О практике рассмотрения судами уголовных дел о рецидивных преступлениях

Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 27 мая 1994 г. N 1. Утратило силу нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 25 декабря 2007 года N 8

Сноска. Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 27 мая 1994 г. N 1 утратило силу нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 25 декабря 2007 года N 8 .

Обсудив итоги изучения судебной практики по делам о рецидивных преступлениях, в целях обеспечения правильного и единообразного применения законодательства Пленум
ПОСТАНОВЛЯЕТ:
1.Обратить внимание судов на необходимость точного соблюдения требований закона при рассмотрении уголовных дел о рецидивных преступлениях, в том числе совершенных в период отбывания мер уголовного наказания.
2. Судам необходимо тщательно и всесторонне проверять сведения о прошлых судимостях, ранее назначавшихся и фактически отбытых наказаниях, об основаниях освобождения от отбывания наказания, а также выяснять другие данные о личности подсудимого.
3. При решении вопроса о назначении наказания лицам, ранее судимым, суды должны руководствоваться требованиями закона об индивидуализации наказания, не допуская случаев применения необоснованно мягких мер наказания к рецидивистам, упорно не желающим стать на путь исправления и совершившим тяжкие преступления.
При этом следует иметь в виду, что по закону совершение преступления лицом, ранее совершившим какое-либо преступление, является обстоятельством, отягчающим ответственность. Однако, в зависимости от характера первого преступления, суд вправе не признать указанное обстоятельство в качестве отягчающего, приведя в приговоре мотивы такого решения.
Совершение преступления в прошлом, если оно предусмотрено законом в качестве квалифицирующего признака вновь совершенного преступления, не может одновременно признаваться отягчающим ответственность обстоятельством.
Совершение преступления лицом, ранее совершившим какое-либо преступление, может быть учтено в качестве квалифицирующего признака состава преступления или обстоятельства, отягчающего ответственность, в том случае, если виновность в ранее совершенном преступлении установлена приговором, и судимость за него не погашена или не снята, либо когда обвинение в ранее совершенном преступлении предъявлено подсудимому по данному делу, и суд признал его виновным по этому обвинению.
4. При назначении наказания по совокупности приговоров, решая вопрос о полном или частичном присоединении наказания за ранее совершенное преступление к наказанию, назначенному за новое преступление, суды должны учитывать тяжесть ранее и вновь содеянного, данные о личности виновного и обстоятельства, отягчающие и смягчающие ответственность. Назначение наказания по совокупности приговоров производится независимо от вида наказания, назначенного за новое преступление,и от того, совершено оно умышленно или по неосторожности.
При этом следует иметь в виду, что окончательно назначенная мера наказания по совокупности приговоров во всяком случае должна быть больше той меры, которая была назначена условно либо с применением отсрочки исполнения приговора, или больше неотбытой части наказания при условно- досрочном освобождении.
5. При рассмотрении уголовных дел в отношении лиц, которые в соответствии с требованиями закона могут быть признаны особо опасными рецидивистами, судам надлежит в каждом случае обсуждать вопрос о необходимости признания этого лица особо опасным рецидивистом с учетом данных о личности подсудимого, уровня общественной опасности совершенных преступлений, их мотивов, степени осуществления преступных намерений, роли и характера участия в содеянном и других обстоятельств дела. При этом следует иметь в виду, что по смыслу закона особо опасными рецидивистами должны признаваться злостные преступники, представляющие повышенную общественную опасность, упорно не желающие стать на путь исправления.
Вопрос о наличии оснований для признания подсудимого особо опасным рецидивистом и необходимости принятия такого решения должен быть исследован в суде с учетом принципа равенства процессуального положения участников процесса, при этом должна быть обеспечена полная возможность для осуществления подсудимым права на защиту.
Рассматривая вопрос о необходимости признания подсудимого особо опасным рецидивистом, суд должен проверить, не имеется ли обстоятельства, препятствующие принятию такого решения( в каком возрасте были совершены предыдущие преступления, не была ли снята или погашена судимость по этим преступлениям, не была ли изменена квалификация содеянного по предыдущим приговорам, не были ли они отменены вышестоящими судами в кассационном или надзорном порядке и т.п.).
Признавая подсудимого особо опасным рецидивистом, суд обязан изложить в приговоре мотивы своего решения, а в резолютивной части приговора указать само это решение со ссылкой на соответствующую норму уголовного закона. Если суд при наличии формальных оснований найдет возможным не признать подсудимого особо опасным рецидивистом, это решение также должно быть мотивировано в приговоре.
6. При решении вопроса о признании особо опасными рецидивистами лиц, ранее судимых в других государствах, суды должны руководствоваться законодательством Республики Казахстан с учетом действующих межгосударственных соглашений.
При этом суды должны исходить из установленной приговором суда по месту осуждения квалификации преступления, однако определять наказуемость ранее совершенного деяния, квалификацию преступления и его тяжесть по соответствующим нормам уголовного законодательства Республики Казахстан.
Таким же образом следует учитывать прежние судимости в качестве квалифицирующего признака и обстоятельства, отягчающего ответственность.
Вместе с тем, судам следует иметь в виду, что в таких случаях к наказанию, назначенному судом Республики Казахстан, не подлежат какому-либо присоединению, по совокупности преступлений или приговоров, наказания, назначенные судами других государств. Наказания, назначенные судами Республики Казахстан и судами других государств, подлежат самостоятельному исполнению.
7. При отсутствии в материалах уголовного дела достаточных данных о прежних судимостях подсудимого судам необходимо принимать меры по получению от стороны обвинения указанных сведений.
При этом следует иметь в виду, что копии приговоров по делам, рассмотренным судами Республики Казахстан, подлежат приобщению к материалам дела лишь в случаях, когда это необходимо для решения вопросов о наличии в действиях подсудимых квалифицирующего признака состава преступления или о необходимости признания их особо опасными рецидивистами.По судимостям на территории других государств суды не вправе требовать обязательного представления копий всех приговоров. В этих случаях достаточно наличия в материалах дела официальных справок о судимости.
Неполучение судами копий приговоров и других сведений о судимости не может являться основанием для безусловного направления дел на дополнительное расследование. Если отсутствие этих данных явилось причиной невозможности признания подсудимого особо опасным рецидивистом,суды должны указывать об этом в приговоре.
8. В случаях, когда после вынесения приговора по делу было установлено, что осужденный виновен еще и в других преступлениях, совершенных им до вынесения приговора по первому делу, и окончательное наказание ему определялось по правилам о совокупности преступлений, судимости за все эти преступления учитываются при признании такого лица особо опасным рецидивистом как одна судимость.
9. В соответствии с требованиями закона при решении вопроса о признании лица особо опасным рецидивистом не должна учитываться судимость за преступления, совершенные в возрасте до 18 лет.
10. При рассмотрении вопроса о признании особо опасным рецидивистом лица, вновь совершившего несколько преступлений, суды должны исходить из назначенного срока лишения свободы за конкретное преступление, совершение которого может служить основанием для признания его особо опасным рецидивистом, а не из назначенного окончательного срока лишения свободы по совокупности преступлений или приговоров.
11. В соответствии с законом, отбывающим наказание в виде лишения свободы является лицо, содержащееся по приговору суда в исправительно-трудовом учреждении, следственном изоляторе, а также лицо, осужденное к лишению свободы и находящееся в изоляторе временного содержания, на этапировании, перемещении или пребывании в любом месте под конвоем либо совершившее побег из места заключения или из-под стражи, в отношении которого приговор вступил в законную силу.
При этом не имеет значения то обстоятельство, что период времени,в течение которого лицо находилось в побеге из места заключения, не засчитывается по закону в срок отбытия наказания.
К отбывающему наказание в виде лишения свободы относится и лицо, которому лишение свободы по приговору суда назначалось условно или условно с обязательным привлечением к труду либо с отсрочкой исполнения приговора в случаях,когда это лицо направлено для отбывания наказания в места лишения свободы по основаниям и в порядке, установленным законом.
12. Ранее осуждавшимся к лишению свободы следует считать лицо,которому в прошлом по приговору суда, вступившему в законную силу, назначалось наказание в виде лишения свободы, подлежащее отбыванию в исправительно-трудовом учреждении, в том числе и тогда, когда это наказание лицо не отбывало (например, уклонилось от его отбывания, исполнение приговора было отсрочено в порядке, предусмотренном уголовно-процессуальным законом), кроме случаев, когда приговор не был приведен в исполнение за истечением сроков давности; условно; условно с обязательным привлечением к труду и с применением отсрочки исполнения приговора, предусмотренной уголовным законом.
Поэтому особо опасным рецидивистом может быть признано и лицо, ранее осуждавшееся к лишению свободы условно, либо условно с обязательным привлечением к труду, либо с применением отсрочки исполнения приговора, если это лицо совершило новое преступление соответственно в течение испытательного срока, или срока обязательного привлечения к труду, или в период отсрочки исполнения приговора, или в то время, когда оно было по определению суда направлено для отбывания назначенного ему по приговору лишения свободы по основаниям, установленным законом.
