Об официальном толковании пункта 4 статьи 75 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 14 апреля 2006 года N 1

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Рогова И.И., членов Совета Абишева Х.А., Балтабаева К.Ж., Белорукова Н.В., Бычковой С.Ф., Нурмагамбетова A.M., Стамкулова У.М. с участием:
представителей субъекта обращения - Председателя Агентства Республики Казахстан по регулированию деятельности регионального финансового центра города Алматы Арыстанова А.К. и вице-Министра юстиции Республики Казахстан Куставлетова Д.Р.,
Министра экономики и бюджетного планирования Республики Казахстан Келимбетова К.Н.,
заместителя Министра иностранных дел Республики Казахстан Жошыбаева Р.С,
представителей Мажилиса Парламента Республики Казахстан - депутатов Мажилиса Парламента Республики Казахстан Жамалова A.M. и Тиникеева М.Б.,
представителей Верховного Суда Республики Казахстан - судей Верховного Суда Республики Казахстан Баишева Ж.Н. и Жаилгановой А.Н.,
представителя Генеральной прокуратуры Республики Казахстан - заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан - Даулбаева А.К.
рассмотрел в открытом заседании обращение Премьер-Министра Республики Казахстан Ахметова Д.К. об официальном толковании пункта 4 статьи 75 Конституции Республики Казахстан.
Изучив имеющиеся материалы, заслушав сообщение докладчика - члена Конституционного Совета Бычковой С.Ф., выступления представителей субъекта обращения и участников заседания, а также экспертов - академика Национальной академии наук Республики Казахстан, доктора юридических наук, профессора, директора Научно-исследовательского института частного права Казахского гуманитарно-юридического университета Сулейменова М.К.,
доктора юридических наук, профессора, проректора по научной работе Казахского национального педагогического университета им. Абая Толеубековой Б.Х. и ознакомившись с заключением эксперта - доктора юридических наук, профессора, ректора Карагандинского
государственного университета им. Е.А. Букетова, Кубеева Е.К., Конституционный Совет Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Совет Республики Казахстан 23 марта 2006 года поступило обращение Премьер-Министра Республики Казахстан об официальном толковании пункта 4 статьи 75 Конституции Республики Казахстан, в котором поставлены следующие вопросы:
1. Что понимается в указанной конституционной норме под специальным судом?
2. Каковы различия между понятиями "специального суда" в контексте пункта 4 статьи 75 Конституции и "специализированного суда", предусмотренного Конституционным законом " О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан".
На заседании Конституционного Совета представитель субъекта обращения, используя свое право, предусмотренное подпунктом 4) пункта 2 и подпунктом 1) пункта 3 статьи 21 Конституционного закона Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года N 2737 "О Конституционном Совете Республики Казахстан", заявил ходатайство о даче Конституционным Советом ответа на следующий дополнительный вопрос: "Каким требованиям, вытекающим из Конституции Республики Казахстан, должны соответствовать основные характеристики специализированного суда Регионального финансового центра города Алматы в контексте внесенных Правительством Республики Казахстан в Мажилис Парламента Республики Казахстан проектов законов Республики Казахстан "О региональном финансовом центре города Алматы" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам создания регионального финансового центра города Алматы?"
Данное ходатайство Конституционным Советом удовлетворено частично. С согласия представителя субъекта обращения, вопрос принят к рассмотрению в следующей редакции: "Какими основными характеристиками, вытекающими из требований Конституции Республики Казахстан, должны обладать специализированные суды Республики Казахстан?"
Как установлено в заседании, поводом для обращения в Конституционный Совет послужило отсутствие единообразного понимания положений пункта 4 статьи 75 Конституции применительно к нормам проектов законов "О региональном финансовом центре города Алматы" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам создания регионального финансового центра города Алматы", регламентирующих вопросы образования и деятельности суда, рассматривающего споры участников указанного финансового центра.
При толковании пункта 4 статьи 75 Конституции Республики Казахстан Конституционный Совет исходит из следующего.

