қолданбалы проблемаларды шешуге инвестицияларының өсуіне ықпал ететін болады.

5-бөлім. Ғылымды дамытудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

      Негізгі қағидаттар

      Заңға сәйкес ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызметті басқару мынадай қағидаттарға негізделеді:

      1) ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызметтің басымдығы;

      2) мемлекеттік қолдау алған кездегі ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілерінің ашықтығы, объективтілігі мен теңдігі;

      3) ғылыми, ғылыми-техникалық және инновациялық қызмет субъектілерін мемлекеттік қолдаудың экономикалық тиімділігі мен нәтижелілігі;

      4) іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулердің басым бағыттарын дамыту;

      5) ғылыми, ғылыми-техникалық жобалар мен бағдарламалар сараптамасының объективтілігі мен тәуелсіздігі;

      6) ғылымның, білім беру мен өндірістің интеграциясы;

      7) ғылымның және ғылыми-техникалық қызметтің басым бағыттары бойынша жоғары білікті кадрлар даярлау;

      8) халықаралық ғылыми және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты дамыту;

      9) преференциялар беру арқылы экономиканың басым секторларында технологияларды коммерцияландыруды ынталандыру;

      10) жеке кәсіпкерлік субъектілерінің ғылыми, ғылыми-техникалық және инновациялық қызметті дамытуға қатысуы үшін оларды көтермелеу және жағдайлар жасау;

      11) білім алуды, оны технологияға трансформациялауды және оның экономикаға трансфертін ынталандыру.

      Негізгі тәсілдер

      Тұжырымдаманы іске асыру экономиканың барлық салаларында ғылымды басқару аясындағы жолға қойылған іс-қимылды, ғылыми зерттеулер саласындағы салааралық үйлестіруді, сондай-ақ ғылым мен бизнестің өзара іс-қимылын қамтамасыз етуді көздейді. Осы Тұжырымдаманың негізгі тәсілдері ғалымдардың кадрлық және ғылыми әлеуетін нығайтуға, ғылыми инфрақұрылымды жаңғыртуға, ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру экожүйесін дамытуға және ғылыми-технологиялық дамуды үйлестіруге бағдарланған.

      5.1. Ғалымдардың кадрлық және ғылыми әлеуетін нығайту

      Кадрлық әлеуетті өрістету және ғалымдардың сындарлы массасын қалыптастыру үшін корпоративтік басқаруды, қаржыландырудың икемді жүйесін және басқарушылық дербестікті енгізу, көшбасшыларды, оның ішінде жас ғалымдарды қолдау арқылы дамыту жалғасады.

      Ғалымның әлеуметтік мәртебесін арттыру үшін жетекші ғалымдарға арналған әлеуметтік жеңілдіктер пакеті пысықталады.

      Ғылыми-зерттеу жұмыстарының, ғылыми-техникалық әлеуеттің, ғалымдардың, ғылыми ұйымдар мен олардың ұжымдарының бәсекеге қабілеттілігінің деңгейін арттыру үшін жыл сайын гранттық қаржыландырудың әралуан түрлеріне арналған конкурстар өткізілетін болады.

      Жас ғалымдардың ғылымға келуін ынталандыру үшін жыл сайын әлемнің жетекші ғылыми орталықтарына қазақстандық 500 ғалымды тағылымдамаға жіберу, академиялық жазылымға, ағылшын тіліне, цифрлық дағдыларға, ғылыми өтінімдерді әзірлеуге және басқа да қажетті құзыреттер мен дағдыларға оқыту, ғылыми ұйымдарға шет елдерде жұмыс істейтін қазақстандықтарды тарту, заманауи ғылым менеджерлерін даярлау бойынша кешенді шаралар іске асырылатын болады.

      Инженерлік білімге және техника мен технологияларды академиялық зерделеуге екпінді күшейту, сондай-ақ постдокторанттарды ұстап қалу және университеттер мен ғылыми ұйымдарға жас кадрлардың ағынын ұлғайту мақсатында "Жас ғалым" жобасы іске асырылады. ЖЖКБҰ мен ғылыми ұйымдардың интеграциясы арқылы магистрлер мен философия докторларын (PhD) даярлау жалғасады.

      Кадрларды даярлаудың техникалық бағыттарына арналған гранттар ұлғайтылатын болады.

      Жас ғалымдар қатарынан қайта даярлау және олардың құзыреттерін арттыру жолымен ғылым менеджерлерінің кадрлық резерві қалыптастырылады.

      ЖЖКБҰ-да білім беруді, ғылымды, өндірісті және бизнесті интеграциялау жөніндегі іс-шаралар жоспарлары ("жол карталары") әзірленіп, іске асырылады, сондай-ақ бірлескен диалог алаңдары ұйымдастырылады.

      Стратегиялық маңызды ғылыми-техникалық міндеттерді шешу мақсатында бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру заңнамада бекітілген тәртіппен жалғасады. Ғылыми-техникалық міндеттерді салалық мемлекеттік органдар әзірлейтін болады.

      Ғылыми жобалар мен бағдарламалардың мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптамасын жетілдіру мақсатында сарапшыларды іріктеуді рандомизациялау тетігі және басқа да шаралар енгізіледі.

      Ұлттық ғылыми кеңестердің ғылыми жобаларды іріктеу жүйесі конкурстарға қатысушылардың ҰҒК шешімдеріне және кеңес мүшелерінің Әдеп кодексін сақтауына қатысты өтініштерін қарауға арналған Апелляциялық комиссияның құрылуы мен жұмыс істеуі жолымен жетілдіріледі.

      Ғылыми қызметтің беделін арттыру және отандас ғалымдарды елге қайтару мен ғылыми-техникалық салаға шетелдік ғалымдарды тарту үшін жағдай жасау мақсатында таяу және алыс шет елдерден дарынды отандас ғалымдарды Қазақстан Республикасының ғылыми ұйымдары мен университеттеріне қайтаруды ынталандыру жөнінде арнайы жобаны пысықтау жоспарлануда.

      Ғалымдарды ғылымға қосқан үлесі үшін ынталандыру және көтермелеу үшін жыл сайын 2000 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде 50 "Үздік ғылыми қызметкер" сыйлығы берілетін болады. Ғылым саласында мемлекеттік ғылыми стипендиялар мен сыйлықтар беру арқылы ғылым мен техниканың дамуына үлес қосқан ғалымдарды көтермелеу жалғасады.

      Философия докторы (PhD) және бейіні бойынша доктор дәрежелерін беру, қауымдастырылған профессор мен профессор ғылыми атақтарын беру процестері жетілдірілуде.

      Халықаралық университеттердің тәжірибесі бойынша институционалдық және академиялық деңгейлерде академиялық адалдық пен зерттеу этикасы қағидаттары орнатылатын болады.

      Әлемдік ғылыми-технологиялық қоғамдастыққа интеграциялану үшін ұлттық жазылым шеңберінде халықаралық дерекқорларға қолжетімділікті қамтамасыз ету жалғасады. Бұл рейтингі жоғары Q1, Q2 Journal Citation Reports JCR басылымдарындағы қазақстандық ғалымдардың мақалалары мен шолулары санының ұлғаюына ықпал етеді, бұл жарияланымдық белсенділіктің сапасы мен тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

      Ғылыми-технологиялық қызмет жөніндегі үкіметаралық келісімдердің негізінде халықаралық коллаборация шеңберінде ғылыми жобалар мен бағдарламаларды іске асыру мәселесі пысықталады.

      Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарын, сондай-ақ квазимемлекеттік сектор субъектілерінің даму стратегияларын әзірлеу кезінде ғылыми әлеуетті пайдалану мақсатында жетекші және жас ғалымдар тартылатын болады.

      5.2. Ғылыми инфрақұрылымды жаңғырту

      Ғылыми инфрақұрылымды дамыту және жетілдіру үшін негізгі ғылыми ұйымдар мен зерттеу университеттерінің зертханалық жабдықтары жалпыәлемдік стандарттарға сәйкес келетін болады, бұл ғылымның нәтижелілігін арттырады.

      Жыл сайын мемлекеттік ғылыми ұйымдар мен оларға теңестірілген ғылыми орталықтарға аудит жүргізілетін болады, оның нәтижелері бойынша сараланған қаржыландыру жүйесі мен әрбір ғылыми ұйымды дамыту стратегиясы қабылданады.

      Ғылыми ұйымдар қызметінің тиімділігін рейтингтік бағалауды жүргізу әдістемесі әзірленетін болады.

      Ғылыми ұйымдар мен университеттерді материалдық-техникалық жарақтандыру жалғасады. Бұл ретте трансформация жұмыс істеп тұрған ғылыми ұйымдардың ғылыми инфрақұрылымын жаңғырту, корпоративтік басқаруды, икемді қаржыландыруды және басқарушылық дербестікті енгізу жолымен жүргізілетін болады.

      Hi-Tech бағыттарындағы жаңа зертханаларды ынталандыру үшін трансұлттық компанияларды қоса алғанда, ірі компаниялармен бірлескен кәсіпорындар түрінде Индустрия 4.0 бағыттары бойынша R&D зертханалары дамиды.

      Ғылыми ұйымдар мен университеттерде тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар үшін инфрақұрылымды (конструкторлық бюролар, инжинирингтік орталықтар, технопарктер) дамыту жөнінде шаралар қабылданады. Назарбаев Университетінің ұлттық зертханалары мен технопаркінің тәжірибесі кеңінен таратылады.

      Жұмыс істеп тұрған ұжымдық пайдалану зертханалары мен инженерлік бейіндегі зертханалар базасында олар жұмыс істейтін ғылыми ұйымның немесе жоғары оқу орнының ведомстволық тиесілігіне және меншік нысанына қарамастан ғылыми зерттеулер жүргізу жөніндегі жұмыс күшейтіледі.

      Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілерін аккредиттеуге қойылатын талаптар күшейтіледі.

      Мегагранттар енгізіліп, олардың шеңберінде гранттық қаржыландыру бойынша көзделген қаражат шегінде ірі ғылыми зерттеулер жүргізу үшін заманауи жабдықтар мен аспаптар сатып алуға болады.

      Жеке сектор мен ұлттық компанияларды ғылыми инфрақұрылым құруға белсенді тарту мақсатында "ҰМҒТСО" АҚ филиалдары базасында консалтингтік, сервистік, ұйымдастырушылық көрсетілетін қызметтерді жүзеге асыру үшін "Ғылым үйі" өңірлік орталықтары құрылады. Олардың қызметі ғылыми-технологиялық құзыреттерді қалыптастыру мен дамытуға және коммерцияландыру саласындағы құзыреттерді арттыруға бағытталатын болады, бұл өңірлердегі ғылыми жұмыскерлерге, бизнес өкілдеріне, басқа да ниет білдірушілерге кәсіптік дағдыларын жақсартуға мүмкіндік береді.

      Қазақстан Республикасының ғылыми саласын дамытудағы ҚР ҰҒА рөлін күшейту және академияның меншік нысанын институционалдық тұрғыдан өзгерту бойынша шаралар қабылданатын болады.

      Балалар технопарктерің, STEM зертханаларды, шағын академияларды, ғылыми коммуникациялар мен ғылыми идеялар конкурстарын қолдау және дамыту ғылым мен ғылыми жаңалықтарға ерте жастан бастап қызығушылықты арттыруға мүмкіндік береді және жастар мен балалардың ғылымға тартылуына ықпал етеді.

      "Қазақстан ғылымы" бірыңғай ақпараттық жүйесі шеңберінде Big Data, Data Driven және басқа да цифрлық құралдарды қоса алғанда, Data Science әдіснамалары негізінде ғылымның барлық процестерін цифрландыру қамтамасыз етіледі. Қазақстан ғылымының цифрлық экожүйесін түзуге, аса маңызды талдамалық деректерді жинауды жүзеге асыруға, елде ғылымды басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін ұлттық ғылыми-талдамалық жүйе құру жоспарлануда, сайып келгенде, бұл бірыңғай цифрлық ақпараттық платформаны пайдалана отырып, ғылыми саланы цифрлық экономиканың толыққанды сегментіне трансформациялауға алып келеді.

      Ұжымдық пайдалану зертханаларының қызметін үйлестіру үшін "Қазақстан ғылымы" бірыңғай ақпараттық жүйесі шеңберінде бірыңғай электронды зертхана платформасы (e-lab) қалыптастырылатын болады.

      Сондай-ақ отандық ғалымдардың базасын қамтитын қазақстандық ғылыми дәйексөз келтіру индексі құрылады.

      Бұдан басқа, ғылым жөніндегі статистикалық жинаққа "Материалдық-техникалық база" бөлімін қосу жөніндегі мәселелер пысықталатын болады, онда негізгі құралдардың тозу дәрежесін, жаңартылу коэффициентін, оларды жою, оның ішінде олардың белсенді бөлігіне арналған коэффициентті сипаттайтын көрсеткіштер көзделеді.

      5.3. Ғылыми және (немесе) ғылыми техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру экожүйесін дамыту

      ҒҒТҚН-ды коммерцияландыруға арналған гранттар, ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру саласында кадрларды қайта даярлау және біліктілікті арттыру бағдарламалары, ҒҒТҚН-ды коммерцияландыруға жәрдемдесу бағдарламалары ғылымның, өндіріс пен бизнестің өзара іс-қимылын мемлекеттік ынталандырудың түйінді құралдары мен тетіктері болмақ.

      ҒҒТҚН-ды гранттық қаржыландыру кәсіпорындардың технологиялық міндеттерін шешуге бағытталған ғылыми-техникалық жобалар мен бастамаларды іске асырудың жеке сектормен бірлескен ынталандырушы факторына айналады. ҒҒТҚН-ды коммерцияландыруға арналған гранттар бойынша конкурстар жыл сайынғы негізде өткізілетін болады.

      Ғылыми-зерттеу жобаларына және ҒҒТҚН-ды коммерцияландыруға гранттар беру кезінде қоса қаржыландыру тетігі, кәсіпорынның технологиялық міндеттерін шешу, конструкторлық бюролардың инфрақұрылымын, инкубациялауды, акселерациялауды пайдалану мүмкіндігі және басқалар арқылы өндіріспен байланыс негізгі бағдарлар болмақ.

      Бұл ретте гранттар беру қағидалары халықаралық практика мен Дүниежүзілік Банктің Қазақстан Республикасындағы "Өнімді инновацияларды ынталандыру" жобасын іске асыру тәжірибесі ескеріле отырып, нысаналы топтардың аражігін ажырату (стартап, ғылыми ұйымдар, корпорациялар) және гранттар, оның ішінде қоса қаржыландыруды беру шарттарын саралау бөлігінде жетілдірілетін болады.