При этом в любом случае не может учитываться судимость, которая снята или погашена в установленном законом порядке.
Лицо, осужденное по приговору суда к исправительным работам, которому они были заменены лишением свободы,а также военнослужащий, к которому в соответствии с законом за совершенное преступление суд вместо лишения свободы применил направление в дисциплинарный батальон, не могут рассматриваться как осуждавшиеся к лишению свободы.
13. Разъяснить судам, что по статьям Уголовного кодекса, предусматривающим повышенную ответственность за преступления, совершенные особо опасным рецидивистом, могут квалифицироваться действия только тех лиц, которые до совершения этого преступления в установленном законом порядке уже были признаны особо опасными рецидивистами, и этот приговор вступил в законную силу. При этом следует учитывать, что признание лица особо опасным рецидивистом отменяется при снятии с него судимости в порядке, установленном законом.
14. При рассмотрении уголовных дел о преступлениях, совершенных в период отбывания мер уголовного наказания, особое значение имеет правильное и единообразное применение законодательства об ответственности за преступления, направленные на дезорганизацию работы исправительно-трудовых учреждений, злостное неповиновение работникам администрации исправительно-трудовых учреждений, побеги и уклонение от отбывания наказания.
Рассматривая дела этой категории,суды должны правильно разграничивать эти преступления между собой и со смежными составами преступлений, не допускать расширительного толкования закона, правильно устанавливать направленность умысла,мотивы и цели действий виновных.
15. Ответственность за действия, дезорганизующие работу исправительно-трудовых учреждений, влекут не любые случаи нападений на работников администрации, насилия и угроз в отношении осужденных, вставших на путь исправления, и создания преступных группировок в целях совершения таких действий, а лишь те из них, которые свидетельствуют о направленности умысла виновных на то,чтобы противоправным образом изменить установленный порядок отбытия уголовного наказания, нарушить нормальное функционирование исправительно-трудового учреждения, его подразделений или законную деятельность его отдельных представителей, заставить осужденных, вставших на путь исправления, отказаться от соблюдения правопорядка, режимных требований,сотрудничества с работниками администрации в их законной деятельности, а также на почве мести работникам администрации и этим осужденным за их действия.
При этом следует иметь в виду, что для наличия состава действий, дезорганизующих работу исправительно-трудовых учреждений, и отграничения его от смежных составов преступлений необходимо, чтобы, как деятельность представителей администрации, так и поведение осужденных, носили законный, правомерный характер.
16. Ответственность за действия,дезорганизующие работу исправительно-трудовых учреждений, наступает в случае нападения на должностных лиц, которые в соответствии с действующим законодательством пользуются правом применения поощрения и взыскания, на дежурных помощников начальников колоний и лиц контролерского состава, а также на иных лиц начальствующего состава исправительно-трудовых учреждений, на военнослужащих внутренних войск, несущих службу по конвоированию, на лиц, осуществляющих в местах лишения свободы общеобразовательное и профессионально-техническое обучение, медицинское обслуживание, на административный и инженерно-технический персонал, руководящий производственной деятельностью осужденных.
Если судом установлено,что нападение на указанных лиц совершено в связи с их незаконными действиями, ответственность виновного может наступить за соответствующие преступления против личности.
Для квалификации рассматриваемого состава преступления суду необходимо установить,что действия виновных носили характер именно нападения на указанных лиц, а не оказания им сопротивления или неповиновения в связи с их законной служебной деятельностью, ответственность за которые наступает по соответствующим статьям Уголовного кодекса.
В случаях, когда виновными совершаются одновременно нападения на одного или нескольких представителей администрации и оказывается сопротивление или неповиновение другим работникам администрации, суду необходимо при квалификации исходить не из характера действий подсудимого в отношении каждого из потерпевших в отдельности, а оценивать его действия в целом, по направленности умысла,мотивов и целей содеянного.
17. Под терроризированием осужденных, вставших на путь исправления, следует понимать применение к ним насилия, угроз, запугивания, устрашения, глумления и издевательств в различных формах. При этом судам следует тщательно выяснять предшествовавшие взаимоотношения между виновными и потерпевшими, проверять, действительно ли потерпевшие являются лицами, вставшими на путь исправления. Суды должны отличать от терроризирования осужденных, вставших на путь исправления, другие сходные по объективной стороне преступления (нанесение побоев, причинение телесных повреждений и т.д.), которые были совершены на почве конфликтов, ссор,личных взаимоотношений между подсудимыми и потерпевшими.
18. Организация преступных группировок в целях совершения нападения на администрацию или терроризирования осужденных, вставших на путь исправления,либо активное участие в таких группировках, образует состав дезорганизации работы исправительно-трудовых учреждений и в том случае, когда эта группировка еще не совершила намеченных преступных действий. При этом суды должны устанавливать конкретную роль каждого подсудимого в такой группировке, определять характер его непосредственного участия в совместной преступной деятельности, цель создания такой группировки и мотивы действий виновных, и прежде всего тогда, когда известны лица, в отношении которых намечалось совершить преступные действия.
19. Нападение на администрацию или терроризирование осужденных, вставших на путь исправления, сопряженные с угрозами,нанесением побоев, причинением легких телесных повреждений средней тяжести, охватываются признаками состава преступления действий, дезорганизующих работу исправительно-трудовых учреждений, и дополнительной квалификации по другим статьям уголовного закона не требуют.
Ответственность за квалифицированный состав этого преступления, совершенного лицами, отбывающими наказание, назначенное по совокупности преступлений (приговоров), из которых хотя бы одно отнесено к тяжким,наступает в течение всего периода отбывания назначенного по совокупности наказания.
20. К уголовной ответственности за злостное неповиновение требованиям администрации исправительно-трудового учреждения может быть привлечено лицо,отбывающее наказание в исправительно-трудовой колонии общего, усиленного,строгого или особого режима. При этом не имеет значения, осуждено ли оно к лишению свободы либо к другому наказанию, замененному определением суда на лишение свободы по основаниям, предусмотренным уголовным законодательством.
Осужденный,которому часть наказания в виде лишения свободы назначена к отбыванию в тюрьме, может быть привлечен к уголовной ответственности за указанное преступление лишь в тех случаях, когда после перевода в колонию он за нарушение требований режима отбывания наказания подвергался соответствующим указанным в законе взысканиям, а затем совершил злостное неповиновение законным требованиям либо допустил иное противодействие администрации исправительно-трудового учреждения.
К квалифицированному составу злостного неповиновения требованиям администрации исправительно-трудового учреждения относится совершение этого преступления лицом, отбывающим наказание, назначенное по совокупности преступлений (приговоров), из которых хотя бы одно отнесено законом к тяжким.
21. Необходимым условием привлечения лица к уголовной ответственности за злостное неповиновение законным требованиям либо за иное противодействие администрации исправительно-трудового учреждения является применение к нему взыскания в виде перевода в помещение камерного типа(одиночную камеру) или тюрьму. К ответственности за это преступление может привлекаться только то лицо, которое совершило нарушение, повлекшее применение одного из указанных взысканий, и после отбытия этого взыскания совершило указанные в диспозиции закона действия в течение одного года.При этом судам необходимо иметь в виду, что по смыслу закона осужденный не может быть переведен в помещение камерного типа(одиночную камеру), если к нему за последнее нарушение уже применено другое наказание.
Судам надлежит проверять законность предъявленного администрацией исправительно-трудового учреждения требования, которому злостно не повиновался осужденный, а также законность и обоснованность наложения на него взыскания в виде перевода в помещение камерного типа или одиночную камеру. Если будет установлено, что это взыскание наложено с нарушением требований закона, такое лицо не может быть привлечено к уголовной ответственности за данное преступление.
22. К администрации исправительно-трудового учреждения, по смыслу этой нормы уголовного закона, относятся только должностные лица, пользующиеся правом применения мер поощрения и взыскания, а также начальники отрядов, дежурные помощники начальников колоний и лица контролерского состава при выполнении ими обязанностей по надзору за осужденными.
23. При изложении мотивов квалификации содеянного в приговоре должно быть указано, по каким основаниям неповиновение законным требованиям администрации исправительно-трудовых учреждений признается злостным, и в чем именно выразилось противодействие, оказанное администрации при осуществлении ею функций.
