ИПС "Әділет"

О применении судами законодательства о возмещении морального вреда

Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 1995 г. № 10. Утратило силу - нормативным постановлением Верховного Суда РК от 21 июня 2001 г. N 3 ~P01003S.

      В связи с введением в действие законодательных актов, предусматривающих новый вид гражданско-правовой ответственности - ответственность за причинение морального вреда, и возникающими у судов вопросами, Пленум Верховного Суда п о с т а н о в л я е т:
      1. Обратить внимание судов на то, что вопросы возмещения морального вреда регулируются рядом законодательных актов, введенных в действие в разные сроки, в частности: статьями 9, 141, 142, 143 и 352 Общей части Гражданского Кодекса Республики Казахстан, введенный в действие с 1 марта 1995 г.; нормами главы 19 Основ гражданского законодательства Союза ССР и республик, введенных в действие на территории Республики Казахстан с 30 января 1993 г.; статьей 14 Закона "О статусе и социальной защите военнослужащих и членов их семей", введенного в действие с 1 февраля 1993 г. ; статьей 18 Закона "О защите прав потребителей", введенного в действие с 1 января 1992 г.; статьей 42 Закона "О печати и других средствах массовой информации", введенного в действие с 1 августа 1991 г.
      В связи с этим в целях обеспечения правильного и своевременного разрешения возникших споров судам необходимо по каждому делу выяснять характер взаимоотношений сторон и какими правовыми нормами они регулируются, когда вступил в силу законодательный акт, предусматривающий условия и порядок компенсации вреда в этих случаях, а также когда были совершены действия, повлекшие причинение морального вреда.
      Суду необходимо также выяснить, чем подтверждается факт причинения потерпевшему нравственных или физических страданий, при каких обстоятельствах и какими действиями (бездействием) они нанесены, степень вины причинителя, какие нравственные или физические страдания перенесены потерпевшим, в какой сумме или в иной материальной форме он оценивает их компенсацию и другие обстоятельства, имеющие значение для разрешения конкретного спора.
      2. Под моральным вредом понимаются нравственные или физические страдания (унижение, раздражение, гнев, стыд, отчаяние, физическая боль, ущербность, дискомфортное состояние и т.п.), испытываемые (претерпеваемые, переживаемые) потерпевшим в результате совершенного против него правонарушения.
      Объектами противоправных действий (бездействий) могут быть принадлежащие гражданину от рождения или в силу закона нематериальные блага, неимущественные и имущественные права (жизнь, здоровье, достоинство личности, тайна личной жизни, право на неприкосновенность жилища, право собственности и т.п.).
      3. Судам необходимо иметь в виду, что в силу пункта 6 статьи 143 Общей части ГК моральный вред, причиненный распространением сведений, порочащих честь, достоинство или деловую репутацию, подлежит возмещению не только гражданину, но и юридическому лицу.
      4. При определении размера возмещения морального вреда суды должны принимать во внимание как субъективную оценку потерпевшим тяжести причиненного ему нравственного ущерба, так и объективные данные, свидетельствующие о степени нравственных и физических страданий истца: жизненную важность блага, бывшего объектом посягательства (жизнь, здоровье, честь и достоинство, личная свобода, неприкосновенность жилища, вещи большой ценности и т.д.); тяжесть последствий правонарушения (убийство близких родственников, причинение телесных повреждений повлекших инвалидность, лишение свободы; лишение работы или жилища и т.п.); характер и сферу распространения ложных позорящих сведений; жизненные условия потерпевшего (служебные, семейные, бытовые, материальные, состояние здоровья, возраст и др.); степень вины причинителя вреда и потерпевшего; материальное положение лица, причинившего вред, иные заслуживающие внимание обстоятельства.
      Исходя из этого, размер компенсации морального вреда не может быть поставлен в зависимость от размера удовлетворенного иска о возмещении имущественного вреда, убытков и других материальных требований.
      5. В соответствии с пунктом 3 статьи 1 ГК (общая часть) к семейным, трудовым отношениям и отношениям по использованию природных ресурсов и охране окружающей среды гражданское законодательство применяется в случаях, когда эти отношения не регулируются соответственно семейным, трудовым законодательством, законодательством об использовании природных ресурсов и охране окружающей среды.