      Инновациялық ғылыми-техникалық әзірлемелердің өсуін арттыру үшін ғылыми зерттеулерді гранттық қаржыландыру шеңберінде тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыруға арналған гранттар енгізілетін болады.

      Сондай-ақ "Өнімді инновацияларды ынталандыру" жобасы шеңберінде аға және кіші ғылыми қызметкерлер топтарының ҒҒТҚН-ды коммерцияландыруға бағытталған жобаларды іске асыру жалғасады.

      ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру бойынша құзыреттер тапшылығы проблемасын шешу үшін технологияларды коммерцияландыру жөніндегі менеджерлердің біліктілігін жоғарылату шаралары қабылданады. Бұл ретте халықаралық стандарттарға және RTTP (Registered Technology Transfer Professionals) аккредиттеуіне сәйкес біліктілікті жоғарылату жөніндегі мәселелер пысықталады.

      Кадрларды қайта даярлау бағдарламалары ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру офистерінің, технопарктердің, технологиялық брокерлердің, венчурлік инвесторлардың қызметіне бағдарланады.

      Коммерцияландыру туралы заңды іске асырудың тиімділігін арттыру мақсатында халықаралық тәжірибе, сервистік компаниялардың және ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру инфрақұрылымы объектілерінің (ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру офистері, технологиялар трансфері орталықтары, акселераторлар, технологиялық брокерлер, технопарктер, венчурлік қорлар, конструкторлық және патенттік бюролар, инжинирингтік орталықтар) бастамалары ескеріліп, ғылыми-өндірістік байланыстарды дамыту, ғылымды қажетсінетін стартаптар мен корпоративтік сектор үшін, оның ішінде ұлттық компаниялар үшін ғылыми-техникалық акселерация, ғылымды қажетсінетін стартаптардың технологиялық бизнес-инкубациясы бойынша ҒҒТҚН-ды коммерцияландыруға жәрдемдесу бағдарламалары әзірленетін болады.

      Ғылыми қоғамдастықпен интеграция бойынша бизнес-әріптестерге жағдай жасау және инновациялық жобаларды іске асыру мақсатында университеттер базасында коворкинг-орталықтар құрылады.

      Жеке секторды тарту арқылы зерттеу университеттері базасында конструкторлық бюролардың, инжинирингтік орталықтардың, технопарктер мен технополистердің, бизнес-инкубаторлардың, инновациялық орталықтардың, технологияларды коммерцияландыру және трансферттеу орталықтарының, жобалық конструкторлық бюролардың қызметін күшейтуге ерекше екпін берілетін болады.

      Бұған қоса өңірлік университеттерді олардың ғылыми қызметі бөлігінде ірі бизнестің "қамқорлыққа" қабылдау практикасы жалғасады.

      Коммерцияландыру офистері, университеттердің эндаумент-қорлары мен ғылыми ұйымдар арқылы да ҒҒТҚН нәтижелерін коммерцияландыру жүзеге асырылатын болады.

      ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру офистерінің қызметі ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру жөніндегі қызметтер кешенін көрсетуге, оның ішінде коммерцияландыру үшін технологияларды іздеуге және бағалауға, маркетингтік зерттеулерге, зияткерлік меншік құқықтарын сақтау және қорғау саласында консультациялық қызметтер көрсетуге, ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру стратегиясын әзірлеуге, ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері мен жеке кәсіпкерлік субъектілерінің шарттар жасасуы мақсатында олардың өзара іс-қимылын ұйымдастыруға екпін бере отырып жандандырылады.

      Бұл ретте ғылыми ұйымдар жанындағы технологияларды коммерцияландыру офистері қызметінің тиімділігін ұлғайту мақсатында ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру бойынша біліктілікті арттыру жөніндегі семинарлар жалғасады.

      Ғылымда таланттардың келуі мен ұрпақтардың алмасуы проблемасын шешуге мүмкіндік беретін эндаумент-қорлардың жұмысын ұйымдастыру жөніндегі мәселелер қаралады. Мұндай қорлардың инвестициялық табысы университеттік ғылым мен ғылыми ұйымдарды одан әрі орнықты дамытуға бағытталатын болады.

      Сондай-ақ конструкторлық бюролар мен технологиялық инжинирингтің көрсетілетін қызметтеріне халықаралық патенттер беруде әлемдік практиканы енгізу мәселелері қаралады.

      Қолданбалы жобалар үшін зияткерлік меншік объектілеріне қорғау құжаттарының болуы бөлігінде ғылыми зерттеулерді іске асыру қорытындылары бойынша күтілетін нәтижелерге қойылатын талаптар күшейтіледі. Бұл ретте ұлттық өтінім берушілерден және халықаралық патенттерден (PCT, Еуропалық өтінімдер рәсімі) патенттер алу практикасын кеңейту жөніндегі мәселелер қаралады.

      Нарықтық жағдайларда технологиялар трансфері және "технологиялық брокерлер" қызметтерін ұсыну үшін Технологияларды коммерцияландыру кәсіпқойлары қауымдастығы, Бизнес-инкубаторлар қауымдастығы, Бизнес-періштелер клубы сияқты үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл және оларды мемлекеттік бастамаларға тарту кеңейтіледі.

      Кәсіпкерлік сектордың ғылыми қоғамдастықпен өзара іс-қимылын нығайту мақсатында жер қойнауын пайдаланушылар пайдалы қазбаларды өндіруге арналған шығындардың 1 %-ы мөлшерінде ғылыми-зерттеу, ғылыми-техникалық және (немесе) тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыруға жіберетін қаражатты бөлудің тиімділігін арттыру жөнінде шаралар қабылданады.     

      Мәселен, салалық мемлекеттік органдарда жер қойнауын пайдаланушылардың пайдалы қазбаларды өндіруге арналған шығындардың 1 %-ы шеңберінде ғылыми-зерттеу, ғылыми-техникалық және (немесе) тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру жөніндегі қаражатын жұмсау бағыттарын қарау бойынша ғылыми-техникалық кеңестер (бұдан әрі – ҒТК) құрылады. Аталған ҒТК функцияларына жер қойнауын пайдаланушылардың ҒЗТКЖ көрсетілетін қызметтерін сатып алу жөніндегі конкурстық рәсімдерді орындау және келісу барысы туралы есептерін қарау мен қабылдау да кіретін болады.

      Жаңа өндірістер есебінен өнімділігі жоғары жұмыс орындарын құру үшін жер қойнауын пайдаланушылар келісімшарттық міндеттемелер шеңберінде ҒЗТКЖ-ға жіберетін қаражат есебінен өңдеуші өнеркәсіпте перспективалы жобалар іске асырылады.

      Экономикалық тиімділікті одан әрі арттыру мақсатында барлық бизнес-процестердің ашықтығы мен айқындығын қамтамасыз ететін тетіктерді енгізу арқылы "Ғылым қоры" акционерлік қоғамының қызметін трансформациялау жоспарлануда.

      5.4. Ғылыми-технологиялық дамуды үйлестіру

      Экономика салаларын ғылыми-технологиялық жаңғырту үшін ғылым мен инновацияларға прагматикалық көзқарасты сақтай отырып, қоғамның қажеттіліктеріне сай келетін және экономиканың индустриялық құрылымын өзгертетін жалпыұлттық ауқымдағы перспективалы (флагмандық) жобаларға жүйелі көзқарас пен оларды іске асыру, сондай-ақ тиісті құзыреттер орталықтарын, "өсу нүктелерін" дамыту керек.