1. Пункт 1 статьи 75 Основного Закона определяет, что "правосудие в Республике Казахстан осуществляется только судом". Согласно постановлению Конституционного Совета от 15 февраля 2002 года N 1, данная конституционная норма означает, что только суды как органы, представляющие судебную ветвь государственной власти, осуществляют правосудие. При этом судами Республики являются учреждаемые законом Верховный Суд и местные суды, входящие в единую судебную систему Республики, которая устанавливается Конституцией и конституционным законом (пункты 3 и 4 статьи 75 Конституции).
Положения пункта 3 статьи 75 и статьи 82 Основного Закона определяют трехуровневую систему судов и общие требования к ее структуре: Верховный Суд, областные и приравненные к ним суды, другие суды, под которыми в соответствии с Конституционным законом от 25 декабря 2000 года N 132-II "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" (далее - Конституционный закон) понимаются районные и приравненные к ним суды.
В статье 4 Конституционного закона, развивающей и конкретизирующей нормы раздела VII "Суды и правосудие" Основного Закона, установлено, что единство судебной системы Казахстана обеспечивается:
1) общими и едиными для всех судов и судей принципами правосудия;
2) осуществлением судебной власти в единых для всех судов формах
судопроизводства, установленных законами;
3) применением всеми судами действующего права Республики Казахстан;
4) законодательным закреплением единого статуса судей;
5) обязательностью исполнения на всей территории Казахстана вступивших в законную силу судебных актов;
6) финансированием всех судов только из республиканского бюджета.
В пункте 4 статьи 75 Конституции содержится положение о том, что "учреждение специальных и чрезвычайных судов под каким-либо названием не допускается".
Определение содержания понятий "чрезвычайные суды" и "специальные суды" основывается на различных подходах к их уяснению (историческом, сравнительно-правовом, логическом и др.)
Так, анализ развития отечественного правосудия показывает, что на различных его этапах учреждались и функционировали как чрезвычайные, так и специальные суды.
Чрезвычайные суды (революционные трибуналы, органы ВЧК, "тройки" и "двойки" НКВД, военно-революционные и военно-полевые суды и др.) представляли собой специальные судебные либо квазисудебные органы, создаваемые в условиях тоталитарного режима, как правило, в связи с конкретными событиями политического характера. Обычно они формировались вне судебной системы. Деятельность чрезвычайных судов сопровождалась отказом от основополагающих демократических принципов правосудия (независимость суда, законность, гласность, право обвиняемого на защиту и др.) и осуществлялась по упрощенной процедуре, что влекло существенное ущемление прав и свобод человека.
Впоследствии некоторые чрезвычайные судебные и внесудебные органы были преобразованы в специальные суды. Как следовало из статьи 53 Закона СССР от 16 августа 1938 года "О судоустройстве СССР, союзных и автономных республик", на основании статьи 102 Конституции СССР действовали следующие специальные суды СССР: военные трибуналы; линейные суды железнодорожного транспорта; линейные суды водного транспорта.
Указанные специальные суды обладали следующими признаками: 1) являлись общесоюзными судами; 2) формировались для рассмотрения дел специальных категорий, выделенных ввиду их особой сложности, необходимости специальных знаний и навыков судей для их рассмотрения либо исходя из особой опасности отдельных категорий преступных деяний для обороноспособности и хозяйственного развития страны; 3) образовывали в рамках судебной системы СССР самостоятельные трехзвенные подсистемы судов, возглавляемые специальными коллегиями Верховного Суда СССР; 4) их устройство, компетенция и порядок наделения судей полномочиями регламентировались специальными, не всегда имеющими уровень закона, нормативными правовыми актами (иногда имеющими гриф секретности); 5) находились в организационном подчинении или зависимости от соответствующих органов исполнительной власти; 6) отправление правосудия ими в некоторых случаях осуществлялось с изъятиями из порядка судопроизводства, установленного процессуальным законом для других судов, что создавало условия для ущемления прав и свобод человека и гражданина.
Из проведенного анализа различных видов существовавших ранее специальных судов, а также смысла пункта 4 статьи 75 Конституции следует вывод о том, что они характеризуются следующими признаками:
- устройство, компетенция и порядок их создания регламентируются специальными нормативными правовыми актами, а не Конституцией и конституционным законом;
- отправление правосудия осуществляется ими с изъятиями из порядка судопроизводства, установленного законом для других судов, что создает условия для ущемления конституционных прав и свобод человека и гражданина;
- при их образовании и функционировании не соблюдается предусмотренный пунктом 4 статьи 3 Конституции принцип разделения государственной власти на законодательную, исполнительную и судебную ветви, что выражается в организационной подчиненности или зависимости специальных судов от органов исполнительной ветви власти.
В обобщенном виде понятие "специальный суд", содержащееся в пункте 4 статьи 75 Конституции, используется для обозначения судов, обладающих хотя бы одним из указанных признаков.

