О практике применения судами законодательства при разрешении споров, связанных с воспитанием детей

Постановление Пленума Верховного суда Республики Казахстан от 28 июня 1993 года № 3. Утратило силу - постановлением Пленума Верховного Суда РК от 28 апреля 2000 г. N 4 ~P00004s.

Изучение судебной практики по спорам, связанным с воспитанием детей, показало, что наряду с правильным рассмотрением дел этой категории в судах отсутствует единообразие в разрешении отдельных вопросов, касающихся применения Кодекса о браке и семье Республики Казахстан. В связи с этим Пленум Верховного суда постановляет дать судам следующие разъяснения:
1. Судебному рассмотрению подлежат споры, связанные с воспитанием детей: между раздельно проживающими родителями о том, при ком из них будут проживать дети; об устранении препятствий к участию в воспитании детей отдельно проживающего от них родителя; о передаче родителям детей, находившихся у других лиц; о лишении родительских прав и восстановлении в родительских правах; об отобрании детей без лишения родительских прав; об отмене усыновления и признании его недействительным; об обжаловании решений органов опеки и попечительства и другие.
Рассматривая споры о детях, суды должны руководствоваться Кодексом о браке и семье K691000_ . В случаях, если международными договорами, признаваемыми Республикой Казахстан, установлены иные правила, чем те, которые содержатся в Кодексе о браке и семье, следует руководствоваться ими.
2. При разрешении споров между раздельно проживающими родителями о том, с кем из них и кто из детей останется проживать, суд, исходя из установленного ст.57 Кодекса о браке и семье равенства прав и обязанностей отца и матери, должен вынести решение, которое соответствовало бы интересам и желанию несовершеннолетних. При этом суд учитывает, кто из родителей проявляет большую заботу и внимание к детям, их возраст, особенности развития и привязанность к каждому из родителей, личные качества родителей, возможность их положительного или отрицательного воздействия на детей, создания надлежащих условий для воспитания, физического, духовного и нравственного развития, характер взаимоотношений родителей, а также другие конкретные обстоятельства, выявившиеся при рассмотрении дела, имея в виду, что само по себе преимущество в материально-бытовом положении одного из родителей не является определяющим условием для передачи ему детей.
Суд может принять во внимание и желание ребенка, достигшего 10 лет, проживать с одним из родителей, если это желание соответствует его действительным интересам;
3. Если совместно с иском о расторжении брака заявлено требование о том, при ком из родителей будут проживать их несовершеннолетние дети, находящиеся на воспитании у других лиц, которые препятствуют возвращению их родителям, суд должен обсудить вопрос о выделении этого спора в отдельное производство.
4. В силу закона родители имеют преимущественное перед другими лицами право на личное воспитание своих детей и вправе требовать возврата детей от любого лица, удерживающего их у себя не на основании закона или решения суда.
Вместе с тем суд вправе отказать родителю в иске о передаче ему ребенка другими лицами, если придет к выводу, что такая передача противоречит интересам несовершеннолетнего.
Если будет установлено, что ни родители, ни лица, у которых находится ребенок, не в состоянии обеспечить его надлежащее воспитание, суд по иску органов опеки и попечительства либо прокурора передает ребенка на попечение органов опеки и попечительства. Если такое требование не предъявлено, суд частным определением обращает внимание этих органов на необходимость его предъявления.
5. При рассмотрении исков родителей о передаче им детей, лицами, у которых они находятся на основании закона или решения суда (опекунов, попечителей, детских учреждений и т.д.), судам надлежит выяснить, изменились ли ко времени возникновения спора обстоятельства, послужившие основанием передачи детей указанным лицам или детским учреждениям, отвечает ли интересам детей их возвращение родителям.
6. Порядок участия родителя, проживающего отдельно от ребенка, в его воспитании определяется по соглашению между родителями, а при отсутствии такого соглашения - органами опеки и попечительства с участием родителей, исходя из интересов ребенка.
В тех случаях, когда родители не подчиняются решению органов опеки и попечительства, последний, а также каждый из родителей вправе обратиться за разрешением спора в суд.
Суд определяет порядок участия отдельно проживающего родителя в воспитании ребенка и обязывает другого родителя не чинить ему в этом препятствий.
Аналогично судом должен разрешаться вопрос об устранении препятствий родителям, не лишенным родительских прав, в воспитании детей, находящихся на основании закона или решения суда у других лиц.
7. Под родительскими правами, которых могут быть лишены родители, следует понимать представленное им до совершеннолетия ребенка право на воспитание, представительство и защиту его интересов, истребование ребенка от других лиц, дачу согласия на его усыновление (удочерение) и т.д.
8. В силу ст. 69 КоБС дела о лишении родительских прав рассматриваются судами по заявлению одного из родителей, опекуна (попечителя) ребенка, прокурора, государственных и общественных организаций.
При приеме заявлений судам следует иметь в виду, что истцами по этим делам могут выступать лишь лица, указанные в качестве одного из родителей в записи акта о рождении ребенка, или опекуны (попечители). Государственные или общественные организации, пользующиеся правами юридических лиц, могут выступать истцами по этим делам, если действующим законодательством на них возложены обязанности по охране прав и интересов несовершеннолетних (органы опеки и попечительства, дома ребенка, комитеты профсоюза и т.д.).
9. Иски о лишении родительских прав не могут быть предъявлены к усыновителям и к лицам, фактически воспитывающим ребенка, но не указанным в качестве родителей в записи о его рождении, поскольку права и обязанности возникают у них не в результате происхождения от них детей.
В случае уклонения усыновителя от выполнения обязанностей или злоупотребления своими правами может быть поставлен вопрос об отмене усыновления (ст.115 КоБС), но не о лишении родительских прав.
Усыновление может быть отнесено судом и в других случаях, когда этого требуют интересы ребенка.
Разрешая иск об отмене усыновления по мотиву нарушения закона при его оформлении, суд обязан учитывать все фактические обстоятельства, в частности не противоречит ли отмена усыновления интересам ребенка.
