О некоторых вопросах применения судами арбитражного законодательства

Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 2 ноября 2023 года № 3.

      В целях обеспечения единообразия судебной практики при применении судами арбитражного законодательства, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан постановляет дать следующие разъяснения.

      1. Арбитраж является альтернативным способом разрешения гражданско-правовых споров.

      Право сторон передать гражданско-правовой спор на рассмотрение в арбитраж предусмотрено пунктом 1 статьи 13 Конституции Республики Казахстан (далее Конституция), пунктом 1 статьи 9 Гражданского кодекса Республики Казахстан (далее ГК).

      Особенностями арбитражного разбирательства являются соблюдение принципов автономии воли сторон, законности, независимости, состязательности и равноправия сторон, справедливости, конфиденциальности, автономности арбитражного соглашения (статья 5 Закона Республики Казахстан от 8 апреля 2016 года № 488-V "Об арбитраже" (далее Закон об арбитраже).

      2. Правовое регулирование арбитражного разбирательства отличается от правового регулирования процедуры рассмотрения дел в судах.

      При осуществлении арбитражного разбирательства арбитры руководствуются Конституцией, международными договорами, согласие на которые выражено Республикой Казахстан, а также иными международными обязательствами Республики Казахстан, Законом об арбитраже, арбитражным соглашением, регламентом арбитража.

      При применении права арбитры руководствуются нормами подпункта 2) статьи 5, статьей 44 Закона об арбитраже.

      Правила арбитражного разбирательства, не определенные регламентом постоянно действующего арбитража, а также положениями Закона об арбитраже и не согласованные сторонами, определяются арбитрами.

      Арбитраж не входит в систему судов, определенную Конституцией, поэтому при рассмотрении споров нормы Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее ГПК) не распространяют свое действие на процедуру арбитражного разбирательства, если иное не предусмотрено ГПК.

      Следует иметь в виду, что ГПК подлежит применению арбитражем в случаях:

      разграничения компетенции (при наличии арбитражной оговорки суд не вправе рассматривать спор, если иное не предусмотрено законом);

      обращения в компетентный суд для оказания содействия в предоставлении обеспечительных мер и получении доказательств;

      отмены арбитражных решений;

      признания и принудительного исполнения арбитражных решений.

      3. Рассмотрение ходатайств об отмене арбитражных решений осуществляется судами, в связи с чем правовую основу при их рассмотрении составляют Конституция, нормы международных договоров, согласие на которые выражено Республикой Казахстан, а также иных международных обязательств Республики, ГК, ГПК, Закон об арбитраже, иные законы и нормативные правовые акты.

      При рассмотрении заявлений о принудительном исполнении арбитражных решений, вынесенных арбитражами Республики Казахстан, суды руководствуются Конституцией, нормами международных договоров, согласие на которые выражено Республикой Казахстан, а также иных международных обязательств Республики, ГПК, Законом об арбитраже, Законом Республики Казахстан от 2 апреля 2010 года № 261-IV "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей" (далее Закон об исполнительном производстве) и другими нормативными правовыми актами.

      При рассмотрении заявлений о принудительном исполнении арбитражных решений иностранных арбитражей применяются нормы международных договоров, согласие на которые выражено Республикой Казахстан, а также иных международных обязательств Республики, ГПК и другие нормативные правовые акты.

      4. Международными договорами, согласие на которые выражено Республикой Казахстан, в том числе являются:

      Конвенция о признании и приведении в исполнение иностранных арбитражных решений (Нью-Йорк, 10 июня 1958 года, вступившая в силу для Республики Казахстан 18 февраля 1996 года) (далее - Нью-Йоркская конвенция);

      Европейская конвенция о внешнеторговом арбитраже (Женева, 21 апреля 1961 года, к которой Республика Казахстан присоединилась 20 ноября 1995 года) (далее - Европейская конвенция);

      Вашингтонская конвенция о порядке разрешения инвестиционных споров между государствами и иностранными лицами (Вашингтон, 18 марта 1965 года, вступившая в силу для Республики Казахстан 21 октября 2000 года) (далее - Вашингтонская конвенция).

      Нью-Йоркская конвенция применяется в отношении признания и приведения в исполнение арбитражных решений, вынесенных на территории государства иного, чем то государство, где испрашивается признание и приведение в исполнение таких решений, по спорам, сторонами в которых могут быть как физические, так и юридические лица. Она применяется также к арбитражным решениям, которые не считаются внутренними решениями в том государстве, где испрашивается их признание и приведение в исполнение (пункт 1 статьи 1 Нью-Йоркской конвенции).

      Европейская конвенция применяется к арбитражным соглашениям как физических, так и юридических лиц, которые на момент заключения такого соглашения имеют постоянное местожительство или соответственно свое местонахождение в различных Договаривающих государствах, о разрешении в порядке арбитража споров, возникающих при осуществлении операций по внешней торговле, а также к арбитражным процессам и решениям, основанным на таких арбитражных соглашениях (пункт 1 статьи I Европейской конвенции).

      Вашингтонская конвенция применяется к исполнению решений Международного центра по урегулированию инвестиционных споров между государствами, физическими и юридическими лицами других государств.

      При применении конвенций и других международных договоров, согласие на которые выражено Республикой Казахстан, судам следует учитывать сферу их применения, а также проверять статус государств, являющихся участниками этих международных договоров, и наличие оговорок.

      5. Положения о порядке признания и приведения в исполнение арбитражных решений могут содержаться в двусторонних международных соглашениях Республики Казахстан с иными государствами, ратифицированными Республикой Казахстан.

      В силу положений статьи 7 Нью-Йоркской конвенции "постановления настоящей Конвенции не затрагивают действительности многосторонних или двусторонних соглашений в отношении признания и приведения в исполнение арбитражных решений, заключенных Договаривающимися Государствами, и не лишают никакую заинтересованную сторону права воспользоваться любым арбитражным решением в том порядке и в тех пределах, которые допускаются законом или международными договорами страны, где испрашивается признание и приведение в исполнение такого арбитражного решения.".

      6. Положения Соглашения о порядке разрешения споров, связанных с осуществлением хозяйственной деятельности (Киев, 20 марта 1992 года), Конвенции о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам (Минск, 22 января 1993 года), Конвенции о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам (Кишинев, 7 октября 2002 года) не регулируют вопросы признания и приведения в исполнение иностранных арбитражных решений.

      7. Арбитражные решения, вынесенные иностранным международным коммерческим или инвестиционным арбитражем, не подлежат обжалованию и рассмотрению в судах Республики Казахстан в порядке, предусмотренном ГПК.

      8. Арбитраж по соглашению сторон рассматривает споры, вытекающие из гражданско-правовых отношений, между физическими и (или) юридическими лицами.

      Перечень не подведомственных арбитражу споров предусмотрен в пунктах 8, 9, 10 статьи 8 Закона об арбитраже.

      С учетом указанной нормы, не подлежат рассмотрению арбитражем споры, вытекающие из публично-правовых отношений (например, налоговых, таможенных и др.).

      Не подлежат рассмотрению арбитражем споры, возникающие из личных неимущественных отношений, не связанных с имущественными отношениями, в том числе иски о возмещении морального вреда, о защите чести, достоинства, деловой репутации и другие в силу пункта 2 статьи 141 ГК.

      9. При решении вопроса о подсудности арбитражу споров с участием государственных органов, государственных предприятий, юридических лиц, пятьдесят и более процентов голосующих акций (долей участия в уставном капитале) которых прямо или косвенно принадлежат государству, должны быть соблюдены следующие условия:

      спор должен быть гражданско-правовым;

      второй стороной в споре должно быть физическое и (или) юридическое лицо;

      между сторонами заключено арбитражное соглашение;

      получено специальное согласие уполномоченного органа соответствующей отрасли (в отношении республиканского имущества) или местного исполнительного органа (в отношении коммунального имущества).

      При заключении арбитражных соглашений государственными органами, государственными предприятиями, юридическими лицами, пятьдесят и более процентов голосующих акций (долей участия в уставном капитале) которых прямо или косвенно принадлежат государству, с нерезидентами Республики Казахстан получение такого согласия не требуется.

      В случае заключения арбитражного соглашения государственным органом, который может являться уполномоченным органом соответствующей отрасли, следует руководствоваться нормами законодательства, регламентирующими вопросы подчиненности государственных органов, так, уполномоченным органом для министерства в соответствии с Конституцией и Законом Республики Казахстан от 1 марта 2011 года № 413-IV "О государственном имуществе" является Правительство Республики Казахстан.

      При этом суды должны иметь ввиду, что пункт 10 статьи 8 Закона об арбитраже о наличии согласия уполномоченного органа соответствующей отрасли (в отношении республиканского имущества) или местного исполнительного органа (в отношении коммунального имущества) распространяется только на те арбитражные соглашения, которые были заключены после введения в действие Закона об арбитраже (статья 4 ГК, пункты 1, 2 статьи 43 Закона Республики Казахстан от 6 апреля 2016 года № 480-V "О правовых актах" (далее - Закон о правовых актах).

      Пункт 10 статьи 8 Закона об арбитраже содержит императивное требование о необходимости наличия согласия уполномоченного органа или местного исполнительного органа в отношении любого арбитража (постоянно действующего или созданного для рассмотрения конкретного спора), функционирующего на территории Республики Казахстан.

      10. В арбитраж стороны вправе обратиться при наличии арбитражного соглашения.

      Арбитражное соглашение это письменное соглашение сторон о передаче на рассмотрение в арбитраж спора, который возник или может возникнуть из гражданско-правовых отношений.

      Арбитражное соглашение может быть заключено путем совершения:

      арбитражной оговорки в документе, подписанном сторонами (как правило, арбитражная оговорка включается в текст основного договора);

      самостоятельного арбитражного соглашения, независимого от основного договора;

      арбитражного соглашения, заключаемого путем обмена письмами, телеграммами, телефонограммами, факсами, электронными документами или иными документами, определяющими состав субъектов и содержание их волеизъявления;

      арбитражного соглашения, заключаемого путем обмена исками и отзывом на иск, в которых одна из сторон утверждает о наличии соглашения, а другая против этого не возражает;

      отсылки в договоре на документ, из содержания которого следует о передаче спора на разрешение арбитража при условии, что договор заключен в письменной форме, и данная ссылка такова, что делает арбитражное соглашение частью договора (статья 9 Закона об арбитраже).

      Вопрос о действительности или недействительности арбитражного соглашения должен разрешаться по праву, которому стороны подчинили соответствующее арбитражное соглашение.

      В отсутствии такого указания в арбитражном соглашении при рассмотрении судом ходатайства об отмене арбитражного решения действительность или недействительность арбитражного соглашения определяется по законодательству Республики Казахстан.

      11. К арбитражному соглашению применяются нормы ГК о договорах.

      Условия арбитражного соглашения определяются по соглашению сторон.

      Согласно пункту 1 статьи 393 ГК договор считается заключенным, когда между сторонами в требуемой в подлежащих случаях форме достигнуто соглашение по всем существенным его условиям.

      К предмету арбитражного соглашения относятся обязанность сторон передать тот или иной спор на рассмотрение арбитража, поэтому в арбитражном соглашении должны содержаться сведения, позволяющие индивидуализировать арбитраж, в который стороны решили передать на рассмотрение уже возникший или могущий возникнуть спор. При отсутствии таких сведений в арбитражном соглашении, а также при невозможности применения восполняющих норм (в частности, положений Европейской конвенции о внешнеторговом арбитраже) такое арбитражное соглашение следует считать незаключенным.

      Статья 1 Европейской конвенции предусматривает случаи применения конвенции, статья 4 содержит механизм индивидуализации арбитража в том случае, если стороны не указали конкретный арбитраж, в котором будет рассматриваться спор.

      Из смысла статьи 4 Европейской конвенции следует, что "если стороны предусмотрели передать могущие возникнуть между ними споры на рассмотрение постоянного арбитражного органа, но не назначили этого органа и не достигли соглашения на этот счет, то истец может направить просьбу о таком назначении, если стороны договорились о месте арбитража, по своему выбору либо к Председателю компетентной торговой палаты места арбитража, согласованными сторонами, либо председателю компетентной торговой палаты места арбитража, согласованного сторонами, либо председателю компетентной торговой палаты того места страны ответчика, в котором на момент подачи просьбы о передаче дела в арбитраж он проживает или имеет свое местонахождение: либо Специальному комитету, состав и характер деятельности которого определены в приложении к Конвенции. Если истец не воспользовался предоставленными ему правами, этими правами могут воспользоваться ответчик или арбитры.".

      12. В соответствии с пунктом 7 статьи 8 Закона об арбитраже действие арбитражного соглашения может быть прекращено соглашением сторон в том же порядке, в котором оно заключалось.

      В соответствии с частью первой статьи 10 Закона об арбитраже суд, в который подан иск по предмету арбитражного разбирательства, должен, если любая из сторон просит об этом, не позднее представления своего первого заявления по существу спора направить стороны в арбитраж, если не найдет, что арбитражное соглашение недействительно, утратило силу или не может быть исполнено.

      В этом случае судья (суд) возвращает иск со ссылкой на подпункт 7) части первой статьи 152 ГПК или подпункт 5) статьи 279 ГПК.

      Для возвращения иска или оставления его без рассмотрения судье (суду) следует установить наличие заявления любой из сторон о направлении сторон в арбитраж, осуществленного не позднее представления своего первого заявления по существу спора, а также исследовать следующие вопросы: действительно ли арбитражное соглашение, не утратило ли оно силу и может ли быть исполнено.

      Арбитраж самостоятельно решает вопрос о наличии или отсутствии у него полномочий (юрисдикции) рассматривать переданный на его разрешение спор, в том числе и в случаях, когда одна из сторон возражает против арбитражного разбирательства по причине недействительности арбитражного соглашения.