2. Гарантированное пунктом 2 статьи 13 Основного Закона право каждого на судебную защиту своих прав и свобод реализуется только в судах, созданных и осуществляющих правосудие в соответствии с Конституцией и конституционным законом. Механизм реализации этого конституционного права "устанавливается в законах Республики, регламентирующих вопросы организационно-правового построения судебной системы и отправления правосудия" ( постановление Конституционного Совета от 5 мая 1999 года N 8/2). При создании судов должны соблюдаться требования пункта 1 статьи 14 Конституции о равенстве всех перед законом и судом.
Это относится и к специализированным судам, возможность образования которых предусматривает пункт 3 статьи 3 Конституционного закона в виде военных, экономических, административных, по делам несовершеннолетних и других судов.
Необходимость создания специализированных судов обусловливается, как правило, факторами, связанными с оптимизацией судопроизводства, главным из которых является специализация судей, определяемая выделенной категорией дел.
Специализированные суды должны соответствовать конституционным требованиям, обеспечивающим единство судебной системы Республики. Поэтому их место в судебной системе должно определяться конституционным законом. Правосудие в специализированных судах, как и во всех судах, осуществляется посредством гражданского, уголовного и иных установленных законом форм судопроизводства (пункт 2 статьи 75 Конституции).
Из положения пункта 3 статьи 75 Конституции о том, что "судами Республики являются Верховный Суд Республики и местные суды Республики, учреждаемые законом", следует, что специализированные суды могут учреждаться только как местные суды.
Статус специализированных судов определяется пунктами 2 и 3 статьи 3 Конституционного закона. Исходя из их содержания, специализированные суды могут быть приравнены как к областным, так и к районным судам.
Подсудность специализированных судов должна быть установлена процессуальными законами с учетом специфических особенностей, сложности, общественной значимости, необходимости обеспечения быстрого и эффективного разрешения дел ( постановление Конституционного Совета от 6 марта 1997 года N 3).
Исходя из принципа единства судебной системы, упоминание в Конституционном законе о каких-либо специализированных судах предполагает возможность их образования по всей территории Республики Казахстан. Реальное же создание конкретных специализированных судов в том или ином регионе страны зависит от экономических, социальных и иных факторов.
В интересах законности и исключения судебных ошибок применительно к специализированным судам должна в полной мере обеспечиваться возможность пересмотра судебных решений. В качестве судов апелляционной и надзорной инстанций могут выступать как соответствующие специализированные суды, так и другие суды, в том числе Верховный Суд Республики Казахстан. При этом Верховный Суд согласно статье 81 Конституции является высшим судебным органом по гражданским, уголовным и иным делам, подсудным всем судам Республики.
Организационно-правовое построение и отправление правосудия в специализированных судах должны основываться на нормах закона, исключающих возможность ущемления конституционных прав человека и гражданина на судебную защиту своих прав и свобод (пункт 2 статьи 13 Конституции), а также равенство всех перед законом и судом (пункт 1 статьи 14 Конституции).

3. Перечисленные характеристики специализированных судов являются основными признаками, отличающими их от специальных судов, особенности которых указаны выше.
На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 3 статьи 17, статьями 31 - 33, 37 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Конституционного закона Республики Казахстан "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан

постановляет:

1. Пункт 4 статьи 75 Конституции Республики Казахстан следует понимать таким образом, что судебная система Республики устанавливается Конституцией и соответствующим ей конституционным законом.
Конституционная норма о том, что учреждение специальных судов под каким-либо названием не допускается, означает запрет на учреждение судов, характеризующихся следующими признаками:
1) устройство, компетенция и порядок их создания регламентируются специальными нормативными правовыми актами, а не Конституцией и конституционным законом;
2) отправление правосудия осуществляется ими с изъятиями из порядка судопроизводства, установленного законом для других судов, что создает условия для ущемления конституционных прав и свобод человека и гражданина;
3) при их образовании и функционировании не соблюдается предусмотренный пунктом 4 статьи 3 Конституции принцип разделения государственной власти на законодательную, исполнительную и судебную ветви, что выражается в организационной подчиненности или зависимости специальных судов от органов исполнительной ветви власти.
В обобщенном виде понятие "специальный суд", содержащееся в пункте 4 статьи 75 Конституции, используется для обозначения судов, обладающих хотя бы одним из этих признаков.