10. Вопрос об отстранении опекуна (попечителя) от выполнения его обязанностей в связи с недобросовестным отношением к воспитанию ребенка решается не судом, а органами опеки и попечительства. Если лицо, отстраненное от обязанностей по опеке (попечительству), отказывается передать ребенка, к нему может быть предъявлен иск о его отобрании.
11. При рассмотрении иска о лишении родительских прав одного из родителей суд для обеспечения надлежащих условий дальнейшего воспитания детей и охраны прав родителей обязан в каждом случае выяснять местонахождение другого родителя, обсуждать вопрос о привлечении его к участию в деле и о возможности передачи ему ребенка на воспитание в случае заявления об этом требований.
12. В целях всестороннего выяснения обстоятельств дела и характера отношения родителей к детям иски о лишении родительских прав должны рассматриваться, как правило, с участием ответчиков в судебном заседании,
13. Одновременно с иском о лишении родительских прав суд в соответствии со ст. 128 ГПК K632000_ вправе в интересах несовершеннолетнего рассмотреть иск заинтересованных лиц о выселении ответчика или обмене занимаемого помещения на другое, указанное заинтересованной в обмене стороной по основаниям пунктов 3 и 5 ст.90 ЖК K922000_ .
14. Разъяснить судам, что родители могут быть лишены родительских прав по основаниям, предусмотренным ст.68 КоБС, в случае их виновного поведения: уклонения от выполнения своих обязанностей по воспитанию, содержанию детей или злоупотребления родительскими правами либо жестокого обращения с детьми или оказания на них вредного влияния своим аморальным, антиобщественным поведением, а также при отказе без уважительных причин взять ребенка из родильного дома (отделения) и других детских лечебно-профилактических и учебно-воспитательных учреждений.
Родители могут быть также лишены родительских прав, если они являются хроническими алкоголиками или наркоманами.
Уклонение родителей от выполнения своих обязанностей имеет место, когда они упорно систематически продолжают не выполнять свой родительский долг по нравственному, физическому и духовному развитию ребенка, обучению и подготовке его к общественно-полезному труду.
Под злоупотреблением родительскими правами следует понимать использование этих прав в ущерб интересам детей, например, препятствие в обучении, склонение к попрошайничеству.
Жестокое обращение с детьми может проявляться в физическом или психическом насилии, применении недопустимых приемов воспитания, унижении человеческого достоинства детей и т.п.
Хронический алкоголизм или заболевание родителей наркоманией должны быть подтверждены соответствующим медицинским заключением. Лишение родительских прав по этому основанию может быть произведено независимо от признания ответчика ограниченно дееспособным.
15. Не могут быть лишены родительских прав лица, не выполняющие свои родительские обязанности вследствие душевной болезни, слабоумия или иного хронического заболевания, за исключением лиц, страдающих хроническим алкоголизмом или наркоманией (ст.68 КоБС), и по другим причинам, от них не зависящим. В этих случаях, а также тогда, когда при рассмотрении дела будет установлено, что требование о лишении родительских прав является необоснованным, но оставление ребенка у родителей опасно для него, суд вправе вынести решение об отобрании ребенка и передаче его на попечение органов опеки и попечительства (ст.74 КоБС).
16. Обратить внимание судов на то, что лишение родительских прав является крайней мерой. В исключительных случаях при доказанности виновного поведения родителя суд, с учетом характера его поведения, личности и других конкретных обстоятельств, вправе отказать в иске о лишении родительских прав и предупредить ответчика о необходимости изменения его отношения к воспитанию детей, возложить на органы опеки и попечительства контроль за выполнением им родительских обязанностей. Отказывая в иске о лишении родительских прав, суд при наличии указанных обстоятельств вправе также разрешить вопрос об отобрании ребенка у родителей и передаче его органам опеки и попечительства, если этого требуют интересы ребенка.
17. В решении суда о лишении родительских прав должно быть указано, кому передается ребенок на воспитание: другому родителю, органам опеки и попечительства или опекуну (попечителю), если он уже назначен в установленном законом порядке.
При невозможности передать ребенка другому родителю или в случае лишения родительских прав обоих родителей (если опекун еще не назначен) ребенок должен быть передан на попечение органов опеки и попечительства.
Передача ребенка на воспитание родственникам и другим лицам допускается, если они назначены его опекуном или попечителем.
Передавая ребенка на попечение органов опеки и попечительства, суды не вправе определять конкретный порядок устройства ребенка (помещение в детское учреждение, школу-интернат, назначение опекуна и т.п.), поскольку этот вопрос относится к исключительной компетенции указанных органов.
Копия решения о лишении родительских прав должна быть направлена судом в орган опеки и попечительства и орган записи актов гражданского состояния по месту регистрации рождения ребенка.
18. В соответствии со ст.72 КоБС лишение родительских прав не освобождает родителей от обязанности по содержанию детей. В связи с этим при лишении ответчика родительских прав суд, исходя из положений ст. 192 ГПК, должен одновременно решить вопрос о взыскании с него алиментов независимо от предъявления такого иска.
При лишении родительских прав одного родителя и передаче детей на воспитание другому родителю, опекуну или попечителю алименты взыскиваются в пользу этих лиц. Если дети до решения вопроса о лишении родительских прав уже были помещены в детские учреждения, алименты следует взыскивать в пользу этих учреждений. При передаче детей на попечение органов опеки и попечительства алименты взыскиваются в пользу лиц или детских учреждений, которым будут переданы дети.
Алименты с родителя, лишенного родительских прав, подлежат взысканию, как правило, с момента предъявления иска. Вопросы, возникающие в связи с исполнением решения о взыскании алиментов с лица, лишенного родительских прав, в частности об указании конкретного взыскателя, о сроке взыскания, если ребенок после вынесения решения о лишении родительских прав до его отобрания проживает с этим родителем, подлежат разрешению в порядке, предусмотренном ст. 204 ГПК.
19. Лицу, лишенному родительских прав, прекращается выплата назначенных детям пенсий, пособий, иных платежей, а также взысканных в его пользу алиментов. В связи с этим при рассмотрении дела судам надлежит выяснять эти вопросы и при вступлении в законную силу решения о лишении родительских прав направить его копию соответственно органу, производящему указанные выплаты, или в суд по месту вынесения решения о выплатах для обсуждения вопроса о перечислении их в пользу детского учреждения или лица, которому передан ребенок на воспитание.