Под злостным неповиновением законным требованиям администрации следует понимать такие случаи открытого отказа осужденного от их выполнения, которые свидетельствуют о его упорном нежелании выполнять установленные правила отбывания наказания, их грубом и демонстративном нарушении, несмотря на правомерные требования представителя администрации, который в силу своего должностного положения имел право предъявлять их, а осужденный был обязан и мог их выполнить, но умышленно не выполнил. Злостное неповиновение может заключаться как в системе (двух и более) таких случаев невыполнения требований администрации, так и в однократном продолжаемом или длящемся нарушении установленного порядка отбывания наказания, отказе выполнять те или иные обязанности осужденных.
Под иным противодействием администрации исправительно-трудового учреждения в осуществлении ее функций следует понимать совершение других умышленных действий, направленных на срыв работы производственных и иных подразделений или проводимых режимных, воспитательных, учебных, культурно-массовых и других мероприятий, либо совершенных с целью подстрекательства к этому других осужденных.
Судам следует отличать от злостного неповиновения требованиям администрации или оказания ей иного противодействия случаи совершения других малозначительных нарушений режима отбывания (например, опоздание к построению,нарушение формы одежды, игра в карты и другие азартные игры и т.д.),при этом количество совершенных нарушений такого рода значения не имеет.
24. При рассмотрении уголовных дел о преступлениях, совершенных в исправительно-трудовых учреждениях, суды должны правильно разграничивать составы дезорганизации работы исправительно-трудового учреждения и злостного неповиновения требованиям администрации исправительно-трудового учреждения между собой и от составов других преступлений, например, от сопротивления представителю власти и его оскорбления, угрозы и насилия в отношении должностных лиц, хулиганства, организации или активного участия в групповых действиях, нарушающих общественный порядок, преступлений против жизни, здоровья и достоинства личности.
25. Судам следует обеспечивать единообразное применение уголовного закона при квалификации побегов из мест заключения или из-под стражи и уклонения от отбывания наказания в виде лишения свободы. При этом следует иметь в виду, что побегом из места заключения или из-под стражи в соответствии с действующим законодательством является незаконное оставление исправительно-трудовой колонии, колонии поселения, тюрьмы, воспитательно-трудовой колонии, следственного изолятора, камеры предварительного заключения (изолятора временного содержания), больницы для заключенных или конвоя.
26. Ответственность за побег наступает лишь после объявления лицу процессуального документа о взятии его под стражу и фактического исполнения этого решения. Лицо, скрывшееся после оглашения приговора или других решений об избрании в отношении него меры пресечения в виде содержания под стражей, но до фактического взятия его под стражу,ответственности за побег нести не может.
Субъектами этого преступления могут быть осужденные, отбывающие наказание в местах лишения свободы, и лица, в отношении которых избрана мера пресечения в виде содержания под стражей.
Не образует состава преступления побег лица, незаконно содержавшегося под стражей, в том числе и незаконно осужденного.
27. Побег из места заключения или из-под стражи может быть совершен только с прямым умыслом, при этом ни мотивы совершения побега,ни цель,которую преследовал виновный,- временно или вовсе уклониться от отбывания наказания или пребывания под стражей, значения не имеют. Побег является длящимся преступлением, начало совершения его определяется моментом оставления места лишения свободы, ухода из-под стражи или невозвращения в установленный срок осужденного, пользующегося правом бесконвойного передвижения, и с этого момента преступление следует рассматривать как оконченное, а поэтому срок отсутствия осужденного для квалификации его действий как побега значения также не имеет.
28. Если побег или попытка его совершения сопровождались насильственными действиями над стражей, другими работниками администрации и правоохранительных органов и любыми гражданами - нападением на представителя администрации исправительно-трудового учреждения, посягательством на жизнь работников милиции, убийством, причинением телесных повреждений, а также угрозами убийством и тяжким насилием в отношении как работников органов внутренних дел, так и других граждан, захватом заложников - ответственность наступает по совокупности совершенных преступлений.
29. Подлежат ответственности за побег и осужденные, отбывающие наказание в виде лишения свободы, переведенные на этапы отбывания наказания вне пределов охраняемой территории исправительно-трудового учреждения, при этом основания привлечения их к ответственности должны решаться таким же образом, как и в отношении осужденных, отбывающих наказание в колониях-поселениях.
Если побег совершен виновным по сговору с должностными лицами, с их разрешения,действия виновного могут быть дополнительно квалифицированы как соучастие в должностном преступлении, если в содеянном содержались признаки подстрекательства к его совершению, дача взятки, а действия должностного лица - как соответствующее должностное преступление и соучастие в побеге в форме организатора или пособника.
30. Разъяснить судам, что под уклонением от отбывания наказания осужденного, которому разрешен краткосрочный выезд из мест лишения свободы, следует понимать неявку,невозвращение его в исправительно-трудовое учреждение без уважительных причин по истечении установленного срока.
31. По всем делам о рецидивных преступлениях судам следует выяснять вопросы о причинах и условиях, способствовавших повторному совершению преступлений, и прежде всего недостатках в работе правоохранительных и других государственных органов. В частности, осуществлялись ли контроль за поведением ранее судимых и профилактическая работа с ними в период отбытия наказания и после этого, по месту работы и жительства, устанавливался ли в необходимых случаях административный надзор, оказывалась ли им помощь в трудовом и бытовом устройстве. При рассмотрении уголовных дел о действиях, дезорганизующих работу исправительно-трудовых учреждений, злостном неповиновении требованиям администрации, побегах и уклонении от отбывания наказания судам необходимо проверять, не были ли связаны эти противоправные действия с нарушением прав осужденных, извращениями дисциплинарной практики.
Суды должны выявлять факты превышения должностных полномочий работниками администрации органов, исполняющих уголовное наказание, злоупотребления ими служебным положением, халатного отношения к исполнению своих обязанностей, попустительства в отношении злостных преступников и нарушителей режима отбывания наказания и покровительства им, другие нарушения законности и требований служебного долга, а также случаи ущемления прав осужденных, неудовлетворительной организации их труда и бытовых условий, медико-санитарного обеспечения, индивидуально-воспитательной работы и путем вынесения частных определений принимать меры к их устранению.
Рассматривая уголовные дела о преступлениях, совершенных лицами, ранее осуждавшимися к наказаниям, не связанным с лишением свободы, суды должны выяснить,исполнялся ли предыдущий приговор суда фактически, т.е. осуществлялся ли за этими лицами должный контроль в процессе исполнения, и реагировать на недостатки в этой работе.
32. Исследуя данные о личности подсудимых, их образе жизни и поведении, суды должны требовать от органов дознания и следствия, стороны обвинения предоставления достаточных материалов, их характеризующих, в том числе по месту отбытия предыдущего наказания, сведений об их трудоустройстве, наличии у них алкоголизма, наркомании, венерических заболеваний, СПИДа, назначении им в связи с этим в прошлом принудительного лечения, а также их психическом состоянии.
В отношении подсудимых, к которым по предыдущему приговору было применено принудительное лечение от алкоголизма и наркомании, в резолютивной части приговора необходимо указывать о продолжении такого лечения, если оно не было завершено.
В случаях, когда в отношении подсудимых экспертами-психиатрами рекомендуется наблюдение врача-психиатра по месту пребывания, судам необходимо приводить соответствующие указания об этом в резолютивной части приговора.
33. Судебной коллегии по уголовным делам Верховного Суда Республики Казахстан, областным и Алматинскому городскому судам усилить надзор за правильным применением судами требований закона при рассмотрении уголовных дел о рецидивных преступлениях и материалов, связанных с исполнением уголовного наказания, изучать судебную практику по делам данной категории, анализировать причины допускаемых судами ошибок и недостатков и принимать соответствующие меры по их устранению.
34. В связи с принятием настоящего постановления, постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 20 декабря 1985 г. N 9 "О практике применения судами республики законодательства о борьбе с рецидивной преступностью" считать утратившим силу.
Признать недействующими:
постановление Пленума Верховного Суда СССР от 25 июня 1976 г. N 4 "О практике применения судами законодательства о борьбе с рецидивной преступностью" с изменениями, внесенными постановлениями Пленума от 9 декабря 1982 г. N 10 и от 16 января 1986 г. N 5;
постановление Пленума Верховного Суда СССР от 9 декабря 1982 г. N 9 "О дальнейшем совершенствовании деятельности судов по применению законодательства и выполнению руководящих разъяснений Пленума Верховного Суда СССР, направленных на борьбу с рецидивной преступностью";
постановление Пленума Верховного Суда СССР от 21 июня 1985 г. N 10 "О судебной практике по делам об уголовной ответственности за действия, дезорганизующие работу исправительно-трудовых учреждений" с изменениями, внесенными постановлением Пленума от 2 марта 1989 г. N 1;
постановление Пленума Верховного Суда СССР от 5 апреля 1985 г. N 4 "О практике применения судами законодательства об ответственности за злостное неповиновение требованиям администрации исправительно-трудового учреждения" с изменениями, внесенными постановлением Пленума от 2 марта 1989 г. N 1;
п.п. 2-5, 8 постановления Пленума Верховного Суда СССР от 2 марта 1989 г. N 1 "О судебной практике по делам о преступлениях, совершенных в исправительно-трудовых учреждениях".