      Пункт 2 статьи 20 Закона об арбитраже устанавливает срок, в течение которого сторона вправе заявить об отсутствии у арбитража полномочий рассматривать переданный на его разрешение спор. Указанное право может быть реализовано только до представления ею первого заявления по существу спора. Закон об арбитраже не определяет форму такого заявления (отзыв по существу спора, устные пояснения). Этот вопрос должен решаться составом арбитража с учетом положений регламента, а также обстоятельств дела.

      Из части второй статьи 10 Закона об арбитраже следует, что несмотря на предъявление иска, указанного в части первой статьи 10 Закона об арбитраже, арбитражное разбирательство может быть начато или продолжено, и арбитражное решение вынесено, пока суд рассматривает вопрос о подсудности ему предмета арбитражного разбирательства.

      13. От недействительного арбитражного соглашения следует отличать случаи, когда арбитражное соглашение прекратило свое действие, утратило силу или не может быть исполнено.

      Примерами, когда арбитражное соглашение утрачивает силу, является истечение срока действия арбитражного соглашения или наступление отменительного условия.

      Невозможность исполнения арбитражного соглашения может выражаться, например, в случае, когда в арбитражной оговорке предусмотрен постоянно действующий арбитраж, который к моменту возникновения спора прекратил свое существование.

      В силу действия принципа автономности арбитражного соглашения отмена, изменение или признание недействительным основного соглашения не повлекут прекращение, изменение или признание недействительной арбитражной оговорки.

      14. Согласно пункту 4 статьи 8 Закона об арбитраже (в редакции до 3 февраля 2019 года) арбитражное соглашение о разрешении спора по договору, условия которого определены одной из сторон в формулярах или иных стандартных формах и могли быть приняты другой стороной не иначе как путем присоединения к предложенному договору в целом (договор присоединения), действительно, если такое соглашение заключено после возникновения оснований для предъявления иска.

      В случае включения арбитражной оговорки в договор до возникновения оснований для предъявления иска такое арбитражное соглашение недействительно.

      15. Законом Республики Казахстан от 21 января 2019 года № 217-VI "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам усиления защиты права собственности, арбитража, оптимизации судебной нагрузки и дальнейшей гуманизации уголовного законодательства" (далее Закон от 21 января 2019 года № 217-VI) в пункт 4 статьи 8 Закона об арбитраже внесены дополнения, которыми предусмотрено, что арбитражное соглашение о разрешении спора по договору займа между коммерческой организацией и физическим лицом, не являющимся индивидуальным предпринимателем, действительно, если такое соглашение заключено после возникновения оснований для предъявления иска.

      Данные нормы распространяют свое действие на арбитражные соглашения, которые были заключены после 2 февраля 2019 года, поскольку законом не оговорено положение об обратной его силе (статья 4 ГК, пункты 1, 2 статьи 43 Закона о правовых актах).

      Для разрешения в арбитраже спора, вытекающего из вышеуказанного договора займа, необходимо заключение арбитражного соглашения после возникновения спора, которое может быть оформлено дополнительным соглашением.

      Споры по договорам займа, заключенным между коммерческой организацией и физическим лицом, не являющимся индивидуальным предпринимателем, до 3 февраля 2019 года и содержащим арбитражную оговорку, подлежат рассмотрению в арбитраже, определенном соглашением сторон.

      16. В соответствии с пунктом 1 статьи 339 ГК право (требование), принадлежащее кредитору на основании обязательства, может быть передано им другому лицу по сделке (уступка требования) или перейти к другому лицу на основании законодательного акта.

      При оценке объема прав кредитора, переданных другому лицу, следует руководствоваться положениями статьи 341 ГК.

      Согласно статье 341 ГК, если иное не предусмотрено законодательными актами или договором, право первоначального кредитора переходит к новому кредитору в том объеме и на тех условиях, которые существовали к моменту перехода права. В частности, к новому кредитору переходят права, обеспечивающие исполнение обязательства, а также другие связанные с требованием права, в том числе право на неполученное вознаграждение (интерес).

      В этой связи арбитражная оговорка, предусмотренная в письменном договоре между первоначальным кредитором и заемщиком, является частью этого договора и обязательством, подлежащим исполнению сторонами, что дает право стороне в случае возникновения спора обратиться с иском в арбитраж.

      Исключения могут быть, когда в договоре цессии стороны предусмотрели оговорки, из которых следует, что ранее согласованное в договоре условие об арбитражной оговорке стороны решили исключить.

      17. Пункт 1 статьи 21 Закона об арбитраже предусматривает, что постоянно действующий арбитраж осуществляет арбитражное разбирательство в соответствии со своим регламентом и арбитражным соглашением.

      В соответствии с пунктом 6 статьи 8 Закона об арбитраже, если стороны не договорились об ином, то при передаче спора в постоянно действующий арбитраж нормы регламента арбитража рассматриваются в качестве неотъемлемой части арбитражного соглашения. Данное положение применимо в тех случаях, когда Закон об арбитраже содержит диспозитивные нормы и позволяет сторонам в арбитражном соглашении установить иные правила, чем предусмотрено в Законе.

      18. При решении вопросов о подсудности судам необходимо иметь в виду, что ходатайство об отмене арбитражного решения подается в соответствующий суд апелляционной инстанции по месту нахождения постоянно действующего арбитража, если такой арбитраж находится на территории Республики Казахстан.

      Заявление о принудительном исполнении арбитражного решения подается в суд общей юрисдикции.

      Если сторонами арбитражного разбирательства являются физические лица, осуществляющие индивидуальную предпринимательскую деятельность без образования юридического лица, юридические лица, то заявление о принудительном исполнении арбитражного решения подается в специализированный межрайонный экономический суд в соответствии с подсудностью, установленной частью первой статьи 253, частью первой статьи 503 ГПК.

      19. Сторона арбитражного разбирательства, третье лицо, обращаясь в суд апелляционной инстанции с ходатайством об отмене арбитражного решения, обязаны уплатить государственную пошлину в соответствии с подпунктом 9) пункта 1 статьи 610 Кодекса Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс).

      Взыскатель (сторона арбитражного разбирательства), обращаясь в суд первой инстанции с заявлением о выдаче исполнительного листа о принудительном исполнении арбитражного решения уплачивает государственную пошлину на основании подпункта 11) пункта 1 статьи 610 Налогового Кодекса.

      Отсутствие уплаты государственной пошлины либо уплата не в полном размере является основанием для возвращения вышеуказанных ходатайства и заявления со стадии их принятия на основании подпункта 3) части первой статьи 152 ГПК.

      20. Нормы ГПК, а также Закон об арбитраже определяют субъектов обращения с ходатайством об отмене арбитражного решения, с заявлением о принудительном исполнении арбитражного решения.

      Правом на подачу ходатайства об отмене арбитражного решения обладают стороны арбитражного разбирательства и третьи лица (часть первая статьи 464 ГПК, пункт 1 статьи 52 Закона об арбитраже).

      Третьим лицом является лицо, которое не было привлечено к участию в деле, но в отношении прав и обязанностей которых арбитраж принял решение.

      Обратиться с заявлением о принудительном исполнении арбитражного решения имеет право взыскатель, то есть сторона арбитражного разбирательства (часть первая статьи 253 ГПК).

      Поэтому, если с ходатайством, заявлением обращается ненадлежащее лицо, суд выносит судебный акт об отказе в удовлетворении ходатайства, заявления.

      21. При решении вопроса о принятии ходатайства об отмене арбитражного решения, заявления о принудительном исполнении арбитражного решения, подписанных представителями, суду необходимо проверить их полномочия на совершение указанных действий.

      Полномочия представителя должны быть выражены в доверенности, соответствующей требованиям статьи 58, части первой статьи 60 и статьи 61 ГПК.

      Наряду с доверенностью, представитель, являющийся адвокатом, обязан предоставить письменное уведомление о защите (представительстве) и копию удостоверения адвоката, а юридический консультант документ, подтверждающий членство в палате юридических консультантов.

      Указанные требования не распространяются на обращения представителей при подаче иска в арбитраже, поскольку статья 32 Закона об арбитраже таких требований не предусматривает.

      Судам необходимо иметь в виду, что представитель, являющийся работником юридического лица, ведет дела в суде на основании доверенности.

      Доверенность на представителя от имени юридического лица выдается руководителем или иным уполномоченным на это лицом соответствующего юридического лица.

      Доверенность на представителя, выданная от имени индивидуального предпринимателя, должна быть нотариально удостоверена. Если нотариально удостоверенная доверенность выдана в форме электронного документа, она должна быть подписана также электронной цифровой подписью доверителя.

      Если полномочия представителя на подписание и подачу ходатайства (заявления) не выражены в доверенности, судья возвращает ходатайство, (заявление) на основании подпункта 5) части первой статьи 152 ГПК.

      22. Язык судопроизводства устанавливается определением суда в зависимости от языка, на котором подано в суд ходатайство об отмене арбитражного решения и независимо от языка производства, на котором велось арбитражное разбирательство, поскольку согласно части первой статьи 465 ГПК ходатайство об отмене арбитражного решения рассматривается судом по правилам ГПК.

      По ходатайству сторон язык судопроизводства может быть в дальнейшем изменен, что следует из части второй статьи 14 ГПК.

      23. Рассмотрение судом заявления об обеспечении иска осуществляется в порядке, установленном главой 15 ГПК.

      Заявление об обеспечении иска подается стороной в суд по месту арбитражного разбирательства или по месту нахождения имущества, в отношении которого могут быть приняты обеспечительные меры.

      Обращаясь в суд сторона приобщает к заявлению об обеспечении иска определение о возбуждении арбитражного разбирательства.

      Заявление об обеспечении иска разрешается судьей в день его поступления в суд.

      Не все меры обеспечения иска, предусмотренные статьей 156 ГПК, могут быть применены по искам, рассматриваемым арбитражем.

      В соответствии с частью третьей статьи 156 ГПК меры по обеспечению иска должны быть соразмерны заявленному требованию и не нарушать публичные интересы и интересы третьих лиц.

      По своему содержанию обеспечительная мера должна соответствовать материально-правовым требованиям, обеспечивать пресечение возможных действий должника, которые могут быть им совершены в целях затруднения или невозможности исполнения арбитражного решения.

      Судам следует иметь в виду, что принятие обеспечительных мер арбитражем не препятствует обращению истца в суд с заявлением об обеспечении иска и не является основанием для отказа в принятии мер обеспечения судом. Таким образом, допускается одновременное принятие обеспечительных мер как арбитражем, так и судом.

      Заявление об обеспечении иска рассматриваемого в иностранном арбитраже, подается по месту нахождения имущества, в отношении которого могут быть приняты обеспечительные меры в соответствии с международными договорами.

      24. Стороны, с согласия арбитража могут обратиться в суд с ходатайством о содействии в получении доказательств. В заявлении должны быть указаны причины, препятствующие самостоятельному получению доказательств, с обязательным указанием места их нахождения. Если суд установит, что представление доказательств для сторон арбитражного разбирательства затруднительно, то суд удовлетворяет ходатайство о содействии в получении доказательств.

      Ходатайство о содействии в получении доказательств подается в суд по месту арбитражного разбирательства и подлежит рассмотрению на основании абзаца первого части четвертой статьи 73 ГПК.

      25. В соответствии с частью первой статьи 464 ГПК ходатайство об отмене арбитражного решения может быть заявлено в течение одного месяца со дня получения арбитражного решения.

      Поэтому судья возвращает ходатайство об отмене арбитражного решения, если истек срок для его отмены на основании части третьей статьи 464 ГПК.

      Заявление о восстановлении пропущенного срока подачи ходатайства подлежит рассмотрению в порядке, предусмотренном статьей 126 ГПК. Срок подачи ходатайства может быть восстановлен судом, если суд признает причины пропуска срока уважительными.

      26. Ходатайство об отмене арбитражного решения рассматривается в судебном заседании, в связи с чем, суд в соответствии с частью второй статьи 465 ГПК извещает о времени и месте судебного заседания стороны арбитражного разбирательства, а также третьих лиц в случае подачи ими ходатайства об отмене арбитражного решения.

      Извещение арбитража или арбитров не требуется.

      27. Арбитражи в Республике Казахстан могут быть созданы в виде постоянно действующего арбитража и арбитража для разрешения конкретного спора (статья 4 Закона об арбитраже).

      Если арбитражное решение было вынесено постоянно действующим арбитражем, то арбитражное разбирательство осуществляется в соответствии с регламентом арбитражного разбирательства, что предполагает осуществление постоянно действующим арбитражем действий по извещению сторон, направлению актов арбитража и т.д.

      Если арбитражное решение вынесено арбитражем, созданным для разрешения конкретного спора, то указанные действия осуществляются сторонами, арбитром или иным лицом, осуществляющим администрирование арбитражного разбирательства в соответствии с соглашением сторон.

      Поэтому, если сторона в ходатайстве об отмене арбитражного решения, заявлении о восстановлении срока приводит доводы, которые могут быть проверены только при наличии материалов арбитражного дела (например, об отсутствии надлежащего уведомления о назначении арбитражного разбирательства, в том числе о времени и месте заседания арбитража, несвоевременном получении арбитражного решения) суд вправе на основании части четвертой статьи 15 ГПК по заявлению сторон или по собственной инициативе истребовать из арбитража документы, которые необходимы для проверки доводов стороны.

      Если арбитражное разбирательство осуществлялось арбитражем для разрешения конкретного спора, в этом случае бремя доказывания пропуска срока подачи ходатайства об отмене арбитражного решения лежит на стороне, которая обратилась в арбитраж с иском.

      28. При рассмотрении ходатайства об отмене арбитражного решения сторона вправе обратиться с заявлением о приостановлении производства по делу в целях возобновления арбитражного разбирательства и устранения основания для отмены арбитражного решения.

      Заявление о приостановлении производства по делу рассматривается в судебном заседании, в котором суд устанавливает, были ли допущены арбитражем процессуальные нарушения, предусмотренные в подпунктах с 1) по 5) пункта 1 статьи 52 Закона об арбитраже.