20. При рассмотрении в соответствии со ст. 73 КоБС исков о восстановлении в родительских правах суды должны выяснять, изменился ли образ жизни родителей и могут ли они правильно воспитывать детей. Восстановление в родительских правах допускается, если оно отвечает интересам детей.
Восстановление в родительских правах не допускается, если дети усыновлены другими лицами и усыновление не отменено или не признано недействительным.
21. Вопрос о восстановлении в родительских правах суд разрешает в порядке гражданского судопроизводства независимо от того, лишен ли родитель родительских прав решением суда по гражданскому или уголовному делу.
Иски о восстановлении в родительских правах предъявляются к другому родителю либо опекуну (попечителю) или детскому учреждению в зависимости от того, на чьем попечении находится ребенок.
Эти дела должны рассматриваться судами с участием органов опеки и попечительства.
Одновременно с иском о восстановлении в родительских правах может быть рассмотрен иск того же лица о передаче ему ребенка.
Копия решения о восстановлении в родительских правах должна быть направлена судом в органы опеки и попечительства и в орган записи актов гражданского состояния по месту регистрации рождения.
22. Установив, что в силу ряда объективных причин (болезненное состояние родителей, опекунов, стечение тяжелых обстоятельств и т.п.) оставление у родителей детей опасно, или при непосредственной угрозе их жизни или здоровью, в соответствии со ст.74 КоБС по иску лиц и органов, указанных в части первой этой статьи, суд может принять решение об отобрании у них детей без лишения родительских прав и о передаче детей на попечение органов опеки и попечительства.
В таком же порядке может быть разрешен вопрос об отобрании детей от усыновителей, если отсутствуют установленные законом основания к отмене усыновления.
При отобрании детей у родителей или усыновителей суд должен обсудить вопрос о взыскании с них алиментов на детей.
Возвращение детей родителям и усыновителям может быть произведено по решению суда, исходя из интересов детей, после того, как будет установлено, что отпали причины, послужившие основанием к отобранию детей.
23. При рассмотрении всех судебных споров, связанных с воспитанием детей, независимо от того, кем предъявлен иск в их защиту, к участию в деле должен быть привлечен отдел образования. Если указанный орган не является стороной по делу, то он привлекается судом к участию в процессе как орган государственного управления для дачи заключения в целях выполнения возложенных на него обязанностей.
В определении о назначении обследования и даче заключения кроме сведений, перечисленных в ст.221 ГПК, суд должен указать следующие вопросы:
1. Какова обстановка, в которой находится ребенок, насколько условия его воспитания соответствуют его интересам.
2. Отношение родителей к ребенку, правильно ли они понимают свои родительские обязанности.
3. Характеристика родителей (воспитателей), их образ жизни, духовные запросы, культурный уровень, поведение в семье, в быту, на работе, личные качества лиц, претендующих на воспитание и т.п.
24. В целях обеспечения своевременного и правильного разрешения дел, связанных с воспитанием детей, судам надлежит проводить тщательную подготовку их к судебному разбирательству с учетом особенностей конкретного спора. Эти дела могут быть рассмотрены лишь после получения от органа образования составленного и утвержденного в установленном порядке акта обследования условий жизни ребенка, его родителей, опекуна, попечителя и других лиц и основанного на нем заключения.
25. Заключение органа образования по существу исковых требований суд оценивает в совокупности с другими материалами дела. При недостаточно компетентном и квалифицированном обследовании и выводах, противоречащих обстоятельствам дела, а также при необходимости проверить объективность позиции лица, производящего обследование, суд вправе вынести определение о повторном обследовании. Несогласие с заключением органа образования судом должно быть мотивировано в решении, принятом по делу.
26. Выяснение мнения детей, их отношения к сторонам проводится органом образования при проведении обследования. Если по обстоятельствам дела судом будет признано необходимым дополнительно опросить ребенка, то такой опрос следует произвести вне зала судебного заседания с учетом возраста и развития ребенка в присутствии педагога, классного руководителя, воспитателя детского сада и т.п.
27. В соответствии со ст. 208 ГПК суд при необходимости может так же допустить немедленное исполнение решения об отобрании детей у родителей и других лиц.
Судам надлежит уделять особое внимание исполнению решений по делам, связанным с воспитанием детей. Учитывая особенности разрешаемых споров, суды при необходимости обязаны в соответствии со ст.204 ГПК обсуждать вопрос об определении способа и порядка исполнения таких решений. В силу ст.352 ГПК принудительное исполнение решений, связанных с отобранием детей и с передачей их другим лицам, должно производиться судебным исполнителем, как правило, по месту жительства лица, обязанного исполнить решение. В особых случаях суд, вынесший решение, может признать целесообразным произвести исполнение решения по месту нахождения ребенка. Исполнение таких решений должно производиться с обязательным участием представителей органов опеки и попечительства, а если этого требуют фактические обстоятельства, с участием представителей органов внутренних дел и общественных организаций.
Решение суда по лишению родительских прав приводится в исполнение в течение трех лет с момента вступления его в законную силу.
28. Судам необходимо частным определением обращать внимание соответствующих организаций на несвоевременное принятие мер и охране прав детей со стороны органов опеки и попечительства, неправильное отношение к детям со стороны работников учебных заведений, государственных или общественных организаций и родителей.
При установлении преступных действий в отношении детей со стороны их родителей или других лиц суд должен сообщить прокурору или возбудить уголовное дело (ст. 222 ГПК).
29. В связи с принятием настоящего постановления постановление Пленума от 16 июня 1964 года №2 с изменениями, внесенными постановлениями Пленума от 26 сентября 1967 года №11, от 12 июня 1968 года №6 и от 8 июня 1973 года №4, признать утратившими силу, а постановление Пленума Верховного суда СССР №9 от 7 декабря 1979 года "О практике применения судами законодательства при разрешении споров, связанных с воспитанием детей" признать недействующим.