      Қазақстан экономикасының құрылымы тұрғысынан технологиялық жаңғыртудың мақсаты ел үшін түйінді технологияларды дамыту арқылы орнықты әлеуметтік-экономикалық дамуға жәрдемдесу болып табылады.

      Стратегиялық басымдықтарды және болашақ дамудың ұзақ мерзімді болжамын қалыптастыруды, оның ішінде ғылыми-техникалық ақпарат институтын құру жолымен қамтамасыз ететін Ұлттық ғылыми-технологиялық және инновациялық жоспарлау мен болжау жүйесі қалыптастырылады.

      Ғылымның перспективалы ғылыми-техникалық міндеттерін айқындау үшін ғылымды дамыту саласында форсайт (Foresight) зерттеулер жүргізіледі. Зерттеулер шеңберінде ел дамуының ғылыми және инновациялық саясатының негізгі басым ғылыми және технологиялық бағыттары анықталады. Форсайттық зерттеулердің қорытындылары мемлекеттік ғылыми-техникалық саясатты, ғылыми-техникалық және инновациялық қызметті үйлестіруге жауапты барлық мемлекеттік органдардың саясаттары мен стратегияларын қалыптастыру кезінде ескерілетін болады.     

      Мәселен, түйінді технологиялар деңгейінде салалардағы үйлестірілген саясат қамтамасыз етіледі, ғылым, бизнес, білім беру, сарапшылық қоғамдастық, мемлекеттік органдар мен даму институттары үшін басым бағыттарда бірыңғай технологиялық бағдарлар айқындалады.

      Түйінді "сындарлы" технологиялар мен басым ғылыми-технологиялық міндеттердің тізбесін қамтитын Ұлттық ғылыми-технологиялық басымдықтар картасы бекітілетін болады.

      Түйінді технологияларды игерудің салалық карталарын қалыптастыру кезінде міндеттер мен технологиялық бағыттар барлық ойыншыларға бөлінетін мұнай-газ саласының өндіруші секторын ғылыми-технологиялық дамытудың жол картасын, сондай-ақ ғарыш және басқа да салалардың жол карталарын әзірлеу тәжірибесі ескерілетін болады.

      Салалық құзыреттер орталықтарының белсенді қатысуымен ғылыми-технологиялық дамудың салалық карталарын іске асыру үшін нысаналы технологиялық бағдарламалар (бұдан әрі – НТБ) пулы қалыптастырылады.

      Әлемдік тәжірибе және Дүниежүзілік банк консультанттарының ұсынымдары ескеріліп, ғылыми-технологиялық даму мен НТБ іске асырылуын талдауды және мониторингтеуді жүзеге асыратын үкіметтік офис – "инновациялық обсерваторияның" жұмысын ұйымдастыру мәселелері қаралады.

      Портфельдік компаниялардың түйінді активтерін ғылыми-техникалық дамыту процестерін жеделдету үшін "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" акционерлік қоғамның құрылымында ғылыми-технологиялық бастамалардың корпоративтік қорын құру ұйымдастырылатын болады, ол ғылыми-техникалық, технологиялық және инновациялық жобаларды қаржыландырудың меншікті тетіктерін шешетін болады.

      Ұлттық ғылыми және инновациялық жүйенің қолда бар элементтерін шоғырландыру мақсатында технологияларды генерациялау мен жетілдіру және кадрлар даярлау үшін қажетті инфрақұрылымның, сондай-ақ экономиканың әртүрлі секторларының бытыраңқы және әлсіз байланысқан элементтерінің барлық қатысушыларының – мемлекет, бизнес, ғылым, білім және инновациялық дамудың ортақ пайымы мен тиісті технологияларды әзірлеуге ортақ көзқарастар төңірегіндегі қоғам өкілдерінің коммуникациясы мен олардың іс-қимылын нарыққа бағдарланған үйлестіру құралының бірыңғай жүйесі – технологиялық платформаны қалыптастыру жөніндегі мәселелер пысықталатын болады.

      ҒЗТКЖ-ны іске асыратын ғылыми ұйымдарды, ЖЖКБҰ-ны, кәсіпорындарды ғылыми-өндірістік орталықтарға (ақпараттық технологиялар, медициналық-биологиялық және биотехнологиялар, агроөнеркәсіптік ғылымдар, "жасыл технологиялар" және энергия тиімділігі, тау-кен металлургия кешені), оның ішінде мемлекеттік-жекешелік әріптестік негізінде трансформациялау жүзеге асырылады, бұл ғылыми-зерттеу жұмыстарын қоса қаржыландыру және бірлескен ғылыми жобалар мен бағдарламаларды іске асыру жолымен өндіріс пен бизнестің ҒЗТКЖ-ға қатысуын кеңейтуге мүмкіндік береді.

      Тұжырымдама шеңберінде салалардағы ірі сектор өкілдерін технологиялық болжауды жүргізуге, ғылыми-технологиялық дамудың салалық карталарын әзірлеу мен іске асыруға, жұмыс істеп тұрған инновациялық кластерлер мен озық ғылыми орталықтарды (Назарбаев Университеті, "Инновациялық технологиялар паркі" дербес кластерлік қоры, "QazBioPharm", зерттеу университеттері, ұлттық компаниялардың ғылыми-зерттеу орталықтары (R&D) және т.б.) іске асыруға тарту бойынша жұмыс жандандырылады.

      Өңірлерді ғылыми-зерттеу қызметіне тарту мақсатында жергілікті атқарушы органдардың ҒЗТКЖ-ға гранттар бөлу арқылы қаржыландыруының мәселелері пысықталатын болады.

      Сайып келгенде, ұлттық инновациялық жүйенің нәтижелілігі көбінесе оның қатысушылары – мемлекет, даму институттары, бизнес және ғылым арасындағы өзара іс-қимылдың қаншалықты тиімді болатынына байланысты.

      Әдіснамалық қолдау және сарапшылық сүйемелдеу арқылы барлық мүдделі тараптардың позициялары ескеріліп, салаларда орта және ұзақ мерзімді перспективаға арналған болжаммен технологиялық саясат әзірленетін болады. Технологиялық саясаттарды қалыптастыру және іске асыру шеңберінде салалардың технологиялық карталары: басым өнім өндірісіне және процестерді жақсарту үшін қажетті технологияларды кезең-кезеңмен игеру картасы қалыптастырылады; нысаналы технологиялық даму бағдарламалары; өзара байланысқан жобалар мен бағдарламалардың, сондай-ақ жол карталарын әзірлей отырып, оларды іске асыруға жәрдемдесуге бағытталған шаралар кешені әзірленеді.

6-бөлім. Нысаналы индикаторлар мен күтілетін нәтижелер

      Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарына сәйкес Тұжырымдаманың мақсатына 2026 жылға қарай қол жеткізу шеңберінде төрт негізгі нысаналы индикаторлар және күтілетін төрт нәтиже айқындалды.