      Основаниями, когда суд может приостановить производство, в частности, может быть возможность осуществления арбитражем следующих действий:

      надлежащее уведомление стороны о назначении арбитра или об арбитражном разбирательстве;

      предоставление возможности стороне представить свои объяснения;

      проведение арбитражного разбирательства в соответствии с процедурой разбирательства в точном соответствии с соглашением сторон;

      в случае вынесения арбитражного решения по вопросу, выходящему за пределы арбитражного соглашения, исключить из арбитражного решения разрешение этого вопроса.

      Если указанные процессуальные нарушения имели место, в определении о приостановлении производства суд указывает об этих нарушениях, а также на то, каким образом допущенные процессуальные нарушения могут быть устранены при повторном арбитражном разбирательстве.

      Срок, на который приостанавливается производство, нормами закона не предусмотрен, в связи с чем, суд вправе установить его в зависимости от основания приостановления. Срок не должен превышать трех месяцев.

      Если арбитражное разбирательство в установленный судом срок не проведено, суд возобновляет производство по ходатайству об отмене арбитражного решения и рассматривает его по существу.

      Судам следует иметь в виду, что приостановление производства по делу это право, а не обязанность суда.

      29. Перечень оснований отмен арбитражных решений, предусмотренный в пунктах 1 и 2 статьи 52 Закона об арбитраже, является исчерпывающим и не подлежит расширительному толкованию.

      Бремя доказывания обстоятельств, указанных в пункте 1 статьи 52 Закона об арбитраже, лежит на стороне, заявляющей ходатайство об отмене арбитражного решения, а обстоятельства, указанные в пункте 2 указанной статьи, могут устанавливаться судом самостоятельно.

      Вместе с тем судам следует иметь в виду, что часть четвертая статьи 15 ГПК, согласно которой суд по мотивированному ходатайству стороны либо по собственной инициативе принимает меры, направленные на достижение задач гражданского судопроизводства, распространяет свое действие и на правоотношения, возникающие при рассмотрении ходатайства об отмене арбитражного решения.

      30. Ненадлежащее уведомление арбитражем о принятии определения о назначении арбитра или об арбитражном разбирательстве (подпункт 3) пункта 1 статьи 52 Закона об арбитраже) является основанием для отмены арбитражного решения, отказа в выдаче исполнительного листа.

      Суд обязан проверить доводы стороны о наличии таких оснований и соответствие действий арбитража по уведомлению лиц, участвующих в деле, требованиям статьи 30 Закона об арбитраже, положениям регламента или правил и соглашению сторон.

      При рассмотрении требований об отмене арбитражного решения по основанию, что сторона была уведомлена о назначении арбитра и арбитражном разбирательстве, но не могла в силу объективных обстоятельств представить свои объяснения, следует иметь в виду, что сторона, против которой было принято арбитражное решение, обязана доказать наличие уважительных причин, препятствующих представлению пояснений. Под пояснением понимается не только представление отзыва ответчиком, пояснения могут быть устные, которые осуществляются в судебном заседании.

      При этом следует учитывать, что рассмотрение арбитражного дела может проводиться без устных слушаний, поскольку стороны вправе предусмотреть в арбитражном соглашении процедуру арбитража на основании письменных документов.

      31. Основания для отмены арбитражного решения по подпункту 4) пункта 1 статьи 52 Закона об арбитраже могут иметь место, когда состав арбитража или арбитражная процедура разбирательства не соответствовали соглашению сторон, требованию Закона об арбитраже.

      Данная норма не влечет отмену арбитражного решения в случае любого нарушения арбитражной процедуры, предусмотренной соглашением сторон или Законом об арбитраже.

      В Законе об арбитраже не указано, что относится к существенным нарушениям, поэтому суд по каждому делу устанавливает и определяет, допустил ли арбитраж при вынесении арбитражного решения существенное нарушение или нет.

      32. Если арбитражное решение отменено по основаниям, предусмотренным пунктом 2 статьи 52 Закона, а также в случаях, если:

      арбитражное решение содержит решение по вопросу, не предусмотренному арбитражным соглашением;

      арбитражное решение содержит решение по вопросу, не подпадающему под условия арбитражного соглашения;

      арбитражное решение содержит постановления по вопросам, выходящим за пределы арбитражного соглашения;

      спор не подведомствен арбитражу;

      арбитражное соглашение недействительно по закону, которому стороны его подчинили, а при отсутствии такого указания по законодательству Республики Казахстан, то сторона вправе обратиться в суд для разрешения спора.

      В остальных случаях не утрачивается право на обращение в арбитраж согласно заключенному между сторонами арбитражному соглашению.

      Судам необходимо иметь в виду, что правило, изложенное в абзаце втором подпункта 1) пункта 1 статьи 52 Закона об арбитраже, позволяет сохранить в силе арбитражное решение по вопросам, которые охватываются арбитражным соглашением. Но применить его можно только в том случае, если арбитражные решения по этим вопросам могут быть отделены от решений по вопросам, которые не охватываются арбитражным соглашением.

      33. Если суд отменяет арбитражное решение по основаниям, предусмотренным в подпунктах с 1) по 5) пункта 1 статьи 52 Закона об арбитраже, то пересматривать арбитражное решение по существу суд не вправе, что следует из пункта 3 статьи 52 Закона об арбитраже.

      34. Установление судом, что арбитражное решение противоречит публичному порядку Республики Казахстан или спор, по которому вынесено арбитражное решение, не может являться предметом арбитражного разбирательства по законодательству Республики Казахстан является безусловным основанием к отмене арбитражного решения.

      Выяснение наличия или отсутствия оснований, предусмотренных пунктом 2 статьи 52 Закона об арбитраже, входит в круг обстоятельств, подлежащих уточнению судом, независимо от того, что сторона, обратившаяся в суд с заявлением об отмене арбитражного решения, не ссылается на данное основание.

      Согласно подпункту 1) статьи 2 Закона об арбитраже публичный порядок Республики Казахстан основы правопорядка, закрепленные в законодательных актах Республики Казахстан.

      Основы правопорядка это установленные государством основополагающие нормы об общественном, экономическом и социальном устройстве общества, направленные на соблюдение и уважение такого устройства, обеспечение соблюдения правовых предписаний и защиту прав и свобод граждан.

      Применение института публичного порядка возможно в исключительных случаях, не подменяя иных оснований для отмены арбитражного решения и оснований отказа в признании и приведении в исполнение арбитражных решений, предусмотренных Законом об арбитраже.

      Суду при отмене арбитражного решения по данному основанию следует мотивировать, какие основополагающие нормы, составляющие основы правопорядка, были нарушены, каким образом решение арбитража и дальнейшее его исполнение будет противоречить публичному порядку.

      Основаниями отмены арбитражного решения, когда спор, по которому вынесено арбитражное решение, не может являться предметом арбитражного разбирательства по законодательству Республики Казахстан, являются:

      отсутствие арбитражного соглашения между сторонами;

      отсутствие согласия уполномоченного органа на разрешение спора арбитражем;

      недействительность арбитражного соглашения;

      наличие ограничений, предусмотренных нормами законодательства, например, пункты 8, 9 статьи 8 Закона об арбитраже.

      35. Судам при оценке нарушений, допущенных арбитражем, необходимо учитывать положения статьи 6 Закона об арбитраже, предусматривающей, что сторона, которая знает о том, что какое-либо положение Закона об арбитраже или требование арбитражного соглашения не соблюдено и тем не менее продолжает участвовать в арбитражном разбирательстве, не заявив возражений против такого несоблюдения в течение срока, определенного регламентом арбитража для этой цели, считается отказавшейся от своего права на возражение.

      Отказ стороны от своего права на возражение означает, что сторона в таких случаях уже не вправе ссылаться на нарушение порядка арбитражного разбирательства в обоснование своей позиции, как в ходе дальнейшего арбитражного разбирательства, так и при рассмотрении дела в суде по вопросу отмены арбитражного решения или по вопросу об отмене или признании и приведении в исполнение арбитражного решения.

      36. Нормы статьи 246 ГПК определяют акты, вынесенные судом в форме решения или приказа, в отношении которых может быть применена отсрочка и рассрочка исполнения решения суда и изменение способа и порядка его исполнения, тем самым определен субъект рассмотрения - суд и судебные акты, в перечень которых не входит арбитражное решение.

      Гражданское процессуальное законодательство регламентирует процессуальные действия суда по арбитражному решению как рассмотрение заявления об отмене арбитражного решения или признании и приведении в исполнение арбитражного решения, иные полномочия суда в рамках исполнения арбитражного решения не предусмотрены, в связи с чем суды в отношении арбитражных решений не могут применять отсрочку, рассрочку, изменять способ и порядок исполнения арбитражного решения.

      37. В соответствии с частью первой статьи 247 ГПК поворот исполнения решения суда производится в случае отмены вступивших в законную силу судебных актов, которые полностью или в части исполнены, и вынесения судом нового решения об отказе в иске полностью или в части.

      Законодательством не предусмотрено вынесение судом нового решения в случае отмены арбитражного решения, поэтому поворот исполнения решения суда в случае, если арбитражное решение исполнено, не производится.

      Если арбитражное решение, исполненное стороной, отменено судом, а другая сторона добровольно не возвращает исполненное, то защита прав стороны, исполнившей решение, возможна путем обращения в суд с иском о взыскании неосновательного обогащения.

      38. Обстоятельства, установленные вступившим в законную силу решением или постановлением суда по ранее рассмотренному делу, обязательны для суда и не доказываются вновь при разбирательстве других гражданских дел, в которых участвуют те же лица (часть вторая статьи 76 ГПК).

      Арбитражное решение к судебным актам не относится, поэтому обстоятельства, установленные арбитражным решением, не имеют преюдициального значения при разбирательстве гражданских дел в суде, в которых участвуют те же лица.

      39. В соответствии с пунктом 3 статьи 55 Закона об арбитраже заявление о принудительном исполнении арбитражного решения подается в суд в соответствии с ГПК.

      Согласно части первой статьи 253 ГПК в случае, если арбитражное решение не исполнено добровольно в установленный в нем срок, сторона арбитражного разбирательства, в пользу которой вынесено арбитражное решение, (взыскатель) вправе обратиться в суд с заявлением о принудительном исполнении арбитражного решения:

      по месту рассмотрения спора арбитражем;

      по месту жительства должника или по месту нахождения органа юридического лица;

      если место жительства или место нахождения неизвестны, то по месту нахождения имущества должника.

      Судам необходимо иметь в виду, что не всегда в арбитражном решении устанавливается срок для его добровольного исполнения. В таких случаях суды должны исходить из пункта 2 статьи 54 Закона об арбитраже, в котором предусмотрено, если в арбитражном решении срок не установлен, то такое арбитражное решение подлежит немедленному исполнению. Поэтому указанное обстоятельство не должно расцениваться судами как основание для отказа в принудительном исполнении арбитражного решения ввиду преждевременности обращения взыскателя в суд.

      На основании части второй статьи 253 ГПК к заявлению о выдаче исполнительного листа должны прилагаться:

      подлинник или копия арбитражного решения. Копия решения постоянно действующего арбитража заверяется руководителем этого арбитража, копия арбитражного решения для разрешения конкретного спора должна быть нотариально удостоверенной;

      подлинник или нотариально удостоверенная копия арбитражного соглашения, заключенного в установленном законом порядке.

      Заявление о выдаче исполнительного листа должно соответствовать по форме и содержанию требованиям статьи 148 ГПК.

      Поэтому при поступлении заявления о принудительном исполнении арбитражного решения судья проверяет соответствие заявления требованиям подпунктов 1), 2), 3), 5), 7), 8) части второй и части четвертой статьи 148 ГПК, а также соблюдение положений, предусмотренных статьей 253 ГПК.

      Приобщение документов, указанных в подпунктах 1), 2) части второй статьи 253 ГПК, является обязательным условием для принятия заявления к производству суда.

      Заявление о выдаче исполнительного листа может быть направлено в суд в форме электронного документа, поэтому суд вправе истребовать в целях соблюдения требований статьи 253 ГПК подлинники или надлежаще заверенные копии арбитражного решения и арбитражного соглашения.

      Взыскателем приобщается к заявлению документ, подтверждающий уплату государственной пошлины (подпункт 11) пункта 1 статьи 610 Налогового Кодекса).

      Заявление о выдаче исполнительного листа, не соответствующее вышеуказанным нормам ГПК, подлежит возвращению без рассмотрения в порядке части четвертой статьи 253 ГПК.

      40. При принятии заявления о принудительном исполнении арбитражных решений на территории Республики Казахстан, вынесенных иностранным арбитражем, судам необходимо иметь в виду, что основания и порядок принудительного исполнения таких решений, выдача исполнительных листов регулируются статьями 501, 503, 504 ГПК.

      При этом отказ в выдаче и выдача исполнительного листа, вынесенного иностранным арбитражем, осуществляются по правилам, предусмотренным статьями 254, 255 ГПК.

      Признание и исполнение решений иностранных арбитражей на территории Республики Казахстан осуществляется в соответствии с Нью-Йоркской конвенцией и иными международными соглашениями, согласие на которые выражено Республикой Казахстан.

      Согласно части второй статьи 503 ГПК и статье 4 Нью-Йоркской конвенции сторона, испрашивающая признание и приведение в исполнение решения арбитража, при подаче заявления предоставляет:

      подлинник или копию арбитражного решения. Копия решения постоянно действующего арбитража заверяется руководителем этого арбитража, копия арбитражного решения для разрешения конкретного спора должна быть нотариально удостоверенной;

      подлинник или нотариально удостоверенную копию арбитражного соглашения, заключенного в установленном законом порядке.

      Если арбитражное решение или соглашение изложены не на официальном языке той страны, где испрашивается признание и приведение в исполнение этого решения, сторона, которая просит о признании и приведении в исполнение этого решения, представляет перевод этих документов на язык страны, где испрашивается признание и приведение в исполнение этого решения. Перевод заверяется официальным или присяжным переводчиком или дипломатическим или консульским учреждением.