Балалар тәрбиесіне қатысты дауларды шешкенде соттардың заңды қолдану тәжірибесі туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылғы 28 маусымдағы N 3 қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 2000 жылғы 28 сәуірдегі N 4 қаулысымен.

Балалар тәрбиесіне қатысты даулар жөніндегі сот жұмысы тәжірибесін зерттеу барысында бұл саладағы істер кейде дұрыс қарала тұра, Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы Кодексін қолдану кезінде кейбір мәселелерді шешуде біркелкіліктің жоқтығы байқалды. Осыған байланысты Жоғарғы сот Пленумы соттарға төмендегідей түсініктер беруге қаулы етті:

1. Балалар тәрбиесіне қатысты даулар ішінде сот қарауына мыналар жатады: балалар бөлек тұратын ата-аналардың қайсысымен бірге тұратындығы; балалардан бөлек тұратын ата-аналардың бала тәрбиесіне қатысуындағы кедергілерді жою; басқа адамның қолындағы балаларды ата-аналарына қайтарып беру; ата-ана құқығынан айыру және ата-ана құқығын қайтарып беру; балаларды ата-анасының құқығынан айырмай-ақ алу; баланы асырап алғандығынан айыру және оны заңды емес деп табу; қамқоршы және қараушы органдар шешіміне шағым арыз беру және тағы басқа даулар.

Балаларға қатысты дауларды қараған кезде соттар Неке және отбасы туралы Кодексті басшылыққа алуға тиіс. Қазақстан Республикасы таныған халықаралық шарттарда кей мәселелер Неке және отбасы Кодексіндегіден басқаша шешілсе, халықаралық шарттардағы ережелер басшылыққа алынады.

2. Бөлек тұратын ата-аналардың қайсысына баланың қалатындығы жайлы екеуара дауды шешкен кезде, сот Қазақстан Республикасы Неке және отбасы туралы Кодексінің 57 бабында көрсетілген әке мен шешенің құқығы мен міндеттерінің бірдей екендігін ескеріп, кәмелетке толмағандардың мүдделері мен талап-тілегіне сай келетіндей шешім шығаруы тиіс. Мұндайда сот қай ата-ананың балаларға мейлінше қамқорлық жасап, көңіл бөлетіндігін, баланың жасын, өсіп-жетілу ерекшелігін және қай ата-ананың оған жақындығын, ата-ананың жеке басының қадір-қасиетін, балаға оң немесе теріс ықпал ететіндігін, тиісті тәрбие беруге қаншалықты жағдай туғыза алатынын, дене бітімі, рухани және адамгершілік жағынан дамуын, ата-аналардың өзара қарым-қатынасының ерекшелігін, сондай-ақ істі қарау үстінде анықталған басқа да жағдайларды ескеруі тиіс, бірақ ата-ананың бірінің материалдық-тұрмыстық артықшылығы баланы берудің басты шарты бола алмайды.

Он жасқа толған бала ата-ананың бірімен тұрғысы келсе, егер бұл тілегі баланың мүддесіне қайшы келмейтін болса, сот оның да тілегін ескеруі мүмкін.

3. Егер некені бұзу туралы талаппен бір мезгілде ата-ана балаларын қайтарып алуға кедергі болып отырған, басқа адамның тәрбиесінде жүрген, кәмелетке толмаған балаларының бірінің қолында қалатындығын талап етсе, соттың бұл дауды жеке іс ретінде болу туралы мәселені талқылауы керек.