2. В отличие от специальных судов, указанных в пункте 4 статьи 75 Конституции, специализированные суды, предусмотренные пунктом 3 статьи 3 Конституционного закона Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года N 132-II "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан", являются составной частью единой судебной системы Республики Казахстан.
Специализированные суды Республики Казахстан должны обладать следующими характеристиками, вытекающими из требований Конституции:
1) специализированные суды должны входить в единую судебную систему Республики Казахстан в качестве местных судов;
2) их место в судебной системе (приравненность к областным или другим местным судам) должно определяться конституционным законом;
3) правосудие в специализированных судах должно осуществляться посредством гражданского, уголовного и иных установленных законом форм судопроизводства;
4) подсудность специализированных судов должна устанавливаться законом;
5) применительно к специализированным судам должна быть в полной мере обеспечена возможность пересмотра судебных решений. В качестве судов апелляционной и надзорной инстанций могут выступать как соответствующие специализированные суды, так и другие суды, в том числе Верховный Суд Республики Казахстан;
6) организационно-правовое построение и отправление правосудия в специализированных судах должны основываться на нормах закона, исключающих возможность ущемления конституционных прав человека и гражданина на судебную защиту своих прав и свобод, а также равенство всех перед законом и судом.

3. Перечисленные характеристики специализированных судов являются основными признаками, отличающими их от специальных судов.

4. На основании пункта 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

5. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

Председатель
Конституционного Совета
Республики Казахстан

Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 4-тармағын ресми түсiндiру туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің 2006 жылғы 14 сәуірдегі N 1 Қаулысы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, Төраға И.И.Рогов, Кеңес мүшелерi Х.Ә. Әбiшев, Қ.Ж.Балтабаев, Н.В.Белоруков, С.Ф.Бычкова, А.М.Нұрмағамбетов, Y.М.Стамқұлов қатысқан құрамда, мыналардың:
өтiнiш субъектiсiнiң өкiлдерi - Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығының қызметiн реттеу агенттiгiнiң төрағасы Ә.К.Арыстановтың және Қазақстан Республикасының Әдiлет вице-министрi Д.Р Құсдәулетовтың,
Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрi Қ.Н.Келiмбетовтың,
Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрiнiң орынбасары Р.С.Жошыбаевтың,
Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсiнiң өкiлдерi - Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсiнiң депутаттары А.М.Жамалов пен М.Б.Тiнiкеевтiң,
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының өкiлдерi - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьялары Ж.Н.Бәйiшев пен А.Н.Жайылғанованың,
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкiлi - Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың қатысуымен,
өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасының Премьер-Министрi Д.К.Ахметовтың Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 4-тармағын ресми түсiндiру туралы өтiнiшiн қарады.
Қолдағы бар материалдарды зерделеп, баяндамашының - Конституциялық Кеңестiң мүшесi С.Ф.Бычкованың хабарламасын, өтiнiш субъектiсi өкiлдерiнiң және отырысқа қатысушылардың, сондай-ақ сарапшылардың - Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигi, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ гуманитарлық-заң университетiнiң Жеке құқық ғылыми-зерттеу институтының директоры М.К.Сүлейменовтың, заң ғылымдарының докторы, профессор, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің ғылыми жұмыс жөнiндегi проректоры Б.Х.Төлеубекованың сөйлеген сөздерiн тыңдап және заң ғылымдарының докторы, профессор, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттiк университетiнiң ректоры Е.Қ.Көбеевтiң қорытындысымен танысып шығып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны

анықтады:

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiне 2006 жылғы 23 наурызда Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 4-тармағын ресми түсiндiру туралы өтiнiшi келiп түстi, онда мынадай сұрақтар қойылған:
"1. Көрсетiлген конституциялық нормада арнаулы сот деп не ұғынылады?
2. Конституцияның 75-бабы 4-тармағының контексiндегi "арнаулы сот" пен "Қазақстан Республикасының сот жүйесi мен судьяларының мәртебесi туралы" Конституциялық заңда көзделген "мамандандырылған сот" ұғымдары арасындағы айырмашылық қандай?"
Конституциялық Кеңестiң отырысында өтiнiш субъектiсiнiң өкiлi, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы N 2737 Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 21-бабы 2-тармағының 4) тармақшасымен және 3-тармағының 1) тармақшасымен көзделген құқығын пайдалана отырып, Конституциялық Кеңестiң мынадай қосымша сұраққа жауап беруi туралы өтiнiшiн мәлiмдедi: "Қазақстан Республикасының Үкiметi Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Мәжiлiсiне енгiзген "Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығы туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығын құру мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы заңдары жобаларының контексiнде Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығының мамандандырылған сотының негiзгi сипаттамалары Қазақстан Республикасының Конституциясынан келiп туындайтын қандай талаптарға сай келуге тиiс?"
Бұл өтiнiштi Конституциялық Кеңес iшiнара қанағаттандырды. Өтiнiш субъектiсi өкiлiнiң келiсiмiмен, бұл сұрақ мынадай редакцияда қарауға қабылданды: "Қазақстан Республикасының мамандандырылған соттары Қазақстан Республикасы Конституциясының талаптарынан келiп туындайтын қандай негiзгi сипаттарға ие болуға тиiс?"
Отырыста анықталғанындай, көрсетiлген қаржы орталығына қатысушылардың дауларын қарайтын соттың құрылуы мен қызметi мәселелерiн регламенттейтiн "Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығы туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығын құру мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" заңдар жобаларының нормаларына қатысты Конституцияның 75-бабы 4-тармағының ережелерiн бiркелкi түсiнудiң болмауы Конституциялық Кеңеске жүгiнуге себеп болған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 4-тармағын ресми түсiндiрген кезде Конституциялық Кеңес мынаны негiзге алды.