      Приобщение указанных документов является обязательным условием для принятия заявления к производству суда.

      Взыскателем приобщается к заявлению документ, подтверждающий уплату государственной пошлины (подпункт 11) пункта 1 статьи 610 Налогового Кодекса).

      Заявление о принудительном исполнении иностранных арбитражных решений, не соответствующее вышеуказанным нормам права, подлежит возвращению без рассмотрения в порядке части четвертой статьи 253 ГПК.

      41. Суды не вправе требовать представления сведений о вступлении арбитражного решения в законную силу (отражение информации в арбитражном решении, справку о вступлении арбитражного решения в законную силу), поскольку такое требование не основано на нормах Закона об арбитраже и положениях статьи 4 Нью-Йоркской конвенций.

      42. В исполнении арбитражного решения, вынесенного арбитражами Республики Казахстан, может быть отказано только по основаниям, предусмотренным статьей 57 Закона об арбитраже, статьей 255 ГПК.

      В принудительном исполнении на территории Республики Казахстан иностранного арбитражного решения может быть отказано на основании статьи 5 Нью-Йоркской конвенций.

      Перечень оснований отказа в выдаче исполнительного листа носит исчерпывающий характер.

      При решении вопроса об отказе в выдаче исполнительного листа суд выносит судебный акт на основании части первой статьи 269 ГПК.

      Каждое основание, по которому суд отказывает в принудительном исполнении, должно быть отражено в судебном акте с указанием мотивов и приведением норм права.

      Суд, рассматривающий заявление о выдаче исполнительного листа, ограничивается установлением обстоятельств, при которых возможно принудительное исполнение решения.

      43. В соответствии с абзацем вторым подпункта 1) пункта 1 статьи 57 Закона об арбитраже, абзацем вторым подпункта 1) части первой статьи 255 ГПК суд отказывает в признании и (или) приведении в исполнение арбитражного решения независимо от того, в какой стране оно было вынесено, если сторона, против которой было принято арбитражное решение, представит в суд доказательства того, что арбитражное соглашение недействительно по законам государства, которым стороны его подчинили, а при отсутствии такого указания по закону страны, где решение было вынесено.

      В этом случае, отказывая в признании и (или) приведении в исполнение арбитражного решения, суд должен исходить из требований Нью-Йоркской и Европейской конвенций, из смысла которых следует, что поскольку стороны самостоятельно выбирают право, применяемое к арбитражному соглашению, то это право может быть иным, чем право, которое стороны выбрали в качестве применимого к основному договору.

      Поэтому к арбитражному соглашению применяется закон, выбранный сторонами, а при отсутствии такового право страны, в которой должно быть вынесено решение.

      44. Согласно статье 504 ГПК отказ в выдаче и выдача исполнительного листа по арбитражному решению, вынесенному иностранным арбитражем, осуществляются по правилам, предусмотренным главой 20 ГПК.

      В статье 255 ГПК предусмотрены основания отказа в выдаче исполнительного листа.

      Согласно абзацу шестому подпункта 1) части первой статьи 255 ГПК в признании и (или) приведении в исполнение арбитражного решения может быть отказано, если имеется вступившее в законную силу, вынесенное по спору между теми же сторонами, о том же предмете и по тем же основаниям решение суда или арбитражное решение либо определение суда или арбитража о прекращении производства по делу в связи с отказом истца от иска.

      Аналогичная норма предусмотрена в абзаце седьмом подпункта 1) пункта 1 статьи 57 Закона об арбитраже.

      Между тем, в статье 5 Нью-Йоркской конвенции указанных оснований не предусмотрено.

      Поскольку конвенция регулирует вопросы о признании и приведении в исполнение иностранных арбитражных решений, поэтому она имеет приоритет, что исключает право суда отказать в выдаче исполнительного листа на принудительное исполнение арбитражного решения, вынесенного иностранным арбитражем, по основаниям, предусмотренным в абзаце шестом подпункта 1) части первой статьи 255 ГПК и абзаце седьмом подпункта 1) пункта 1 статьи 57 Закона об арбитраже.

      45. Согласно абзацу восьмому подпункта 1) части первой статьи 255 ГПК, а также абзацу девятому подпункта 1) пункта 1 статьи 57 Закона об арбитраже в признании и (или) приведении в исполнение арбитражного решения может быть отказано, если решение еще не стало обязательным для сторон или было отменено, или его исполнение было приостановлено судом страны, в соответствии с законом которой оно было вынесено.

      По такому основанию как "решение еще не стало обязательным для сторон" суд не может отказать в принудительном исполнении арбитражного решения, вынесенного казахстанским арбитражем, поскольку нормами пункта 3 статьи 45 Закона об арбитраже предусмотрено, что арбитражное решение считается принятым в месте арбитражного разбирательства и вступает в силу в день, когда оно подписано арбитром (арбитрами), а согласно требованиям пункта 1 статьи 54 Закона об арбитраже оно является обязательным для сторон.

      По указанному основанию может быть отказано в признании и приведении в исполнение арбитражного решения только в отношении иностранных арбитражных решений (подпункт е) пункта 1 статьи 5 Нью-Йоркской конвенции).

      При этом при отказе в признании и принудительном исполнении иностранного арбитражного решения судам необходимо руководствоваться также пунктом 2 статьи 9 Европейской конвенции о внешнеторговом арбитраже, в котором ограничивается применение подпункта е) пункта 1 статьи 5 Нью-Йоркской конвенции.

      То есть арбитражное решение, отмененное судом по месту его вынесения, сохраняет свою обязательность и возможность приведения на принудительное исполнение в других государствах, если причиной отмены решения было основание, не предусмотренное подпунктами а) d) пункта 1 статьи 5 Нью-Йоркской конвенции.

      46. При рассмотрении заявлений о признании и исполнении арбитражных решений суд не должен проверять соответствие содержания такого решения публичному порядку Республики Казахстан.

      Из содержания подпункта b) пункта 2 статьи 5 Нью-Йоркской конвенции, подпункта 2) части первой статьи 255 ГПК, статьи 57 Закона об арбитраже, а также части восьмой статьи 253 ГПК следует, что проверке подлежит лишь вопрос соответствия публичному порядку приведения в исполнение арбитражного решения, а не существо арбитражного решения.

      47. Заявление о принудительном исполнении арбитражных решений, вынесенных арбитражами Республики Казахстан и иностранными арбитражами, не может быть подано по истечении трех лет со дня окончания срока для добровольного исполнения арбитражного решения.

      Если взыскателем подано заявление о восстановлении срока и приложены документы, подтверждающие причины пропуска срока, суд рассматривает его на основании части второй статьи 126 ГПК, при этом срок подлежит восстановлению, если суд признает причины пропуска срока уважительными (часть пятая статьи 253 ГПК).

      Заявление о выдаче исполнительного листа, поданное с пропуском установленного срока, к которому не приложены ходатайство о восстановлении срока и документы, подтверждающие причины пропуска срока, возвращаются судом без рассмотрения на основании части четвертой статьи 253 ГПК.

      48. В соответствии со статьей 56 Закона об арбитраже дополнительные расходы, связанные с принудительным исполнением арбитражного решения, возлагаются на сторону, не исполнившую решение добровольно, в связи с чем при вынесении определения об удовлетворении заявления о принудительном исполнении арбитражного решения суд обязан разрешить вопрос о возмещении должником понесенных взыскателем расходов по уплате государственной пошлины.

      49. Согласно статье 4 Конституции настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, является общеобязательным и вводится в действие со дня первого официального опубликования.

      Председатель Верховного Суда
Республики Казахстан
А. Мергалиев
      Судья Верховного Суда
Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания
Г. Альмагамбетова

Соттардың төрелік заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2023 жылғы 2 қарашадағы № 3 Нормативтік қаулысы.

      Соттардың төрелік заңнаманы қолдануы кезінде сот практикасының біркелкілігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы мынадай түсініктемелер беруге қаулы етеді.

      1. Төрелік азаматтық-құқықтық дауларды шешудің балама тәсілі болып табылады.

      Тараптардың азаматтық-құқықтық дауды төрелікке қарауға беру құқығы Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция) 13-бабының 1-тармағында, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (бұдан әрі – АК) 9-бабының 1-тармағында көзделген.

      Тараптардың еркінің дербестігі, заңдылық, тәуелсіздік, жарыспалылық және тең құқықтылық, әділеттілік, құпиялылық, төрелік келісімнің дербестігі қағидаттарын сақтау төрелік талқылаудың ерекшеліктері болып табылады ("Төрелік туралы" 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 488-V Қазақстан Республикасы Заңының 5-бабы (бұдан әрі–Төрелік туралы заң).

      2. Істерді соттарда қарау рәсімін құқықтық реттеуден төрелік талқылауды құқықтық реттеу ерекшеленеді.

      Төрелік талқылауды жүзеге асырған кезде төрешілер Конституцияны, Қазақстан Республикасы келісім білдірген халықаралық шарттарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының өзге де халықаралық міндеттемелерін, Төрелік туралы заңды, төрелік келісімді, төрелік регламентін басшылыққа алады.

      Төрешілер құқықты қолдану кезінде Төрелік туралы заңның 5-бабы 2) тармақшасының, 44-бабының нормаларын басшылыққа алады.

      Тұрақты жұмыс істейтін төреліктің регламентінде, сондай-ақ Төрелік туралы заңның ережелерінде айқындалмаған және тараптармен келісілмеген төрелік талқылау қағидаларын төрешілер айқындайды.

      Төрелік Конституцияда айқындалған соттар жүйесіне кірмейді, сондықтан дауларды қараған кезде Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі – АПК) нормаларының әрекеті, егер АПК-де өзгеше көзделмесе, төрелік келісімде және төрелік регламентінде белгіленген төрелік талқылау рәсіміне қолданылмайды.

      Мынадай:

      құзыреттің аражігін ажырату (төрелік ескертпе болған кезде, егер заңда өзгеше көзделмесе, сот дауды қарауға құқылы емес);

      қамтамасыз ету шараларын ұсынуға және дәлелдемелер алуға жәрдемдесу үшін құзыретті сотқа жүгіну;

      төрелік шешімдердің күшін жою;

      төрелік шешімдерді тану және мәжбүрлеп орындату жағдайларында төрелік АПК-ні қолдануға тиіс екенін назарда ұстаған жөн.

      3. Төрелік шешімдердің күшін жою туралы өтінішхаттарды қарауды соттар жүзеге асырады, осыған байланысты оларды қарау кезінде Конституция, Қазақстан Республикасы келісім білдірген халықаралық шарттардың, сондай-ақ Республиканың өзге де халықаралық міндеттемелерінің нормалары, АК, АПК, Төрелік туралы заң, өзге де заңдар мен нормативтік құқықтық актілер құқықтық негіз болады.

      Қазақстан Республикасының төреліктері шығарған төрелік шешімдерді мәжбүрлеп орындату туралы арыздарды қараған кезде соттар Конституцияны, Қазақстан Республикасы келісім білдірген халықаралық шарттардың, сондай-ақ Республиканың өзге де халықаралық міндеттемелерінің нормаларын, АПК-ні, Төрелік туралы заңды, "Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы" 2010 жылғы 2 сәуірдегі № 261-IV Қазақстан Республикасының Заңын (бұдан әрі – Атқарушылық іс жүргізу туралы заң) және басқа да нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа алады.

      Шетелдік төреліктердің төрелік шешімдерін мәжбүрлеп орындату туралы арыздарды қараған кезде Қазақстан Республикасы келісім білдірген халықаралық шарттардың, сондай-ақ Республиканың өзге де халықаралық міндеттемелерінің нормалары, АПК және басқа да нормативтік құқықтық актілер қолданылады.

      4. Қазақстан Республикасы келісім білдірген халықаралық шарттар, оның ішінде мыналар болып табылады:

      Шетелдік төрелік шешімдерді тану және орындау туралы конвенция (Нью-Йорк, 1958 жылғы 10 маусым, Қазақстан Республикасы үшін 1996 жылғы 18 ақпанда күшіне енген) (бұдан әрі – Нью-Йорк конвенциясы);

      Сыртқы сауда төрелігі туралы Еуропалық конвенция (Женева, 1961 жылғы 21 сәуір, Қазақстан Республикасы оған 1995 жылғы 20 қарашада қосылды) (бұдан әрі – Еуропалық конвенция);

      Мемлекеттер мен шетелдік тұлғалар арасындағы инвестициялық дауларды шешу тәртібі туралы Вашингтон конвенциясы (Вашингтон, 1965 жылғы 18 наурыз, Қазақстан Республикасы үшін 2000 жылғы 21 қазанда күшіне енген) (бұдан әрі – Вашингтон конвенциясы).

      Нью-Йорк конвенциясы жеке, сонымен қатар заңды тұлғалар да тараптары болуы мүмкін даулар бойынша осындай шешімдерді тану және орындау сұралатын мемлекеттен өзге мемлекеттің аумағында шығарылған төрелік шешімдерді тануға және орындауға қатысты қолданылады. Сонымен қатар ол тану және орындау сұралатын мемлекетте ішкі шешімдер болып саналмайтын төрелік шешімдерге де қолданылады (Нью-Йорк конвенциясының 1-бабының 1-тармағы).

      Еуропалық конвенция төрелік келісім жасалу сәтінде әртүрлі Уағдаласушы мемлекеттерде тұрақты тұрғылықты жері немесе тиісінше өзінің орналасқан жері бар жеке, сонымен қатар заңды тұлғалардың сыртқы сауда жөніндегі операцияларды жүзеге асыру кезінде туындайтын дауларды төрелік тәртіппен шешу туралы төрелік келісімдерге, сондай-ақ осындай төрелік келісімдерге негізделген төрелік процестер мен шешімдерге қолданылады (Еуропалық конвенцияның 1-бабының 1-тармағы).