4. Заң бойынша ата-анаға басқа адамнан гөрі балаларын өздерінің жеке тәрбиесіне алуына басымырақ құқық беріледі және заңға немесе сот шешіміне сүйенбей бергісі келмей отырған кез келген адамнан балаларын қайтарып алуды талап етуге олар қақылы.

Сонымен бірге сот кәмелетке толмаған баланың мүддесіне қайшы келеді деген қорытынды жасаса, онда басқа біреулерден баланы қайтару жөніндегі ата-ана талабын қанағаттандырмауға қақылы.

Егер ата-ананың да, басқа адамның да қолындағы балаға тиісті тәрбие беруге халі келмейтіндігі анықталса, қамқоршы немесе қараушы органның яки прокурордың талап етуі бойынша сот баланы қамқоршы не қараушы органдардың қолында қалдырады. Егер мұндай талап қойылмаса, сот өзінің жеке ұйғарымы бойынша ондай талап қою қажеттігіне бұл органдардың назарын аударады.

5. Заң немесе сот шешімі бойынша басқа адамға берілген (қамқоршы, қараушы, балалар мекемелері т.б.) балаларын қайтарып алу туралы ата-аналардың талаптарын қараған кезде соттар аталған адамдарға немесе балалар мекемелеріне қайтарып беруге негіз болған дауға дейінгі жағдайдың өзгерген-өзгермегенін, балаларды ата-анасына қайтару олардың мүддесіне сай келер-келмесін анықтауға тиіс.

6. Баладан бөлек тұратын ата-ананың бала тәрбиесіне араласу тәртібін ата-аналар өзара келісе отырып шешеді, егер олар келісе алмаған жағдайда бала мүддесін ескеріп, қамқоршы немесе қараушы органдар дауды ата-аналарды қатыстыра отырып шешеді.

Ата-аналар қамқоршы немесе қараушы органдардың шешіміне риза болмаса, онда соңғысының да, ата-ананың әрқайсысының да дауды шешу үшін сотқа арыз беруіне құқығы бар.

Балалармен бірге тұрмайтын ата-ананың бала тәрбиесіне араласу тәртібін сот белгілейді және балалармен бірге тұратын ата-ананың екіншісіне кедергі жасамауын жүктейді.

Заң немесе сот шешімі бойынша басқа адамның қолындағы балалар тәрбиесіне ата-аналық құқығынан айырмаған ата-аналардың араласуына кедергі жасалмауын жою туралы мәселені де сот сол сияқты шешеді.

7. Сот арқылы айыруға жататын ата-аналық құқықты мыналар ұғыну керек: ата-аналардың кәмелетке толмағанға дейін баласын тәрбиелеу өкілеттігі мен оның мүддесін қорғау, басқа адамнан талап ету, асырап алуға келісім беру және т.б.

8. НжОК 69 бабына сәйкес, ата-ананың құқығынан айыру туралы істі соттар мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың, ата-ананың бірінің, бала қамқоршысының (қараушысының), прокурордың арызы бойынша қарайды.

Соттар талап арыздарды қабылдаған кезде бұл іс жөнінде тек баланың тууы туралы акт жазбаларында көрсетілген ата-ананың бірінің немесе қамқоршының (қараушының) ғана талапкер бола алатындығын ескеруі тиіс. Заңды құқығы бар жақтар ретіндегі мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдар да, егер оларға қолданып жүрген заңдар кәмелетке толмағандардың құқығы мен мүдделерін қорғау жөніндегі міндеттерді (қамқоршы және қараушы органдар, балалар үйі, сәбилер үйі, кәсіподақ комитеттері мен т.б.) жүктеген болса, бұл іс жөнінде талапкер бола алады.

9. Баланың тууы туралы жазбаларында ата-анасы ретінде көрсетілмеген, шын мәнінде оны тәрбиелеп отырған адамдарға және асыраушыларға ата-аналық құқықтан айыру жөнінде талап қойылмайды, себебі олардың құқығы мен міндеттерінің өздерінен тумаған балаларға еш қатысы жоқ.

Асыраушы өзінің міндеттерін орындаудан жалтарып немесе құқығын пайдаланып қиянат жасаса ата-аналық құқығынан емес, оны асыраушылығынан айыру жөнінде мәселе қойылуы тиіс (НжОК 115 бап).

Бала мүддесін қойылуы талап еткен басқа да жағдайларда соттың тиіс адамды асырап алушылықтан айыруы мүмкін.

Бала асырап алу кезінде заңның бұзылуына байланысты асыраушылығынан айыруы жөніндегі талапты қараған уақытта сот барлық нақты жағдайларды, атап айтқанда, талапты қанағаттандыру бала мүддесіне қарсы келер-келмесін анықтауы міндетті.

10. Бала тәрбиесіне адал қарамағындағы үшін қамқоршыны (қараушыны) өз міндетін орындаудан шеттету мәселесін сот емес, қамқоршы (қараушы) органдар шешеді. Қамқорлық (қараушы) ету жөнінде міндеттен шеттетілген жақ баланы қайтарғысы келмесе, оны алу жөнінде сот алдына талап қойылуы мүмкін.