1. Негiзгi Заңның 75-бабының 1-тармағы "Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады", - деп белгiлейдi. Конституциялық Кеңестiң 2002 жылғы 15 ақпандағы N 1 қаулысына сай, бұл конституциялық норма мемлекеттiк билiктiң сот тармағын бiлдiретiн органдар ретiнде соттар ғана сот төрелiгiн жүзеге асыратындығын бiлдiредi. Бұл ретте, Республика Конституциясымен және конституциялық заңмен белгiленетiн Республиканың бiрыңғай сот жүйесiне кiретiн, заңмен құрылған Жоғарғы Сот және жергiлiктi соттар Республиканың соттары болып табылады (Конституцияның 75-бабының 3 және 4-тармақтары).
Негiзгi Заңның 75-бабы 3-тармағының және 82-бабының ережелерi соттардың үш деңгейлi жүйесiн және оның құрылымына қойылатын жалпы талаптарды айқындайды: Жоғарғы Сот, облыстық және оларға теңестiрiлген соттар, "Қазақстан Республикасының сот жүйесi мен судьяларының мәртебесi туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы N 132-II Конституциялық заңға (бұдан әрi - Конституциялық заң) сәйкес басқа соттар дегенде түсiнетiн аудандық және оларға теңестiрiлген соттар.
Негiзгi Заңның "Соттар және сот төрелiгi" деп аталатын VII бөлiмiнiң нормаларын дамыта және нақтылай түсетiн Конституциялық заңның 4-бабында , Қазақстанның сот жүйесiнiң бiрлiгi:
1) барлық соттар мен судьялар үшiн ортақ және бiрыңғай сот төрелiгi принциптерiмен;
2) сот билiгiн барлық соттар үшiн сот iсiн жүргiзудiң заңдарда белгiленген бiрыңғай нысандары арқылы жүзеге асырумен;
3) Қазақстан Республикасының барлық соттарының қолданыстағы құқықты қолдануымен;
4) заңдарда судьялардың бiрыңғай мәртебесiн баянды етумен;
5) заңды күшiне енген сот актiлерiн Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында орындаудың мiндеттiлiгiмен;
6) барлық соттарды тек қана Республикалық бюджет есебiнен қаржыландырумен қамтамасыз етiледi, деп бекiтiлген.
Конституцияның 75-бабының 4-тармағында "қандай да бiр атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол берiлмейдi" деген ереже бар.
"Төтенше соттар" және "арнаулы соттар" ұғымдарының анықтамасы оларды түсiнуге деген әртүрлi (тарихи, салыстырмалы-құқықтық, логикалық және т.б.) көзқарастарға негiзделедi.
Мәселен, отандық сот төрелiгiнiң дамуына жасалған талдау, оның түрлi кезеңдерiнде төтенше де, арнаулы да соттардың құрылып, қызмет iстегенiн көрсетедi.
Төтенше соттар (революциялық трибуналдар, БТК органдары, IIХК-тiң "үштiктерi" мен "екiлiктерi", әскери-революциялық және әскери-дала соттары және т.б.) тоталитарлық режим жағдайында, дағды бойынша, саяси сипаттағы нақты бiр оқиғаларға байланысты құрылатын арнаулы сот немесе квазисот органдарын бiлдiретiн. Әдетте олар сот жүйесiнен тыс қалыптастырылатын. Төтенше соттардың қызметi сот төрелiгiнiң түбегейлi демократиялық принциптерiнен (соттың тәуелсiздiгi, заңдылық, жариялылық, айыпталушының қорғалу құқығы және т.б.) бас тартумен қатар жүретiн және жеңiлдетiлген процедура бойынша iске асырылатын, бұл адамның құқықтары мен бостандықтарына елеулi нұқсан келтiрiлуiне әкеп соқтыратын.
Соңыра кейбiр төтенше соттар және соттан тыс органдар арнаулы соттар болып өзгертiлдi. "КСРО-ның, одақтық және автономиялық республикалардың сот құрылысы туралы" КСРО-ның 1938 жылғы 16 тамыздағы Заңының 53-бабынан келiп шығатыны, КСРО Конституциясының 102-бабы негiзiнде КСРО-ның мынадай арнаулы соттары қызмет iстеген: әскери трибуналдар; темiржол көлiгiнiң желiлiк соттары, су көлiгiнiң желiлiк соттары.
Көрсетiлген арнаулы соттар мынадай белгiлерге ие болатын: 1) жалпыодақтық соттар болып табылатын; 2) iстердiң ерекше күрделiлiгiне, судьялардың оларды қарау үшiн арнаулы бiлiмi мен тәжiрибесi қажет болатынына қарай отырып немесе қылмыстық iс-әрекеттердiң жекелеген санаттарының елдiң қорғаныс қабiлетi мен шаруашылық дамуына ерекше қауiптiлiгiн ескере отырып жеке бөлiп алынған арнайы санаттағы iстердi қарау үшiн құрылатын; 3) КСРО-ның сот жүйесi шеңберiнде, КСРО Жоғарғы Сотының арнаулы алқалары басшылық жасайтын соттардың дербес үш буынды кiшi жүйелерiн құрайтын; 4) олардың құрылысы, құзыретi және судьяларға өкiлеттiк берудiң тәртiбi, әркезде де заң деңгейiнде бола бермейтiн, арнаулы (кей кездерi құпиялылық белгiсi бар) нормативтiк құқықтық актiлермен регламенттелетiн; 5) тиiстi атқарушы билiк органдарынан ұйымдық бағыныстылықта немесе тәуелдiлiкте болатын; 6) олардың кейбiр жағдайларда iстер бойынша сот төрелiгiн жүзеге асыруы, iс жүргiзу заңдарымен басқа соттар үшiн белгiленген сот iсiн жүргiзу тәртiбiнен бөлiп ала отырып iске асырылатын, бұл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтiрiлуiне жағдай жасайтын.
Бұдан бұрын болған арнаулы соттарға жасалған талдаудан, сондай-ақ Конституцияның 75-бабы 4-тармағының мағынасынан, олардың мынадай белгiлермен сипатталатындығы туралы ұйғарым келiп шығады:
- олардың құрылысы, құзыретi және құрылу тәртiбi Конституциямен және конституциялық заңмен емес, арнаулы нормативтiк құқықтық актiлермен регламенттеледi;
- олардың сот төрелiгiн жүзеге асыруы, өзге соттар үшiн заңдармен белгiленген сот iсiн жүргiзу тәртiбiнен алынып тастаулар қолданыла отырып жүзеге асырылады, бұл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтiрiлуiне жағдай жасайды;
- олар құрылған және қызмет iстеген кезде Конституцияның 3-бабының 4-тармағымен көзделген мемлекеттiк билiктiң заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну принципi сақталмайды, бұл арнаулы соттардың билiктiң атқарушы тармағы органдарынан ұйымдық бағыныстылығынан немесе тәуелдiлiгiнен көрiнедi.
Конституцияның 75-бабының 4-тармағында берiлген "арнаулы сот" ұғымы, қорыта алғанда, осы көрсетiлген белгiлердiң тым болмаса бiреуiне ие болған соттарды белгiлеу үшiн пайдаланылады.