      Вашингтон конвенциясы Мемлекеттердің, басқа мемлекеттердің жеке және заңды тұлғаларының арасындағы инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі халықаралық орталықтың шешімдерін орындауға қолданылады.

      Қазақстан Республикасы келісім білдірген конвенциялар мен басқа да халықаралық шарттарды қолданған кезде соттар олардың қолданылу аясын ескергені, сондай-ақ осы халықаралық шарттарға қатысушы мемлекеттердің мәртебесін және ескертпелердің бар-жоғын тексергені жөн.

      5. Төрелік шешімдерді тану және орындау тәртібі туралы ережелер Қазақстан Республикасы ратификациялаған Қазақстан Республикасының өзге мемлекеттермен екіжақты халықаралық келісімдерінде қамтылуы мүмкін.

      Нью-Йорк конвенциясының 7 бабының ережелеріне байланысты "осы Конвенцияның қаулылары Уағдаласушы Мемлекеттер жасасқан төрелік шешімдерді тануға және орындауға қатысты көпжақты немесе екіжақты келісімдердің жарамдылығын қозғамайды және ешқандай мүдделі тарапты заңда немесе мұндай төрелік шешімді тану және орындау сұралатын елдің халықаралық шарттарында жол берілетін тәртіппен және шектерде кез келген төрелік шешімді пайдалану құқығынан айырмайды.".

      6. Шаруашылық қызметті жүзеге асыруға байланысты дауларды шешу тәртібі туралы келісімнің (Киев, 1992 жылғы 20 наурыз), Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы конвенцияның (Минск, 1993 жылғы 22 қаңтар), Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы конвенцияның (Кишинев, 2002 жылғы 7 қазан) ережелері шетелдік төрелік шешімдерді тану және орындау мәселелерін реттемейді.

      7. Шетелдік халықаралық коммерциялық немесе инвестициялық төрелік шығарған төрелік шешімдер Қазақстан Республикасының соттарында АПК-де көзделген тәртіппен шағымдануға және қарауға жатпайды.

      8. Төрелік тараптардың келісімі бойынша жеке және (немесе) заңды тұлғалар арасындағы азаматтық-құқықтық қатынастардан туындайтын дауларды қарайды.

      Төрелікке ведомстволық бағынысты емес даулардың тізбесі Төрелік туралы заңның 8-бабының 8, 9, 10-тармақтарында көзделген.

      Көрсетілген норманы ескере отырып, жария-құқықтық қатынастардан туындайтын даулар (мысалы, салық, кеден және т.б.) төреліктің қарауына жатпайды.

      Мүліктік қатынастармен байланысты емес жеке мүліктік емес қатынастардан туындайтын даулар, оның ішінде АК-нің 141-бабының 2-тармағына байланысты моральдық зиянды өтеу туралы, ар-намысты, қадір-қасиетті, іскерлік беделді қорғау туралы талап қоюлар және басқалары төреліктің қарауына жатпайды.

      9. Мемлекеттік органдар, мемлекеттік кәсіпорындар, дауыс беретін акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу және одан да көп пайызы мемлекетке тікелей немесе жанама тиесілі заңды тұлғалар қатысатын даулардың төреліктің соттылығына жататындығы туралы мәселені шешу кезінде мынадай шарттар сақталуға тиіс:

      дау азаматтық-құқықтық болуға тиіс;

      даудың екінші тарапы жеке және (немесе) заңды тұлға болуға тиіс;

      тараптар арасында төрелік келісім жасалуы тиіс;

      тиісті саланың уәкілетті органының (республикалық мүлікке қатысты) немесе жергілікті атқарушы органның (коммуналдық мүлікке қатысты) арнайы келісімі алынуға тиіс.

      Мемлекеттік органдар, мемлекеттік кәсіпорындар, дауыс беретін акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу және одан да көп пайызы тікелей немесе жанама түрде мемлекетке тиесілі заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының бейрезиденттерімен төрелік келісімдер жасасқан кезде мұндай келісімді алу талап етілмейді.

      Төрелік келісімді тиісті саланың уәкілетті органы болып табылатын мемлекеттік орган жасаған жағдайда, мемлекеттік органдардың бағыныстылығы мәселелерін регламенттейтін заңнама нормаларын басшылыққа алған жөн, осылайша Конституцияға және "Мемлекеттік мүлік туралы" 2011 жылғы 1 наурыздағы № 413-IV Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі министрлік үшін уәкілетті орган болып табылады.

      Бұл ретте соттар Төрелік туралы заңның 8-бабының тиісті саланың уәкілетті органының (республикалық мүлікке қатысты) немесе жергілікті атқарушы органның (коммуналдық мүлікке қатысты) келісімінің болуы туралы 10-тармағы Төрелік туралы заң қолданысқа енгізілгеннен кейін жасалған төрелік келісімдерге ғана қолданылатынын ескеруге тиіс (АК-нің 4-бабы, "Құқықтық актілер туралы" 2016 жылғы 6 сәуірдегі № 480-V Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Құқықтық актілер туралы заң) 43-бабының 1, 2-тармақтары).

      Төрелік туралы заңның 8-бабының 10-тармағында Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін кез келген төрелікке (тұрақты жұмыс істейтін немесе нақты дауды қарау үшін құрылған) қатысты уәкілетті органның немесе жергілікті атқарушы органның келісімінің болуы қажеттігі туралы императивті талап қамтылған.

      10. Төрелік келісім болған кезде тараптар төрелікке жүгінуге құқылы.

      Төрелік келісім – бұл тараптардың азаматтық-құқықтық қатынастардан туындаған немесе туындауы мүмкін дауды төрелікке қарауға беру туралы жазбаша келісімі.

      Төрелік келісім:

      тараптар қол қойған құжатта төрелік ескертпе (әдетте, төрелік ескертпе негізгі шарттың мәтініне енгізіледі);

      негізгі шартқа тәуелсіз дербес төрелік келісім;

      хаттар, жеделхаттар, телефонограммалар, факстер, электрондық құжаттар немесе субъектілердің құрамы мен олардың ерік білдіру мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу арқылы жасалатын төрелік келісім;

      тараптардың бірі келісімнің бар екенін растаса, ал екінші тарап бұған қарсы болмаса, талап қоюлармен және талап қоюға пікірмен алмасу арқылы жасалатын төрелік келісім;

      шарт жазбаша нысанда жасалған және бұл сілтеме төрелік келісімді шарттың бір бөлігі ретінде қарастырған жағдайда, оның мазмұнынан дауды төреліктің шешіміне беру туралы құжатқа шартта сілтемелер жасау арқылы жасалуы мүмкін (Төрелік туралы заңның 9-бабы).

      Төрелік келісімнің жарамдылығы немесе жарамсыздығы туралы мәселе тараптар тиісті төрелік келісімді жасауға негізге алған құқық бойынша шешілуге тиіс.

      Төрелік келісімде мұндай сілтеме болмағанда, сот төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатты қараған кезде төрелік келісімнің жарамдылығы немесе жарамсыздығы Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша айқындалдады.

      11. Төрелік келісімге АК-нің шарттар туралы нормалары қолданылады.

      Төрелік келісімнің шарттарын тараптар келісім бойынша айқындайды.

      АК-нің 393-бабының 1-тармағына сәйкес тараптар арасында шарттың барлық елеулi ережелері бойынша тиiстi жағдайларда талап етiлетiн нысанда келiсiмге қол жеткен кезде шарт жасалды деп есептеледi.

      Төрелік келісімнің нысанасына тараптардың осы немесе өзге де дауды төреліктің қарауына беру міндеті жатады, сондықтан төрелік келісімде тараптар бұрыннан туындаған немесе туындауы мүмкін дауды қарауға беруге шешім қабылдаған төрелікті дараландыруға мүмкіндік беретін мәліметтер болуы тиіс. Төрелік келісімде мұндай мәліметтер болмаған кезде, сондай-ақ толықтырушы нормаларды (атап айтқанда, Сыртқы сауда төрелігі туралы Еуропалық конвенцияның ережелерін) қолдану мүмкін болмаған кезде мұндай төрелік келісімді жасалмады деп есептеген жөн.

      Еуропалық конвенцияның 1-бабында конвенцияны қолдану жағдайлары көзделген, оның 4-бабы, егер тараптар дау қаралатын нақты төрелікті көрсетпеген жағдайда, төрелікті дараландыру тетігін қамтиды.

      Еуропалық конвенцияның 4-бабының мағынасынан: "егер тараптар олардың арасында туындауы мүмкін дауларды тұрақты төрелік органның қарауына беруді көздесе, бірақ бұл органды тағайындамаса және бұл жөніндегі келісімге қол жеткізбесе, онда талап қоюшы, егер тараптар төреліктің орны туралы уағдаласса, өз таңдауы бойынша не тараптармен келісілген төрелік орнындағы Құзыретті сауда палатасының төрағасына, не істі төрелікке беру туралы арыз берген сәтте ол тұратын немесе өзінің орналасқан жері бар жауапкер елдің құзыретті сауда палатасының төрағасына: не құрамы мен қызметінің сипаты Конвенцияға қосымшада айқындалған Арнаулы комитетке осындай тағайындау туралы арыз жібере алады. Егер талап қоюшы өзіне берілген құқықтарды пайдаланбаса, жауапкер немесе төрешілер бұл құқықтарды пайдалана алады.".

      12. Төрелік туралы заңның 8-бабының 7-тармағына сәйкес төрелік келісімнің қолданысы тараптардың келісімімен оны қандай тәртіппен жасаса, сондай тәртіппен тоқтатылуы мүмкін.

      Төрелік туралы заңның 10-бабының бірінші бөлігіне сәйкес төрелiк талқылау нысанасы бойынша талап қою берiлген сот, егер төрелік келiсiм жарамсыз, күшiн жойған немесе орындалуы мүмкін емес деп таппаса, егер тараптардың кез келгенi бұл туралы өтiнсе, даудың мәнi бойынша өзiнiң алғашқы өтiнiшiн ұсынудан кешiктiрмей тараптарды төрелікке жiберуге тиiс.

      Мұндай жағдайда судья (сот) талап қоюды АПК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 7) тармақшасына немесе АПК-нің 279-бабының 5) тармақшасына сілтеме жасап қайтарады.

      Талап қоюды қайтару немесе оны қараусыз қалдыру үшін судья (сот) кез келген тараптың даудың мәнi бойынша өзiнiң алғашқы өтiнiшiн ұсынудан кешiктiрмей жүзеге асырған, тараптарды төрелікке жіберу туралы арызының бар-жоғын анықтауы, сонымен қатар мына мәселелерді: төрелік келісімнің жарамдылығын, оның күшінің жойылмағанын және орындалу мүмкіндігін зерделеуі тиіс.

      Төрелік өзіне шешуге берілген дауды қарауға өкiлеттiктepi (юрисдикциясы) бар немесе жоқ екендiгi туралы мәселенi, оның iшiнде тараптардың бiрi төрелiк келiсiм жарамсыз деген себеппен төрелiк талқылауға қарсылық бiлдiрген жағдайда дербес шешедi.

      Төрелік туралы заңның 20-бабының 2-тармағы тараптың төрелікке шешуге берілген дауды төреліктің қарауға өкілеттіктерінің жоқтығы туралы мәлімдеуге құқығы болатын мерзімді белгілейді. Көрсетілген құқық даудың мәнi бойынша алғашқы өтiнiш берiлгенге дейiн ғана іске асырылуы мүмкін. Төрелік туралы заң мұндай арыздың нысанын (даудың мәні бойынша пікір, ауызша түсініктемелер) анықтамайды. Бұл мәселені регламенттің ережелерін, сондай-ақ істің мән-жайларын ескере отырып, төрелік құрамы шешуге тиіс.

      Төрелік туралы заңның 10-бабының екінші бөлігінен Төрелік туралы заңның 10-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген талап қоюдың берілгеніне қарамастан, сот төрелік талқылау нысанасы оның соттылығына жататыны туралы мәселені қарағанша, төрелік талқылау басталуы немесе жалғастырылуы және төрелік шешім шығарылуы мүмкін.

      13. Жарамсыз төрелік келісімнен төрелік келісім өзінің қолданысын тоқтатқан, күшін жойған немесе оның орындалуы мүмкін емес жағдайларды ажыратқан жөн.

      Төрелік келісімнің күші жойылуының мысалы ретінде төрелік келісімнің қолданыс мерзімінің аяқталуы немесе оның жойылатын жағдайының туындауы болып табылады.

      Төрелік келісімді орындау мүмкін еместігі, мысалы, даудың туындау сәтінде төрелік ескертпеде көзделген тұрақты жұмыс істейтін төрелік өзінің жұмыс істеуін тоқтатқан жағдайда болуы мүмкін.

      Төрелік келісімнің дербестігі қағидаттарын қолдануға байланысты негізгі келісімнің күшінің жойылуы, өзгеруі немесе жарамсыз деп танылуы төрелік ескертпені тоқтатуға, өзгертуге немесе жарамсыз деп тануға әкеп соқтырмайды.

      14. Төрелік туралы заңның (2019 жылғы 3 ақпанға дейінгі редакцияда) 8-бабының 4-тармағына сәйкес талаптарын тараптардың бірі формулярларда немесе өзге стандартты нысандарда айқындаған және басқа тарап ұсынылған шартқа тұтастай қосылуы (қосылу шарты) арқылы ғана қабылдауы мүмкін болған шарт бойынша төрелік келісім дау, егер мұндай келісім талап қою үшін негіздер туындағаннан кейін жасалса, жарамды болады.

      Төрелік ескертпе шартқа талап қою үшін негіздер туындағанға дейін енгізілген жағдайда мұндай төрелік келісім жарамсыз болады.