11. Ата-ананың бірін ата-аналық құқығынан айыру туралы талапты қараған кезде баланың бұдан былайғы тәрбиесіне қажетті жағдайларды туғызу және ата-аналардың құқығын қорғау үшін сот нақтылы бір жағдайға байланысты екінші ата-ананың тұратын жерін анықтап алуға, оны іске араластыруға, ал өтініш жасай қалған күнде оған берудің мүмкіндігі мәселесін қарауға міндетті.

12. Істің жайын және ата-аналардың балаларға қалай қарайтындығын жан-жақты анықтап алу мақсатымен сот мәжілісінде ата-аналық құқықтан айыру жөніндегі талап, әдетте, жауапкерлердің қатысуымен қаралуға тиіс.

13. Ата-аналық құқықтан айыру жөніндегі талаптармен бір мезгілде сот АІЖК 128 бабына сәйкес, балалардың мүддесі үшін Тұрғын үй Кодексінің 90 бабының 3 және 5 тармақтары негізінде мүдделі адамдардың жауапкерді үйінен шығару немесе өздері көрсеткен үйге айырбастау туралы талабын қарауға қақылы.

14. НжОК 68 бабында көрсетілген негіздер бойынша ата-ана тәртібі жөнінен жазықты болғанда, сондай-ақ балаларын тәрбиелеу мен бағудан жалтарған, балаларға қатыгездікпен қарап немесе өздерінің адамгершілікке, қоғамға жат қылықтарымен оларға зиянды ықпал еткен, перзентханадан (бөлімнен) және басқа да балалардың емдеу-профилактикалық және оқу-тәрбие мекемелерінен орынсыз себептермен сәбиін алудан бас тартқан жағдайда олар ата-аналық құқығынан айырылуы мүмкін екенін соттарға түсіндіру керек.

Егер ата-ана маскүнемдік немесе нашақорлыққа үнемі салынған болса, бұл жағдай да оларды ата-аналық құқықтан айыруға негіз болады.

Баланың адамгершілік, дене бітімі және рухани жағынан дамуы, оны пайдалы іске үйрету мен даярлау жөніндегі өзінің ата-аналық парызын ұдайы өтемеген жағдайда ата-ана өз міндеттерінен жалтарды деп есептелінеді.

Ата-ананың құқығына қиянат келтірілетін жайлар деп, балалардың мүддесіне зиян тигізетін, мәселен, балалардың оқуына кедергі жасайтын, қайыр сұрауға итермелейтін әрекеттерді ұғыну керек.

Балаларға күш көрсету немесе оларға психикалық қысым жасау, тәрбие ісінде жол беруге болмайтын тәсілдерді қолдану адамгершілік ар-намысын таптау секілділер балаларға қатыгездікпен қарау болып табылады.

Ата-аналардың ұдайы маскүнемдікке салынғандығы немесе нашақорлық ауруымен ауыратындығы тиісті дәрігерлік қорытындысымен расталуға тиісті. Ата-аналық құқықтан айыруға мұндай адамдардың әрекет қабілеттігіне шек қою кедергі бола алмайды.

15. Ескі маскүнемдік немесе нашақорлық ауруы барларды қоспағанда (НжОК 68 бабы), әр-түрлі, өздеріне қатысы жоқ себептермен есі ауысқан, жарым ес емес басқа да ескі ауруына байланысты өздерінің ата-аналық міндеттерін орындай алмайтын адамдарды ата-аналық құқықтан айыруға болмайды. Мұндай жағдайда, тіпті ата-аналық құқығынан айыру туралы талаптың негізсіз болғанының өзінде, баланы ата-анасының қолында қалдыру оған қауіпті деп табылса, соттың баланы олардан алып, қамқоршы және қараушы органдарға беруге шешім шығаруға қақылы (НжОК 74 бабы).

16. Соттардың назарын ата-аналық құқықтан айыру ең соңғы шара болып табылатындығына аудару керек. Ата-ананың кінәсі дәлелденген төтенше жағдайдың өзінде де оның мінез-құқының, жеке басының ерекшелігін және басқа да нақты жағдайларды есепке ала отырып, ата-аналықтан айыру жөніндегі талапты қанағаттандырусыз қалдыруға және жауапкерге оның бала тәрбиесіне қарым-қатынасын өзгертуі қажеттігін ескеріп, ата-аналық міндеттерді орындау жөніндегі бақылауды қамқоршы және қараушы органдарға жүктеуге соттың қақысы бар. Ата-аналық құқықтан айыру жөніндегі талабын қанағаттандырусыз қалдыра отырып, сот қолда бар жағдайларды ескеріп, бала мүддесі талап етсе, баланы ата-анасынан алып, оны қамқоршы яки қараушы органдарға беру жөніндегі мәселені де шешуге қақылы.

17. Баланың екінші ата-ананың, қамқоршы яки қараушы органның, немесе заңды түрде тағайындалған қамқоршы (қараушы) адамның тәрбиесіне берілетіндігі сот шешімдерінде нақты көрсетілуге тиіс.

Баланы басқа ата-аналарға беруге болмайтын немесе ата-ананың екеуі де құқығынан айрылған жағдайда (егер қамқоршы әлі тағайындалмаса), бала қамқоршы және қараушы органдардың қарауына берілуге тиіс.

Егер баланың туысқандарының бірі әлде басқа адам оның қамқоршысы немесе қараушысы боп тағайындалса, онда оны соларға тәрбиелеуге беруге болады.