2. Негiзгi Заңның 13-бабының 2-тармағымен кепiлдiк берiлген әркiмнiң өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы, Конституцияға және конституциялық заңға сәйкес құрылып, сот төрелiгiн жүзеге асыратын соттарда ғана жүзеге асырылады. Бұл конституциялық құқықтың жүзеге асырылу механизмi "сот жүйесiнiң ұйымдық-құқылық құрылуының және сот төрелiгi iске асырылуының мәселелерiн реттейтiн Республика заңдарында белгiленедi" (Конституциялық Кеңестiң 1999 жылғы 5 мамырдағы N 8/2 қаулысы ). Соттар құрылған кезде Конституцияның 14-бабы 1-тармағының заң мен сот алдында жұрттың бәрiнiң теңдiгi туралы талаптары сақталуға тиiс.
Бұл әскери, экономикалық, әкiмшiлiк, кәмелетке толмағандар iсi жөнiндегi және басқа соттар түрiнде құрылу мүмкiндiгiн Конституциялық заңның 3-бабының 3-тармағы көздейтiн мамандандырылған соттарға да қатысты.
Мамандандырылған соттар құрудың қажеттiлiгi, дағды бойынша, сот iсiн жүргiзудi оңтайландыруға байланысты факторлардан келiп туындайды, iстердiң бөлiп алынған санаттарымен айқындалатын судьялардың мамандануы солардың iшiндегi ең бастысы болып табылады.
Мамандандырылған соттар Республиканың сот жүйесiнiң бiрлiгiн қамтамасыз ететiн конституциялық талаптарға сәйкес болуға тиiс. Сондықтан олардың сот жүйесiндегi орны конституциялық заңмен айқындалуға тиiс. Барлық соттардағы секiлдi, мамандандырылған соттарда сот билiгi сотта iс жүргiзудiң азаматтық, қылмыстың және заңмен белгiленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады (Конституцияның 75-бабының 2-тармағы).
Конституцияның 75-бабы 3-тармағының "заңмен құрылған Республиканың Жоғарғы Соты және Республиканың жергiлiктi соттары Республиканың соттары болып табылады" деген ережесiнен, мамандандырылған соттар жергiлiктi соттар ретiнде ғана құрылуы мүмкiн екендiгi келiп шығады.
Мамандандырылған соттардың мәртебесi Конституциялық заңның 3-бабының 2 және 3-тармақтарымен айқындалады. Олардың мазмұнын негiзге ала отырып, мамандандырылған соттар облыстық та, аудандық та соттарға теңестiрiлуi мүмкiн.
Мамандандырылған соттардың соттылығы iстердiң өзiндiк ерекшелiктерiн, күрделiлiгiн, қоғамдық маңыздылығын, тез және тиiмдi түрде шешiлуiн қамтамасыз ету қажеттiлiгiн ескере отырып процессуалдық заңдармен белгiленуге тиiс (Конституциялық Кеңестiң 1997 жылғы 6 наурыздағы N 3 қаулысы ).
Сот жүйесінің бірлігі принципін негізге ала отырып, Конституциялық заңда қандай да бiр мамандандырылған соттар туралы айтылуы олардың Қазақстан Республикасының барлық аумағы бойынша құрылуы мүмкiн екендiгiн көзде ұстайды. Елдiң сол немесе өзге бiр өңiрiнде нақты мамандандырылған соттардың iс жүзiнде құрылуы экономикалық, әлеуметтiк және өзге де факторларға байланысты.
Заңдылық және сот қателiгiн болдырмау мүддесiне орай мамандандырылған соттарға қатысты сот шешiмдерiн қайта қарау мүмкiндiгi толық күйiнде қамтамасыз етiлуге тиiс. Шағымдану және қадағалау сатыларының соттары ретiнде тиiстi мамандандырылған соттар да, басқа соттар да, соның iшiнде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты да болуы мүмкiн. Бұл ретте Жоғарғы Сот Конституцияның 81-бабына сай азаматтық, қылмыстық және Республиканың барлық соттарының соттылығына жататын өзге де iстер жөнiндегi жоғары сот органы болып табылады.
Мамандандырылған соттардың ұйымдық-құқықтық құрылуы және оларда сот төрелiгiнiң жүзеге асырылуы, адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы), сондай-ақ заң мен сот алдында жұрттың бәрiнiң теңдiгiне деген конституциялық құқықтарына (Конституцияның 14-бабының 1-тармағы) нұқсан келтiрiлуi мүмкiндiгiн болдырмайтын заң нормаларына негiзделуi тиiс.