(специалист Р.Жантасова

18.11.98 г.)

Соттардың рецидивті қылмыстар жөніндегі қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы

Қаулы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы 1994 жылғы 27 мамыр N 1 (Қазақстан Республикасы (Қазақ КСР) Жоғарғы Соты Пленумы қаулыларының жинағы, 1997 ж., 1 том, 33 бет). Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 25 желтоқсандағы N 8 Нормативтік қаулысымен.

Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007.12.25. N 8 Нормативтік қаулысымен.

Рецидивті қылмыстар туралы істер жөніндегі сот зерттеулерінің тәжірибесін талқылай келе, заңды дұрыс және біркелкі қолдануды қамтамасыз ету мақсатымен Пленум

Қаулы етті:

1. Соттардың назары рецидивті қылмыстар туралы, соның ішінде қылмыстық жаза шараларын өтеп жүрген кезеңдегі қылмыстық істерді қарау кезінде заңның дәлме-дәл сақталу қажеттігіне аударылсын.

2. Соттар өткендегі сотталғандығы, бұрын тағайындалған жазаны нақты өтелгендігі, жазаны өтеуден босату негіздері туралы, сондай-ақ сотталушының жеке басы жөніндегі басқа да мәліметтерді мұқият және жан-жақты тексеріп, анықтауы қажет.

3. Соттар бұрын сотталған адамдарға жаза тағайындау туралы мәселені шешкенде, жазаны дербестендіру туралы заң талаптарын басшылыққа алуға, түзелу жолына қасақана түскісі келмейтін және ауыр қылмыс жасаған рецидивистерге негізсізден негізсіз жазаның жеңіл шараларын қолдануға жол бермеуі тиіс.

Бұл жерде бұрын қандайда бір қылмыс жасаған адамның қайталап жасаған қылмысы заң бойынша жауаптылықты ауырлататын жағдайлар болып табылатындығын естен шығармаған жөн. Бірақ алғашқы қылмысының мән-жайына байланысты сот үкімде, ондай шешімдердің дәлелдерін келтіре отырып, көрсетілген жағдайларды ауырлататын жағдайлар деп танымауға да қақылы.

Ал бұрынғы жасаған қылмысы заңда қылмыстың дәрежелену белгісі ретінде көрсетілген жағдайда, бұл жауаптылықты бірден ауырлататын жағдай деп танылмайды.

Егер бұрын қылмыс жасап кінәлі болғанын үкім анықтаса және сол үшін сотталғандығы жойылмаса немесе арылмаса немесе бұрын жасалған қылмыс осы іс бойынша негізді түрде адамға айып етіп тағайындалса және сот осы айыбы бойынша оны айыпты деп таныған жағдайларда ғана ондай адамның бұрынғы жасаған қылмысы жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде немесе қылмыс құрамын дәрежелейтін белгісі ретінде ескерілуі мүмкін.

4. Үкімдер жиынтығы бойынша жаза тағайындағанда, бұрынғы жасалған қылмыстың жазасын соңғы қылмысы үшін тағайындаған жазаға толық немесе жартылай қосу туралы мәселені шешкен кезде, соттар бұрынғы және кейінгі іс- әрекеттің ауырлығын, айыпты адамның жеке басы туралы мәліметтер мен жауаптылықты ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды ескеруі керек. Үкімдер жиынтығының ережелері бойынша жаза тағайындау кейінгі қылмысы үшін тағайындалған жазаның түріне бұл қылмыстың қасақана немесе абайсызда жасалғанына қарамастан жүргізіледі.

Бұл орайда мынаны ескеру керек, үкімдер жиынтығы бойынша түпкілікті тағайындалған жаза қалайда шартты түрде немесе үкімді орындауын кейінге қалдыру арқылы тағайындалған жазадан немесе жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босаған кезіндегі жазаның өтелмеген бөлігінен көбірек болуы керек.

5. Заң талаптарына сәйкес ерекше қауіпті рецидивист деп танылуы мүмкін адамдар жөніндегі қылмыстық істерді қарағанда, соттар әр жағдайда осы адамның ерекше қауіпті рецидивист деп тану қажеттігі туралы мәселені сотталушының жеке басының мәліметтерін, жасаған қылмыстарының қоғам үшін қаншалықты қауіпті екенін, олардың себептерін, қылмыстық пиғылының қаншалықты іске асқанын, болған іске қатысуының сипаты мен алатын орнын және істің тағы басқа мән-жайларын ескере отырып, талқылауға тиісті. Осыған орай, заңның мәні бойынша, ерекше қауіпті рецидивист деп - қоғамға аса қауіпті, түзеуге қасарыса көнбейтін кәнігі қылмыскерлер ғана танылуы тиіс.