Баланы қамқоршы және қараушы органдардың бағып-қағуына бере отырып, сот баланы орналастырудың нақты тәртібін (балалар мекемесі үйіне, мектеп-интернатқа, қамқоршы тағайындауға және с.с.) анықтап беруге тиісті емес, өйткені бұл мәселе тек аталған мекемелердің міндетіне жатады.

Ата-аналық құқықтан айыру жөніндегі шешімнің көшірмесін сот қамқоршы яки қараушы органға және бала туғанда тіркелген жердегі азаматтық хал актісін жазатын органға жіберуге тиіс.

18. НжОК 72 бабына сәйкес, ата-аналық құқықтан айыру ата-ананы балаларды асырау міндетінен босатпайды. Осыған байланысты сот АІЖК-нің 192 бабындағы ережелерге сүйене отырып, ата-аналық құқығынан айрылған жауапкерден талап етілген-етілмегеніне қарамастан одан алимент өндіріп алу жөніндегі мәселені де қоса шешу керек.

Ата-ананың бірін ата-аналық құқықтан айырған және баланы басқа ата-анаға, қамқоршы немесе қараушыға берген кезде алимент солардың пайдасына өндіріледі. Балалар қамқоршы яки қараушы органдардың бағып-қағуына берілсе, алимент балаларды алған адамның немесе балалар мекемесінің пайдасына шешіледі.

Ата-аналық құқығынан айрылған ата-аналардан алимент арыз берілген күннен бастап өндіріледі. Ата-аналық құқықтан айырылған адамнан алимент өндіру туралы сот шешімін орындау барысында туындайтын, атап айтқанда, нақты өндірушіні атап көрсету, өндірудің мерзімін белгілеу туралы мәселелер, егер бала ата-аналық құқығынан айыру жөніндегі шешім шығарылғаннан соң да сол ата-анасының қолында тұрып жатса, АІЖК-нің 204-бабында көрсетілген тәртіппен шешіледі.

19. Ата-аналық құқығынан айрылған адамдарға балаларға тағайындалған зейнетақы, жәрдем, басқа да төлемдер, сондай-ақ олардың пайдасына шешілген алименттер төлеу тоқтатылады. Осыған байланысты істі қараған кезде соттар бұл мәселелерді анықтап алуға тиіс, ал ата-аналық құқығынан айыру жөніндегі шешім заңды күшіне енісімен, оның көшірмесін көрсетілген төлемдерді жүргізетін тиісті органдарға немесе бала тәрбиелеуге берілген балалар мекемелері немесе баланы тәрбиесіне алған адамның пайдасына аудару мәселесін қарау үшін жергілікті жердегі сотқа жіберу қажет.

20. Ата-аналық құқықты қайтару жөніндегі талаптарды НжОК 73 бабына сәйкес қараған кезде, соттың ата-аналардың өмір сүру салты өзгерген-өзгермегенін, олар балаларын дұрыс тәрбиелей алар-алмасын анықтауы тиіс. Егер ол балалардың мүддесіне сай келсе, ата-аналық құқықты қайтарып беруге болады.

Егер балаларды басқа адам асырап алса оның асырап алғандығы бұзылмаса, немесе күшінде емес деп танылса онда ата-аналық құқық қайтарылып берілмейді.

21. Ата-аналық құқықтан азаматтық немесе қылмыстық іс бойынша айрылғанына қарамастан, оны қалпына келтіру мәселесін сот азаматтық іс жүргізу тәртібімен шешеді.

Бала кімнің бағып-қағуында жүргеніне байланысты, ата-аналық құқықты қалпына келтіру жөніндегі талап екінші ата-анаға болмаса қамқоршыға (қараушыға) немесе балалар мекемелеріне қойылады.

Бұл істі соттар қамқоршы мен қараушы органдарды қатыстыра отырып қарайды.

Ата-аналық құқықты қайтарып беру жөніндегі талаппен бір мезгілде сол адамның баланы өзіне қайтарып беру жөніндегі талабы да қаралуы мүмкін.

Ата-аналық құқықты қайтарып беру жөніндегі шешімнің көшірмесін сот қамқоршы және қараушы, бала қараушы, бала туғанда тіркелген жердегі азаматтық хал актісі жазатын органдарға жіберуі керек.

22. Объективті себептермен (ата-ананың, қамқоршының ауру халі, ауыр жағдайлар салдары т.б.) баланы ата-анасында қалдыру қауіпті, немесе оның өмірі мен денсаулығына тікелей қауіп төнетін жағдай анықталса, сот НжОК 74 бабы және осы баптың 1 бөлігінде көрсетілгеніндей, адамдар мен органдардың талабы бойынша олардан ата-аналық құқығын жоймай-ақ баланы алып, оны қамқоршы және қараушы органдардың бағып-қағуына беру жөнінде шешім шығаруға тиіс.

Асыраушылықтан айыру заңды түрде негізделмеген жағдайда асырап алғандардан баланы алудың мәселесі де осындай тәртіппен шешілуі мүмкін.

Ата-аналарынан немесе асыраушылардан баланы алу кезінде сот олардан балаға алимент өндіріп беру мәселесін де қарауы тиіс.

Баланы алып қоюдың негізгі себептері жоққа тән болғанда, оның өзі дәлелденсе, ол бала мүддесіне сай келсе, сот ата-ана мен асырап алушыға баланы қайтарып беруі мүмкін.