3. Мамандандырылған соттардың осы санамалап берiлген сипаттамалары, оларды ерекшелiктерi жоғарыда көрсетiлген арнаулы соттардан ажырататын негiзгi белгiлер болып табылады.
Жазылғанның негiзiнде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын, 31-33, 37-баптарын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi

қаулы етедi:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 4-тармағын, Республиканың сот жүйесi Конституциямен және оған сәйкес келетiн конституциялық заңмен белгiленедi деп түсiнген жөн.
Қандай да бiр атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол берiлмейдi деген конституциялық норма, мынадай белгiлермен сипатталатын соттарды құруға тыйым салынатынын бiлдiредi:
1) олардың құрылысы, құзыретi және құрылу тәртiбi Конституциямен және конституциялық заңмен емес, арнаулы нормативтiк құқықтық актiлермен регламенттеледi;
2) олардың сот төрелiгiн жүзеге асыруы, өзге соттар үшiн заңдармен белгiленген сот iсiн жүргiзу тәртiбiнен алынып тастаулар қолданыла отырып жүзеге асырылады, бұл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтiрiлуiне жағдай жасайды;
3) олар құрылған және қызмет iстеген кезде Конституцияның 3-бабының 4-тармағымен көзделген мемлекеттiк билiктiң заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну принципi сақталмайды, бұл арнаулы соттардың билiктiң атқарушы тармағы органдарынан ұйымдық бағыныстылығынан немесе тәуелдiлiгiнен көрiнедi.
Конституцияның 75-бабының 4-тармағында берiлген "арнаулы сот" ұғымы, қорыта алғанда, осы көрсетiлген белгiлердiң тым болмаса бiреуiне ие болған соттарды белгiлеу үшiн пайдаланылады.

2. "Қазақстан Республикасының сот жүйесi мен судьяларының мәртебесi туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы N 132-ІІ Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының 3-бабының 3-тармағымен көзделген мамандандырылған соттар, Конституцияның 75-бабының 4-тармағында көрсетiлген арнаулы соттардан айырмашылығы, Қазақстан Республикасының бiрыңғай сот жүйесiнiң құрамдас бөлiгi болып табылады.
Қазақстан Республикасының мамандандырылған соттары Конституцияның талаптарынан келiп туындайтын мынадай сипаттарға ие болуға тиiс:
1) мамандандырылған соттар Қазақстан Республикасының бiрыңғай сот жүйесiне жергiлiктi соттар ретiнде кiруге тиiс;
2) олардың сот жүйесiндегi орны (облыстық немесе басқа жергiлiктi соттарға теңестiрiлуi) конституциялық заңмен айқындалуы тиiс;
3) мамандандырылған соттарда сот билiгi сотта iс жүргiзудiң азаматтық, қылмыстық және заңмен белгiленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылуы тиiс;
4) мамандандырылған соттардың соттылығы заңмен белгiленуi тиiс;
5) мамандандырылған соттарға қатысты сот шешiмдерiн қайта қарау мүмкiндiгi толық күйiнде қамтамасыз етiлуi тиiс. Шағымдану және қадағалау сатыларының соттары ретiнде тиiстi мамандандырылған соттар да, басқа соттар да, соның iшiнде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты да болуы мүмкiн;
6) мамандандырылған соттардың ұйымдық-құқықтық құрылуы және оларда сот төрелiгiнiң жүзеге асырылуы, адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына, сондай-ақ заң мен сот алдында жұрттың бәрiнiң теңдiгiне деген конституциялық құқықтарына нұқсан келтiрiлуi мүмкiндiгiн болдырмайтын заң нормаларына негiзделуi тиiс.

3. Мамандандырылған соттардың осы санамалап берiлген сипаттамалары оларды арнаулы соттардан ажырататын негiзгi белгiлер болып табылады.

4. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей міндетті және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген реттi ескере отырып, түпкiлiктi болып табылады.

5. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тiлдерiнде жариялансын.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесiнiң
Төрағасы