      Нысаналы индикаторлар:

      1) 2020 жылғы зерттеушілердің жалпы санынан (22,6 мың адам) зерттеушілер санының 2026 жылға қарай 52 %-ға дейін өсуі;

      2) ғылыми ұйымдар мен университеттер зертханаларының жаңартылған жабдықтарының жалпы санынан олардың үлесін 2026 жылға қарай 30 %-ға дейін ұлғайту (2020 жыл – 13,4 %);

      3) аяқталған қолданбалы ғылыми-зерттеу жұмыстарының жалпы санынан коммерцияландырылатын жобалардың үлесін 2026 жылға қарай 37 %-ға дейін ұлғайту (2020 жыл – 25 %);

      4) ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру жобаларын және қолданбалы ғылыми зерттеулерді жеке қоса қаржыландыру үлесін 2026 жылға қарай 50 %-ға дейін ұлғайту (2020 жыл – 16 %).

      2026      жылға қарай күтілетін негізгі нәтижелер:

      1) жас зерттеушілердің үлесі – 50 % (2020 жыл – 36 %);

      2) "Ғылыми-зерттеу институттарының сапасы" көрсеткіші бойынша ДЭФ БЖИ рейтингінде 65-орын (2020 жыл – 82-орын);

      3) ұлттық өтінім берушілерден патенттік белсенділіктің 2020 жылға қатысты (2272 бірлік) 30 %-ға өсуі;

      4) "Инновациялық әлеует" факторы бойынша ДЭФ БЖИ рейтингінде 70-орын (2020 жыл – 95-орын).

      Ескертпелер:

      Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-шаралар қосымшаға сәйкес Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2022 – 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарына сәйкес жүзеге асырылатын болады;

      аббревиатуралардың толық жазылуы:


"Атамекен" ҰКП

"Атамекен" Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы

"Алатау" ИТП

"Алатау" инновациялық технологиялар паркі

БҒМ

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

"Болашақ" ХБО" АҚ

"Болашақ" халықаралық бағдарламалар орталығы" акционерлік қоғамы

ҒЗИ

ғылыми-зерттеу институттары

ҒҰ

ғылыми ұйымдар

ҒЗТКЖ

ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар

ҒҒТҚН

ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижесі

ҒТК

Ғылыми-техникалық кеңес

"Ғылым қоры" АҚ

"Ғылым қоры" акционерлік қоғамы

ғылыми экожүйе

жағдайлар жасау және ғылыми-технологиялық кәсіпкерлікті, инновацияларды және бизнес пен ғылым саласы арасындағы байланысты дамыту үшін өзара байланысқан бағыттардың жиынтығы

ДЭФ ЖБИ

Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі

ЕАЭО

Еуразиялық экономикалық одақ

ЖАО

жергілікті атқарушы органдар

ЖІӨ

жалпы ішкі өнім

ЖЖКБҰ

жоғары және (немесе) жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары

ИИДМ

Қазақстан Республикасының Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі

"ИТП" ДКҚ

"Инновациялық технологиялар паркі" дербес кластерлік қоры

Қаржымині

Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі

ҚР ҰҒА


Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы

МЖӘ

мемлекеттік-жекешелік әріптестік

МО

мемлекеттік органдар

"Назарбаев Университеті" ДБҰ

"Назарбаев Университеті" дербес білім беру ұйымы

НҚА

нормативтік-құқықтық актілер

НТБ

нысаналы технологиялық бағдарламалар

"Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ

"Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" акционерлік қоғамы

ҰҒК

ұлттық ғылыми кеңестер

"ҰМҒТСО" АҚ

"Ұлттық мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама орталығы" акционерлік қоғамы

ҰЭМ

Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі

СІМ

Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі

СЖРА

Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі

ЦДИАӨМ

Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі

ЭЫДҰ

Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы

ЭМ

Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі

ЮНЕСКО

Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымы

Bloomberg

зерттеулер мен әзірлемелерге арналған шығыстарды, өнімділікті, патенттік белсенділікті, зерттеушілердің миллион тұрғынға шаққанда шоғырлануын, зерттеулер мен әзірлемелерге қатысатын аспиранттарды қоса алғанда, өлшемшарттардың негізінде әлемнің ең инновациялық 60 елін бағалайтын халықаралық рейтинг

Global Innovation Index

Жаһандық инновациялар индексі (жаһандық зерттеу және оны сүйемелдейтін инновациялардың даму деңгейінің көрсеткіші бойынша әлем елдерінің рейтингі)

PhD

философия докторы

PCT

патенттік кооперация туралы халықаралық шарт

Q1, Q2 - квартиль (тоқсан)

ғылыми журналдардың санаты, оны дәйексөз келтіру деңгейін, журналдың ғылыми қоғамдастықта сұраныста болуын көрсететін библиометрикалық көрсеткіштер айқындайды

"QazBioPharm"

"QazBioPharm" ұлттық холдингі

RTTP

Технологияларды халықаралық кәсіптік тіркеу

R&D

ғылыми-зерттеу орталықтары

STEM

ғылымның, технологияның академиялық пәндерін, инженерияны және математиканы біріктіретін термин

Scopus
 

библиографиялық және реферативтік дерекқор және ғылыми басылымдарда жарияланған мақалалардан дәйексөз келтірілуін қадағалауға арналған құрал

WoS

ғылыми журналдардағы жарияланымдардың және патенттердің реферативтік дерекқорларын, оның ішінде жарияланымдардан өзара дәйексөз келтірілуін ескеретін базаларды біріктіретін іздеу интернет-платформасы
 




  Қазақстан Республикасының
ғылымын дамытудың
2020 – 2026 жылдарға
арналған тұжырымдамасына
қосымша

Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2022 – 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары


Р/с №

Реформалардың/негізгі
іс-шаралардың атауы

Аяқтау нысаны

Орындау мерзімі

Жауапты орындаушылар
 

1

2

3

4

5

1-ші нысаналы индикатор: "2020 жылғы зерттеушілердің жалпы санынан (22,6 мың адам) зерттеушілер санының 2026 жылға қарай 52 %-ға дейін өсуі" (2021 ж. – 10 %, 2022 ж. – 20 %, 2023 ж. – 30 %, 2024 ж. – 40 %, 2025 ж. – 50 %, 2026 ж. – 52 %)

5.1-бағыт. Ғалымдардың кадрлық және ғылыми әлеуетті ұлғайту

1

Жетекші ғалымдарға арналған әлеуметтік жеңілдіктер пакетін пысықтау

НҚА

2023 жылғы наурыз
 

БҒМ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар, ЖАО

2

Гранттық қаржыландыру шеңберінде жыл сайынғы ғылыми зерттеулер конкурстарын өткізу

ғылыми/ғылыми-техникалық
есептер

2022 – 2026 жылдардағы қыркүйек
 

БҒМ, "ҰМҒТСО" АҚ, ҒҰ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар
 

3

Әлемнің жетекші ғылыми орталықтарында тағылымдамалардан өту үшін ғалымдарға жыл сайынғы гранттар бөлу
 

Комиссия хаттамасы

2022 – 2025 жылдардағы желтоқсан
 

БҒМ, "ХБО "Болашақ" АҚ, ҒҰ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

4

"Жас ғалым" жобасы бойынша жас ғалымдарға, оның ішінде постдокторантураға жыл сайын гранттар бөлу

ҰҒК
шешімдері

2022 – 2026 жылдардағы
тамыз

БҒМ, ҒҰ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

5

Кадрлар даярлаудың техникалық бағыттарына берілетін гранттарды ұлғайту

Қазақстан
Республикасының Үкіметі
қаулысының жобасы

2022 жылғы шілде
 

БҒМ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

6

Бірлескен диалог алаңдарын ұйымдастыру үшін ғылымды, білімді, өндіріс пен бизнесті интеграциялау жөніндегі "жол карталарын" әзірлеу