      15. "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне меншік құқығын қорғауды күшейту, төрелік, сот жүктемесін оңтайландыру және қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2019 жылғы 21 қаңтардағы № 217-VI Қазақстан Республикасының Заңымен (бұдан әрі – 2019 жылғы 21 қаңтардағы № 217-VI Заң) Төрелік туралы заңның 8-бабының 4-тармағына толықтырулар енгізілген, олар бойынша коммерциялық ұйым мен дара кәсіпкер болып табылмайтын жеке тұлға арасындағы қарыз шарты бойынша дауды шешу туралы төрелік келісім, егер мұндай келісім талап қою үшін негіздер туындағаннан кейін жасалса, жарамды болатыны көзделген.

      Осы нормалар 2019 жылғы 2 ақпаннан кейін жасалған төрелік келісімдерге қолданылады, өйткені заңда оның кері күші туралы ереже көрсетілмеген (АК-нің 4-бабы, Құқықтық актілер туралы заңның 43-бабының 1, 2-тармақтары).

      Жоғарыда көрсетілген қарыз шартынан туындайтын дауды төрелікте шешу үшін дау туындағаннан кейін қосымша келісіммен ресімделуі мүмкін төрелік келісім жасасу қажет.

      Коммерциялық ұйым мен дара кәсіпкер болып табылмайтын жеке тұлға арасында 2019 жылғы 3 ақпанға дейін жасалған және төрелік ескертпесі бар қарыз шарттары бойынша даулар тараптардың келісімінде айқындалған төрелікте қаралуға жатады.

      16. АК-нің 339-бабының 1-тармағына сәйкес міндеттеме негізінде кредиторға тиесілі құқық (талап) оларға мәміле бойынша басқа тұлғаға берілуі (талапты басқаға беру) немесе заңнамалық акт негізінде басқа тұлғаға өтуі мүмкін.

      Кредитордың басқа тұлғаға берілген құқықтарының көлемін бағалау кезінде АК-нің 341-бабының ережелерін басшылыққа алу қажет.

      АК-нің 341-бабына сәйкес, егер заңнамалық актілерде немесе шартта өзгеше көзделмесе, бастапқы кредитордың құқығы жаңа кредиторға құқықтың ауысуы кезінде болған көлемде және сондай жағдайларда ауысады. Атап айтқанда, жаңа кредиторға міндеттемені орындауды қамтамасыз ететін, сондай-ақ басқа да құқықты, оның ішінде алынбаған сыйақыға (мүддеге) құқықты талап етуге байланысты құқықтар ауысады.

      Осыған байланысты алғашқы кредитор мен қарыз алушы арасындағы жазбаша шартта көзделген төрелік ескертпе осы шарттың бір бөлігі және тараптардың орындауына жататын міндеттеме болып табылады, бұл тарапқа дау туындаған жағдайда төрелікке талап қоюмен жүгінуге құқық береді.

      Тараптар цессия шартында тараптардың шартта бұрын келісілген төрелік ескертпе туралы талапты алып тастау жөніндегі шешімге келгенін білдіретін ескертпелерді көздеген кезде ерекшеліктер болуы мүмкін.

      17. Төрелік туралы заңның 21-бабының 1-тармағы төрелік талқылауды тұрақты жұмыс істейтін төрелік өзінің регламентіне және төрелік келісімге сәйкес жүзеге асыратынын көздейді.

      Төрелік туралы заңның 8-бабының 6-тармағына сәйкес, егер тараптар өзге жөнінде уағдаласпаса, дауды тұрақты жұмыс істейтін төрелікке беру кезінде тұрақты жұмыс істейтін төреліктің регламенті төрелік келісімнің ажырамас бір бөлігі ретінде қаралады. Бұл ереже Төрелік туралы заңда диспозитивті нормалар қамтылған және тараптарға төрелік келісімде Заңда көзделгеннен өзгеше ережелер белгілеуге мүмкіндік берген жағдайларда қолданылады.

      18. Соттылық туралы мәселелерді шешкен кезде соттар төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхаттың, егер мұндай төрелік Қазақстан Республикасының аумағында болса, тұрақты жұмыс істейтін төреліктің орналасқан жері бойынша апелляциялық сатыдағы тиісті сотқа берілетінін ескеруі қажет.

      Төрелік шешімді мәжбүрлеп орындату туралы арыз жалпы юрисдикция сотына беріледі.

      Егер төрелік талқылаудың тараптары заңды тұлғалар немесе заңды тұлға құрмай-ақ дара кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғалар, заңды тұлғалар болса, онда төрелік шешімді мәжбүрлеп орындату туралы арыз АПК-нің 253-бөлігінің бірінші бөлігінде, 503-бабының бірінші бөлігінде белгіленген соттылыққа сәйкес мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотқа беріледі.

      19. Төрелік талқылаудың тарапы үшінші тұлға апелляциялық сатыдағы сотқа төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатпен жүгіне отырып, "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) 610-бабы 1-тармағының 9) тармақшасына сәйкес мемлекеттік бажды төлеуге міндетті.

      Өндіріп алушы (төрелік талқылау тарапы) бірінші сатыдағы сотқа төрелік шешімді мәжбүрлеп орындату туралы атқару парағын беру туралы арызбен жүгіне отырып, Салық кодексінің 610-бабы 1-тармағының 11) тармақшасының негізінде мемлекеттік бажды төлейді.

      Мемлекеттік баждың төленбеуі не толық көлемде төленбеуі АПК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 3) тармақшасының негізінде жоғарыда көрсетілген өтінішхаттарды және арызды қабылдау сатысында оларды қайтару үшін негіз болып табылады.

      20. АПК нормалары, сондай-ақ Төрелік туралы заң төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатпен, төрелік шешімді мәжбүрлеп орындату туралы арызбен жүгіну субъектілерін айқындайды.

      Төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхат беруге төрелік талқылаудың тараптары мен үшінші тұлғалардың құқығы бар (АПК-нің 464-бабының бірінші бөлігі, Төрелік туралы заңның 52-бабының 1-тармағы).

      Іске қатысуға тартылмаған, бірақ құқықтары мен міндеттеріне қатысты төрелік шешім қабылдаған тұлға үшінші тұлға болып табылады.

      Өндіріп алушының, яғни төрелік талқылау тарапының төрелік шешімді мәжбүрлеп орындату туралы арызбен жүгінуге құқығы бар (АПК-нің 253-бабының бірінші бөлігі).

      Сондықтан, егер тиісті емес адам өтінішхатпен, арызбен жүгінсе, сот өтінішхатты, арызды қанағаттандырудан бас тарту туралы сот актісін шығарады.

      21. Өкілдер қол қойған төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатты, төрелік шешімді мәжбүрлеп орындату туралы арызды қабылдау туралы мәселені шешкен кезде сот олардың аталған әрекеттерді жасауға өкілеттіктерін тексеруі тиіс.

      Өкілдің өкілеттігі АПК-нің 58-бабының, 60-бабы бірінші бөлігінің және 61-бабының талаптарына сәйкес келетін сенімхатта көрсетілуге тиіс.

      Адвокат болып табылатын өкіл сенімхатпен бірге қорғау (өкілдік ету) туралы жазбаша хабарлама мен адвокат куәлігінің көшірмесін, ал заң консультанты заң консультанттары палатасына мүшелігін растайтын құжатты ұсынуға міндетті.

      Көрсетілген талаптар төрелікке талап қоюды беру кезінде өкілдердің өтініштеріне қолданылмайды, өйткені Төрелік туралы заңның 32-бабында мұндай талаптар көзделмеген.

      Соттар заңды тұлғаның қызметкері болып табылатын өкілдің істерді қарау кезінде сенімхат негізінде сотқа қатысатынын назарда ұстауы қажет.

      Өкілге заңды тұлғаның атынан сенімхатты тиісті заңды тұлғаның басшысы немесе осыған уәкілеттік берілген өзге тұлға береді.

      Дара кәсіпкердің атынан өкілге берілген сенімхатты нотариат куәландыруға тиіс. Егер нотариат куәландырған сенімхат электрондық құжат нысанында берілсе, оған сенім білдірушінің электрондық цифрлық қолтаңбасы да қойылуға тиіс.

      Егер сенімхатта өкілдің қол қоюға және өтінішхат (арыз) беруге өкілеттігі көрсетілмесе, онда сот АПК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 5) тармақшасының негізінде өтінішхатты (арызды) қайтарады.

      22. Сот ісін жүргізу тілі төрелік талқылау жүргізілген іс жүргізу тіліне қарамастан, сотқа төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхат берілген тілге байланысты сот ұйғарымымен белгіленеді, өйткені АПК-нің 465-бабының бірінші бөлігіне сәйкес төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатты сот АПК қағидалары бойынша қарайды.

      Тараптардың өтінішхаты бойынша сот ісін жүргізу тілі одан әрі өзгертілуі мүмкін, бұл АПК-нің 14-бабының екінші бөлігінен туындайды.

      23. Соттың талап қоюды қамтамасыз ету туралы арызды қарауы АПК-нің 15-тарауында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.

      Талап қоюды қамтамасыз ету туралы арызды тарап сотқа төрелік талқылау орны бойынша немесе мүлікке қатысты қамтамасыз ету шаралары қабылдануы мүмкін осы мүліктің орналасқан жері бойынша береді.

      Сотқа жүгіне отырып, тарап талап қоюды қамтамасыз ету туралы арызға төрелік талқылауды қозғау туралы ұйғарымды қоса береді.

      Талап қоюды қамтамасыз ету туралы арызды судья ол сотқа келіп түскен күні шешеді.

      АПК-нің 156-бабында көзделген талап қоюды қамтамасыз етудің барлық шаралары төрелік қарайтын талап қоюға қолданыла бермейді.

      АПК-нің 156-бабының үшінші бөлігіне сәйкес талап қоюды қамтамасыз ету жөніндегі шаралар мәлімделген талаптың мөлшеріне тең болуға және үшінші тұлғалардың жария мүдделері мен мүдделерін бұзбауға тиіс.

      Өзінің мазмұны бойынша қамтамасыз ету шарасы материалдық-құқықтық талаптарға сәйкес келуге, төрелік шешімді орындауды қиындату немесе мүмкін етпеу мақсатындағы борышкердің ықтимал әрекеттерінің жолын кесуді қамтамасыз етуге тиіс.

      Соттар төреліктің қамтамасыз ету шараларын қабылдауы талап қоюшының талап қоюды қамтамасыз ету туралы арызбен сотқа жүгінуіне кедергі келтірмейтінін және соттың қамтамасыз ету шараларын қабылдаудан бас тартуы үшін негіз болып табылмайтынын назарда ұстағаны жөн. Осылайша, төреліктің де, соттың да бір мезгілде қамтамасыз ету шараларын қабылдауына жол беріледі.

      Шетелдік төрелікте қаралатын талап қоюды қамтамасыз ету туралы арыз халықаралық шарттарға сәйкес мүлікке қатысты қамтамасыз ету шаралары қабылдануы мүмкін оның орналасқан жері бойынша беріледі.

      24. Тараптар төрешілердің келісімімен дәлелдемелерді алуға жәрдемдесу туралы өтінішхатпен сотқа жүгіне алады. Арызда дәлелдемелерді өз бетінше алуға кедергі келтіретін себептер, олардың орналасқан жері міндетті түрде көрсетілуге тиіс. Егер сот төрелік талқылаудың тараптары үшін дәлелдемелерді ұсыну қиын екендігін анықтаса, онда сот дәлелдемелерді алуға жәрдемдесу туралы өтінішхатты қанағаттандырады.

      Дәлелдемелерді алуға жәрдемдесу туралы өтінішхат сотқа төрелік талқылау орны бойынша беріледі және АПК-нің 73-бабы бірінші бөлігінің бірінші абзацы негізінде қарауға жатады.

      25. АПК-нің 464-бабының бірінші бөлігіне сәйкес төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхат төрелік шешімді алған күннен бастап бір ай ішінде мәлімделуі мүмкін.

      Сондықтан судья, егер АПК-нің 464-бабының үшінші бөлігі негізінде оның күшін жою мерзімі өтіп кеткен болса, төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатты қайтарады.

      Өтінішхат берудің өткізіп алған мерзімін қалпына келтіру туралы арыз АПК-нің 126-бабында көзделген тәртіппен қаралуға жатады. Егер сот мерзімді өткізіп алу себептерін дәлелді деп таныса, сот өтінішхат беру мерзімін қалпына келтіре алады.

      26. Төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхат сот отырысында қаралады, осыған байланысты сот АПК-нің 465-бабының екінші бөлігіне сәйкес төрелік талқылау тараптарына, сондай-ақ төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхат берген жағдайда үшінші тұлғаларға сот отырысының уақыты мен орны туралы хабарлайды.

      Төрелікке немесе төрешілерге хабарлау талап етілмейді.

      27. Төреліктер Қазақстан Республикасында тұрақты жұмыс істейтін төрелік және нақты дауды шешетін төрелік түрінде құрылуы мүмкін (Төрелік туралы заңның 4-бабы).

      Егер төрелік шешімді тұрақты жұмыс істейтін төрелік шығарған болса, онда төрелік талқылау регламентіне сәйкес төрелік талқылау жүзеге асырылады, бұл тұрақты жұмыс істейтін төреліктің тараптарды хабардар ету, төрелік актілерін жіберу жөніндегі және т.б. әрекеттерді жүзеге асыруын болжайды.

      Егер төрелік шешімді нақты дауды шешу үшін құрылған төрелік шығарса, онда көрсетілген әрекеттерді тараптар, төреші немесе төрелік талқылауға әкімшілік жүргізуді жүзеге асыратын өзге тұлға тараптардың келісіміне сәйкес жүзеге асырады.

      Сондықтан, егер тарап төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатта, мерзімді қалпына келтіру туралы арызда төрелік іс материалдары болған кезде ғана тексерілуі мүмкін дәлелдер келтірсе (мысалы, төрелік талқылауды тағайындау туралы тиісті хабарламаның болмауы туралы, оның ішінде төрелік отырыстың уақыты мен орны, төрелік шешімді уақтылы алмау туралы), сот АПК-нің 15-бабының төртінші бөлігі негізінде тараптардың арызы бойынша немесе өз бастамасы бойынша төреліктен тараптардың дәлелдерін тексеру үшін қажетті құжаттарды талап етуге құқылы.