      Поэтому отсутствие, например, в законодательных актах о труде прямого указания на возможность компенсации причиненных нравственных или физических страданий не означает, что потерпевший не имеет права на возмещение морального вреда. Суд вправе на основании статьи 131 Основ гражданского законодательства Союза ССР и республик обязать работодателя компенсировать причиненные работнику нравственные и физические страдания в связи с незаконным увольнением, переводом на другую работу, невыплатой заработной платы, трудовым увечьем, профзаболеванием и т.п.
      6. Если моральный вред причинен до введения в действие законодательного акта, предусматривающего права потерпевшего на его компенсацию, требования истца не подлежат удовлетворению, в том числе и в случае, когда истец после вступления этого акта в законную силу испытывает нравственные или физические страдания, поскольку на время причинения вреда такой вид ответственности не был установлен и по общему правилу действия закона во времени закон, усиливающий ответственность по сравнению с действовавшим на время совершения противоправных действий, не может иметь обратной силы (ст. 77 Конституции).
      Однако, если противоправные действия (бездействие) ответчика, причиняющие истцу нравственные или физические страдания, начались до вступления в силу закона, устанавливающего ответственность за причинение морального вреда, продолжаются после введения этого закона в действие, то моральный вред в указанном случае подлежит компенсации.
      7. Суд вправе рассмотреть иск о возмещении морального вреда как вместе с иском о возмещении имущественного ущерба, так и отдельно, поскольку в силу действующего законодательства ответственность за причиненный моральный вред не находится в прямой зависимости от наличия имущественного ущерба и может применяться как наряду с имущественной ответственностью, так и самостоятельно.
      Применительно к статье 28 УПК потерпевший, то есть лицо, которому преступлением причинен моральный вред, вправе предъявить гражданский иск о компенсации морального вреда при производстве по уголовному делу.
      8. В соответствии со статьей 18 Закона "О защите прав потребителей" моральный вред, причиненный гражданину вследствие нарушения его прав, предусмотренных законодательством о защите прав потребителей подлежит возмещению причинителем вреда при наличии его вины в размере, определяемом судом.
      Поскольку названной нормой закона предусмотрено возмещение морального вреда конкретному гражданину, а частью 4 статьи 23 Закона "О защите прав потребителей" общественным организациям потребителей не предоставлено право предъявления исков о возмещении морального вреда в отношении неопределенного круга потребителей, исковые заявления обществ потребителей о взыскании возмещения морального вреда без указания фамилий потребителей и их места жительства следует признавать поданными с нарушением требований статьи 126 ГПК и в соответствии со статьей 130 ГПК оставлять без движения.
      9. Компенсация морального вреда является одним из средств защиты нематериальных благ и личных неимущественных прав. Поэтому в силу пункта 1 статьи 187 ГК (общая часть) на требования о возмещении морального вреда исковая давность не распространяется.
      10. В случае причинения морального вреда совместными действиями нескольких лиц потерпевший вправе требовать его возмещения как от всех причинителей вреда, так и от любого из них в отдельности, причем как полностью, так и в части вреда (статья 451 ГК КазССР, пункт 3 статьи 287 ГК РК).
      11. В соответствии с пунктом 2 статьи 126 Основ гражданского законодательства Союза ССР и республик юридическое лицо или гражданин возмещают вред, причиненный их работниками при исполнении ими своих трудовых (служебных, должностных) обязанностей. Указанное положение закона распространяется и на случаи причинения морального вреда.
      12. При принятии исковых заявлений и рассмотрении дел о компенсации физических или нравственных страданий необходимо учитывать, что моральный вред признается законом вредом неимущественным, несмотря на то, что он компенсируется в денежной или иной материальной форме. Учитывая это, государственная пошлина по таким делам должна взиматься на основании пункта "е" статьи 3 Закона Республики Казахстан "О государственной пошлине", предусматривающего оплату исковых заявлений неимущественного характера.
      При этом следует также иметь в виду, что в предусмотренных законом случаях истцы освобождаются от уплаты государственной пошлины (например, часть 7 статьи 23 Закона "О защите прав потребителей").
      Настоящее постановление вступает в силу со дня его опубликования.

Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің жаңа түрі - моральдық залал келтіргені үшін жауапкершілік туралы заң актілерінің күшіне кіруіне орай сот тәжірибесінде туып отырған мәселелерге байланысты Пленум қаулы етеді:

1. Моральдық залалдың орнын толтыру мәселелері әр кездерде күшіне енген бірқатар заң актілерімен реттелетініне соттардың назары аударылсын. Атап айтқанда: 1995 ж. 1 наурызда күшіне енген Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің Жалпы бөліміндегі 9, 141, 142, 143 және 352 баптары; 1993 ж. 30 қаңтарда Қазақстан Республикасының аумағында күшіне енген КСР Одағы мен республикалардың азаматтық заң Негізінің 19-тарауының нормалары; 1993 ж. 1 ақпанда күшіне енген "Әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің мәртебесі және оларды әлеуметтік қорғау туралы" Заңның 14-бабы; 1992 ж. 1 қаңтарда күшіне енген "Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы" Заңның 18-бабы; 1991 ж. 1 тамызда күшіне енген "Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Заңның 42-бабы.

Осыған байланысты туған дауды дұрыс және дер кезінде шешуді қамтамасыз ету мақсатында соттар әр іс бойынша екі жақтың өзара қарым-қатынасының сипатын және олар қандай құқықтық нормалармен реттелетінін, мұндай жағдайда моральдық залалдың орнын толтыру шарттары мен тәртібі көрсетілген заң актісі қашан күшіне енгенін, сондай-ақ моральдық залал тигізген әрекеттің қашан болғанын анықтап алуға тиіс.

Соттар сонымен бірге жәбірленушіге жан немесе тән азабын тарттырған фактілердің немен расталатынын, олар қандай жағдайда және нендей әрекеттермен (әрекетсіздікпен) жасалғанын, залал тигізушінің жазығының мөлшерін, жәбірленушінің қандай жан немесе тән азабын шеккенін, оның өтеуін қандай сомада немесе басқа да материалдық түрде бағалайтынын және дауды нақты шешуге қатысты басқа да жағдайларды анықтап алуы қажет.

2. Моральдық залал дегеніміз - заңды бұза отырып жәбірленушіге жасалған жан немесе тән азабы (қорлау, ашуландыру, ызаландыру, ұятқа қалдыру, торықтыру, тән азабы, кемсіту, қолайсыз жағдайға ұшырату т.б.) болып табылады.

Азаматтың тумысынан немесе заңмен бекітілген рухани игілігі, мүліктік емес және мүліктік қақы (өмірі, денсаулығы, жеке басының абыройы, ішкі құпиясы, жеке меншігі мен үй-жайына қол сұқтырмау құқы т.б.) заңға қарсы әрекеттің (әрекетсіздіктің) объектілері болуы мүмкін.

3. Азаматтық Кодекстің Жалпы бөлімінің 143-бабы 6-тармағына сәйкес, адамның ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе қызмет беделіне кір келтіретін мәліметтер таратудан болған моральдық залал азаматқа ғана емес, заңды тұлғаға да өндіріліп берілуге тиістігін соттардың білгені жөн.

4. Моральдық залалдың орнын толтыру мөлшерін анықтаған кезде, соттар жәбірленуші өзіне келтірілген рухани залалдың ауыр-жеңілдігін субъективті түрде қалай бағалайтынына, жәбірленуші тартқан жан және тән азабының шамасын айғақтайтын объективті деректерге де назар аударуға тиіс. Атап айтқанда, нұқсан келтірудің нысанасы болған игіліктің (өмірі, денсаулығы, ар-намысы мен абыройы, бас бостандығы, үй-жайына тиістірмеу құқы, аса бағалы заттар және т.б.) өмірлік мәні; заң бұзудың бар ауыртпалығы (жақын туыстарын өлтіру, мүгедектікке ұшыратқан тән жарақатын салу, бас бостандығынан айыру, жұмыссыз немесе үй-жайсыз қалдыру және т.б.); жәбірленушінің өмір-тұрмыс жағдайы (қызмет, отбасы, тұрмыс, материалдық жайы, жасы және басқалар); залал келтіруші мен жәбірленушінің айып дәрежесі, залал келтірушінің материалдық жағдайы, басқа да мән-жайлар.

Осыған орай моральдық залалдың орнын толтыру мөлшерін мүліктік залалдың, зиян және басқа да материалдық талаптардың орнын толтыру туралы талап арызды қанағаттандырған мөлшермен шектеуге болмайды.

5. Азаматтық Кодекстің (жалпы бөлім) 1-бабы 3-тармағына сәйкес отбасы, еңбек қатынастары мен табиғи ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қатынастар тиісінше заңдармен реттелмейтін жағдайда, азаматтық заң қолданылады.

Сондықтан да, мәселен, еңбек туралы заң актілерінде жан немесе тән азабы залалының орнын толтыру туралы тікелей нұсқаудың болмауы жәбірленушінің моральдық залалдың орнын толтыруға құқы жоқ деген ұғым тудырмайды. КСР Одағы мен республикалардың азаматтық заң Негіздерінің 131-бабы негізінде заңсыз жұмыстан шығарудан, басқа жұмысқа ауыстырудан, еңбек ақысын төлемеуден, еңбек жарақатынан, тән кәсіптік аурудан және тағы басқалардан қызметкердің шеккен жан және тән азабының орнын толтыруды жұмыс берушіге міндеттеуге соттардың қақысы бар.