бұйрықтар

2023 жылғы наурыз
 

БҒМ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

7

Тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыруға арналған гранттарды енгізу

ҰҒК
шешімдері

2023 жылғы тамыз

БҒМ, мүдделі мемлекеттік органдар

8

Ғылым менеджерлерінің кадрлық резервін қалыптастыру, оларды қайта даярлау мен құзыреттерін арттыру

дерекқор

2025 жылғы қыркүйек
 

БҒМ, мүдделі мемлекеттік органдар

9

Салалардың стратегиялық ғылыми-техникалық міндеттерін шешу бойынша ғылыми-техникалық бағдарламаларды бағдарламалық-нысаналы қаржыландыруға жыл сайын конкурстар өткізу

ғылыми/ғылыми-техникалық есептер

2022 – 2026 жылдардағы қыркүйек
 

БҒМ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар
 

10

Салалық мемлекеттік органдардың нақты ғылыми-техникалық міндеттерін көрсете отырып, ғылыми-техникалық тапсырмаларды әзірлеу

бұйрық

2022 – 2026 жылдардағы
мамыр

БҒМ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

11

Ғылыми жобалар мен бағдарламалардың мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптамасының сарапшыларын іріктеуді рандомизациялау тетігін енгізу, ұлттық ғылыми кеңестердің қабылданған шешімдері бойынша Апелляциялық комиссияның жұмысын ұйымдастыру

бұйрық

2023 жылғы мамыр
 

БҒМ, "ҰМҒТСО" АҚ, ҒҰ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

12

Отандас ғалымдарды алыс және таяу шет елдерден қайтуға ынталандыру жөніндегі арнайы жобаны әзірлеу бойынша ұсыныстар тұжырымдау

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ұсыныстар

2023 жылғы тамыз

БҒМ, СІМ, "Отандастар" қоры (келісу бойынша), ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

13

Ғылым саласында сіңірген еңбегі үшін көрнекті ғалымдарға "Үздік ғылыми қызметкер" сыйлықтарын, мемлекеттік сыйлықтар мен стипендиялар беру бойынша жыл сайынғы конкурстар өткізу

бұйрық

2022 – 2026 жылдардағы желтоқсан
 

БҒМ, ҒҰ, ЖЖКБҰ

14

Ғылыми дәрежелер мен ғылыми атақтар беру процестерін жетілдіру

бұйрық

2023 жылғы мамыр

БҒМ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

15

ҒЗИ мен университеттердің ғылыми-білім берудегі өзара іс-қимыл арқылы ҒЗИ базасында магистрлер мен PhD докторларын даярлау

бұйрық

2022 – 2026 жылдардағы қыркүйек

БҒМ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

16

Халықаралық университеттердің тәжірибесі бойынша институционалдық және академиялық деңгейлерде академиялық адалдық пен зерттеу этикасы қағидаттарын енгізу

бұйрық

2023 жылғы наурыз
 

БҒМ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, "ҰМҒТСО" АҚ, мүдделі мемлекеттік органдар

17

Халықаралық дерекқорларға (Web of science, Scopus) қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін шарттар жасау

шарттар

2022 – 2026 жылдардағы
мамыр

БҒМ, "ҰМҒТСО" АҚ

18

Рейтингі жоғары Q1, Q2 Journal Citation Reports JCR басылымдарында Қазақстандық ғалымдардың мақалалары мен шолуларының санын ұлғайту жөнінде шаралар қабылдау

халықаралық дерекқорлардың есебі

2022 – 2026 жылдардағы
тамыз
 

БҒМ, "ҰМҒТСО" АҚ, мүдделі мемлекеттік органдар

19

Үкіметаралық келісімдер негізінде халықаралық коллаборация шеңберінде ғылыми жобалар мен бағдарламаларды іске асыру

ғылыми/ғылыми-техникалық
есептер

2023 – 2026 жылдардағы
наурыз

БҒМ, "ҰМҒТСО" АҚ, мүдделі мемлекеттік органдар

20

Орта және ұзақ мерзімді бағдарламалардың құжаттарын, сондай-ақ квазимемлекеттік сектор субъектілерінің даму стратегияларын әзірлеу кезінде отандық ғалымдарды тарту

бұйрықтар/ хаттамалар

2023 – 2026 жылдардағы
шілде
 

БҒМ, ҒҰ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

2-ші нысаналы индикатор: "Ғылыми ұйымдар мен университеттер зертханаларының жаңартылған жабдықтарының жалпы санынан олардың үлесін 2026 жылға қарай 30 %-ға дейін ұлғайту" (2021 ж. – 13,7 %, 2022 ж. – 14 %, 2023 ж. – 16 %, 2024 ж. – 18 %, 2025 ж. – 20 %, 2026 ж. – 30 %)

5.2-бағыт. Ғылыми инфрақұрылымды жаңғырту

21

Барлық мемлекеттік және оларға теңестірілген ғылыми орталықтарға олардың жұмысының тиімділігі мен нәтижелілігі тұрғысынан аудит жүргізу

аудиторлық қорытындылар

2022 – 2026 жылдардағы желтоқсан
 

БҒМ, мүдделі мемлекеттік органдар

22

Ғылыми ұйымдар қызметінің тиімділігін рейтингтік бағалауды енгізу әдістемесін әзірлеу

бұйрық

2023 жылғы желтоқсан

БҒМ, мүдделі мемлекеттік органдар

23

Материалдық-техникалық жарақтандыру жолымен ғылыми ұйымдар мен университеттер зертханаларының жабдықтары мен инфрақұрылымын жаңғырту

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ақпарат

2022 – 2026 жылдардағы
тамыз
 

БҒМ, ҒҰ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар, "ҰМҒТСО" АҚ

24

Трансұлттық компаниялармен бірлескен кәсіпорындар түрінде Индустрия 4.0 бағыттары бойынша R&D зертханаларын құруды пысықтау

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ұсыныстар

2023 – 2026 жылдардағы
мамыр
 

ЦДИАӨМ, ИИДМ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

25

Тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар, конструкторлық бюролар, технологиялық парктер үшін инфрақұрылымды дамыту жөнінде шаралар қабылдау

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ақпарат

2022 – 2026 жылдардағы
қазан

БҒМ, ЦДИАӨМ, "Ғылым қоры" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒО, мүдделі мемлекеттік органдар

26

Ғылыми ұйымдар мен зерттеу университеттерінде Назарбаев Университетінің ұлттық зертханалары мен технопаркінің тәжірибесін қолдану

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ақпарат

2023 – 2026 жылдардағы желтоқсан
 

БҒМ, "Назарбаев Университеті" ДБҰ (келісу бойынша), ҒҰ, ЖЖКБҰ

27

Ғылыми ұйымдар мен университеттер жанындағы ұжымдық пайдаланылатын және инженерлік бейіндегі зертханаларды дамыту және олардың мемлекеттік органдар мен ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар жүргізу жөніндегі ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субьектілерімен өзара іс-қимылын кеңейту

ҒҰ/
ЖЖКБҰ
есептері

2023 жылғы қыркүйек
 

БҒМ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

28

Гранттық қаржыландыру бойынша көзделген қаражат шеңберінде ірі ғылыми зерттеулер жүргізу үшін ғалымдарға мегагранттар бөлу мәселесін пысықтау