Сотталушыны ерекше қауіпті рецидивист деп тануға негіздің бар-жоғы және осындай шешімді қабылдаудың қажеттілігі туралы мәселе сотта сотқа қатысушылардың сот ісін жүргізу ережелерінің тепе-теңдік принципін ескере отырып зерттелуі тиіс, сонымен қатар сотталушының қорғалуға деген құқын жүзеге асыруға толық мүмкіндік берілуі керек.

Сотталушыны ерекше қауіпті рецидивист деп тану қажеттігі жөнінде мәселені қарағанда, сот осындай шешім қабылдауға (бұрынғы қылмыстары қай жаста жасалынды, бұл қылмыстар бойынша сотталғандығы жойылды ма, жоқ па немесе одан арылды ма, жоқ па, бұрынғы үкімдер бойынша қылмыстық әрекеттері дәрежеленуі өзгерді ме, жоқ па, оларды жоғары тұрған соттар кассациялық немесе қадағалау тәртібімен бұзды ма, жоқ па және т.б.) бөгет жасайтын жағдайлардың бар-жоғын тексеруге тиіс.

Сотталушыны ерекше қауіпті рецидивист деп таныған кезде сот үкімде өз шешімінің дәлелдерін жазуға міндетті, ал үкімнің қорытынды бөлігінде қылмыстық заңның тиісті нормаларын сілтеме жасай отырып, сол шешімнің өзін көрсетуге міндетті. Егер сотталушыны ерекше қауіпті рецидивист деп тануға формальдық негіздер болса, бірақ сот ондай адамды ерекше қауіпті рецидивист деп танымауға болады деп тапса, бұл шешім де үкімде дәлелденуі керек.

6. Бұрын басқа мемлекеттерде сотталған адамдарды ерекше қауіпті рецидивист деп тану туралы мәселені шешкенде, соттар қолданылып жүрген мемлекетаралық келісімдерді ескере отырып, Қазақстан Республикасы заңдарын басшылыққа алуы керек.

Бұл орайда соттар сотталған жердегі қылмыстың дәрежеленуі жөніндегі сот үкімін ескеруі, бірақ бұрын істелген әрекеттердің жазаға тартылуы, қылмыстың дәрежеленуі мен оның ауырлығы Қазақстан Республикасы қылмыстық заңының нормаларына сай белгіленуі тиіс.

Бұрынғы сотталғандықты қылмыстың дәрежелену белгісі және жауаптылықты ауырлататын жағдайлар ретінде ескергенде де соттар дәл осылай шешуі керек.

Сонымен бірге, мұндай жағдайда Қазақстан Республикасы соты тағайындалған жазаға қылмыстың жиынтығы немесе басқа мемлекеттердің соттарының үкімдерімен тағайындаған жазаларды қосуға болмайтынын естен шығармаған жөн. Қазақстан Республикасы мен басқа да мемлекеттердің соттары тағайындаған жазалар жеке-жеке орындалады.

7. Қылмыстық іс материалдарында сотталушының бұрынғы сотталғандығы туралы мәліметтер жоқ болса, соттар айыптаушы жақтан ол мәліметтерді алдыруға шара қолдануы қажет.

Бұл жерде Қазақстан Республикасы соттары қараған істер бойынша үкімдердің көшірмесін сотталушының қылмыстық әрекеттерін дәрежелеу белгілері барлығын немесе оны ерекше қауіпті рецидивист деп тану қажеттігі туралы мәселелерді шешу керек болған жағдайда ғана іс материалдарына қосуға болатындығын есте тұтқан жөн. Сотталғандығы туралы үкімдер көшірмесі мен басқа да мәліметтерді алдырмауы істі қосымша тергеуге жіберуге негіз болып табылмайды. Егер бұл мәліметтердің болмауы сотталушыны ерекше қауіпті рецидивист деп тануға мүмкіндік бермесе, сот ол туралы үкімде көрсетуі тиіс.

8. Үкім шығарылғаннан соң бірінші іс бойынша үкім шығарылғанға дейін сотталушының басқа қылмыстары үшін айыпты екені анықталса және оған соңғы жаза - қылмыс жиынтығы тәртібімен белгіленсе, мұндай адамды ерекше қауіпті рецидивист деп танығанда оның барлық қылмыстары үшін сотталғандығы, бір рет сотталғандығы деп есептеледі.

9. Заң талаптарына сәйкес адамды ерекше қауіпті рецидивист деп тану туралы мәселені шешкенде, оның 18 жасқа дейінгі жасаған қылмыстары үшін сотталғандығы ескерілмейді.

10. Жаңадан бірнеше қылмыс жасаған адамды ерекше қауіпті рецидивист деп тану мәселесін қараған кезде, соттар қылмыстар немесе үкімдер жиынтығы бойынша бас бостандығынан айыруға белгіленген жазаның ақырғы негізінен емес, оны ерекше қауіпті рецидивист деп тануға негіз болатын нақты қылмысы үшін белгіленген жазаның мерзіміне сүйенуі керек.

11. Сот үкімі бойынша еңбекпен түзеу мекемесінде, тергеу изоляторында, сондай-ақ бас бостандығынан айыруға сотталған уақытша ұстайтын изоляторда отырған, айдауда, кез-келген жерде айдауда жүрген немесе үкімдері заңды күшіне енген қамаудан немесе күзеттен қашқан адамдар заңға сәйкес бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп жүргендер болып табылады.

Адамның қамаудан қашып жүргендегі уақыты заң бойынша жазаны өтеу мерзіміне есептелмеуі бұл жерде ешқандай есепке жатпайды.

Егерде үкім бойынша шартты немесе еңбек міндетті түрде қатыстыра отырып бас бостандығынан айыруға шартты сотталған, немесе үкімнің орындалуын кейін қалдыру арқылы сотталған адамдар заңда көрсетілген негіздер мен тәртіп бойынша бас бостандығынан айыру орындарына жазасын өтеу үшін жіберілсе, ондай адамдар бас бостандығынан айырылу түріндегі жазаны өтеп жүрген адамдар болып саналады.

12. Соттың заңды күшіне енген үкімі бойынша бұрын бас бостандығынан айыру түріндегі жаза тағайындалған, бұл жазасын еңбекпен түзеу мекемесінде өтеуге тиісті болған, бірақ бұл жазаны өтемеген (мысалы, оны өтеуден жалтарған, үкімді орындау қылмыстық істерді жүргізу заңында көрсетілген тәртіп бойынша кейінге қалдырылған) адам да бұрын бас бостандығынан айыруға сотталған адам деп есептеледі, тек үкімнің орындалмай қалғаны оның мерзімі өтіп кеткендіктен; еңбекке қатыстыру арқылы бас бостандығынан айыруға шартты түрде және қылмыстық заңда көрсетілгендей үкімнің орындалуы кейінге қалдырылған жағдайлар бұған кірмейді.

Сондықтан да бұрын бас бостандығынан айыруға шартты түрде, яки еңбекке міндетті түрде қатыстыру арқылы бас бостандығынан айыруға шартты түрде сотталған, яки үкімнің орындалуы кейінге қалдырылған адам, егер ол сынау мерзімі кезінде немесе еңбекке міндетті түрде қатыстыру арқылы шартты жаза өтеп жүрген кезінде немесе үкімнің орындалуын кейінге қалдырған уақыт кезінде немесе заңда көрсетілген негіздер бойынша үкімде тағайындалған бас бостандығынан айыру жазаны сот ұйғарымымен нақты өтеуге жіберілген уақытта жаңадан қылмыс жасаса, онда ондай адам ерекше қауіпті рецидивист деп танылуы мүмкін.

Бұл орайда заң белгілеген тәртіп бойынша сотталғандығы жойылған немесе одан арылған жағдайда бұрын сотталғандық есепке алынбайды.

Соттың үкімі бойынша түзеу жұмыстарына сотталған кейін заңда белгіленген негіздер бойынша онысы бас бостандығынан айыруға ауыстырылған адам, сондай-ақ жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыру жазасының орнына заңға сәйкес тәртіп батальонына жіберілген әскери қызметкер, бас бостандығынан айыруға сотталғандар қатарына жатпайды.

13. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің ерекше қауіпті рецидивист жасаған қылмыс үшін аса жоғары жауаптылық жүктейтін тиісті баптарымен бұрын заң түрінде ерекше қауіпті рецидивист деп танылған және бұл үкім заңды күшіне енген жағдайда ғана дәрежеленетіндігі соттарға түсіндірілсін. Бұл орайда мынаны ескеру керек - ерекше қауіпті рецидивист деп тану туралы шешім сол адамның заң белгілеген тәртіп бойынша сотталғандығын жою мәселесімен бір мезгілде бұзылады.

14. Қылмыстық жаза шараларын өтеу кезеңінде жасалған қылмыстар туралы қылмыстық істі қарағанда еңбекпен түзеу мекемесінің жұмысына іріткі салатын әрекеттер, еңбекпен түзеу мекемесі қызметкерлеріне қасақана көнбеуге бағытталған, қамаудан және жазаны өтеуден жалтарған қылмысы үшін жауаптылық жөніндегі заңды дұрыс және бірыңғай қолданудың үлкен мәні бар.

Бұл категориядағы істерді қарай отырып, соттар бұл қылмыстарды және аралас қылмыс құрамын бір-бірінен дұрыс айыра білуге, заңды асыра түсіндіруге жол бермеуге, айыптының қылмыстық ниеті мен мақсатын дұрыс анықтауға тиіс.

15. Әкімшілік қызметкерлеріне шабуыл жасаудың, түзелу жолына түскен сотталғандарға күш көрсету мен қорқытудың, сол секілді әрекет жасау мақсатында қылмысты топ құрудың кез келген оқиғасы еңбекпен түзеу мекемесі жұмысына іріткі салатын әрекет болып танылмайды, оған тек қана айыптының заңға қарсы шығып қылмыстық жазаны өтеудің белгіленген тәртібін өзгертуге, еңбек-түзеу мекемесінің, оның бөлімшелерінің қалыпты жұмысына немесе олардың кейбір өкілдерінің заңды қызметін өзгертуге, түзелу жолына түскен сотталғандарды құқық тәртібін, режим талаптарын сақтаудан бас тартуға, оларды әкімшілік қызметкерлерінің заңды қызметіне қарсы шығуға, сондай-ақ сол сотталғандар мен әкімшілік қызметкерлерінің жасаған әрекеті үшін кек алуға бағытталған әрекеттер жатады.

Бұл орайда, еңбек-түзеу мекемелерінің жұмысына іріткі салатын әрекеттер құрамы болған қылмысты басқа ұқсас құрамды қылмыстар құрамынан шектелген кезде әкімшілік өкілінің әрекеті де, сотталған адамның тәртібі де заңды сипатта болуы керектігіне назар аударған жөн.

16. Егер қолданылып жүрген заңға сәйкес мадақтауға және жазалауға құқы бар лауазымды адамдарға, колония бастықтарының кезекшілікте тұрған көмекшілеріне және бақылаушылар құрамының адамдарына, сондай-ақ ЕТМ-лерінің басшылықта жүрген басқа адамдарына, күзет қызметінде тұрған ішкі әскерлердің әскери қызметкерлеріне, бас бостандығынан айыру орындарында жалпы және кәсіптік-техникалық білім беріп жүрген адамдарға, медициналық қызмет көрсетушілерге, сотталғандардың өндірістік жұмысына басшылық жасайтын әкімшілік және инженер-техникалық қызметшілерге шабуыл жасалса, жазаны өтеп жүрген адам осы әрекеттері үшін еңбекпен түзеу мекемелерінің жұмысына іріткі салған деп жауапталады.

Егер аталған адамдарға шабуыл жасауға олардың заңсыз әрекеттері себеп болғаны анықталса, онда айыптының жауапкершілігі адамның жеке басына қарсы жасаған әрекет үшін тиісті заңмен белгіленеді.

Қарастырып отырған қылмыс құрамын дәрежелеу үшін кінәлі адамдардың әрекеті аталған адамдарға тек шабуыл жасау сипатында болуы керек, айыптының әрекеттерінде олардың заңды қызметіне қарсыласу немесе көнбеу белгілері болғандығы анықталса, онда жауаптылық Қылмыстық кодекстің тиісті баптары бойынша туындайды.

Кінәлі адам бір мезгілде әкімшіліктің бір немесе бірнеше өкілдеріне шабуыл жасаса және әкімшіліктің басқа қызметкерлеріне бағынбаса, сот қылмысына дәрежелегенде, оның жәбірленушілердің әрқайсысы жөніндегі әрекеттеріне қарамай, қылмыс жасау себебі мен мақсатының бағыт-бағдарына қарай бар әрекеттеріне тұтас баға беруі керек.

17. Түзелу жолына түскен сотталғандар зорлық-зомбылық көрсету деп күш көрсету, олардың үрейін ұшыру, қорқыту, жәбірлеу және қорлау деп түсіну керек. Бұл орайда соттар кінәлілер мен жәбірленушілердің шын мәнінде түзелу жолына түскенін тексеруі керек. Сондықтан да соттар сотталушы арасындағы дау-дамай, ұрыс-керіс, жеке қақтығыс үстінде болған екі жақтың осы тақылеттес объективті қылмыстарын (жарақат түсіру, денесіне зақым келтіру т.б.с.), түзелу жолына түскен сотталғандарға зорлық-зомбылық көрсетуден айыра білуі тиіс.

18. Әкімшілікке шабуыл жасау немесе түзелу жолына түскен сотталғандарға зорлық-зомбылық көрсету мақсатымен қылмысты топты ұйымдастыру немесе ондай топтарға белсене атсалысу, тіпті мұндай топтар істемекші қылмысты әрекеттерін әлі жасамаған жағдайда да, ондай әрекеттер еңбекпен түзеу мекемелерінің жұмысына іріткі салатын әрекеттер қылмысының басын құрайды. Мұндай кезде соттар ондай топтағы әрбір сотталушының нақты ролін, топтасқан қылмыстық әрекетке оның тікелей қатысты екенін, топты құру мақсатын, шабуыл жасамақшы адамның белгілі болған жағдайындағы айыптының қылмыстық әрекетінің себебін анықтауы тиіс.

19. Әкімшілікке шабуыл жасау немесе түзелу жолына түскен сотталғандарға зорлық-зомбылық көрсетумен бірге қорқыту, сабау, денеге жеңіл және орта дәрежеде жарақат түсіретін әрекеттер жасаса онда айыпкердің әрекеттері еңбекпен түзеу мекемесінің жұмысына іріткі салатын әрекеттер үшін жауапкершілік белгілейтін заңның бабымен қамтылады, басқа баптармен қосымша дәрежелеуді талап етпейді.

Жазаны өтеп жүрген адамның жасаған қылмыстарының ең болмағанда біреуі ауыр қылмысқа жатқызылған болса бұл жағдай қылмыстың дәрежелену белгісі ретінде қылмыскер үшін қылмыстар жиынтығы бойынша өтеуге тиісті тағайындалған жаза мерзімінің барлық кезеңі бойында күшінде болады.

20. Жалпы, күшейтілген, қатаң немесе ерекше режимдегі еңбекпен түзеу колониясында жазасын өтеп жүрген еңбекпен түзеу мекемесі әкімшілігінің талаптарын қасақана орындамағаны үшін қылмыстық жауапқа тартылуы мүмкін. Бұған оның бас бостандығынан айыру жазасына сотталғанының да, қылмыстық заңда көрсетілген негіздер бойынша сот ұйғарымымен басқа жазаның бас бостандығынан айыруға ауыстырылғанының да еш қатысы жоқ.