      Егер төрелік талқылауды нақты дауды шешетін төрелік жүзеге асырса, бұл жағдайда төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхат беру мерзімін өткізіп алуды дәлелдеу ауыртпалығы төрелікке талап қоюмен жүгінген тарапта болады.

      28. Төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатты қараған кезде тарап төрелік талқылауды қайта бастау және төрелік шешімнің күшін жоятын негізді жою мақсатында іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру туралы өтінішхат беруге құқылы.

      Іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру туралы арыз сот отырысында қаралады, онда сот төреліктің Төрелік туралы заңның 52-бабы 1-тармағының 1) тармақшасынан бастап 5) тармашақсын қоса алғанда көзделген процестік бұзушылықтарға жол берген-бермегенін анықтайды.

      Сот іс жүргізуді тоқтата тұра алатын негіздер, атап айтқанда, төреліктің мына:

      төрешіні тағайындау немесе төрелік талқылау туралы тарапты тиісті хабардар ету;

      тарапқа өз түсіндірулерін ұсынуға мүмкіндік беру;

      төрелік талқылауды тараптардың келісіміне дәл келетін талқылау рәсіміне сәйкес жүргізу;

      төрелік келісімнің шегінен шығатын мәселе бойынша төрелік шешім шығарылған жағдайда, төрелік шешімнен осы мәселенің шешімін алып тастау әрекеттерін жүзеге асыруы болып табылады.

      Егер көрсетілген процестік бұзушылықтар орын алса, сот іс жүргізуді тоқтата тұру туралы ұйғарымда осы бұзушылықтар туралы, сондай-ақ жол берілген процестік бұзушылықтарды төрелік талқылау қайталанған кезде қалай жоюға болатынын көрсетеді.

      Іс жүргізу тоқтатыла тұратын мерзім заң нормаларында көзделмеген, осыған байланысты сот оны тоқтата тұру негізіне қарай белгілеуге құқылы. Мерзім үш айдан аспауға тиіс.

      Егер төрелік талқылау сот белгілеген мерзімде жүргізілмесе, сот іс жүргізуді төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхат бойынша қайта бастайды және оны мәні бойынша қарайды.

      Іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруы соттың міндеті емес, құқығы екенін соттар назарда ұстағаны жөн.

      29. Төрелік туралы заңның 52-бабының 1 және 2-тармақтарында көзделген төрелік шешімдердің күшін жою негіздерінің тізбесі толық болып табылады және кеңінен түсіндірілмеуге тиіс.

      Төрелік туралы заңның 52-бабының 1-тармағында көрсетілген мән-жайларды дәлелдеу ауыртпалығы төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатты мәлімдейтін тарапта болады, ал аталған баптың 2-тармағында көрсетілген мән-жайларды сот өз бетінше анықтауы мүмкін.

      Сонымен қатар, сот тараптың уәжді өтінішхаты бойынша не өз бастамасы бойынша азаматтық сот ісін жүргізу міндеттеріне қол жеткізуге бағытталған шараларды қабылдайтын АПК-нің 15-бабы төртінші бөлігінің күші төрелік шешімнің күшін жою туралы өтінішхатты қарау кезінде туындайтын құқықтық қатынастарға да қолданылатынын соттар назарда ұстағаны жөн.

      30. Төреліктің төрешінің тағайындалуы туралы немесе төрелік талқылау туралы ұйғарым қабылдағаны туралы тиісінше хабардар етпеуі (Төрелік туралы заңның 52-бабы 1-тармағының 3) тармақшасы) төрелік шешімнің күшін жою, атқару парағын беруден бас тарту үшін негіз болып табылады.

      Сот тараптың осындай негіздердің болуы туралы дәлелдерін және іске қатысатын адамдарды хабардар ету жөніндегі төрелік әрекеттерінің Төрелік туралы заңның 30-бабының талаптарына, регламенттің ережелеріне немесе қағидаларына және тараптардың келісіміне сәйкестігін тексеруге міндетті.

      Төрелік шешімнің күшін жою туралы талаптарды тарапқа төрешінің және төрелік талқылаудың тағайындалғаны туралы хабарланғаны, бірақ объективті мән-жайларға байланысты өз түсініктемелер бере алмады деген негізбен бойынша қарау кезінде төрелік шешім қарсы қабылданған тарап түсініктемелер беруге кедергі келтіретін дәлелді себептердің болуын дәлелдеуге міндетті екенін ескерген жөн. Түсіндірме деп жауапкердің пікірді ұсынуы ғана емес, түсіндірмелер сот отырысында ауызша да берілуі мүмкін.

      Бұл ретте төрелік істі қарау ауызша тыңдаулар өткізілместен жүргізілуі мүмкін екенін ескеру қажет, өйткені тараптар төрелік келісімде жазбаша құжаттардың негізінде төрелік рәсімді өткізуді көздеуге құқылы.

      31. Төрелік туралы заңның 52-бабы 1-тармағының 4) тармақшасы бойынша төрелік шешімнің күшін жою үшін негіздер төрелік құрамы немесе талқылаудың төрелік рәсімі тараптардың келісіміне, Төрелік туралы заңның талабына сәйкес келмеген кезде орын алуы мүмкін.

      Бұл норма тараптардың келісімінде немесе Төрелік туралы заңда көзделген төрелік рәсімнің кез келген бұзылуы болған жағдайда төрелік шешімнің күшін жоюға әкеп соқпайды.

      Төрелік туралы заңда елеулі бұзушылықтарға не жататыны көрсетілмеген, сондықтан сот әрбір іс бойынша төрелік шешім шығарған кезде төреліктің елеулі бұзушылыққа жол берген-бермегенін белгілейді және анықтайды.

      32. Егер Заңның 52-бабының 2-тармағында көзделген негіздер бойынша төрелік шешімнің күші жойылса, сондай-ақ егер:

      төрелік шешім төрелік келісімде көзделмеген мәселе бойынша шешімді қамтыса;

      төрелік шешім төрелік келісімнің шарттарына тура келмейтін мәселе бойынша шешімді қамтыса;

      төрелік шешім төрелік келісімнің шегінен шығатын мәселелер жөніндегі қаулыларды қамтыса;

      дау төреліктің ведомстволық қарауына жатпаса;

      төрелік келісім тараптар төрелік келісімді жасауға негізге алған заң бойынша, ал мұндай сілтеме болмаған кезде - Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жарамсыз болса, тарап дауды шешу үшін сотқа жүгінуге құқылы.

      Қалған жағдайларда тараптардың арасында жасалған төрелік келісімге сәйкес төрелікке жүгіну құқығы жойылмайды.

      Соттар Төрелік туралы заңның 52-бабы 1-тармағының 1) тармақшасының екінші абзацында баяндалған қағида төрелік келісімде қамтылатын мәселелер бойынша төрелік шешімді күшінде сақтауға мүмкіндік беретінін назарда ұстауы қажет. Бірақ оны, егер бұл мәселелер бойынша төрелік шешімдер төрелік келісіммен қамтылмаған мәселелер бойынша шешімдерден бөлініп шығарылуы мүмкін жағдайында ғана қолдануға болады.

      33. Егер сот Төрелік туралы заңның 52-бабы 1-тармағының 1) тармақшасынан бастап 5) тармақшасын қоса алғанда көзделген негіздер бойынша төрелік шешімнің күшін жоятын болса, онда төрелік шешімді мәні бойынша сот қайта қарауға құқылы емес, бұл Төрелік туралы заңның 52-бабының 3-тармағынан туындайды.

      34. Соттың төрелік шешім Қазақстан Республикасының жария тәртібіне қайшы келетінін немесе төрелік шешім шығарылған дау Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша төрелік талқылаудың нысанасы болып табылмайтынын айқындауы төрелік шешімнің күшін жоюға сөзсіз негіз болып табылады.

      Төрелік туралы заңның 52-бабының 2-тармағында көзделген негіздердің болуын немесе жоқтығын анықтау сотқа төрелік шешімнің күшін жою туралы арызбен жүгінген тараптың осы негіздемеге сілтеме жасамағанына қарамастан, сот нақтылауға жататын мән-жайлар шеңберіне кіреді.

      Төрелік туралы заңның 2-бабының 1) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының жария тәртібі – Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде бекітілген құқық тәртібінің негіздері болып табылады.

      Құқық тәртібінің негіздері – қоғамның қоғамдық, экономикалық және әлеуметтік құрылымы туралы мемлекет белгілеген, осындай құрылымды сақтауға және құрметтеуге, құқықтық нұсқамалардың сақталуын қамтамасыз етуге және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған негіз құраушы нормалар.

      Төрелік шешімнің күшін жою үшін өзге де негіздерді және Төрелік туралы заңда көзделген төрелік шешімдерді танудан және орындаудан бас тарту негіздерін алмастырмай, ерекше жағдайларда жария тәртіп институтын қолдануға болады.

      Осы негіз бойынша төрелік шешімнің күші жойылған кезде сот құқық тәртібінің негіздерін құрайтын қандай негізгі нормалардың бұзылғанын, төреліктің шешімі және оның одан әрі орындалуы жария тәртіпке қандай түрде қайшы келетіндігін уәждеуі керек.

      Дау бойынша шығарылған төрелік шешім Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша төрелік талқылаудың мәні бола алмайтын жағдайда:

      тараптар арасындағы төрелік келісімнің болмауы;

      уәкілетті органның дауды төреліктің шешуіне келісімі болмауы;

      төрелік келісімнің жарамсыздығы;

      заңнама нормаларында, мысалы, Төрелік туралы заңның 8-бабының 8, 9-тармақтарында көзделген шектеулердің болуы төрелік шешімнің күшін жоюға негіз болып табылады.

      35. Соттар төрелік жол берген бұзушылықтарды бағалау кезінде Төрелік туралы заңның 6-бабының ережелерін ескеруі қажет, олар бойынша Төрелік туралы заңның қандай да бір ережесінің немесе төрелік келісімнің қандай да бір талабының сақталмағанын және оның үстіне, осы мақсаттар үшін төрелік регламентінде айқындалған мерзім ішінде осындай сақталмауға қарсылығын мәлімдемей төрелік талқылауға одан әрі қатысып жатқанын білетін тарап өзінің қарсылық білдіру құқығынан бас тартқан болып есептеледі.

      Тараптың қарсылық білдіру құқығынан бас тартуы – мұндай жағдайларда тараптың бұдан әрі төрелік талқылау барысында да, төрелік шешімнің күшін жою мәселесі бойынша немесе төрелік шешімнің күшін жою немесе тану және орындалуы туралы мәселе бойынша істі сотта қарау кезінде де өз ұстанымын негіздеу үшін төрелік талқылау тәртібінің бұзылуына сілтеме жасауға құқығы жоқ екенін білдіреді.

      36. АПК-нің 246-бабының нормалары шешім немесе бұйрық нысанында сот шығарған актілерді айқындайды, оларға қатысты сот шешімін орындауды кейінге қалдыру және оның мерзімін ұзарту, оны орындау тәсілі мен тәртібін өзгерту қолданылуы мүмкін, сонымен қарау субъектісі – сот және тізбесіне төрелік шешім кірмейтін сот актілері айқындалған.

      Азаматтық процестік заңнамада төрелік шешімнің күшін жою немесе төрелік шешімді тану және орындау туралы арызды қарау сияқты соттың төрелік шешім бойынша процестік әрекеттері регламенттелген, соттың төрелік шешімді орындау шеңберіндегі өзге өкілеттіктері көзделмеген, осыған байланысты соттар төрелік шешімдерге қатысты төрелік шешімнің орындалуын кейінге қалдыруды, мерзімін ұзартуды, орындау тәсілі мен тәртібін өзгертуді қолдана алмайды.

      37. АПК-нің 247-бабының бірінші бөлігіне сәйкес заңды күшіне енген, толық немесе бір бөлігінде орындалған сот актілерінің күші жойылған және сот талап қоюдан толық немесе бір бөлігінде бас тарту туралы жаңа шешім шығарған жағдайда сот шешімінің орындалуын бұру жүргізіледі.

      Заңнамада төрелік шешімнің күші жойылған жағдайда соттың жаңа шешім шығаруы көзделмеген, сондықтан төрелік шешім орындалған жағдайда сот шешімін орындауды бұру жүргізілмейді.

      Егер тарап орындаған төрелік шешімнің күшін сот жойса, ал екінші тарап орындалған шешімді өз еркімен қайтармаса, онда шешімді орындаған тараптың құқықтарын қорғау негізсіз баюды өндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгіну арқылы мүмкін болады.

      38. Соттың бұрын қаралған іс бойынша заңды күшіне енген шешімімен немесе қаулысымен анықталған мән-жайлар сот үшін міндетті және тап сол тұлғалар қатысатын басқа да азаматтық істерді талқылау кезінде қайта дәлелденбейді (АПК-нің 76-бабының екінші бөлігі).

      Төрелік шешім сот актілеріне жатпайды, сондықтан төрелік шешіммен анықталған мән-жайлар тап сол тұлғалар қатысатын сотта азаматтық істерді талқылау кезінде преюдициялық маңызға ие болмайды.

      39. Төрелік туралы заңның 55-бабының 3-тармағына сәйкес төрелік шешімді мәжбүрлеп орындату туралы арыз АПК-ге сәйкес сотқа беріледі.

      АПК-нің 253-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, егер төрелік шешiм онда белгiленген мерзiмде ерiктi түрде орындалмаған жағдайда, өз пайдасына төрелік шешім шығарылған төрелік талқылау тарапы (өндiрiп алушы) төрелік шешімді мәжбүрлеп орындату туралы арызбен:

      төреші дауды қараған жердегi;

      борышкердің тұрғылықты жеріндегі немесе заңды тұлғаның органы орналасқан жердегі;

      егер тұрғылықты жері немесе орналасқан жері белгісіз болса, онда борышкердің мүлкі орналасқан жердегі сотқа жүгiнуге құқылы.