Қазақстан
Республикасының Үкіметіне
ұсыныстар

2023 жылғы желтоқсан
 

БҒМ, "ҰМҒТСО" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

29

Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілерін аккредиттеуге қойылатын талаптарды жоғарылату

бұйрық

2022 жылғы мамыр
 

БҒМ, мүдделі мемлекеттік органдар

30

"ҰМҒТСО" АҚ базасында "Ғылым үйі" ғалымдарды қолдау өңірлік орталықтарының жұмысын ұйымдастыру

БҒМ-ге
есеп

2023 жылғы желтоқсан
 

"ҰМҒТСО" АҚ, мүдделі мемлекеттік органдар

31

ҚР ҰҒА меншік нысанын институционалдық қайта құру жөнінде шаралар қабылдау

Қазақстан
Республикасының Үкіметі
қаулысының жобасы

2023 жылғы желтоқсан
 

БҒМ, ҚР ҰҒА

32

Өңірлерде балалар технопарктерін, STEM зертханаларды, шағын академияларды және ғылыми жобалар мен идеялар конкурстарын дамыту және қолдау

Қазақстан
Республикасының Үкіметіне
ақпарат

2023 жылғы желтоқсан
 

БҒМ, мүдделі мемлекеттік органдар, ЖАО

33

"Қазақстан ғылымы" бірыңғай ақпараттық жүйесін құру мәселесін пысықтау

Қазақстан
Республикасының Үкіметіне
ұсыныстар

2022 жылғы желтоқсан

БҒМ, "ҰМҒТСО" АҚ, мүдделі мемлекеттік органдар
 

34

Ғылымды цифрландыру шеңберінде отандық ғалымдар базасы бар қазақстандық ғылыми дәйексөз келтіру индексін құру

дерекқор

2024 жылғы желтоқсан
 

БҒМ, ЦДИАӨМ, "ҰМҒТСО" АҚ

35

"Қазақстан ғылымы" бірыңғай ақпараттық жүйесі шеңберінде ұжымдық пайдалану зертханаларының қызметін үйлестіру үшін e-lab бірыңғай платформасын қалыптастыру

бірыңғай платформа

2025 жылғы желтоқсан
 

БҒМ, "ҰМҒТСО" АҚ, "Ғылым қоры" АҚ

36

Ғылым жөніндегі статистикалық жинаққа "Материалдық-техникалық база" бөлімін қосу мәселелерін пысықтау

статистикалық деректер

2024 жылғы желтоқсан
 

БҒМ, СЖРА, мүдделі мемлекеттік органдар

3-ші нысаналы индикатор: "Аяқталған қолданбалы ғылыми-зерттеу жұмыстарының жалпы санынан коммерцияландырылатын жобалардың үлесін 2026 жылға қарай 37 %-ға дейін ұлғайту" (2021 ж. – 26 %, 2022 ж. – 27 %, 2023 ж. – 28 %, 2024 ж. – 29 %, 2025 ж. – 35 %, 2026 ж. – 37 %)

5.3-бағыт. ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру экожүйесін дамыту

37

ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру жобаларына жыл сайынғы гранттар беру

ғылыми/ғылыми-техникалық
есептер

2023 – 2026 жылдардағы желтоқсан

БҒМ, ЦДИАӨМ, "Ғылым қоры" АҚ, мүдделі мемлекеттік органдар

38

Халықаралық практиканы және Дүниежүзілік банктің Қазақстан Республикасындағы "Өнімді инновацияларды ынталандыру" жобасын іске асыру тәжірибесін ескере отырып, гранттар беру қағидаларын жетілдіру

бұйрық

2023 жылғы желтоқсан
 

БҒМ, ЦДИАӨМ, "Ғылым қоры" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

39

"Өнімді инновацияларды ынталандыру" жобасы шеңберінде аға және кіші ғылыми қызметкерлер топтарының ғылыми және ғылыми-техникалық қызметінің нәтижелерін коммерцияландыру жөніндегі жобаларды іске асыру

лицензиялық келісімдер

2022 – 2026 жылдардағы желтоқсан
 

ЦДИАӨМ, БҒМ, "Ғылым қоры" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

40

Ғылыми-өндірістік байланыстарды дамыту бойынша ҒҒТҚН-ды коммерцияландыруға жәрдемдесу бағдарламаларын әзірлеу

МО бірлескен бұйрықтары

2023 жылғы желтоқсан
 

БҒМ, ЦДИАӨМ, "Ғылым қоры" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

41

Ғылымды қажетсінетін стартаптар мен корпоративтік сектор үшін, оның ішінде ұлттық компаниялар үшін ғылыми-техникалық акселерацияға жәрдемдесу бағдарламасын әзірлеу

бұйрық

2023 – 2026 жылдардағы желтоқсан
 

БҒМ, ЦДИАӨМ, "Самұрық-Қазына" АҚ (келісу бойынша), "Ғылым қоры" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

42

Халықаралық тәжірибені (оның ішінде израильдік "технологиялық жылыжайларды") ескере отырып, ғылымды қажетсінетін стартаптардың технологиялық бизнес-инкубациясына жәрдемдесу бағдарламасын әзірлеу

бұйрық

2023 – 2026 жылдардағы желтоқсан
 

БҒМ, ЦДИАӨМ, "Ғылым қоры" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

43

Сервистік компаниялардың және ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру инфрақұрылымы объектілерінің бастамаларына жәрдемдесу бағдарламасын әзірлеу

бұйрық

2023 – 2026 жылдардағы желтоқсан
 

БҒМ, ЦДИАӨМ, "Ғылым қоры" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

44

Ғылыми ұйымдарда ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру дағдыларын арттыру жөнінде семинарлар өткізу

БҒМ-ге
есеп

2022 – 2026 жылдардағы маусым

"Ғылым қоры" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

45

Халықаралық стандарттарға сәйкес технологияларды коммерцияландыру жөніндегі менеджерлердің біліктілігін арттыруды ұйымдастыру мәселелерін пысықтау

сертификаттар

2023 – 2026 жылдардағы қыркүйек
 

БҒМ, ҒҰ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар
 

46

Өңірлік университеттердің ғылыми және инновациялық қызметі бөлігінде оларды ірі бизнес тарапынан "қамқорлыққа" қабылдау

меморандумдар/
келісімдер

2022 – 2026 жылдардағы желтоқсан
 

БҒМ, ЖЖКБҰ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), мүдделі мемлекеттік органдар, ЖАО

47

Университеттер базасында инновациялық жобаларды іске асыру жасау бойынша бизнес-әріптестерге жағдай жасау жөнінде коворкинг-орталықтар құру

университеттер бұйрықтары/ ҒТК шешімдері
 

2023 – 2026 жылдардағы
тамыз
 

БҒМ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

48

Конструкторлық бюролардың, инжинирингтік орталықтардың, технопарктер мен технополистердің, бизнес-инкубаторлардың, инновациялық орталықтардың, технологияларды коммерцияландыру және олардың трансферті орталықтарының, зерттеу университеттерінің базасындағы жобалық конструкторлық бюролардың қызметін күшейту жөнінде шаралар қабылдау

технологиялық меморандумдар

2022 – 2026 жылдардағы желтоқсан
 

БҒМ, ЦДИАӨМ, "Ғылым қоры" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

49

Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері мен жеке кәсіпкерлік субъектілерінің өзара іс-қимылын ұйымдастыру үшін университеттер жанындағы ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру офистерін дамыту