Бас бостандығынан айыру түріндегі жазасының бір бөлегін түрмеде өтеуге тағайындалған адам көрсетілген қылмысы үшін колонияға жіберілгеннен соң жазасын өтеу режимінің талаптарын бұзғаны үшін заңда көрсетілген жазаны алған, содан кейін де заңды талаптарға қасақана көнбей қойған, я болмаса еңбекпен түзеу мекемесінің әкімшілігіне қарсы басқа да қылық көрсеткен жағдайда ғана қылмыстық жауапқа тартылуы мүмкін.

Заң жүзінде бір қылмысы, ауыр қылмысқа жатқызылған, қылмыстық (үкімдердің) жиынтығы бойынша жазасын өтеп жүрген адам бұл қылмыстарды жасаса, ондай жағдай қылмыстың дәрежелену белгісі ретінде қолданылады.

21. Сотталған адамды еңбекпен түзеу әкімшілігіне заңды талаптарына қасақана бағынбау немесе өзгеше қарсылық көрсетуі үшін қылмысты жауапқа тартудың қажетті шарты ол адамды камералық үлгідегі бөлмеге (жалғыз адамдық камераға) немесе түрмеге ауыстыру түрінде қолданылған шаралар болып табылады. Аталған шаралардан соң бір жыл ішінде заңның диспозициясында көрсетілген әрекеттерді жасаған адам ғана бұл қылмыстар үшін жауапқа тартылуы мүмкін. Егер сотталған адамға тәртіпті соңғы рет бұзғаны үшін басқа шара қолданылып қойса, заңның мән-мағынасы бойынша ол адамды камералық үлгідегі (жалғыз адамдық камера) бөлмеге көшіруге болмайтындығын соттардың ескергені жөн.

Соттардың еңбекпен түзеу мекемесі әкімшілігінің сотталған адамға қасақана бағынбағандығы үшін қойған талаптарының және ол үшін камералық үлгідегі бөлмеге немесе жалғыз адамдық камераға оның ауыстырылғандығының заңды және негізді екендігін тексергендері жөн. Егер аталған шаралар заңсыз қолданылған болса, онда сотталған адам бұл қылмыс үшін жауапқа тартылмайды.

22. Қылмыстық заңның бұл нормасының мән-мағынасына қарай еңбекпен түзеу мекемесінің әкімшілігіне ынталандыру және жазалау шараларын қолдану құқықтарын пайдаланатын лауазымды адамдар ғана, сондай-ақ отрядтарының бастықтары, колониялар бастықтарының кезекші көмекшілері және сотталғандарды қадағалау міндеттері атқаратын бақылаушылар құрамындағы адамдар жатады.

23. Қылмыстың дәрежелену белгілерін дәлелдеген кезде еңбекпен түзеу мекемесі әкімшілігінің заңды талаптарына бағынбау қандай негізде деп табылғанын және әкімшіліктің өз міндеттерін жүзеге асыру кезінде айыпкердің көрсеткен қарсылығы үкімде көрсетілуі керек.

Әкімшіліктің заңды талаптарына қасақана бағынбауға сотталған адамның оларды орындаудан ашық бас тартқаны, жазаны өтеу ережелерін орындау барысында ерегісетіні, әкімшілік өкілінің лауазымды міндетіне байланысты өз құқығын пайдаланып заңды талаптар қойғанына қарамастан оны орындау кезінде қыр көрсететіні, орындауға тиісті және міндетті бола тұра оны қасақана орындамайтыны жатады. Мұндайда қасақана бағынбаудың мәні әкімшілік талаптарын орындамаудың осы секілді оқиғалар жүйесінде де (екі және одан да көп), сондай-ақ жазаны өтеудің белгіленген тәртібін бір кезде созылмалы түрде немесе жалғастыра отырып бұзуда, сотталған адамның режим тәртібін орындаудың бас тартуында немесе белгілі бір міндеттерді бұдан былай орындаудан бас тартуында да болуы мүмкін.

Еңбекпен түзеу мекемесі әкімшілігінің міндетін жүзеге асыруына өзгеше қарсылық көрсету деп өндірістік, басқа да бөлімшелердің немесе жүргізілуге тиісті режимдік, тәрбие, оқу, мәдени-көпшілік жұмыстары мен басқа да шаралардың тоқтап қалуына бағытталған, яки бұған басқа да сотталған адамдарды арандату жолымен жасалған өзге де қасақана әрекеттерді айту керек.

Әкімшілік талаптарына қасақана көнбеуді немесе оған басқа да қарсы әрекеттер көрсетуді соттар жазаны өтеу режимін бұзудың (мысалы: сапқа кешігу, киім формасын бұзу, карта ойнау, басқа да құмар ойынын ойнау т.с.с.) мәні болмашы оқиғаларымен шатастырмауы тиіс, мұндайда бұл тектес тәртіп бұзу саны есепке алынбайды.

24. Еңбекпен түзеу мекемесінде жасалған қылмыстар туралы қылмыстық істерді қарағанда соттардың еңбекпен түзеу мекемелерінің жұмысына іріткі салу әрекеттерін белгілейтін қылмыстан, еңбекпен түзеу мекемесінің әкімшілік талаптарына қасақана бағынбау қылмысын, басқа да, мәселен, өкіметтің өкіліне қарсылық көрсету, оларға тіл тигізу, лауазымды адамдарды қорқытып оларға күш көрсету, бұзақылық, қоғамдық тәртіпті бұзатын топтасқан әрекетке белсене қатысу немесе оны ұйымдастыру, адам өміріне, денсаулығына және жеке басына қастандық жасау қылмыстарынан айыра білуі тиіс.

25. Қамаудан немесе күзетіп тұрған жерден қашқанын және бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеуден жалтарған әрекеттерді дәрежелегенде соттар қылмыстық заңның біркелкі қолданылуын қамтамасыз еткені жөн. Мұндайда еңбекпен түзеу колониясын, қоныс колониясын, түрмені, еңбекпен тәрбиелеу колониясын, тергеу изоляторын, алдын ала қамау камераларын (уақытша ұстау изоляторын), қамаудағылардың ауруханасын тастап кету, қолданылып жүрген заңға сәйкес қамаудан қашу деп саналады.

26. Қашу үшін жауаптылық сотталған адамға қамауға алыну туралы құжатты жариялағаннан кейін және бұл шешім нақты орындалғаннан соң басталады. Қамауға алу туралы үкім немесе басқа да шешімдер жариялағанымен, олар шын мәнінде орындалмаса, қашып жүрген адамды қамаудан қашты деуге болмайды.

Бұл қылмыстың субъектісі болып бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп жүрген және бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алынған адамдар танылады.

Қамауда заңсыз ұсталып отырған, соның ішінде заңсыз сотталған адам, қамаудан қашқан жағдайда қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.

27. Қамау орнынан немесе күзетуден қашу тек тікелей қасақана ниетпен жасалады, мұндайда айыптының көздеген мақсатының, оның қашу себептерінің, мейлі ол уақытша немесе жазаны тіпті де өтеуден жалтару немесе күзетуден құтылу болсын, оған еш қатыс болмайды. Қашу - созылмалы қылмыс болып танылады, қылмыстың басы бас бостандығынан айыру орнын тастап немесе күзетуден немесе сотталған адамның алаңсыз жүріп-тұру құқығын пайдаланатын белгілі бір мерзімде қайтып оралмай кеткен сәтінен басталады. Демек сол сәттен бастап қылмыс аяқталған деп қарау керек, сондықтан да сотталған адамның қашып жүрген мерзімі оның қылмысын дәрежелеуге ешбір ықпалын тигізе алмайды.