      Соттар төрелік шешімде оны ерікті түрде орындау мерзімі белгілене бермейтінін назарда ұстауы керек. Мұндай жағдайларда соттар Төрелік туралы заңның 54-бабының 2-тармағын негізге алуға тиіс, осы тармақта, егер төрелік шешімде мерзім белгіленбесе, онда мұндай төрелік шешім дереу орындалуға тиіс екендігі көзделген. Сондықтан аталған мән-жайды соттар өндіріп алушының сотқа мерзімінен бұрын жүгінуіне байланысты төрелік шешімді мәжбүрлеп орындатудан бас тарту үшін негіз ретінде бағаламауға тиіс.

      АПК-нің 253-бабының екінші бөлігі негізінде атқару парағын беру туралы арызға:

      төрелік шешімнің төлнұсқасы немесе көшірмесі қоса берілуге тиіс. Тұрақты жұмыс істейтін төрелік шешімнің көшірмесін осы төреліктің басшысы куәландырады, нақты дауды шешу үшін төрелік шешімнің көшірмесі нотариаттық куәландырылуға тиіс;

      заңда белгіленген тәртіппен жасалған төрелік келісімнің төлнұсқасы немесе нотариат куәландырған көшірмесі қоса берілуге тиіс.

      Атқару парағын беру туралы арыз нысаны мен мазмұны бойынша АПК-нің 148-бабының талаптарына сәйкес келуге тиіс.

      Сондықтан төрелік шешімді мәжбүрлеп орындату туралы арыз келіп түскен кезде судья арыздың АПК-нің 148-бабы екінші бөлігі 1), 2), 3), 5), 7), 8) тармақшаларының және төртінші бөлігінің талаптарына сәйкестігін, сондай-ақ АПК-нің 253-бабында көзделген ережелердің сақталуын тексереді.

      Сот ісін жүргізуге арызды қабылдау үшін АПК-нің 253-бабы екінші бөлігінің 1), 2) тармақшаларында көрсетілген құжаттарды қоса тіркеу міндетті шарт болып табылады.

      Атқару парағын беру туралы арыз сотқа электрондық құжат нысанында жіберілуі мүмкін, сондықтан сот АПК-нің 253-бабының талаптарын сақтау мақсатында төрелік шешім мен төрелік келісімнің түпнұсқаларын немесе тиісінше расталған көшірмелерін талап етуге құқылы.

      Өндіріп алушы арызға мемлекеттік баждың төленгенін растайтын құжатты (Салық кодексінің 610-бабы 1-тармағының 11) тармақшасы) қоса тіркейді.

      АПК-нің жоғарыда көрсетілген нормаларына сәйкес келмейтін атқару парағын беру туралы арыз АПК-нің 253-бабы төртінші бөлігінің тәртібімен қараусыз қайтарылуға жатады.

      40. Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік төрелік шығарған төрелік шешімдерді мәжбүрлеп орындату туралы арызды қабылдаған кезде соттар мұндай шешімдерді мәжбүрлеп орындатудың негіздері мен тәртібі, атқару парақтарын беру АПК-нің 501, 503, 504-баптарында реттелетінін ескеруі қажет.

      Бұл ретте шетелдік төрелік шығарған атқару парағын беруден бас тарту және беру АПК-нің 254, 255-баптарында көзделген қағидалар бойынша жүзеге асырылады.

      Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік төреліктердің шешімдерін тану және орындау Нью-Йорк конвенциясына және Қазақстан Республикасы келісім білдірген өзге де халықаралық келісімдерге сәйкес жүзеге асырылады.

      АПК-нің 503-бабының екінші бөлігіне және Нью-Йорк конвенциясының 4-бабына сәйкес төреліктің шешімін тануды және орындауды сұрап отырған тарап арыз берген кезде:

      төрелік шешімнің төлнұсқасын немесе көшiрмесiн ұсынады. Тұрақты жұмыс iстейтiн төрелік шешiмнiң көшiрмесiн осы төрелік басшысы куәландырады, нақты дауды шешу үшiн төрелік шешімінің көшiрмесiн нотариат куәландыруға тиiс;

      заңда белгiленген тәртiппен жасалған төрелік келiсiмнiң төлнұсқасын немесе нотариат куәландырған көшiрмесiн ұсынады.

      Егер төрелік шешім немесе келісім осы шешімді тану және орындау сұралатын елдің ресми тілінде жазылмаса, осы шешімді тану және орындау туралы сұрайтын тарап осы шешімді тану және орындау сұралатын елдің тіліне осы құжаттардың аудармасын ұсынады. Аударманы ресми немесе алқаби аудармашы немесе дипломатиялық немесе консулдық мекеме куәландырады.

      Сот іс жүргізуге арызды қабылдау үшін көрсетілген құжаттарды қоса тіркеу міндетті шарт болып табылады.

      Өндіріп алушы арызға мемлекеттік баждың төленгенін растайтын құжатты қоса тіркейді (Салық кодексінің 610-бабы 1-тармағының 11) тармақшасы).

      Жоғарыда көрсетілген құқық нормаларына сәйкес келмейтін шетелдік төрелік шешімдерді мәжбүрлеп орындату туралы арыз АПК-нің 253-бабының төртінші бөлігінің тәртібімен қаралмай қайтарылуға жатады.

      41. Соттардың төрелік шешімнің заңды күшіне енуі туралы мәліметтерді (төрелік шешімдегі ақпаратты, төрелік шешімнің заңды күшіне енуі туралы анықтаманы көрсету) ұсынуды талап етуге құқығы жоқ, өйткені мұндай талап Төрелік туралы заңның нормаларына және Нью-Йорк конвенциясының 4-бабының ережелеріне негізделмеген.

      42. Төрелік туралы заңның 57-бабында, АПК-нің 255-бабында көзделген негіздер бойынша ғана Қазақстан Республикасының төреліктері шығарған төрелік шешімді орындаудан бас тартылуы мүмкін.

      Нью-Йорк конвенциясының 5-бабының негізінде Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік төрелік шешімді мәжбүрлеп орындатудан бас тартылуы мүмкін.

      Атқару парағын беруден бас тарту негіздерінің тізбесі толық сипаты қамтылған.

      Атқару парағын беруден бас тарту туралы мәселені шешкен кезде сот АПК-нің 269-бабының бірінші бөлігі негізінде сот актісін шығарады.

      Сот мәжбүрлеп орындатудан бас тартқан әрбір негіздеме сот актісінде уәждер және құқық нормалары келтіріле отырып, көрсетілуге тиіс.

      Атқару парағын беру туралы арызды қарайтын сот шешімді мәжбүрлеп орындату мүмкін болатын мән-жайларды анықтаумен шектеледі.

      43. Төрелік туралы заңның 57-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының екінші абзацына, АПК-нің 255-бабы бірінші бөлігі 1) тармақшасының екінші абзацына сәйкес, егер өзіне қарсы төрелік шешім қабылданған тарап, сотқа тараптар төрелік келісімді жасауға негізге алған мемлекеттiң заңдары бойынша, ал мұндай заңға сілтеме болмаған кезде шешім шығарылған елдің заңы бойынша жарамсыз екендігі туралы дәлелдемелерді ұсынса, сот төрелік шешімді қай елде шығарылғанына қарамастан, оны танудан және (немесе) орындаудан бас тартады.

      Мұндай жағдайда төрелік шешімді танудан және (немесе) орындаудан бас тарта отырып, сот Нью-Йорк және Еуропалық конвенциялардың талаптарын негізге алуға тиіс, олардың мағынасынан тараптар төрелік келісімге қолданылатын құқықты өз бетінше таңдағандықтан, бұл құқық тараптар негізгі шартқа қолдану ретінде таңдаған құқықтан өзгеше болуы мүмкін.

      Сондықтан төрелік келісімге тараптар таңдаған заң қолданылады, ал мұндайлар болмаған жағдайда шешім шығарылуға тиіс елдің құқығы қолданылады.

      44. АПК-нің 504-бабына сәйкес шетелдік төрелік шығарған төрелік шешім бойынша атқару парағын беруден бас тарту және беру АПК-нің 20-тарауында көзделген қағидалар бойынша жүзеге асырылады.

      АПК-нің 255-бабында атқару парағын беруден бас тарту негіздері көзделген.

      АПК-нің 255-бабы бірінші бөлігі 1) тармақшасының алтыншы абзацына сәйкес сол бір тараптардың арасындағы дау бойынша, сол бір нысана туралы және сол бір негiздер бойынша шығарылған, заңды күшiне енген соттың шешiмi немесе төрелік шешім не талап қоюшының талап қоюдан бас тартуына байланысты iс бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы соттың немесе төреліктің ұйғарымы болса, төрелік шешімді танудан және (немесе) орындаудан бас тартылуы мүмкін.

      Ұқсас норма Төрелік туралы заңның 57-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының жетінші абзацында көзделген.

      Сонымен қатар Нью-Йорк конвенциясының 5-бабында көрсетілген негіздер көзделмеген.

      Конвенция шетелдік төрелік шешімдерді тану және орындау туралы мәселелерді реттейді, сондықтан оның басымдығы болады, бұл АПК-нің 255-бабы бірінші бөлігінің алтыншы абзацында және Төрелік туралы заңның 57-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының жетінші абзацында көзделген негіздер бойынша шетелдік төрелік шығарған төрелік шешімді орындатуға атқару парағын беруден бас тарту туралы соттың құқығын жоққа шығарады.

      45. Төрелік туралы заңның 57-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының тоғызыншы абзацына, сондай-ақ АПК-нің 255-бабы бірінші бөлігі 1) тармақшасының сегізінші абзацына сәйкес, егер шешім тараптар үшiн әлi мiндеттi болмаса немесе оның күшi жойылса немесе оның орындалуын өз заңына сәйкес шешiм шығарған елдiң соты тоқтата тұрса, төрелік шешімді танудан және (немесе) орындаудан бас тартылуы мүмкін.

      Сот "шешім тараптар үшiн әлi де мiндеттi болмады" деген негіз бойынша қазақстандық төрелік шығарған төрелік шешімді мәжбүрлеп орындатудан бас тарта алмайды, өйткені Төрелік туралы заңның 45-бабы 3-тармағының нормаларында төрелік шешім төрелік талқылау орнында қабылданған болып есептелетіні және оған төреші (төрешілер) қол қойған күні күшіне енетіні көзделген, Төрелік туралы заңның 54-бабының 1-тармағына сәйкес төрелік шешім міндетті болып табылады.

      Көрсетілген негіз бойынша тек шетелдік төрелік шешімдерге қатысты шетелдік төрелік шешімді танудан және орындаудан бас тартылуы мүмкін (Нью-Йорк конвенциясының 5-бабы 1-тармағының е) тармақшасы).

      Бұл ретте шетелдік төрелік шешімді танудан және орындаудан бас тарту кезінде соттар Нью-Йорк конвенциясының 5-бабы 1-тармағының е) тармақшасын қолдануды шектейтін Сыртқы сауда төрелігі туралы Еуропалық конвенцияның 9-бабының 2-тармағын да басшылыққа алуы қажет.

      Яғни, шығарылған жері бойынша сот күшін жойған төрелік шешім, егер шешімнің күшін жою себебі Нью-Йорк конвенциясының 5-бабы 1-тармағының а) – d) тармақшаларында көзделмеген негіз болса, басқа мемлекеттерде мәжбүрлеп орындатуға өзінің міндеттілігін және мүмкіндігін сақтайды.

      46. Төрелік шешімдерді тану және орындау туралы арыздарды қараған кезде сот мұндай шешімнің мазмұнының Қазақстан Республикасының жария тәртібіне сәйкестігін тексеруге тиіс емес.

      Нью-Йорк конвенциясының 5-бабы 2-тармағы b) тармақшасының, АПК-нің 255-бабы бірінші бөлігі 2) тармақшасының, Төрелік туралы заңның 57-бабының, сондай-ақ АПК-нің 253-бабы сегізінші бөлігінің мазмұнына сай төрелік шешімнің мәні емес, төрелік шешімді орындаудың жария тәртібіне сәйкестік мәселесі ғана тексерілуге жататды.

      47. Қазақстан Республикасының төреліктері мен шетелдік төреліктер шығарған төрелік шешімдерді мәжбүрлеп орындату туралы арыз төрелік шешімді ерікті түрде орындау үшін мерзім аяқталған күннен бастап үш жыл өткен соң берілуі мүмкін емес.

      Егер өндіріп алушы мерзімді қалпына келтіру туралы арызды және мерзімді өткізіп алу себептерін растайтын құжаттарды қоса берсе, сот оны АПК-нің 126-бабының екінші бөлігі негізінде қарайды, бұл ретте, егер сот мерзімді өткізіп алу себептерін дәлелді деп таныса, мерзім қалпына келтіруге жатады (АПК-нің 253-бабының бесінші бөлігі).

      Белгіленген мерзімді өткізіп алып берілген мерзімді қалпына келтіру туралы өтінішхат қоса берілмеген атқару парағын беру туралы арызды және мерзімді өткізіп алу себептерін растайтын құжаттарды сот АПК-нің 253-бабының төртінші бөлігі негізінде қараусыз қайтарады.

      48. Төрелік туралы заңның 56-бабына сәйкес төрелік шешімді мәжбүрлеп орындатуға байланысты қосымша шығыстар шешімді ерікті түрде орындамаған тарапқа жүктеледі, осыған байланысты төрелік шешімді мәжбүрлеп орындату туралы арызды қанағаттандыру туралы ұйғарым шығарылған кезде сот өндіріп алушының мемлекеттік бажды төлеу бойынша шеккен шығыстарын борышкердің өтеуі туралы мәселені шешуге міндетті.

      49. Конституцияның 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Төрағасы
А. Мерғалиев
      Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының судьясы,
жалпы отырыс хатшысы
Г. Әлмағамбетова