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ақпарат

2022 – 2026 жылдардағы
тамыз
 

БҒМ, ЖЖКБҰ, "Ғылым қоры" АҚ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

50

Университеттік ғылым мен ғылыми ұйымдарды одан әрі орнықты дамытуға бағытталған университеттер мен ҒЗИ эндаумент-қорларын дамыту

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ақпарат

2022 – 2026 жылдардағы
мамыр
 

БҒМ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

51

PCT патенттеріне, конструкторлық бюролар мен технологиялық инжинирингтің көрсетілетін қызметтеріне ваучерлер ұсыну бойынша әлемдік практиканы енгізу мәселелерін пысықтау

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ақпарат

2023 жылғы маусым

БҒМ, ЦДИАӨМ, "Ғылым қоры" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

52

Қолданбалы ғылыми зерттеулер үшін зияткерлік меншік объектілеріне, оның ішінде PCT рәсімі бойынша қорғау құжаттарының болуы бөлігінде ғылыми зерттеулерді іске асыру қорытындылары бойынша күтілетін нәтижелерге қойылатын талаптарды күшейту

бұйрық
 

2023 – 2026 жылдардағы
наурыз
 

БҒМ, "ҰМҒТСО" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

53

Өзара іс-қимылды кеңейту және мемлекеттік бастамаларға Технологияларды коммерцияландыру кәсіпқойлары қауымдастығын, Бизнес-инкубаторлар қауымдастығын, Бизнес-періштелер клубын тарту

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ақпарат

2023 жылғы маусым
 

БҒМ, ЦДИАӨМ, "Ғылым қоры" АҚ, ЖЖКБҰ, ҒҰ, мүдделі мемлекеттік органдар, ЖАО

54

Конкурстық рәсімдер процестерінің мониторингі мен жер қойнауын пайдаланушылардың ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелерін іске асыру жөніндегі ақпараттық жүйені құру мәселесін пысықтау

ақпараттық
жүйе

2024 – 2026 жылдардағы
наурыз
 

ЦДИАӨМ, мүдделі мемлекеттік органдар

55

Жер қойнауын пайдаланушылардың пайдалы қазбаларды өндіруге арналған шығындардың 1 %-ы шеңберінде ҒЗТКЖ-ны қаржыландыруы тетіктерін қарау жөніндегі ҒТК құру

МО бұйрықтары

2024 жылғы наурыз
 

ЦДИАӨМ, ИИДМ, ЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)

56

Жер қойнауын пайдаланушылар келісімшарттық міндеттемелер шеңберінде ҒЗТКЖ-ға жіберетін қаражат есебінен өңдеу өнеркәсібіндегі перспективалы жобаларды іске асыру жөнінде шаралар қабылдау

ҒТК
шешімі

2024 – 2026 жылдардағы маусым
 

ИИДМ, ЦДИАӨМ, ЭМ, БҒМ, мүдделі мемлекеттік органдар

57

"Ғылым қоры" АҚ қызметін қайта форматтау жолымен гранттық қаржыландыруға операторлық жүргізу жөнінде шаралар қабылдау

Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасы

2022 – 2023 жылдардағы желтоқсан
 

БҒМ, Қаржымині, ҰЭМ, "Ғылым қоры" АҚ

4-ші нысаналы индикатор: "ҒҒТҚН-ды коммерцияландыру жобаларын және қолданбалы ғылыми зерттеулерді жеке қоса қаржыландыру үлесін 2026 жылға қарай 50 %-ға дейін ұлғайту" (2021 ж. – 20 %, 2022 ж. – 25 %, 2023 ж. – 35 %, 2024 ж. – 40 %, 2025 ж. – 45 %, 2026 ж. – 50 %)

5.4-бағыт. Ғылыми-технологиялық дамуды үйлестіру

58

Ғылыми-техникалық ақпарат институтын қалыптастыру жолымен ұлттық ғылыми-технологиялық болжау жүйесін дамыту

НҚА

2023 жылғы желтоқсан

БҒМ, "ҰМҒТСО" АҚ, мүдделі мемлекеттік органдар

59

Салалардың ғылыми-технологиялық дамуын жоспарлау және болжау бойынша талдамалық және форсайттық зерттеулер жүргізу

орындалған жұмыстар туралы есеп

2022 – 2026 жылдардағы желтоқсан

БҒМ, ЦДИАӨМ, ИИДМ, ЭМ, ҒҰ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

60

Технологиялық болжау қорытындылары бойынша түйінді "сындарлы" технологиялардың және ұлттық Технологиялық міндеттер картасын қалыптастыру

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ақпарат

2022 – 2023 жылдардағы
желтоқсан

БҒМ, ЦДИАӨМ, ИИДМ, ЭМ, мүдделі мемлекеттік органдар

61

Мұнай-газ саласының өндіруші секторын ғылыми-технологиялық дамытудың жол картасы үлгісінде салалық ғылыми-технологиялық даму карталарын әзірлеу

бұйрықтар

2023 – 2024 жылдардағы желтоқсан

БҒМ, ЦДИАӨМ, ИИДМ, ЭМ, мүдделі мемлекеттік органдар

62

Нысаналы технологиялық бағдарламаларды, оның ішінде салалық ғылыми-технологиялық даму карталарын іске асыру үшін қалыптастыру
 

Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Технологиялық саясат жөніндегі кеңестің хаттамасы

2023 – 2024 жылдардағы желтоқсан
 

ЦДИАӨМ, БҒМ, ИИДМ, ЭМ, мүдделі мемлекеттік органдар, ЖАО
 

63

Инновациялық обсерватория құру

Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасы

2022 жылғы мамыр
 

ЦДИАӨМ, БҒМ, мүдделі мемлекеттік органдар

64

"Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ базасында ғылыми-технологиялық бастамалар орталығын құру

БҒМ-ге
ақпарат

2022 жылғы маусым
 

БҒМ, "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ (келісу бойынша), мүдделі мемлекеттік органдар

65

ҒЗТКЖ-ны іске асыратын ҒЗИ-ны, университеттерді, кәсіпорындарды ғылыми-өндірістік орталықтарға (ақпараттық технологиялар, медициналық-биологиялық және биотехнологиялар, агроөнеркәсіптік ғылымдар, "жасыл технологиялар" және энергия тиімділігі, тау-кен металлургия кешені), оның ішінде МЖӘ негізінде трансформациялау

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ақпарат

2023 жылғы желтоқсан

БҒМ, ҒҰ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар

66

Салалардағы ірі сектор өкілдерін технологиялық болжауды жүргізуге, салалық ғылыми-технологиялық даму карталарын әзірлеуге және жұмыс істеп тұрған инновациялық кластерлер мен озық ғылыми орталықтарды іске асыруға тарту

Қазақстан Республикасының Үкіметіне
ақпарат

2023 – 2026 жылдардағы желтоқсан
 

БҒМ, ЦДИАӨМ, ИИДМ, ЭМ, мүдделі мемлекеттік органдар, "Назарбаев Университеті" ДБҰ (келісу бойынша), "ИТП" ДКҚ (келісу бойынша), "QazBioPharm" (келісу бойынша)

67

Жергілікті атқарушы органдардың ҒЗТКЖ-ны қаржыландыруы мәселесін пысықтау

БҒМ-ге
ақпарат

2023 – 2026 жылдардағы желтоқсан

ЖАО, ҒҰ, ЖЖКБҰ, мүдделі мемлекеттік органдар