23. Балаларды қорғау талабы кімнің тарапынан қойылмасын, бала тәрбиесіне қатысты барлық сот дауларын қарауға білім беру органдары қатыстырылады. Егер аталған орган іс жағында болмаған күнде, сот мәжілісіне ол өзіне жүктелген міндеттерді орындау мақсатымен қорытынды беру үшін мемлекеттік басқару органы ретінде қатысады.

АІЖК-нің 221 бабында көрсетілген талаптардан басқа сот тексеру мен қорытынды жасауды тағайындау ұйғарымында мына жайларды да атап көрсетеді:

1. Баланың жәй-күйі, оны тәрбиелеудің жайы бала мүдделеріне сәйкес келе ме?

2. Ата-аналардың балаға қарым-қатынасы, олар өздерінің ата-аналық міндеттерін дұрыс түсіне ме?

3. Ата-аналардың (тәрбиешілердің) мінез-құлқы, тұрмыстағы, жұмыстағы тәртібі, баланы тәрбиелеуге дәмелі адамның жеке басының қасиеттері т.б.

24. Бала тәрбиесіне қатысты істерді дер кезінде және дұрыс шешу үшін соттар даудың өзіндік ерекшеліктерін есепке ала отырып, оған мұқият дайындалуы тиіс. Бұл істер баланың оның ата-анасының, қамқоршының, қараушы мен басқа да адамдардың тұрмыс жағдайы белгіленген тәртіп бойынша тексеру актілері жасалып, бекітіліп және соның негізінде қорытынды жасалып, ол білім беру органдарынан келіп түскеннен соң ғана қарауға тиіс.

25. Талап етуге қатысты білім беру органы жасаған қорытындыны сот басқа да іс материалдарымен бірге қарап бағалайды. Оның өзі істің мән-жайына қарсы келетін, тексеру мен қорытынды жете білгірлікпен кәсіби жағынан жүргізілмеген, оны орындаған адамның әділдігі тексеруді қажет еткен жағдайда, соттың тексеруді қайта жүргізуге ұйғарым жасауына құқығы бар. Білім беру органының қорытындысымен келіспесе, оны сот іс бойынша жасаған билігінде жан-жақты дәлелдеуі тиіс.

26. Баланың ойындағысын, оның соттасушы жақтарға көзқарасын білім беру органдары тексеру жүргізген кезде анықтауға тиіс. Егер жағдайға байланысты сот баланы қайтадан сұрау қажет деп тапса, баланың жасы мен өсіп жетілуі ескеріле, оған педагог, класс жетекшісі, бала бақша тәрбиешісі және с.с. қатыстырыла отырып сот мәжілісі залынан тыс жерде жүргізіледі.

27. АІЖК-нің 208 бабына сәйкес, сот қажет болған жағдайда баланы ата-анасы мен басқа да адамдардан алу жөніндегі билігін дереу орындатып та жібере алады.

Соттар бала тәрбиесіне қатысты істер жөніндегі шешімдердің орындалуына айрықша көңіл бөлуге тиіс. Дауды шешудің ерекшеліктерін ескере отырып, соттар қажет болған жағдайда АІЖК-нің 204 бабына сәйкес, бұл шешімдердің орындау тәсілдері мен тәртібін белгілеу мәселесін де қарайды. АІЖК-нің 352 бабы негізінде баланы күшпен алу және оны басқа адамдарға беру жөніндегі шешімді міндетті түрде оны орындауға тиіс адамнан оның тұрған жерінде сот орындаушысы жүзеге асырады. Ерекше жағдайда ғана билік шығарушы сот шешімнің баланың жүрген жерінде орындалуын да жөн деп таба алады. Мұндай шешімді орындау қамқоршы мен қараушы органдар өкілдерінің оған міндетті түрде қатысуымен жүзеге асырылады, егер мұны нақты жағдай талап етсе, онда оған ішкі істер органдары мен қоғамдық ұйымдардың өкілдері де қатыстырылады.

Ата-аналық құқықтан айыру жөніндегі сот шешімі заңды күшіне кірген күннен соңғы үш жылдың ішінде орындалады.

28. Қамқоршы мен қараушы органдар тарапынан балаларды қорғау құқығын дер кезінде орындаудың тиісті шаралары жүзеге асырылмаған болса, оқу орындары мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдар мен ата-аналар тарапынан балаларға дұрыс қарым-қатынас жасалмаса, онда соттар жеке ұйғарым шығару арқылы тиісті мекемелердің назарын бұл мәселеге аударуы керек.

Ата-аналары немесе басқа да адамдар тарапынан балаға қарсы қылмыстық әрекеттер жасалғаны анықталса, сот оны прокурорға хабарлауы немесе олардың үстінен қылмыстық іс қозғауы (АІЖК-222 бап) тиіс.

29. Осы қаулының қабылдануына байланысты 1964 ж. 16 маусымдағы Пленумның N 2 қаулысы, 1967 жылғы 26 қыркүйектегі Пленумның N 11, 1968 жылғы 12 маусымдағы Пленумның N 6 және 1973 жылғы 8 маусымдағы Пленумның N 4 қаулылары енгізген өзгертулермен қоса күшін жойды деп табылсын, ал СССР Жоғарғы сотының 1979 жылғы 7 желтоқсандағы Пленумының "Бала тәрбиесіне қатысты дауларды шешудегі заңды қолдану, тәжірибесі туралы" N 9 қаулысы қолданылмасын деп танылсын.