6. Егер залалдың орнын толтыруға құқық беретін заң актілері күшіне енгенге дейін жәбірленушіге моральдық залал келтірілсе, талапкердің талабы, соның ішінде бұл акті күшіне енгеннен соң да жан немесе тән азабын тартып жүрсе де, қанағаттандыруға жатпайды, өйткені залал келген кезде жауапкершіліктің мұндай түрі белгіленген, ал жалпы ережелер бойынша жауапкершілікті күшейтетін заңның күші кері жүрмейді (Конституцияның 77-бабы).

Егер жауапкердің талапкерге жан немесе тән азабын тарттырған заңсыз әрекеттері (әрекетсіздіктері) жауапкершілік белгіленген заң күшіне енгенге дейін басталса және осы заң күшіне кіргеннен соң да жалғаса берсе, мұндай жағдайда моральдық залалдың орны толтырылуға тиіс.

7. Соттың моральдық залалдың орнын толтыру жөніндегі талап арызды мүліктік зиянның орнын толтыру жөніндегі талап арызбен бірге де, жеке де қарауға қақысы бар, себебі қолданылып жүрген заң бойынша келтірілген моральдық залал үшін жауапкершілік мүліктік зиянға тікелей тәуелді емес, сондықтан ол мүліктік жауапкершілікпен қатар да, дербес те қолданыла береді.

ҚІЖК-нің 28-бабына орай, жәбірленуші, яғни қылмыс салдарынан моральдық залал шеккен адам, қылмыстық іс жүргізу барысында моральдық залалды өтеу туралы азаматтық талап арыз беруге қақылы.

8. "Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы" Заңның 18-бабына сәйкес, тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңда көрсетілген азаматтың құқығын бұзу салдарынан келген моральдық залалдың орны айыбы анықталған жағдайда залал келтірушінің тарапынан сот белгілеген мөлшерде өндіріледі.

Аталған заң нормалары бойынша моральдық залал нақты азаматқа өндірілетіні көрсетілгендіктен, ал "Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы" Заңның 23-бабы 4-бөлігінде тұтынушылардың қоғамдық ұйымдарына тұтынушылардың белгісіз тобына қатысты моральдық залалдың орнын толтыру туралы талап арыз беру құқығы берілмегендіктен, сондықтан тұтынушылар қоғамы тұтынушылардың аты-жөнін, мекен-жайын көрсетпей моральдық залалды өндіру жөнінде талап арыз берген жағдайда, АІЖК-нің 126-бабының талаптары бұзылған деп танылып, АІЖК-нің 130-бабына сәйкес, ондай талап арыз қозғаусыз қалдырылады.

9. Моральдық залалдың орнын толтыру материалдық емес игілік пен жеке мүліктік емес құқықты қорғаудың бір амалы болып табылады. Сондықтан да Азаматтық Кодекстің 187-бабы 1-тармағының (жалпы бөлім) талабы бойынша моральдық залалдың орнын толтыру талабына талап арыз беру мерзімдеріне қатысты тәртіп қолданылмайды.

10. Бірнеше адамның бірлескен әрекеттерінен моральдық залал келтірілген жағдайда, жәбірленушінің моральдық залалдың орнын толтыруды залал келтірушінің бәрінен, сондай-ақ олардың әрқайсысынан жеке-жеке залалды толық немесе бір бөлігін талап етуіне қақысы бар (Қаз. КСР АК-нің 451-бабы, ҚРАК-нің 287-бабының 3-тармағы).

11. КСР Одағы мен республикалардың азаматтық заң Негіздерінің 126-бабы 2-тармағына сәйкес, заңды тұлға немесе азамат өздерінің қызметкерлерінің еңбек (қызметтік, лауазымдық) міндеттерін орындау кезінде келтірген залалдарын төлейді. Заңның бұл көрсетілген ережесі моральдық залал келтірілген жағдайда да қолданылады.

12. Талап арызды қабылдап алған және тән немесе жан азабының орнын толтыру туралы істі қараған кезде, заң бойынша моральдық залал ақшалай немесе басқадай материалдық түрде өндірілгеніне қарамастан мүліктік емес залал ретінде танылады. Осыған байланысты мұндай істер жөніндегі мемлекеттік баж салығы, Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік баж салығы

туралы" Заңның 3-бабы "е" тармақшасының негізінде, мүліктік емес сипаттағы

талап арызды төлеу тәртібімен өндірілуге тиіс.

Ондайда Заңда көрсетілген жағдайлар бойынша талапкер мемлекеттік баж

салығын төлеуден босатылады (мәселен, "Тұтынушылардың құқығын қорғау

туралы" Заңның 23-бабының 7-бөлігі).

Оқығандар:

Қасымбеков Б.А.

Икебаева Ә.Ж.

О применении судами законодательства о возмещении морального вреда

Соттардың моральдық залалдың орнын толтыру жөніндегі заңды қолдануы туралы