28. Егер сотталған адам күзетшіге, әкімшілік пен құқық қорғау органдарының басқа да қызметкеріне және кез-келген азаматқа күш көрсету арқылы еңбекпен түзеу мекемесі әкімшілігінің өкіліне шабуылдау, милиция қызметкерлерінің өміріне қастандық жасау, өлтіру, денеге жарақат түсіру, сондай-ақ ішкі істер органы қызметкерлері мен басқа да азаматтарды өлтіретіндігімен қорқыту, кепілдікке адам алу арқылы жасап қашса немесе қашуға ыңғайланған болса, жауаптылық жасалған қылмыстардың жиынтығынан құрастырылады.

29. Еңбекпен түзеу мекемесінің территориясынан тыс жерде сатылу тәртібімен жазасын өтеуге ауыстырылған бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп жүргендер қамаудан қашқаны үшін жауапты, мұндайда олардың жауапкершілігі туралы мәселе қоныс колонияларында жаза өтеп жүргендерге қолданылатын тәртіп негізінде шешіледі.

Егер де айыпкер лауазымды адамдармен сөз байласып, солардың рұқсатымен қашқан болса, егер қылмыс жасау барысын да азғыру, пара беру белгілері болса, онда лауазымды адамның әрекеті лауазымдық қылмысқа сәйкес және қашуды ұйымдастырған немесе қашуға жәрдемдескен деп дәрежеленеді, ал қамаудан қашқан айыптының әрекеті қосымша лауазымды адамдармен бірлесіп қылмыс жасауға қатысқан деп дәрежеленуі мүмкін.

30. Бас бостандығынан айыру орнынан қысқа мерзімге шығып кетуге рұқсат берілген сотталған адам дәлелсіз себептермен белгіленген мерзімде еңбекпен түзеу мекемесіне оралмаса, келмей қалса, жазасын өтеуден жалтарған деп есептелуі мүмкін екендігін соттарға түсіндіру керек.

31. Соттардың рецидивті қылмыстар туралы барлық істер бойынша қылмыстың қайта жасалуына себепші болған жағдайлардың бәрін, ең алдымен, құқық қорғау органдары мен мемлекеттік басқа да органдардың жұмысындағы кемшіліктер туралы мәселені анықтап алған жөн. Атап айтқанда бұрын сотталған адамның тәртібіне бақылау жасалды ма, жоқ па, жазасын өтеп жүрген және одан соңғы кезеңде жұмыс орны мен тұратын жерінде онымен қылмыстың алдын алу шаралары жүргізілді ме, жоқ па, қажет болған жағдайларда оған әкімшілік қадағалау қойылды ма, жоқ па, еңбек және тұрмысқа орналасуына көмек көрсетілді ме, жоқ па. Еңбекпен түзеу мекемесінің жұмысына іріткі салу, әкімшіліктің талаптарына қасақана бағынбау, қашу және жазаны өтеуден жалтару әрекеттері туралы қылмыстық істерді қарағанда бұл заңсыз әрекеттердің сотталғандардың құқығын бұзу, тәртіп практикасын бұрмалау туындамағанын соттар тексеруі қажет.

Соттар қылмыстық жазаны атқарушы әкімшілік органдары қызметшілерінің қызмет өкілеттіктерін асыра сілтеу, нәтижесінде қызмет бабын теріс пайдалану, өз міндеттерін орындауға немқұрайды қарау, жазасын өтеу режимін бұзушылар мен қасақана қылмыс жасаушыларды бетімен жіберу, оларды жасырып қою, қызмет ету борышы заңдары мен талаптарын бұзу фактілеріне, сондай-ақ сотталғандардың құқығына нұқсан келтіру, олардың еңбегі мен тұрмыстық, санитарлық-дәрігерлік жағдайларын, жеке-жеке тәрбиелеу жұмыстарын ұйымдастырудың қанағаттанғысыздығы оқиғаларына мұқият құлақ асып, оны болдырмау жөнінде жеке ұйғарым шығаруы тиіс.

Бұрын бас бостандығынан айыруға қатысы жоқ жаза алған, қайта қылмыс жасағандардың қылмыстық ісін қарай отырып, соттар бұрын шығарылған үкімнің орындалған орындалмағанына, яғни бұл адамдарға жазасын өтеп жүргенде бақылау қойылған, қойылмағанына, сондай-ақ бұл істегі кемшіліктерге де назар аударып отыруы тиіс.

32. Сотталушының жеке басы, олардың өмір сүруі мен тәртібі туралы мәліметтерді зерттей отырып, соттар анықтау және тергеу органдарынан, айыптаушы жақтан соның ішінде оның алдында жазасын өтеп шыққан жерден сотталушыға сипаттама беретін қажетті материалдарды, олардың еңбекке орналасқандығы, маскүнемдігі, есірткіге салынғандығы, СОЗ, СПИД ауруына байланысты күштеп емделгені, сондай-ақ олардың психикалық жай-күйі туралы мәліметтерді талап етуі тиіс.

Бұрынғы үкім бойынша маскүнемдік пен есірткіге салынудан күштеп емдеу белгіленген сотталушы егер аяғына дейін емделмеген болса, онда үкімнің қорытынды бөлігінде мұндай емді жалғастыру керектігін атап көрсету керек.

Сарапшы-психиатр сотталушыға дәрігер-психиатрдың бақылауы қажет деп тапса, онда соттар үкімнің қорытынды бөлігінде бұл туралы тиісті нұсқауларды көрсетуі қажет.

33. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы, облыстық және Алматы қалалық соттары қылмыстық жазаны орындауға қатысты материалдарды, рецидивтік қылмыстар туралы қылмыстық істерді қараған кезде соттардың заң талаптарын дұрыс қолдану үшін оларға қадағалау жүргізуді күшейтіп, бұл категориядағы істер бойынша жинақталған сот тәжірибесін зерттеп, соттардың жіберген қателіктері мен кемшіліктеріне талдау жасайтын және оларды жою жолында тиісті шаралар қолданылатын болсын.

34. Осы Қаулының қабылдануына байланысты Қазақ ССР Жоғарғы Сотының 1985-жылғы 20-желтоқсандағы "Республика соттарының рецидивті қылмыспен күресу жөніндегі заңды қолдану тәжірибесі туралы" N 9 Қаулысы үшін жойды деп есептелсін.

Мыналар қолданылмайды деп танылсын:

СССР Жоғарғы Сотының 1976-жылғы 25-маусымдағы Пленумының "Рецидивтік қылмыстарымен күресудегі соттардың заңды қолдану тәжірибесі туралы" N 4 Қаулысы, 1982-жылғы 9-желтоқсандағы Пленумның N 10 және 1986-жылғы 16-қаңтардағы Пленумның N 5 қаулылары енгізген өзгертулерімен қоса;

СССР Жоғарғы Сотының 1982-жылғы 9-желтоқсандағы Пленумының "Рецидивтік қылмыспен күресуге бағытталған СССР Жоғарғы Соты Пленумының басшылық түсіндірулерін орындау мен заңды қолдану жөнінде соттардың қызметін одан әрі жетілдіру туралы" N 9 Қаулысы;

СССР Жоғарғы Сотының 1985-жылғы 21-маусымдағы Пленумның "Еңбек түзеу мекемелерінің жұмысына іріткі салатын әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы" N 10 Қаулысы, 1989-жылғы 2-наурыздағы N 1 қаулысы енгізген өзгертулермен қоса;

СССР Жоғарғы Сотының 1985-жылғы 5-сәуірдегі Пленумының "Еңбекпен түзеу мекемелері әкімшілігінің талаптарына қасақана көнбегені үшін жауаптылық туралы заңды соттардың қолдану тәжірибесі туралы" N 4 Қаулысы, 1989-жылғы 2-наурыздағы Пленумының N 1 қаулысы енгізген өзгертулерімен қоса;

СССР Жоғарғы Сотының 1989-жылғы 2-наурыздағы Пленумының "Еңбекпен түзеу мекемелерінде жасалған қылмыстар туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы" N 1 Қаулысының 2, 5, 8 тармақтары.

Оқыған:

Қасымбеков Б.А.